Аввалги қадам – ишонч - Литература - Рефераты

Аввалги қадам – ишонч

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Аввалги қадам – ишонч Таянч тушунча ва иборалар : илмий-танқидий матн, табдил қоидалари, муаллиф дунёқараши, лисоний сатҳ, муалиф-котиб-нашрга тайёрловчи муносабати, матн тарихи, системали яхлит назария Бугун жумҳуриятимизда фаолият кўрсатаётган фондларнинг деярли барчасида мавжуд қўлёзма ва тошбосма манбаларнинг ички каталогини тузиш иши ниҳоясига етган, ҳар бир манба ҳақидаги дастлабки маълумотлар электрон шаклда йиғилган. Навбатдаги босқичда мазкур манбалар бўйича қилинаётган турли сатҳдаги илмий тадқиқотларни монографик планда чуқурлаштириш, матншунослигимизнинг илмий-танқидий матн тузиш йўлида орттирилган бой тажрибаларидан фойдаланиб, ўтган авлод шиддат билан бошлаган ишни ҳиммат ва шижоат билан давом эттиришимиз лозим. Ана шундагина ота-боболаримиздан мерос қолган бу бебаҳо илм хазинасининг ҳақиқий ворисига айланамиз. Баъзан мумтоз адабиёт матнларининг эски ўзбек ёзувидан жорий алифбога табдилида, мазкур матнларнинг талқинида ёппасига саводсизликни кузатамиз. “Ёппасига” дейишимиздан мақсад, табдил қилинган айрим матнлардаги хатолар нафақат шаклда, балки маънода ҳам, талқинда ҳам бир ё икки ўринда эмас, кетма-кет, қаторасига содир этилади. Айниқса, арабий сўз, жумла, матнларни ўзбекчалаштиришда ўта эътиборсиз ва масъулиятсиз ёндашувлар, таржимада ўзбек тилини доминант сифатида билмаслик ва натижада ўзбек тилининг талаффуз табиатини ҳисобга олмасдан бошқа тилларга сунъий тарзда мослаштиришлар, махсус тушунча ва истилоҳларни изоҳсиз, билиб-билмасдан қўллаш туфайли қўпол хатоларга йўл қўйиляпти. Масалан, ёзма ва оғзаки нутқда жорий бўлган, тилимизга аллақачон ўзлашиб кетган “Оллоёр” сўзини ёзувда “Оллоҳёр”, “Аллоҳёр” деб ёзиш ва зўрма-

зўраки талаффуз қилишга ўзни мажбурлашнинг сабаби нимада? 1 Агар буни эътиқодга дахлдор масала деб қаралаётган бўлса, камида калтабинлик қилинаётган бўлади. Соғлом ақида кўркўрона тақлид билан эмас, холис илм билан барпо бўлади. Дунёдаги барча халқлар, қабила-элатлар ўзига хос тили билан яратилган. Она тили, унинг табиати, барча қонун-қоидалари ҳар бир халқнинг белгилаб қўйилган дахлсиз ҳуқуқи. Бу ҳаққа тажовуз қилиш ҳақиқатга қарши боришдан бошқа нарса эмас. Арабча изофали бирикмалар имлосида ҳам тилимизда хилма- хилликлар кузатиляпти. 2 Масалан, “Маҳбубул қулуб” бирикмасини олиб кўрайлик: “Маҳбуб ул-қулуб”, “Маҳбуб ул қулуб”, “Маҳбубул қулуб”, “Маҳбубу-л-қулуб”. Хўш, бу шаклларнинг қайси бири ўзбек тилининг лисоний қонун-қоидаларига нисбатан мувофиқроқ? Саволга жавоб топиш учун аввало, араб тилидаги изофа тушунчасининг лисоний сатҳда нимани англатишини билишимиз лозим. Изофа қаратқич- қаралмиш муносабати воситасида таркиб топган бирикмадир. Юқоридаги бирикма мисолида олиб қараладиган бўлса, бош келишикдаги сифатдош “маҳбубун” ( ٌبوبحم – севилган,суюкли) ва бош келишикдаги от “қулубун” ( ٌ بولق - қалблар) шакллари аниқлик артикли ал воситасида бириккан. Натижада ҳар иккала сўздаги бош келишиклик белгиси ун ( ٌ) ўзгаришга учраган: маҳбубун сўзидаги охирги н тушиб қолган ва қулубун сўзидаги ун “и”(қаратқич қўшимчасига)га айланган. Натижада “суюкли” ва “қалблар” сўзларидан қаратқич-қаралмиш муносабатидаги “Қалбларнинг суюклиси” ( ِبولقلا ُبوبحم ) бирикмаси ясалган. Бир гуруҳ олимлар бу масалада “изофали бирикмаларнинг араб тилидаги ясалиш ҳолати имкон қадар ўзбек тилида ҳам акс этиши мантиққа яқинроқ” деган қарашни илгари суряптилар ва амалда қуйидаги шаклни 1 Мисоллар: Сувонқулов И. Сўфи Оллоҳёр ва унинг адабий анъаналари:фил.фан.док.дисс.Т.:1997; Баратова Н. Сўфи Оллоҳёр нинг бадиий-маънавий қарашлари.С.:2002; Сўфи Аллоҳёр . Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал-Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон –Тошкент, 2005.) 2 Бу фикрнинг тасдиғи учун қўлланма охирида келтирилган адабиётлар рўйхатидаги изофали бирикмалар имлосига назар солиш кифоя.

қўллаяптилар: “Маҳбубу-л-қулуб”. Бу муқобил бир неча жиҳатдан тилимиз табиатига мувофиқ эмас. Биринчидан, мазкур бирикма орфографик жиҳатдан ноқулай. Аслият ёзувида табиий равишда битта тушунчани ифодалаган бутун бирикма ( ِبولقلا ُبوبحم ) ўзбек тилининг кирилл ёзувига мувофиқлаштирилган алифбосида ажратувчи иккита кичик чизиқча воситасида уч мустақил бўлакка бўлиб ташланган. Иккинчидан, тавсия қилинаётган бу шакл фонетик жиҳатдан тилга оғир. Арабча талаффузда икки нафасда ўқиладиган бирикма энди ўзбек тилида уч нафасда (учта пауза билан) ўқилиши лозим бўлиб қоляпти. Бу эса ўзбек тилининг талаффуз табиатини бузишга олиб келяпти. Учинчидан, ўзлашаётган сўз ўз қатлам лексикасига мослашиш учун мезбон тил қонуниятларини тўла қабул қилиши, балки тўла равишда унинг қоидаларига бўйсундирилиши шарт. Ўзлашма сўзнинг имло ва талаффузи ўз лексика таркибида ноқулайликлар туғдирадиган мураккабликлардан холи, имкон қадар содда ва ихчам бўлиши лозим. Тўғри, балки тор доирада, муайян ихтисосликка оид илмий матнларда нисбий бир транскрипцияни ифодалаш учун бу шаклни қўлласа бўлар. Аммо оммавий тартибда бундай шаклнинг жорий этилиши тилимизнинг талаффуз табиатини бузади, ҳар томонлама қийинчилик туғдиради. Шунингдек, “Маҳбуб ул-қулуб” ва “Маҳбуб ул қулуб” шаклларида ҳам айни жиҳатдан ноқулайликлар мавжуд. Бизнингча, четдан кириб келаётган сўз имлосини қабул қилишда чет тилнинг грамматик хусусиятлари эмас, балки ўша сўзнинг ўқилиши ва уни ўзбек тили талаффузига мослаштириш эътиборга олиниши лозим. Акс ҳолда, чет сўз ўзлашаётган тилнинг эмас, ўзининг лисоний қонуниятларига қанчалик мувофиқлаштирилса, унинг муҳожирлиги шунчалик давом этади. Бундай ҳаракат табиий жараённи сунъий қийинлаштиришдан бошқа нарса эмас. Шу жиҳатларни ҳисобга олганда юқоридаги бирикманинг имлоси “Маҳбубул қулуб” шаклида бўлиши мақсадга мувофиқ.

Кўпинча оят ва ҳадисларнинг жорий имлодаги ифодасида ҳатто уларнинг таржималарида шундай жиддий хатолар кўзга ташланади. Аввало, Қуръондан келтирилаётган иқтибос мутахассис назаридан ўтиши керак. Қолаверса, оятларни кирилл ҳарфида ёки оригиналдан бошқа ҳарфда ифодалаш шу пайтгача яхши натижа бермаган. Шунинг учун таржиманинг ўзини берган маъқул, аслида шу билан мақсад ҳосил бўлади. Матн табиатидан узоқлашиш билан боғлиқ хатоларни оммавий нашрларнинг аксариятида учратиш мумкин. Алишер Навоийнинг “Назмул жавоҳир”(Алишер Навоий, мукаммал асарлар тўплами, 15-том, Т., “Фан”, 1999, 136-бет) асарида шундай рубоий бор: Иймони анингки куфриға сотир эрур, Чин нукта демакка ул киши қодир эрур, Ҳар кимсаки иймон ишида моҳир эрур, Иймонини билки, отидин зоҳир эрур. Рубоийнинг тўртинчи мисрасидаги “отидин” сўзи “онтидин” бўлиши керак эди. Шунда маъно ҳадисга мувофиқ бўлади. Аслида бунга асос рубоийнинг сарлавҳа қисмида берилган арабий ҳикматда акс этган: ناميا هنامياب فرعي ءرملا . Арабий матндаги “аймон” ( ناميا ) сўзи “ямин” яъни қасам сўзининг кўплик шакли. Алишер Навоий рубоийда арабча “қасам” сўзининг туркийдаги синоними “онт” шаклини қўллаган. Сарлавҳадаги матнга диққат қилмаслик ёки тил ва иншо қоидаларидан оддий бехабарлик оқибатида рубоийнинг асл маъноси бузилган. Сўфи Оллоёрнинг “Саботул ожизин” асари матни табдилида ҳам кўплаб ноаниқликларни кузатиш мумкин. Бунга далил сифатида “Саботул ожизин”нинг 1991 йилнинг январ ойида “Чўлпон” 3 ва шу йили март ойида “Меҳнат” 4 нашриётларида чоп этилган матнлардан айрим мисоллар келтирамиз. “Чўлпон” нашрида “Муҳаббатсиз кишидан қочмоқ баёни” бўлимида шундай байт келтирилади: 3 Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин (Нашрга тайёрловчи Рашид Зоҳид), Т.: “Чўлпон” 1991 4 Сўфи Оллоёр. Сабот ул-ожизин (Нашрга тайёрловчилар Ҳожи Пўлатқори Муҳаммад Али, Маҳмуд Ҳасаний, Мирсолиҳ Қосим), Т.: “Меҳнат” 1991

На ким тузганига тушса бўлур туз Ки андин ўтса неча кеча - кундуз . Байтни изоҳлаб кўрайлик: нимаики, тузган йўлига тушиб олса, орадан қанча муддат ўтса ҳам, тўғри бўлади . Мазмун ўта жўн. Майли, тузган йўлга бирикмасини тузук йўлга деб ҳам кўрайлик. Барибир, маъно равшан эмас. Сабаби, биринчи мисрадаги тузганига сўзи нотўғри ўқилган ва хато нашрда айнан акс этган. Аслида бу сўз туз конига деб ўқилиши керак эди. Шунда маъно қуйидагича бўлади: нимаики туз конига тушса, бир неча муддат ўтиб тузга айланади. Энди мазмун ойдинлашди ва у олдинги байтда келтирилган “яхшиларга эргашиш, яхшилар суҳбатида бўлиш, албатта ўз таъсирини ўтказади” деган маънонинг мантиқий давоми бўлиб уланди. Табиийки, мазкур сўзларнинг эски ўзбек ёзувида бир хил шаклда ифодаланиши нашрга тайёрловчини чалғитган. Аммо матншунос учун бу ҳолат узр саналмайди. “Меҳнат” нашрида “Нафси шум баёни” бўлимида келтирилган ушбу байт ундан ҳам ўтиб тушади: Риёзат бандиға беркит оёғин, Кўтарма бошидин тақво туёғин . Тақво тушунчаси ўзининг асос эътибори билан юксак мақомни ифодалайди. Бу мақомни топган инсон қадрияти шу қадар кўтариладики, оёғи заминдан узилмасдан, назари самоларга етади, ерда туриб, Ҳаққа боғланади. Шунинг учун ҳам Қуръони каримнинг аввалги суралари, аввалги оятлариданоқ тақво ҳақида сўз боради, бу улуғ Китобнинг фақат тақво эгаларини тўғри йўлга бошлаши эслатилади. Табиийки, тақво тушунчаси замиридаги бу олий мазмун мумтоз матнларда бутун бадиияти билан баланд пардаларда васф этилган. Наҳотки, бу олий мазмунни ҳаётининг дастурига айлантирган, умрини шу эътиқодда кечирган Сўфи Оллоёрдек шахс тақвони ҳайвонга ўхшатса, уни туёқли қилиб тасвирласа?! Бу на эътиқодга, на бадиият қонунига тўғри келади? Демак, бу ерда ё матнни кўчирган котиблардан ёки нашрга тайёрловчилардан хато ўтган. “Меҳнат” нашриёти чоп этган нашрга асос бўлган матнни текшириб, шунга амин бўлдикки,

адашиш котибдан эмас, нашрга тайёрловчилардан содир бўлган. Бу ўринда ҳам айрим сўзларнинг шаклан ўхшаб қолиш ҳодисаси нашрга тайёрловчиларни чалғитганини кузатиш мумкин. Арабий имлодаги نيغايت сўзидаги ت (т) ҳарфидан сўнгги унли “а” эмас, “у” қилиб ўқилган. Натижада хунук хато юз берган. Аслида “тақво таёғи” деб ўқилиши керак эди. Шунда мисрадан мисрага узлуксиз кучайиб борган мазмун уйғунлиги тўла сақланади ва бадиий мантиққа риоя қилинган бўлади. Араб алифбосидаги матнларни, хусусан, мумтоз адабий матнларни жорий имлога ўгириш ҳар томонлама билим ва ҳамиша ҳушёрлик талаб қиладиган ўта масъулиятли иш. Бу меҳнат қанчалик сермашаққат бўлмасин, бир сўз устида соатлаб заҳмат чекаётган матншуносга кичик бир хато қилишга ҳам имтиёз бермайди. Чунки биз кичик деб эътиборга олмаётган хато туфайли бутун бир матн маъносига халал етади, муаллиф ҳаққига, тарихий омонатга хиёнат содир бўлади. “Саботул ожизин”нинг риё иллати қораланган “Мавъиза” деб номланган бўлимидаги бир байт “Чўлпон” нашрида шундай табдил қилинган: Агар боғингда бўлса гул зебоси Қачон бўлғай чироғингнинг зиёси. Айни байт “Меҳнат” нашрида шундай келтирилади: Агар боғингда бўлса гул риёси, Қачон бўлғай чироғингнинг зиёси. Кейинги келтирилган байтда олдинги нашрдаги хато ислоҳ қилинган: зебо сўзи риё га ўзгартирилган. Гарчи матн котиблар томонидан бузилиб, зебо сўзи риёга айлантирилган бўлса-да, нашрга тайёрловчи шакл кетидан қувмай, маънога эътибор қаратиши керак эди. Ҳар ҳолда бу хато кейинги нашрда тузатилган. Аммо барибир мисралар аро боғланиш кузатилмаяпти. Боғдаги гул риёси билан чироқ зиёси ўртасида қандай муносабат бор? Балки мазмунни бир амаллаб, изоҳларни бошқа маънолардан қарзга олиб, бу сўз бирикмалари

ўртасида зўрлаб муносабат топиш мумкиндир. Лекин нима бўлгандаям, байтнинг бу ҳолатида бадиий мантиқ бузилган. “Саботул ожизин”нинг бир неча қўлёзма ва тошбосма нусхаларини синчиклаб ўрганиш натижасида масала ойдинлашди. Биринчи мисрадаги “боғингда” ( هدكنيغاب ) сўзи, аслида “ёғингда” ( هدكنيغاي ), “гул” ( لﮔ ) сўзи эса, аслида “гил” ( لﮔ ) экан. Эътибор берилса, араб имлосидаги ҳар иккала шакл деярли мувофиқ. Балки шу ўхшашлик котибларни адашишга олиб келган. Энди мисралар аро боғланиш тикланди: агар ёғингда гил, яъни чанг риёси бўлса (илм йўлидаги холис ниятингга нопоклик аралашса), илминг чироғининг зиёси равшан бўлурми? Ўзбек матншунослиги доирасидаги қизғин баҳслар бугун мумтоз адабиёт намуналарининг жорий имлога табдилидаги хатоларга бағишланиши табиий ҳол. Негаки, шу кунгача табдил қилинган асарларнинг бирортаси (ҳатто уларнинг илмий-танқидий матни ҳам) ҳар томонлама, тўла ва қайта жиддий матншунослик текширувидан ўтмаган. Аслида, ўзбек матншунослигининг назарий асослари мана шу жараённинг ичида шаклланади. Муайян асар табдили матн тарихининг давомидир. Матн тарихининг замонлараро ўзгариш даражаси қанчалик аниқлашса, табдил вариантининг аслга мувофиқлик даражаси шунчалик юқори бўлади. Демак, мумтоз адабий меросимиз намуналарининг жорий имлога табдилини танқидий ўрганиш матншуносликнинг фундаментал масаласидир. Адабий мерос тадқиқи ва тарғиби йўлида билиб-билмасдан содир этилаётган нуқсонларнинг сабабини фақатгина етарли савияда сабоқ берувчи устозларнинг камлиги, шунинг учун уларни жон қулоғи билан тингловчи талабаларнинг ундан-да камлиги билан изоҳласак, муҳим жиҳатни эътибордан соқит қилган бўламиз. Муҳими, қадимий манбаларни ўрганиш ва ўргатиш ишига муносабат ўзгариши керак. Шундагина, олимларимиз таъкидлаган, матншуносликнинг системали яхлит назарияси ва илмий-методологик мезонларини ишлаб чиқиш, таълим стандартлари, ўқув режаларида биринчи блок фанлар

қаторида саналадиган “Чет тиллар” таркибига шарқ тилларини ҳам киритиш, илмий-танқидий матн тайёрлашдек заҳматни ҳар томонлама моддий ва маънавий рағбатлантириш, жумҳурият миқёсида матншунослик ҳайъатини тузиш, матнларни тайёрлайдиган ва чоп этадиган мутахассис ҳамда нашриётларнинг ваколатлилик даражасини белгилаш каби масалалар 5 га қараш жиддийлашади. Муносабат жиддийлашар экан, соҳага бевосита ва билвосита алоқадор кишилар энди юқорида саналган масалаларнинг амалий ечимини “ушалмас орзу” деган гумон билан эмас, балки эртага аниқ юзага чиқадиган реал вазият тақозоси ўлароқ қабул қилади. Зеро, аввалги қадам ўзига, айтаётган сўзига ишончдан, демакки ишонтиришдан бошланади. Айни ҳолатда билдирилаётган фикр-мулоҳаза ва таклифларни ҳаракатлантирадиган бирламчи куч ҳам ишончдир. 5 Қаранг: Матншунослик давр талаблари даражасидами?Давра суҳбати//Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2010, 2 июл, № 27

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин (Нашрга тайёрловчи Рашид Зоҳид), Т.: “Санъат журнали” 2007 2. “Ҳидоят ут-толибийн” – “Сабот ул-ожизийн” шарҳи (нашрга тайёрловчи Озодбек Алимов), –Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт матбаа бирлашмаси, 2009 3. Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. –Т.: Фан, 1986 4. Д. С. Лихачев. Текстология. Краткий очерк. –М. –Л.: Наука, 1964 5. С. А. Рейсер. Палеография и текстология нового времени. – М.: Просвещение, 1970 6.Матншунослик давр талаблари даражасидами?Давра суҳбати//Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2010, 2 июл, № 27 7. Эркинов А. Матншуносликка кириш. –Т.: Республик таълим маркази, 1997

Похожие

Мухторият-мустақилликка илк қадам

Эртаклардаги алп қизлар

Мирёқуб образининг ижтимоий-маънавий тадрижи ( Чўлпоннинг кеча ва кундуз романи )

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари