logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари

Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

219 KB
Скачать
Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари Режа: 1. «Асос-ул-балоға»гача яратилган луғатлар. 2. «Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигида тутган ўрни 3. «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари. 4. Мақоллар. 5. Шеърий парчалар. Тадқиқотнинг «Кириш» қисмида мавзунинг долзарблиги, муаммонинг ўрганилганлик даражаси, диссертациянинг мақсад ва вазифалари, методологик асоси, илмий ва амалий аҳамияти, манбалари, тузилиши хусусида маълумот берилган. Биринчи боб «Асос-ул-балоға» ва унинг нусхалари» деб номланиб, у 4 бўлимдан иборат. 1. «Асос-ул-балоға»гача яратилган луғатлар. Ўрта асрлар мусулмон Шарқида араб адабий тилини китобий ва маданий тил сифатида шаклланиши, араб адабиётининг шиддат билан ривожланиши луғатлар тузиш эҳтиёжини туғдирди. Араб тилининг илмий тил сифатида қўлланилиши, ёзма тилнинг муайян меъёрларини сақлаб туриш, шунингдек, диалектларни аниқлаш, араб тилининг ёзма ва оғзаки вариантларини бир-биридан фарқлаш эҳтиёжи араб луғатшунослигининг эрта шаклланишини тақозо этди 1 . Тез суръат-ларда ривожланаётган араб луғатшунослигида турли хил луғатлар тузила бошланди. Уларни олимлар бир неча гуруҳларга ажратадилар: тавсифий, мавзувий, изоҳли, икки тилли, синонимлар, кам қўлланиладиган сўзлар, ўзлашма сўзлар, қофиялар, терминологик луғатлар 2 .Тузилиш жиҳатидан араб луғатлари сўзларнинг жойлашиш принципига қараб фарқланади. Уларни уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга фонетик принцип асосида тузилган луғатлар киради. Бундай луғатларда сўзлар ундаги ўзак ундошларнинг талаффуз ўрнига қараб қуйидагича жойлаштирилади: 1) бўғиз товушлар ( , , ,ه ع خ ح ); 2 ) чуқур тилорқа товушлар ( , ق غ ); 3 ) тилорқа товушлар ( ك ); 4 ) тилолди товушлар ( , , , , , , , , , , , , ل ظ ط ض ص ش س ز ر د ج ت ن ); 5 ) тишора товушлари ( , ذ ث ); 6 ) лаб-тиш товушлари ( ف ); 7 ) лаб-лаб товушлари ( , , و م ب ) 3 . Бу луғатларда сўз ўзагидаги ундош ҳарфлар сони ҳисобга олинади. Дастлаб икки, кейин уч, сўнгра тўрт ва беш ўзак ундошли сўзлар келтирилади. 1 Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.:Изд-во Московского университета, 1975.– С.164. 2 Қаранг: Ўша асар. Б.165.; Ахвледиани В.Г. Арабское языкознание средних веков // История лингвистических учений. Средневековый Восток. – Л.: Наука, 1981. – С.91.; Рыбалкин В. С. Арабская лексикографическая традиция. – Киев: Наукова Думка, 1990. – С.13. 3 Қаранг: Рустамова С.А. Араб тили фонетикаси. – Т.: ТДШИ нашриёти, 2000. – Б.13-18. Иккинчи гуруҳга сўзнинг биринчи ўзак ундошига кўра алифбо тартибида жойлаштирилган луғатларни киритиш мумкин. Учинчи гуруҳга сўзнинг охирги биринчи ўзак ундошига қараб алифбо тартибида тузилган луғатлар киради. Араб луғатшунослигининг вужудга келиши Қуръон лексикасини ўрганиш билан боғлиқ. Қуръондаги сўзларни жамлаш, улар асосида луғатлар яратиш ҳижрий иккинчи асрнинг биринчи ярмида пайдо бўлган. Улар «Ғариб-ул-Қуръон», яъни «Қуръоннинг сўз бойлиги» деб номланган. Ҳижрий учинчи асрда мазкур соҳада бир қатор луғатлар яратилди. Кейинчалик «Ғариб-ул-ҳадис», яъни «Ҳадиснинг сўз бойлиги» номли луғатлар яратила бошланди. Қуръон ва ҳадислар лексикасига бўлган қизиқиш араб адабий тилига бўлган эътиборни кучайтирди. Бу эса араб луғатшунослигида адабий тилнинг турли қатламларини ўз ичига олган бошқа хилдаги луғатларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Кам ишлатиладиган ва эскирган сўзлар луғати тузилди. Кейинчалик маълум бир тушунчага оид сўз ва ибораларни қамраб олган мавзувий луғатлар яратилди. Бу соҳада мукаммал асарлар ёзган муаллифлар сирасига ал-Асмоий, Абу Зайд ал-Ансорий, ибн ас-Сиккит, ибн Сидаларни киритиш мумкин. Араб луғатшунослигида яратилган дастлабки изоҳли луғат Ҳалил ибн Аҳмаднинг «Китоб-ул-айн» асари ҳисобланади. Араб адабий тилининг луғат бойлигини тўлалигича кўрсатиш мақсадида луғатда кам учрайдиган ва тушуниш қийин бўлган сўзлар жамланган. Луғат фонетик принцип асосида тузилган бўлиб, унда ўзак ва унинг турлари ҳақидаги таълимот ишлаб чиқилган. Иккинчи усул, яъни сўзларни уларнинг биринчи ўзак ундошига қараб алифбо тартибида бериш усулида яратилган луғатлар сирасига ибн Фориснинг «Китоб-ул-мужмал» ва «Китоб-ул-мақоис» номли луғатлари киради. Бу луғатларда изоҳланаётган сўзлар биринчи ўзак ундошига кўра алифбо тартибида жойлаштирилган. Учинчи усул, яъни луғат мақолаларни сўзларнинг аввал охирги ўзак ундошини, сўнгра биринчи, ундан кейин ўрта ўзак ундошини ҳисобга олган ҳолда алифбо тартибида бериш усулида кўплаб луғатлар яратилган. В.М.Белкиннинг «Арабская лексикология» китобида келтирилган схема бўйича луғатдаги сўзларнинг жойлашиши қуйидаги кўринишга эга 4 : 1) ўзаги уч ундошдан иборат сўзларда – Ў 3 Ў 1 Ў 2 ; 2) ўзаги тўрт ундошдан иборат сўзларда – Ў 4 Ў 1 Ў 2 Ў 3  . Ал-Жавҳарийнинг «Таж-ул-луға ва сиҳаҳ-ул-арабиййа», ибн Манзурнинг «Лисон-ул-араб», Ферузободийнинг «ал-Қомус-ул-муҳит» каби луғатлари шу усулда яратилган. 2. «Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигида тутган ўрни». «Асос- ул-балоға» Замахшарийнинг нафақат луғатшуносликка оид асарлари орасида, балки унинг илмий меросида алоҳида ўрин тутади. Қолаверса, асар араб луғатшунослигида ҳам муҳим аҳамиятга эга асар сифатида эътироф этилади. А.Рустамовнинг фикрича, «Замахшарий ўзининг «Асос-ул-балоға» асари билан араб луғатшунослигини бир неча поғона юқори кўтарган» 5 . Замахшарийнинг луғатшунослик соҳасига киритган бир қатор янгиликлари боис «Асос-ул-балоға» йирик шарқшунослар, тилшунослар, тарихчилар томонидан юқори баҳоланган. Унинг мазкур луғатда жорий қилган ютуқларидан бири сўзларни уларнинг барча ўзак ундошларини ҳисобга олган ҳолда қатъий алифбо тартибида жойлаштирганлигида кўринади. «Асос-ул- балоға»да бош сўзлар ундаги биринчи, иккинчи, учинчи, тўртинчи ва бешинчи ўзак ундошларини ҳисобга олган ҳолда алифбо тартибида жойлаштирилган. «Асос-ул-балоға»да Замахшарий яна бир янгиликка қўл урган. У луғатдаги сўзларни ўша даврда истеъмолда бўлган жумла ва иборалар таркибидан ажратмаган ҳолда берган. Бу усул сўз маъноларини ҳар томонлама ва батафсил изоҳлаш учун ўзига хос замин яратади. Сўзларни 4 Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С.173.  «Ў» - сўзнинг ўзак ундошини билдиради. 5 Рустамов А. Маҳмуд Замахшарий. – Т.: Фан, 1971. – Б.12. изоҳлаш учун келтирилган жумла ва иборалар ўша давр тил хусусиятларини, қонун-қоидаларини мукаммал ўрганиш имкониятини беради. Замахшарий юқорида таъкидланган икки усулни ривожлантирар экан, мақсади луғатдан фойдаланувчиларга енгиллик яратиш эди. Шунингдек, у «Асос-ул-балоға»да араб адабий тилининг фасоҳатини акс эттиришга ҳаракат қилган. Муаллиф муқаддимада ёзишича, бу усул билан у сўзга чечан кишилар, етук адиблар етиштиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Айнан шунинг учун муаллиф ўз асарини «Асос-ул-балоға», яъни «Балоғат асослари», деб номлаган. Луғатда муаллифнинг яна бир ютуғи шуки, у жумлалар ёрдамида сўзнинг ҳақиқий маъносини мажозий маъносидан ажратиб беради. Луғатда изоҳланган сўзларнинг деярли ярми мажозий маънога эга. Бу эса ўқувчига сўзни ҳар томонлама тушуниш имконини беради. Замахшарийга мазкур асарни яратишда унинг тилшунослик, луғатшунослик, адабиётшунослик, тарих каби соҳаларда тўплаган билим ва тажрибалари яқиндан ёрдам берган. В.М.Белкиннинг фикрларига кўра, «одатда ўз луғатларида араб тили лексикасининг софлигини қайд этган ва уни кафолатлаган луғатшунослар грамматик масалалар билан шуғулланмаганлар. Фақатгина Замахшарий ҳам грамматика, ҳам луғатшуносликда оригинал асарлар ярата олган» 6 . Шу ўринда ас-Самароий фикрларини хулоса сифатида келтириш мумкин: «Асос-ул-балоға» бошқа луғатлардан ажралиб турадиган луғатдир. Ундан аввал ҳам, кейин ҳам луғатшунослик илмида бундай услубда луғат тузилмаган. Бу луғат сўзларнинг жойлаштирилиши осонлиги билан ажралиб туради. Шу боисдан бошқа луғатлар унинг ўрнини боса олмайди. Агар бошқа луғатлар ўз кучини йўқотса ҳам, «Асос-ул-балоға» ўз кучида қолади» 7 . 3. «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари. «Асос-ул-балоға»нинг турли даврларда кўчирилган қўлёзмалари дунёнинг йирик кутубхоналари, 6 Белкин В. М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С. 164 7 , . . دادغب ىرشخمزلا دنع ةيوحنلا ةساردلا ىعارمسلا حلاص لضاف۱۹۷۰ -.۱۶۲- ص . музейлари, қўлёзма фондларида сақланмоқда. Унинг қўлёзмалари Париж (№6720), Рим (№370), Болония (№277) ва Работ кутубхонасида мавжуд 8 . Асарнинг бир неча қўлёзмалари Қоҳиранинг «Дар-ул-кутуб-ил- илмиййа» (№232) 9 , Дамашқнинг «ал-Асад» (№46, 14150, 15496, 17455) 10 , Ироқнинг «Бағдод» (№6576) кутубхоналарида сақланади. Шунингдек, Британия музейининг қўлёзмалар фондида ҳам асарнинг бир нечта қўлёзма нусхалари бор 11 . Истанбул шаҳридаги Сулаймония кутубхонасида «Асос-ул- балоға»нинг йигирма иккита қўлёзмаси бор. Улардан энг қадимийси (№3532) ҳижрий 691 йил насҳ хатида кўчирилган. Энг янги қўлёзма (№5849) ҳижрий 1299 йили насҳ хатида кўчирилган икки жилдли нусха. Кутубхона фондларида сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзмалари ҳақида қуйидаги маълумотларни келтириш мумкин. 1-жадвал Истанбулдаги Сулаймония кутубхонасининг фондларида сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари № Қўлёзма сақла- наётган фонд номи Инвен- тарь рақам Кўчи- рилган йили Хаттот- нинг исми шарифи Хат тури Варақ-лар сони Сатр- лар сони Саҳифа ўлчами (см.да) Матн ўлчами (см.да) 1. Лолали 3532 ҳ. 691 м. 1292 номаълум насҳ 465 25 27,5х16,5 21х10,5 2. Тархон Султон 311 ҳ. 705 м. 1305 номаълум насҳ 386 23 29х17 22х12,8 3-4. Аё София I ж. 0.4657 II ж. 0.4658 ҳ. 728 м. 1327 Кабир ибн Муҳаммад насҳ I ж. 288 II ж. 248 37 26,5х15,5 20х9,5 5. Йени Жами 1121 ҳ. 769 м. 1367 номаълум насҳ 420 31 26,5х17,3 20,5х12 6-7. Асад Афанди I ж. 3178 II ж. ҳ. 782 м. 1379 Али ибн Аҳмад таъ- лиқ I ж. 282 II ж. 259 31 30,7х21,2 22,7х14,8 8 Қаранг : Вrоckelmann C. Geschichte der arabischen litteratur. Bd. I. - Leiden, 1937. – S.511. 9 Қаранг : . . . .ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ – .٥ -ص . 10 Ўша асар. Б.10. 11 http \\ britishmuseum - orientalmanuscriptsfundcatalogue 3179 8. Шоҳид Али Пошо 2591 ҳ. 788 м. 1385 Аҳмад ибн Маҳмуд насҳ I ж. 372 21 26,3х18,7 19,5х14,5 9. Фотиҳ 5169 ҳ. 815 м. 1412 номаълум насҳ 367 30 28,3х19,5 20,5х11,3 10. Шоҳид Али Пошо 2590 ҳ. 960 м. 1552 Юсуф Шаро- фиддин насҳ II ж. 321 21 34,5х15,8 17х9 11. Анталия Текели- ўғли 660 ҳ. 971 м. 1563 номаълум насҳ 467 25 27х16 20х10 12. Йени Жами 1120 ҳ. 980 м. 1571 номаълум насҳ 389 25 26,5х16,9 20х10,5 13. Сулай- мония 988 ҳ. 986 м. 1577 номаълум нас- таъ- лиқ 581 21 22,7х15 16,4х8 14. Серез 3641 ҳ. 997 м.1588 Муҳаммад ибн Али насҳ 416 27 30,8х21,5 24,5х14 15. Чорлулу Али Пошо 365 ҳ. 1006 м.1597 номаълум насҳ 380 27 26х17,3 19,4х10,5 16. Ҳожи Башир Оға 622 ҳ. 1013 м.1603 Яҳё ибн Фахриддин насҳ 337 33 29,3х18,7 20,5х12 17. Қилич Али Пошо 1000 ҳ. 1018 м.1608 номаълум насҳ 953 31 24,3х18 18,9х12,4 18. Холид Афанди 563 ҳ. 1032 м.1622 Мустафо Ҳалватий насҳ 510 25 29,8х18,7 22х10,3 19. Раисул- куттаб 1077 ҳ. 1161 м.1747 Муҳаммад ибн Мустафо насҳ 309 33 32,5х20,9 24,4х13,7 20. Лолали 3533 ҳ. 1162 м.1748 Ҳасан Нўъмон Пошо насҳ 580 25 27х15 90,4х9 21. Ҳамидия 1358 ҳ. 1164 м.1750 номаълум насҳ 395 31 25х14 18х8,5 22. Ҳожи Маҳмуд Афанди 5849 ҳ. 1299 м.1881 номаълум насҳ I ж. 337 II ж. 370 25 25,5х15,9 20х9 1.4. Асар Байрут нашрининг ўзига хослиги. «Асос-ул-балоға»нинг турли хорижий мамлакат матбааларида тайёрланган бир қатор нашр нусхалари мавжуд. Асар дастлаб 1881 йилда Қоҳиранинг Мустафо Ваҳбий нашриётида, 1893 йил Ҳиндистоннинг Лакхнау ва 1906 йил Ҳайдаробод шаҳарларида нашр қилинган. Унинг аксарият нашрлари Миср Араб Республикасида тайёрланган (1908, 1922, 1953, 1960, 1972). Улардан бири (1972) Гарвард университетининг кутубхонасида OL 22423.5 инвентарь рақам остида сақланади 12 . Асар Байрутнинг «Дар-ус-саодат» (1953) ва «Дар- ус-садир» (1965) нашриётларида ҳам босмадан чиққан. «Асос-ул-балоға»нинг Ўзбекистонда 1998 йил Байрутнинг «Дар-ул- кутуб-ил-илмиййа» босмахонасида икки жилдда чоп этилган нашри Тошкент ислом университетининг қўлёзмалар хазинасида 74Ғ I (1-жилд) ва 74Ғ II (2- жилд) инвентарь рақамлар остида сақланади. Асар Муҳаммад Босил Уйун ас- Суд томонидан нашрга тайёрланган. Олим «Асос-ул-балоға» нашрининг кириш қисмида Маҳмуд Замахшарий-нинг ҳаёти ва илмий фаолияти, унинг илмий меросини батафсил ёритган. Ушбу нашрнинг ўзига хос жиҳатлари қуйидагилардан иборат: луғат мақолаларини бир-биридан осон ажратиш мақсадида ношир бош сўзни қизил сиёҳда бериб, юлдузча билан белгилаган; сўзни изоҳлашда иллюстратив материал сифатида келтирилган Қуръон оятлари нақшли қавслар, ҳадислар ва мақоллар кичик қавсларга олинган; шеърий парчаларнинг вазни аниқланган ҳамда муаллифлари кўрсатилган. Диссертациянинг иккинчи боби « Асос-ул-балоға» асарининг таркибий таҳлили » деб номланиб, у 3 бўлимдан иборат. 2.1. «Асос-ул-балоға»нинг тузилиш принципи. Луғат араб алифбосига мувофиқ 28 ҳарфга бўлинган бўлиб, 3742 та сўзни ўз ичига олади. Муаллиф ҳар бир ҳарф қисмини «боб» деб номлаган. Боблар ўз навбатида сўзнинг иккинчи ўзак ундошига мувофиқ қисмларга ажратилган ва улар «фасл» деб аталган. Ҳар бир фаслни ташкил этувчи луғат мақолалар ҳам ўз навбатида бош сўз ўзагининг учинчи, тўртинчи, бешинчи ундошларига мувофиқ алифбо тартибида жойлаштирилган. Асар бобларининг жойлашиш кетма-кетлиги ва улардаги луғат мақолаларнинг сони билан қуйидаги жадвалда танишиш мумкин. 2-жадвал «Асос-ул-балоға»да мавжуд боблар ва улардаги луғат мақолалар сони № Боблар Луғат мақолалар сони 1. ﺍلﻬمزﺓ ب اب Ҳамза боби 131 2. ﺍ لباﺀ ب اب Ба боби 178 12 Catalogue of Arabic, Persian and Ottoman Turkish books. Volume 2. Authors,Titles and Personal subjects. Arabic: Ha – ‘Ayn. – Cambridge, Massachusetts: Published by Harvard University Library, 1968. – P.271. 3. ﺍلتاﺀ ب اب Та боби 60 4. ﺍ لﺛاﺀ ب اب Са боби 63 5. ﺍ لﺟيﻢ ب اب Жим боби 146 6. ﺍ لﺣاﺀ ب اب Ҳа боби 186 7. ﺍ لخاﺀ ب اب Ха боби 153 8. ﺍ لﺩﺍل ب اب Дол боби 141 9. ﺍ لﺬﺍل ب اب Зол боби 46 10. ﺍ لرﺍﺀ ب اب Ра боби 229 11. ﺍ لﺯﺍﺀ ب اب За боби 100 12. ﺍ لسيﻥ ب اب Син боби 182 13. ﺍ لﺷيﻥ ب اب Шин боби 170 14. ﺍ لصاد ب اب Сод боби 107 15. ﺍ لضاد ب اب Зод боби 73 16. ﺍ لﻄاﺀ ب اب То боби 83 17. ﺍ لﻆ اﺀ ب اب Зо боби 17 18. ﺍ لعيﻥ ب اب Айн боби 193 19. ﺍ لغيﻥ ب اب Ғайн боби 103 20. ﺍ لﻔاﺀ ب اب Фа боби 157 21. ﺍ لﻗاﻒ ب اب Қоф боби 173 22. ﺍ لﻛاﻒ ب اب Коф боби 130 23. ﻡ ﺍ للا ب اب Лом боби 151 24. ﺍ لميﻢ ب اب Мим боби 161 25. ﺍ لﻧوﻦ ب اب Нун боби 274 26. ﺍ لوﺍﻭ ب اب Вов боби 201 27. ﺍ لﻬاﺀ ب اب Ҳа боби 112 28. ﺍ لياﺀ ب اب Ёй боби 22 ЖАМИ: 3742 Жадвалда берилган маълумотларни таҳлил қилиб шуни айтиш мумкинки, энг катта боб бу «нун боби» бўлиб, ундаги луғат мақолаларнинг сони 274 та, энг кичик боб эса «за боби» ҳисобланади. У 17 та луғат мақолани ўз ичига олган. Луғат мақолаларнинг таркибига кўра таҳлили. «Асос-ул-балоға»да луғат мақолалар таркибан қуйидаги қисмлардан иборат: а) бош сўз; б) бош сўз маъноси; в) бош сўз ҳосилалари (феъл боблари, аниқ ва мажҳул даража сифатдошлари, масдарлари ва ҳоказо) иштирок этган жумлалар; г) бош сўзни изоҳлаш учун иллюстратив материал сифатида қўлланилган Қуръон оятлари, ҳадислар, халифа ва саҳобаларнинг сўзлари, шеърий асарлардан олинган парчалар, фразеологизмлар, мақоллар; д) сўзнинг мажозий маъноси; е) бош сўз мажозий маънода ишлатилган жумлалар; ж) иллюстратив материаллар. Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да сўзни изоҳлашда кенг истеъмолдаги жумлалар, насрий ва шеърий парчалардан фойдаланган. Кам истеъмолдаги сўзлар луғатга киритилмаган. Айрим луғат мақолаларда ҳам бош сўзнинг ўзак ундошларидан ясаладиган ҳосилаларнинг асосан кўп ишлатиладиганлари берилган. 3. Луғат мақолаларнинг ҳажмига кўра таҳлили. «Асос-ул-балоға»да мавжуд луғат мақолаларни ҳажмига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: 1) қисқа луғат мақолалар; 2) ўртача ҳажмга эга луғат мақолалар; 3) узун луғат мақолалар. «Асос-ул-балоға» 3742 та луғат мақоладан иборат бўлиб, уларнинг 480 тасини қисқа луғат мақолалар ташкил этади. Улар ҳажман кичик бўлиб, уларда бош сўзнинг маъноси бир ёки икки жумла билан изоҳланган. Бош сўзнинг фақатгина ҳақиқий маъноси берилган. Сўзни изоҳлашда иллюстратив материаллардан фойдаланилмаган. Қуйида таҳлили келтирилган ﺧﺒﺺ луғат мақоласи қисқа луғат мақола ҳисобланади: . ﻂلبﻪ: ﻀ يﻔﻬﻢ ﺍﺧ تبﺺ. ﺍﻛ لﻭﻩ: ﺍﺧ تبص وﺍ , ةصبخملاب ﺍ لﺧبيﺺ بل ﻗأ: ﺧ بﺺ - Луғат мақоланинг бош сўзи ﺧ بﺺ бўлиб, у бир нарсани иккинчи нарсага аралаштирмоқ деган маънони англатади. Бу маънони тасдиқлаш учун қуйидаги жумла келтирилган: У хабисни михбаса билан аралаштирди. ﺺ يبخلا لب ﻗا ةصبخملاب Бу ерда бош сўзнинг иккита ҳосиласи келтирилган. Улардан биринчиси ﺧ بيﺺ сўзи бўлиб, арабларнинг ширинликларидан бири ҳисобланади. У хурмо, сут ва крахмалнинг аралашмасидан тайёрланади. Бош сўзнинг иккинчи ҳосиласи م ﺧبص ة сўзи хабис ширинлигини аралаштиришга мўлжалланган қошиқнинг номини англатади. Улар хабисдан тановвул қилишди. . ﺍﻛ لﻭﻩ: ﺍﺧ تبص وﺍ Уларнинг меҳмони хабис сўради. . ﻂ لبﻪ: ﻀ يﻔﻬﻢ ﺍﺧ تبﺺ Юқоридаги ҳар икки жумла луғат мақолада иллюстратив материал сифатида берилган. Уларда бош сўзнинг VIII боб, ўтган замон, III шахс, бирлик ва кўплик шакллари ( ﺍﺧتبص وﺍ, ﺍﺧ تبﺺ ) берилган. Улар хабисдан тотиб кўрмоқ, хабис танаввул қилмоқ деган маъноларни ифодалайди. «Асос-ул-балоға»даги қисқа луғат мақолаларни ташкил этувчи бош сўзларнинг аксарияти ўша даврда нисбатан кам ишлатиладиган сўзлардан иборат бўлган. Вақт ўтган сари бу сўзларнинг баъзилари истеъмолдан чиққан бўлса, айримлари архаик сўзлар қаторига кирган. Ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларда бош сўз кўп маъноли бўлмаганлиги учун унинг изоҳи қисқа. Лекин қисқа луғат мақолалардан фарқли ўлароқ, ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларнинг деярли барчасида бош сўзнинг ҳақиқий маъноси билан бирга мажозий маъноси ҳам берилган. Ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларда сўзларни изоҳлашда иллюстратив материаллардан кам фойдаланилган. كلس луғат мақоласи ўртача ҳажмдаги луғат мақола ҳисобланади: : كلس . . يف ﻂ يخلا كلس و ﻪنم مو ﻗأ قيرط كلس ام و كولسم قيرط ." " . . ردلا ﻢ ظ ﻧو رقس يف pﻢ ككلس ام نوع ﻄ ملا يف نانسلا كلس و ةربلإا . كولسلا يف و كلسلا يف : زاجملا نم و يف بهذ . قحلا كلاسم يف ﺬﺧ و ي ﻔﺧ كلسم 13 . Кириш йўли. قيرط كولسم . Юқоридаги мисолда бош сўзнинг I боб мажҳул даража сифатдоши ( كولسم ) берилган. У кириш деган маънони англатади. У мен юрган йўлдан юрмади. مو ﻗأ قيرط كلس ام و ﻪ نم . Мазкур жумладаги бош сўзнинг I боб ҳосиласи ( كلس ) йўлидан юрмоқ, изидан бормоқ каби маъноларни ифодалайди. У игнадан ип ўтказди. . يف ﻂ يخلا كلس و ةربلإا 13 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ – .۶۷۰ -ص . Бош сўз I бобда бир қанча маъноларга эга. Улардан бири юқоридаги жумлада келтирилган. Унда бош сўз ўтказмоқ, тизмоқ каби маъноларни билдиради. نوع ﻄ ملا يف نانسلا كلس و . У найза санчилган жойга нишини (тиғини) санчди. Мазкур мисолда бош сўзнинг I бобдаги яна бир маъноси берилган. Бу ерда у санчмоқ маъносини ифодалайди. «Сизларни Сақарга нима киритди?» 14 " يف ﻢ ككلس ام رقس " . Юқоридаги мисол Қуръондан келтирилган бўлиб, у Муддассир сурасининг 42-ояти. Жумлада бош сўзнинг I бобдаги яна бир маъноси изоҳланган. Бу ерда у киритмоқ маъносини англатади. У дурни ип(сим)га терди. يف و كلسلا يف ردلا ﻢ ظ ﻧو كولسلا . Ушбу жумлада كلس – ип, сим сўзи ва унинг кўплик шакли ( كولس ) иштирок этган. У яширин йўлдан кетди. كلسم يف بهذ ي ﻔﺧ . Мазкур мисолда бош сўздан ٌ ل َعْﻔَم вазни асосида ясалган макон номи ( كلسم ) берилган бўлиб, у йўл маъносини ифодалайди. Сен ҳақиқат йўлини танла. كلاسم يف ﺬﺧ و قحلا . Юқоридаги жумлада كلسم - йўл сўзининг кўплик шакли ( كلاسم ) берилган. Узун луғат мақолаларда бош сўзнинг ҳамма маънолари акс этган. Уларнинг изоҳи ярим бетдан икки бетгача бўлиши мумкин. Бундай луғат мақолаларнинг деярли барчасида сўзнинг ҳақиқий маъноси билан бирга 14 Қуръони карим. Маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи Абдулазиз Мансур. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б. 576 . мажозий маъноси ҳам изоҳланган бўлади. Сўзнинг ҳар икки маъноларини изоҳлашда иллюстратив материаллардан кенг фойдаланилган. Узун луғат мақолага мисол сифатида رسﺟ луғат мақоласини келтириш мумкин: رسج . . . : نأ رسجی لا و هودع یلع رس ﺟ دﻗ و ةراس ﺟ ﻪیف و روس ﺟ ل ﺟر : . . اﺬک یلع ترساجت و pﻢ هرسجی و ﻪباحصأ عجشی ا ﻧلاف نإ و ا ﺬک لع ﻔی : . . یلع ةئیر ﺟ ةیو ﻗ ةرس ﺟ ةﻗاﻧو انيلع رساجتلا ليلقل ك ﻧإﻪیلع تأرجت . : . . pاودارأ و ا ﻬتئلتمم مدخملا ةرس ﺟ و دعاوسلا ةرس ﺟ ةیرا ﺟ و ر ﻔسلا روسجلا pاودقعف روبعلا . : زاجملا نم . ترس ﺟ و ﻪتاج ﻧیلإ ارس ﺟ ﻪتعاط لع ﺟا رما ﻪللا ﻢ ﺣر . : ترست ﺟا و رسجلا و رسجلا روبع ا ﻬتربع ا ﻬترست ﺟا و ةزا ﻔملا باکرلا : ﻪتربع رحبلا ةنی ﻔسلا . 15 رس ﺟ мазкур луғат мақоланинг бош сўзи бўлиб, у довюрак бўлмоқ, жасур бўлмоқ, журъатли бўлмоқ каби маъноларни англатади. Ушбу сўз мажозий маъноларга ҳам эга. Буни мисоллардан кўриш мумкин. Қуйидаги ҳар тўрт жумлада бош сўз довюрак бўлмоқ, жасур бўлмоқ, журъатли бўлмоқ каби маъноларни ифодалайди. Биринчи жумлада бош сўзнинг ўзак ундошларидан ясалган сифат ( روس ﺟ ), иккинчи жумлада I боб масдари ( ةراس ﺟ ), кейинги мисолда I боб ўтган замон феъли ( رس ﺟ ), сўнгги мисолда I боб ҳозирги-келаси замон феъли ( رسجی ) берилган: Жасур, журъатли, довюрак киши. روس ﺟ ل ﺟر . У жасоратли, унда жасорат бор. ةراس ﺟ ﻪیف و . У ўз душманига нисбатан журъатли бўлди. یلع رس ﺟ دﻗ و هودع . اﺬک لع ﻔی نأ رسجی لا و . У шундай қилишга журъат қила олмаяпти (унда бундай қилишга журъат етмаяпти). 15 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب١٩٩٨– . ١۳۸ -١۳۹ - ص . Бош сўзнинг II бобда қўллаб қувватламоқ, кимгадир далда бўлмоқ каби маънолари қуйидаги мисолда акс этган: ﻢ هرسجی و ﻪباحصأ عجشی ا ﻧلاف نإ و . Ҳақиқатдан ҳам, фалончи ўз дўстларини қўллаб-қувватлайди ва уларга далда бўлади. Қуйидаги иккита мисолда бош сўзнинг VI боб феъли ( رساجت ) ва масдари ( رساجت ) иштирок этган: журъати етмоқ, кучи етмоқ. Биринчи мисолда иллюстратив материал сифатида келтирилган жумладан кейин бош сўз ҳосиласига изоҳ берилган. Унда أرجت феъли رساجت феълига синоним бўлган: : ﻪیلع تأرجت ا ﺬک یلع ترساجت و . Буни қилишга журъат этдим (буни қилишга ўзимда куч топдим). Дарҳақиқат, сенинг кучинг фақат бизга етади. ساجتلا ليلقل ك ﻧإ انيلع . Бош сўз ўзак ундошларидан ясалган сифатлар жасоратли, кучли, чидамли каби маъноларни беради. Буни қуйидаги мисоллардан кўриш мумкин: : رﻔسلا یلع ةئیر ﺟ ةیو ﻗ ةرس ﺟ ةﻗاﻧو . Кучли, жасоратли туя, яъни сафарга чидамли туя. Қуйидаги мисолларда бош сўзнинг I боб масдари, яъни ةرس ﺟ сўзи кўприк маъносини билдиради: Кема сув оқимлари учун кўприкдир. ةرس ﺟ ةیرا ﺟ و دعاوسلا . : اﻬتئلتمم مدخملا ةرس ﺟ و . Тўла кўприк, яъни кўп ишлатиладиган, одамлар билан лиқ тўла бўладиган кўприк. روسجلا اودقعف روبعلا اودارأ و . Улар йўлни кесиб ўтишни ҳоҳладилар, шунда кўприкларни бирлаштирдилар. Қуйидаги мисолларда сўзнинг мажозий маънолари изоҳланган: ﻪتاج ﻧیلإ ارس ﺟ ﻪتعاط لع ﺟا رما ﻪللا ﻢ ﺣر . Аллоҳ унга раҳм қилиб, тоатини нажотига кўприк қилди. : رسجلا و رسجلا روبع ا ﻬتربع ا ﻬترست ﺟا و ةزا ﻔملا باکرلا ترس ﺟ و . Туялар саҳрога кўприк бўлдилар, яъни саҳрони кесиб ўтдилар. : ﻪتربع رحبلا ةنی ﻔسلا ترست ﺟا و . Кема денгизга кўприк бўлди, яъни уни кесиб ўтди. Учинчи боб ««Асос-ул-балоға» манбаларининг таҳлили» деб номланган. Унда «Асос-ул-балоға»да манба сифатида истифода этилган Қуръон, ҳадис, фразеологизм ва шеърий парчалар таҳлил қилинган. 1. Қуръон. Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да асосий манба сифатида биринчи навбатда Қуръонга таянган. Луғатдаги 368 сўзни изоҳлашда Қуръон оятларидан иллюстратив материал сифатида фойдаланилган бўлиб, унда 89 та сура оятларидан 447 та мисол келтирилган. Мисолларнинг аксарияти қуйидаги суралардан олинган: 1. ةرقبلا Бақара 45 та мисол 2. ﻒ ﻬكلا Каҳф 23 та мисол 3. فارعلأا Аъроф 18 та мисол 4. ﻒ سوي Юсуф 18 та мисол 5. نارمع لآ Оли Имрон 16 та мисол 6. ةبوتلا Тавба 13 та мисол 7. ﺺ صقلا Қасас 12 та мисол 8. لحنلا Наҳл 11 та мисол 9. ءارسلإا Исро 11 та мисол 10. ءاسنلا Нисо 10 та мисол 11. ةدئاملا Моида 10 та мисол Айрим луғат мақолаларда Қуръондан битта, иккита, учта, ҳаттоки тўртта мисол берилган. Муаллиф мисолларни бош сўзнинг турли маъноларини очиб бера олиши, унда сўзнинг ҳар томонлама изоҳланишига қараб танлаган. Шунинг учун ҳам битта луғат мақолада келтирилган бир мисолда очиб берилган бош сўзнинг маъноси иккинчи мисолда такрорланмайди. Қуйидаги мисолларда бунинг исботини кўриш мумкин. ﻦما луғат мақоласида Қуръоннинг Бақара, Анкабут, Юсуф сураларидан мисол олинган: 16 ... ﻪتنمأ ﻦ متؤا ی ﺬلا دؤیلف ... … омонат қўйилган киши омонатни қайтарсин… 17 (Бақара, 283). Мазкур мисолда бош сўзнинг VIII боб феъли берилган бўлиб, у ишонмоқ, омонат қўймоқ маъносини англатади. Мисолда, шунингдек, бош сўзнинг I боби ҳам берилган бўлиб, у омонатга берилган деган маънони англатади. 18 ... انما امر ﺣ انلع ﺟ اﻧأ ... Биз (Маккани) осойишта ҳарам қилиб қўйганмиз… 19 (Анкабут, 67). Мисолда бош сўзнинг осойишта, хавфсиз маъноларини англатувчи ҳосиласи иштирок этган. 20 انل ﻦ مؤمب ت ﻧأ ام و Сиз бизга ишонувчи эмассиз 21 (Юсуф, 17) . Ушбу мисолда бош сўзнинг IV боб, аниқ даража сифатдоши берилган бўлиб, у ишонувчи, деган маънони ифодалаган. 2. Ҳадис. «Асос-ул-балоға»да сўзларни изоҳлашда иллюстратив материал сифатида хизмат қилган яна бир манба бу ҳадислардир . Қуйида келтирилган ҳадис ﻪ قف луғат мақоласидан олинган: ﻦ يدلا ىف ﻪﻬقف اري ﺧ ﻪبﻪللا دارأ ﻦ م 22 Аллоҳ кимга яхшиликни истаса, уни динда фақиҳ (яхши тушунадиган) қилади. Ушбу ҳадисда бош сўзнинг II боб, ўтган замон, бирлик, III шахс, музаккар жинс шакли берилган. У фақиҳ (яхши тушунадиган) қилмоқ маъносини англатади. 16 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب١٩٩٨ – .٣٢ - ص . 17 Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.49. 18 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب١٩٩٨ – .٣٢ - ص . 19 Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.404. 20 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب١٩٩٨ – .٣٢ - ص . 21 Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.237. 22 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا٢ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب١٩٩٨ – .٣۵ - ص . Қуйидаги ҳадис بلﻗ луғат мақоласига мисол сифатида келтирилган: 23 سی نآرقلا بل ﻗ و ابل ﻗ ءی ﺷ لکل نإ Дарҳақиқат, ҳар бир нарсанинг қалби бор, Қуръоннинг қалби Ёсиндир. Мазкур ҳадисда бош сўзнинг масдари ишлатилган бўлиб, у икки жойда ҳам бир хил маъно, яъни қалб маъносини ифодалайди. Кейинги ҳадис فدغ луғат мақоласидан олинган: 24 ﻪب فدغی ﻦ یﺣ رو ﻔصعلا ﻦ م ﻪبیصی ب ﻧﺬلا ﻦ م ابار ﻄ ضا د ﺷ أﻦ مؤملا بل ﻗ نا Мўмин киши қалбининг гуноҳ иш қилгандаги изтироби қушнинг унга тўр ташланган пайтдаги изтиробидан ҳам кучлироқдир. Ушбу ҳадисда бош сўзнинг I боб, ҳозирги келаси замон, мажҳул даражаси берилган бўлиб, у овланмоқ, тўр ташланмоқ каби маъноларни ифодалайди. 3. Фразеологизмлар. Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да сўзларни изоҳлашда иллюстратив материал сифатида фразеологизмлардан кенг фойдаланган. Шу боис ҳам В. М. Белкин «асар анъанавий араб луғатшунослигининг умумий ривожланиш йўлидан бироз ўзгачароқ бўлиб, у фразеологик луғатнинг бир тури ҳисобланади» 25 , деб таъкидлаган. Асарда фразеологизмларнинг учта тури учрайди: фразеологик чатишма, фразеологик бутунлик, фразеологик қўшилма. «Асос-ул-балоға»да ҳар уч турга мисоллар мавжуд. Қуйидаги фразеологизм ﺍﻛ ل луғат мақоласидан олинган бўлиб, у фразеологик чатишмага мисол бўла олади: 26 ﻗ ليل ﺍﻱ : ر ﺃس ﺍ كلة Ушбу фразеологизм ўзбек тилига боши ейилган, деб таржима қилинади. Бу ерда Маҳмуд Замахшарий ﺍﻱ ( яъни ) сўзидан кейин фразеологизм қандай маъно англатишини берган. Унга кўра, боши ейилган ибораси кам деган маънода ишлатилади. Фразеологик чатишма сифатида мазкур иборанинг маъноси унинг таркибидаги сўзлар маъносига умуман боғлиқ эмас. 23 Ўша асар. Ж.2. Б.95. 24 Ўша асар. Ж.1. Б.695. 25 Белкин В. М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С.169. 26 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ – .٣١ -ص . Фразеологик бутунликка جرد луғат мақоласидаги қуйидаги ибора мисол бўла олади: حايرلا جاردأ ﻪمد بهذ 27 Унинг ҳаракатлари шамолга учди фразеологизми бекор қилинган ишга нисбатан қўлланилади. Бу фразеологизм ўзбек тилидаги ҳаммаси бир тийин бўлди ёки барчаси бир пул бўлди деган ибораларга мос келади. Фразеологик қўшилмага мисол тариқасида توم луғат мақоласида келтирилган қуйидаги фразеологизмни олдик: بوثلا تام 28 Араб тилида кўп кийилган кийимга нисбатан юқоридаги кийим ўлди фразеологизми ишлатилади. Иборада кийим сўзи ҳақиқий, ўлди сўзи мажозий маънода ишлатилган. 4. Мақоллар. «Асос-ул-балоға» асарида Маҳмуд Замахшарий араб мақолларидан кенг фойдаланган, лекин матн таркибидаги мақолларнинг маъносини содда тил билан тушунтирмаган. Асарнинг XII асрда ёзилганлигини ҳисобга олганда, унда келтирилган мақолларнинг маълум бир қисми бугунги кунда истеъмолдан чиқиб кетган. Шу сабабли луғатдан фойдаланувчилар унда иллюстратив материал сифатида ишлатилган мақолларни тушуниши учун арабларнинг тарихи, маданияти, урф-одатлари билан яқиндан таниш бўлиши керак. Қуйида «Асос-ул-балоға»да сўз маъноларини изоҳлаш учун фойдаланилган мақоллардан мисоллар берилган. Ушбу мақолдан و ﻔه луғат мақоласида иллюстратив материал сифатида фойдаланилган: 29 ةو ﻔه ﻢلاع لکل Юқоридаги «Ҳар бир олимда хато мавжуд» ёки « Олим ҳам хато қилади (адашади)» мақоли ўзбек тилидаги «Беайб парвардигор» мақолига тўғри келади. Бу мақолда бош сўз ҳосиласи хато маъносини ифодалаган. ی ﻔﺷ луғат мақоласида қуйидаги мақол келтирилган: 27 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ -.۲۸۲ - ص . 28 Ўша асар. Ж. 2. Б.231. 29 Ўша асар. Ж. 2. Б.377. 30 لاؤسلا یعلا ءا ﻔﺷ Мазкур мақол ўзбек тилига «Заифлик(кучсизлик)нинг давоси – сўраш» деб таржима қилинади. Мақолда бош сўз ҳосиласи даво, шифо маъноларини берган. Ушбу мақол ўзбек тилидаги «Билмаганин сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим» ҳикматли сўзига мос келади. Қуйидаги мақол حلف луғат мақоласидан олинган: 31 حل ﻔی دیدحلاب دیدحلا نإ «Т емир темир билан чиқишади» мақоли ўзбек тилидаги «Аччиқни аччиқ кесади» мақолига тўғри келади. Мақолда бош сўзнинг IV боб, ҳозирги-келаси замон, бирлик, III шахс шакли берилган бўлиб, у чиқишмоқ, муваффақиятга эришмоқ маъноларини англатган. Луғатда мақоллардан асосан бош сўз ҳосилаларининг кўчма маъноларини изоҳлашда кенг фойдаланилган. 5. Шеърий парчалар. Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»нинг муқаддимасида таъкидлашича, ўша давр шоирларининг шеърлари араб тилининг қонун-қоидаларини тўғри ва ўринли ишлатиш борасида намуна ҳисобланган 32 . У илк ислом, жоҳилия, уммавийлар, аббосийлар, андалусия даври шоирларининг (500 га яқин) адабий мерослари билан яқиндан танишиб, ўз луғати учун улардан мисоллар тўплаган. «Асос-ул-балоға»да шеърларидан иллюстратив материал сифатида кўп фойдаланилган шоирларнинг номлари қуйидаги жадвалда келтирилган. 3-жадвал «Асос-ул-балоға»да келтирилган шоирларнинг номлари ва уларнинг асарларидан олинган мисоллар ҳажми № Шоирнинг исми Мисралар сони № Шоирнинг исми Мисралар сони 1. Зу-р-Румма 984 26. Ҳамид ибн Сур 68 2. Ал-Аъша 266 27. Умар ибн Аҳмар 64 3. Ар-Роъий 246 28. Ади ибн Зайд 62 30 . Ўша асар. Ж.1. Б. 515. 31 Ўша асар. Ж.2. Б.34. 32 . . . . ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ -.۱۵ - ص . 4. Набиға Забйаний 238 29. Намр ибн Таваллуб 60 5. Ат-Тирмах 236 30. Ҳасан ибн Собит 58 6. Ибн Муқбал 208 31. Абу Дуад 56 7. Лабид 200 32. Кааб ибн Зуҳайр 54 8. Руаба 200 33. Турфа 54 9. Ал-Камят 192 34. Туфайл Ғанавий 50 10. Зуҳайр 188 35. Антара 48 11. Имру-л-Қайс 182 36. Абу Рабид Той 44 12. Жарир 182 37. Ал-Ҳанса 38 13. Ал-Ажжож 178 38. Ибн Мийада 36 14. Аш-Шуммах 172 39. Ибн Ҳурма 34 15. Ал-Ахтал 144 40. Алқама 32 16. Ал-Фараздақ 144 41. Ҳотамтой 32 17. Набиға Жаъдий 120 42. Абу Важза 32 18. Абу Робиа 98 43. Масиб ибн Улс 28 19. Ус ибн Ҳажар 94 44. Муталаммис 28 20. Башар 90 45. Амита ибн Абу Салт 28 21. Абу Нажм 88 46. Аббос ибн Мурдос 26 22. Касир Изза 84 47. Абу Хирош 26 23. Ал-Қитомий 80 48. Музоҳим Ақилий 24 24. Абу Зуайб 76 49. Дурайд ибн Сима 24 25. Ал-Ҳатиа 68 50. Мутанаҳҳил 22 Диссертацияга қуйидаги иловалар берилган. 1-илова «Асос-ул-балоға» луғат мақолаларининг фиҳристи» деб номланиб, унда асарда мавжуд 3742 та луғат мақоланинг бош сўзлари келтирилган. 2-илова «Асос-ул-балоға»да тасдиқловчи мисол сифатида келтирилган Қуръон оятлари». Унда луғатда лексик манба сифатида фойдаланилган 89 та суранинг 447 та ояти алифбо тартибида берилган. 3-илова «Асос-ул-балоға»да шеърларидан фойдаланилган шоирлар рўйхати» деб аталган. Унда луғатда сўзларни изоҳлашда шеърларидан мисоллар келтирилган 458 та шоир номлари араб тилида ва транслитерацияда берилган. Сулаймонова Нигора Асқаралиевна

Похожие

Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари
Манбашунослик тадкикоти
«Маҳбуб ул-қулуб» ёзилиш тарихи мавзу доираси тузилиши бадиияти
Махмуд Замахшарийнинг “Мукаддамат-ул-адаб” асарида харф туркумининг ифодаланиши
Манбалар ривожи