logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари

Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB
Скачать
Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари Таянч тушунча ва иборалар: музей экспонатлари, ақоид китоби, палеографик текширув, тошбосма усули, қўлёзманинг ашёвий ва илмий жиҳати, шартли ҳудуд, даврлараро ўзгариш амплитудаси Қадимий қўлёзмалар маънавий меросимизнинг моддий асоси бўлиб, уларни ўрганишга бўлган эҳтиёжнинг мавжудлиги миллатнинг тириклигини англатади. Аждодлари тарихидан ибратланмайдиган авлод эртага йўлини йўқотиши, ўзлигини унутиб, абадий ҳалокатга юз тутиши мумкин. Филология фанининг етакчи тармоқларидан бўлган адабиётшунослик ва тилшунослик назарий-амалий жиҳатдан бой тажрибага эга. Бу икки тармоқни ўзаро боғлашга хизмат қилиши мумкин бўлган матншунослик эса айни жиҳатдан оқсаяпти. Кўпинча бу ҳолга маълум вақт давом этган ижтимоий-сиёсий шароит, эски ўзбек тилини, ёзувини биладиган, араб-форс тилидан хабардор мутахассисларнинг камлиги сабаб қилиб кўрсатилади. Бу ҳақиқат, ундан кўз юмолмаймиз. Аммо адабий манбашунослик ва матншунослик фан сифатида олий мактаб ўқув режаларига киритилган, бу соҳада махсус магистратура мутахассислиги фаолият кўрсатаётган бугунги кунда мавжуд имкониятдан фойдаланиш, фондларда чанг босиб ётган қўлёзма ва тошбосма манбаларни музей экспонатлари сифатида томоша қилиш объектидан тадқиқот объектига айлантириш вақти етди. Шу масъулиятни сезган ҳолда, ушбу мақолада олим, мумтоз сўз устаси Сўфи Оллоёрнинг қарийб уч аср мобайнида мактаб ва мадрасаларда дарслик сифатида ўқитилган, бошланғич таълим жараёнида соғлом эътиқодни шакллантириш дастури ўлароқ эътироф этилган “Саботул ожизин” (“Ожизлар саботи”) асари қўлёзма ва тошбосма нусхалари ҳақида имкон қадар батафсил маълумот бериш мақсади қўйилди. Негаки, турли йилларга оид юздан ортиқ қўлёзма ва тошбосма нусхага эга муайян асарнинг матн тарихини ўрганмасдан, унинг тили ёки бадииятини ёритиш борасида қанчалик заҳмат чекилмасин, бу тугал иш ҳисобланмайди. Кўп нусхали матн тарихини ўрганиш эса асарнинг қўлёзма, тошбосма нусхаларини турли таснифлар асосида гуруҳлаш, ҳар томонлама қиёслаш ва саралашдан бошланиб, охири – аниқ ва ишончли далиллар билан қувватланган илмий- танқидий матнни тайёрлаш билан ниҳояланади. Ана ундан сўнг бу асар бўйича келажакда қилинадиган тадқиқотлар, хоҳ адабиётшунослик, хоҳ тилшунослик йўналишида бўлсин, қатъий равишда тайёр илмий-танқидий матн асосида олиб борилиши керак. Афсуски, кўп ҳолларда бу қоидага амал қилинмайди. Жумладан, Сўфи Оллоёр асарлари ҳам ҳали танқидий матн тайёрлаб улгурилмасиданоқ, докторлик, бир неча номзодлик тадқиқотлари, шунингдек монография, рисолалар учун объект бўлди. 1 Қилинган ишларнинг илмий қимматини камситмаган ҳолда таъкидлаш керакки, Сўфи Оллоёр асарларининг, хусусан, “Саботул ожизин”нинг тўла илмий-қиёсий кўрсаткичлар билан асосланган танқидий матни тайёрланмагунча натижалар мукаммал бўлмайди. XVII-XVIII асрларда яшаб, ижод этган Сўфи Оллоёрнинг “Саботул ожизин” асари мазмун ва тузилишига кўра ақоид китоби бўлиб, унда ақида масалалари билан бирга соф инсоний фитрат ва ахлоқий фазилатлар гўзал ҳикматлар, ибратли ҳикоятлар орқали баён қилинган. “Саботул ожизин”нинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари МДҲ ва дунё мамлакатлари фондларида мавжуд. Ушбу мақолада “Саботул ожизин”нинг Ўзбекистон Республикаси 1 Шамсиддин Ҳожи Муҳйиддин ўғли. Сўфи Оллоёрнинг «Саботул-ожизин» китобига изоҳий луғат.- Жалолобод, 1996, 54б; Сувонқулов И. Сўфи Оллоҳёр ва унинг адабий анъаналари:фил.фан.док.дисс.Т.:1997; Зоҳидов Р. «Саботул-ожизин» асари лексикаси: фил.фан.ном.дисс.-Т.:2001; Аллаёрова Н. «Саботул-ожизин» асарининг маърифий йўналиши ва бадияти:фил.фан.ном.дисс.СамДУ,2002; Маханова Р. “Творчество Суфи Аллаяра и его традиции в татарской литературе”: дисс.кан.фил.наук.Казань–2008. Сирожиддинов Ш. Сўфи Оллоёр илоҳиёти.Т.:2001; Баратова Н. Сўфи Оллоҳёрнинг бадиий-маънавий қарашлари.С.:2002; Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал-Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон –Тошкент, 2005.) Фанлар академияси Шарқшунослик институти фондида сақланаётган нусхалари хусусида маълумот берилади. Институт фондида асарнинг жами бир юз ўттиз битта нусхаси бўлиб, шулардан етмиш саккизтаси қўлёзма, эллик учтаси тошбосмадир. Қўлёзмаларнинг хронологик таснифини қуйидаги жадвалда кузатиш мумкин: 1- жадвал Тартиб рақами Қўлёзма нинг инвентар рақами Кўчири лган йили(ҳиж.) Кўчири лган йили(мел.) Фонд 1 2061 1225 1810 Ҳ.Сулаймон 2 7153/1 1240 1825 ЎзРФ АШИ 3 3939 1254 1838 Ҳ.Сул аймон 4 11856\1 1256 1840 Ҳ.Сул аймон 5 323 1266 1850 Ҳ.Сул аймон 6 5912 1270 1854 Ҳ.Сул аймон 7 4700\1 1274 1858 ЎзРФ АШИ 8 9962\2 1275 1858 ЎзРФ АШИ 9 3875 1284 1867 ЎзРФ АШИ 10 4393 1287 1870 Ҳ.Сул аймон 11 1116 1290 1873 Ҳ.Сул аймон 12 4082 1291 1874 Ҳ.Сул аймон 13 4074\2 1293 1876 ЎзРФ АШИ 14 2897 1294 1877 Ҳ.Сул аймон 15 4807 1295 1878 Ҳ.Сул аймон 16 3375 1296 1879 Ҳ.Сул аймон 17 1164\1 1298 1881 Ҳ.Сул аймон 18 2895 1299 1882 Ҳ.Сул аймон 19 4317 1299 1882 Ҳ.Сул аймон 20 2043 1299 1882 ЎзРФ АШИ 21 4379 1301 1882 Ҳ.Сул аймон 22 566 1302 1885 Ҳ.Сул аймон 23 3795 1303 1886 Ҳ.Сул аймон 24 5469 1304 1887 ЎзРФ АШИ 25 11441 1307 1889 ЎзРФ АШИ 26 4036 1308 1891 ЎзРФ АШИ 27 4109 1324 1906 Ҳ.Сул аймон 28 11270\2 1324 1906 ЎзРФ АШИ 29 4001 1350 1932 Ҳ.Сул аймон 30 3697 1355 1936 Ҳ.Сул аймон 31 3636 1358 1939 Ҳ.Сул аймон Жадвалнинг биринчи устунида қўлёзмаларнинг саналар кетма-кетлиги бўйича сони рақамланган. Иккинчи устунда уларнинг фонд жавонида жойлашган ўрнини билдирувчи рақам акс этган. Баъзи ўринларда мазкур рақамлардан каср чизиғи билан ажратилган сонлар – бир муқова остида бир неча асарлар жамланганини ва “Саботул ожизин” шу асарлардан нечанчиси эканини англатади. Масалан: 11270\2 – демак, фонд жавонидаги ўн бир минг икки юз етмишинчи қўлёзма ўз ичига бир нечта асарларни жамлаган, шулардан иккинчиси “Саботул ожизин” экан. Учинчи устунда қўлёзмаларнинг ҳижрий, тўртинчи устунда мелодий ҳисобда кўчирилган йили, бешинчи устунда қўлёзмалар сақланаётган фонд номи кўрсатилган. Бир қарашда оддий сонлардан иборат бу жадвал нафақат минглаб қўлёзмалар ичидаги сизга керак асарни тез ва қийналмасдан топишни осонлаштиради, балки “Саботул ожизин” ҳақида қўшимча маълумотлар бериши билан изланишимизни янада бойитади. Юқорида қўлёзмаларнинг жами етмиш саккизта деган эдик. Демак, қирқ етти қўлёзма жадвалга кирмай қолди, нега? Сабаби – уларнинг кўчирилган йили номаълум. Шунинг учун бу қўлёзмалар хронологик жадвалга киритилмади. Жадвалда энг қадимий қўлёзма ҳижрий 1225(мел.1810), энг сўнгги қўлёзма эса ҳижрий 1358(мел.1939) санада кўчирилгани акс этиб, уларнинг ораси 129 йилни қамраб олгани аён бўляпти. Лекин кўчирилган йили номаълум қўлёзмаларни нозик палеографик текширувдан ўтказиш натижасида бу фактлар кескин ўзгариши ва матн тарихи бўйича кутилмаган янги хулосаларга олиб келиши мумкин. Балки у қўлёзмалар ичида биз энг қадимий деб ҳисоблаётган нусхадан бир аср илгари кўчирилгани чиқиб қолар? У ҳолда бу нусха муаллиф ҳаётлигида кўчирилган қўлёзма бўлади!.. Албатта буларнинг барчаси тахмин, бироқ мазкур жадвал бизни шу тахминни изчил текширишга ундаяпти, қўлёзмалар ҳақида шошиб ҳукм чиқаришдан қайтаряпти. Эътибор берилса, қўлёзмаларнинг ярмидан кўпи Ҳамид Сулаймонов фондига тегишли. Бу факт “Саботул ожизин”нинг қўлёзма нусхалари Ҳамид Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институти 2 фондида кўпроқ тўплангани ва шу орқали институтнинг аҳолидан қадимий китобларни сотиб олиш учун тузилган эксперт гуруҳи қачон ва қаерга экспедиция уюштиргани, борингки, қўлёзмалар тарихига оид бошқа янги маълумотлар ҳақида хабар бериши мумкин. Айтмоқчимизки, мақсадимиз – қадимий манбаларни ўрганиш, уларни илмий истифодага олиб кириш экан, бу изланиш майдонида учраган энг кичик нуқта ҳам кераксиз бўлиши мумкин эмас, балки эътибордан четда қолган айни нуқтадан матн тарихи бошланар ёхуд ниҳоя топар... “Саботул ожизин”нинг тошбосма нусхалари ҳақида гапиришдан олдин “тошбосма” сўзига изоҳ берсак. “Тошбосма” – китоб чоп қилишнинг бир тури бўлиб, бунда устида бўртма ёзувлар ҳосил қилинган махсус тошга бўёқ(сиёҳ) суртилиб, қоғоз ўша тош устига босилган. Натижада тошдаги матн тўла ҳолида қоғозда акс этган. Бу услуб тош устидаги матнни бир неча нусхада кўчириш имконини берган. Юқорида матншунослик адабиётшунослик ва тилшуносликни боғлаши мумкин бўлган бўғин сифатида эътироф этилган эди. Аслида, бу фикрни ривожлантириб, том маънода айтиш мумкинки, матншунослик бу иккала соҳанинг ўртасидаги фан ёки умуман, филологиянинг алоҳида бир тармоғидир. Шу эътиборга кўра, матншунослик доирасидаги масалалар нафақат, адабиётшуносликда бўлганидек, сўзлар тизимидаги мантиқ орқали, балки табиатан аниқ фанларга яқин тилшуносликдаги жадвалли таснифлар асосида ҳам ўрганилади. “Саботул ожизин”нинг тошбосма нусхалари ҳақида тўлароқ тасаввур ҳосил қилиш учун қуйидаги жадвалга диққат қилайлик: 2- жадвал Тартиб рақами Тошбос манинг инвентар рақами Босилга н йили (мел.) Босилга н жойи Фонд 1 21131 1847 Қозон ЎзРФА 2 ЎзРФА Ҳ.Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институти 1978–1998 йилларда фаолият олиб борган. ШИ 2 191 1881 Истанб ул ЎзРФА ШИ 3 188 1883 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 11007 1883 Тошкан д ЎзРФА ШИ 5 881 1883 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 6 446 1884 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 7 192 1890 Ҳўқанд ЎзРФА ШИ 8 189 1891 Истанб ул ЎзРФА ШИ 9 190 1893 Истанб ул ЎзРФА ШИ 10 9207 1893 Бухоро ЎзРФА ШИ 11 14552 1893 номаъл ум ЎзРФА ШИ 12 14527 1893 Тошкан д ЎзРФА ШИ 13 3794 1894 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 14 4464 1894 Тошкан д Музей 15 1347 1896 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 16 4201 1898 Тошкан д ЎзРФА ШИ 17 18010 1898 Тошкан д ЎзРФА ШИ 18 15087 1899 Тошкан д ЎзРФА ШИ 19 185 1900 Тошкан ЎзРФА д ШИ 20 10932 1900 Тошкан д ЎзРФА ШИ 21 11008 1900 Тошкан д ЎзРФА ШИ 22 10303 1901 Тошкан д ЎзРФА ШИ 23 13890 1901 Тошкан д ЎзРФА ШИ 24 4195 1904 Тошкан д ЎзРФА ШИ 25 4196 1904 Тошкан д ЎзРФА ШИ 2 6 18920 1904 Тошкан д ЎзРФА ШИ 2 7 187 1904 Тошкан д ЎзРФА ШИ 2 8 4200 1906 Қозон ЎзРФА ШИ 29 13891 1906 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 0 15539 190 6 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 1 4199 1909 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 2 10580 1909 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 3 11026 19 09 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 4 650 1910 Тошкан д ЎзРФА ШИ 3 5 4204 1910 Бухоро ЎзРФА ШИ 3 6 4205 191 0 Бухоро ЎзРФА ШИ 3 7 9616 1911 Тошкан ЎзРФА д ШИ 3 8 2062 191 1 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 39 9615 1913 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 0 2954 191 3 Тошкан д Ҳ.Сула ймон 4 1 181 1914 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 2 182 1914 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 3 4198 1914 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 4 11028 1914 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 5 1388 8 1914 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 6 13889 191 4 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 7 18 3 1916 Тошкан д ЎзРФА ШИ 4 8 184 1916 Тошкан д ЎзРФА ШИ 49 420 2 1916 Тошкан д ЎзРФА ШИ 5 0 4203 1916 Тошкан д ЎзРФА ШИ 5 1 8851 1916 Ҳўқанд ЎзРФА ШИ 5 2 16410 1916 Ҳўқанд ЎзРФА ШИ 53 4353 1967 Дамаш қ Музей Аввалги устунда тошбосма нусхаларнинг саналар кетма-кетлиги бўйича сони тартибланган. Иккинчи устунда уларнинг фонд жавонида жойлашган ўрнини билдирувчи рақам келтирилган. Учинчи устунда китобларнинг қачон , тўртинчи устунда қаерда босилгани акс этган. Бешинчи устунда тошбосма китоблар сақланаётган фонд номи кўрсатилган. Учинчи устунда берилган саналар “Саботул ожизин”нинг тошбосма нусхалари ҳақида муҳим хулосалар қилишга имкон беради. “Саботул ожизин”га ёзилган баъзи шарҳларнинг дебоча қисмида, шунингдек, айрим тошбосма нусхаларнинг “сўзбоши”ларидаги маълумотларга кўра, одатда тошбосма китоблар чоп қилинишидан олдин бир неча қўлёзма нусхалар асосида қиёсланиб, сараланади. Демак, қўлёзма китоб ашёвий жиҳатдан қанчалик қимматли бўлмасин, агар унинг тошбосма нусхаси ўзаро қиёслар натижаси ўлароқ тайёрланган бўлса, илмий жиҳатдан мўътабарроқдир. “Саботул ожизин”нинг 1847 йил Қозонда босилган – 21131 инвентар рақамли ва 1881 йил Истанбулда босилган – 191 инвентар рақамли тошбосма нусхалари шундай мўътабар манбалардандир. “Саботул ожизин”нинг Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институтининг Ҳамид Сулаймонов фондида сақланаётган энг қадимий қўлёзма нусхаси мелодий 1810 йилга, тошбосма нусхасининг энг қадимийси эса мелодий 1847 йилга оид. Қадимий манбалар учун ўттиз етти йил унчалик катта фарқ ҳисобланмайди. Қолаверса, тошбосма нусханинг муаллиф яшаган даврга яқинроқ бўлиши мазкур нусханинг илмий қиммати баланд эканидан дарак беради. Диққат қилинса, учинчи устунда берилган саналарда баъзи йиллар такрорланиб келган. Бу хусусият фондда китобнинг бир нечта нусхаси борлиги билангина изоҳланса, нотўғри бўлади. Масалан, “Саботул ожизин”нинг 1893 йилда босилган тўртта нусхаси мавжуд. Бу билан – фондда битта нашрнинг тўртта нусхаси бор экан, деяолмаймиз. Балки, уларнинг ҳаммаси битта нашр эмас, деймиз. Буни нусхаларнинг бири Истанбулда, яна бири Эронда чоп қилингани ҳам тасдиқлаб турибди. Жадвалнинг тўртинчи устуни “Саботул ожизин” нашрининг 1847 йилдан 1967 йилгача давом этган 120 йиллик ҳудудий кўламини аниқлашга ёрдам беради: Қозон – Истанбул – Тошканд – Ҳўқанд – Эрон – Бухоро – Дамашқ. Агар бу рўйхатни қўлёзма ва тошбосмаларнинг дунё фондларидаги, хусусан, шахсий фондлардаги Хоразм, Когон, Покистон, Ҳиндистон, Жидда, Макка нусхалари билан давом эттирсак, “Саботул ожизин”нинг умумий географик атласи юзага келади. Шунингдек, мазкур шаҳарларни битта йўналишли чизиқ билан ўзаро бирлаштириб чиқилса, жуда катта майдонни эгаллаган шартли ҳудуд ҳосил бўлади. Бу ҳудуд нафақат матннинг таъсир доирасини аниқ кўрсатиб беради, балки у матн тарихи учун бой маълумотлар базаси ҳамдир. Жадвалнинг сўнгги устунидан эллик учта тошбосма нусханинг қирқ бештаси ЎзРФА Шарқшунослик институти фондига тегишли экани кузатилади. Тошбосма нусхаларнинг мазкур фондда йиғилиб қолишини бир неча сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Аввало, юқорида айтилганидек, “Саботул ожизин”нинг тошбосма нусхалари катта ҳудуд бўйлаб, жуда кенг тарқалган. Бу ҳолнинг Марказий Осиёдаги қадимий манбалар сақланадиган энг йирик фондда ҳам зуҳур этиши табиий. Зеро, тасодифий кечадиган шундай жараёнлар ичида фонднинг бойиб қолиши тажрибалардан маълум. Балки бу ҳол тасодифий бўлмагандир. Тошбосма китобларнинг илмий тавсифи қўлёзмага нисбатан анча енгил кечади. Баъзан қўлёзмага тегишли илк маълумотларни аниқлаш учун кунлар, ҳатто ойлар сарф бўлади. Тошбосма китоблар тадқиқида бундай мушкулот деярли йўқ. Чунки китобнинг номланиши ва мавзуси, муаллиф ёки шориҳ ҳақидаги асосий маълумотлар унинг титул варағида ё ундан сўнг аниқ ажратиб кўрсатилади. Матншуносдан уларни тўғри ўқиш талаб қилинади, холос. Тошбосма нусхаларнинг йиғилиб қолиши шу ва шунга ўхшаш мақсадли ёндашувлар натижаси сифатида ҳам изоҳланиши мумкин. “Саботул ожизин”нинг Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институти фондида сақланаётган нусхалари хусусида бошланғич маълумотлар шулардан иборат. Бу маълумотларни муайян тизим остида аниқ илмий текширувдан ўтказиб, ҳар бир қўлёзма, тошбосманинг ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатларини умумлаштириш, натижалар асосида “Саботул ожизин” матнининг даврлараро ўзгариш амплитудасини аниқлаш навбатдаги тадқиқотлар мавзусидир. Фойдаланилган адабиётлар 1. Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин (Нашрга тайёрловчи Рашид Зоҳид), Т.: “Санъат журнали” 2007 2. “Ҳидоят ут-толибийн” – “Сабот ул-ожизийн” шарҳи (нашрга тайёрловчи Озодбек Алимов), –Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт матбаа бирлашмаси, 2009 3. Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. –Т.: Фан, 1986 4. Д. С. Лихачев. Текстология. Краткий очерк. –М. –Л.: Наука, 1964 5. С. А. Рейсер. Палеография и текстология нового времени. – М.: Просвещение, 1970 6. Тожуддин Ёлчиқул. Рисолайи Азиза, //Тузувчи: Б.Ҳасан/ Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашр. 2000 7. Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал- Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон – Тошкент, 2005

Похожие

Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари
Аввалги қадам – ишонч
Ишончли манба
Манбашунослик тадкикоти
Девони мавлавий Юсуф Сарёмий