Мирёқуб образининг ижтимоий-маънавий тадрижи ( Чўлпоннинг кеча ва кундуз романи ) - Литература - Рефераты

Мирёқуб образининг ижтимоий-маънавий тадрижи ( Чўлпоннинг кеча ва кундуз романи )

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

194.5 KB

Мирёқуб образининг ижтимоий-маънавий тадрижи ( Ч ўлпоннинг кеча ва кундуз романи ) Ўзбек адабиётидаги илк романлар фонида " Кеча " романи ҳаётни бадиий тадқиқ этиш йўлининг ўзига хослиги билан ажралиб туради . Бу ўзига хослик Чўлпоннинг инқилоб арафасидаги Туркистон воқелигини унинг қаҳрамонлар руҳиятида қолдирган излари орқали очишга интилишида кўзга ташланади. Яъни, ёзувчининг кўзлаган ғоявий-бадиий нияти ижтимоий ва психологик таҳлилларнинг уйғунлашуви ҳисобига амалга ошиши лозим эди. Бошқача айтсак, "Кеча" ўзбек насридаги илк ижтимоий-психологик роман сифатида дунёга келган. Романчилигимизнинг илк чўққиси — «Ўтган кунлар»дан фарқ қилароқ, «Кеча»да воқеалар силсиласи эмас, инсон характери, унинг руҳиясида кечаётган жараёнлар марказий ўрин тутади. Чўлпоннинг романчилигимиз тараққиётига қўшган энг муҳим янгиликларидан бири ҳам шундадир. А.Қодирий адабиётимизга ғарбона шаклни олиб киргани ҳолда, тасвиру талқинда классик насримиз — халқ китоблари, жангномаю қиссаларимизга хос анъаналар йўлидан борди, уларни янги, юксак бир поғонага кўтарди. Романнинг беқиёс шуҳрат топиши, қўлма- қўл бўлиб, гап-гаштагу бошқа маъракаларда ўқилишининг сабаби ҳам шунда — миллий замин билан чамбарчас боғлиқлигида бўлса, эҳтимол. Биринчи роман сифатида "Ўтган кунлар" ўз вазифасини ортиғи билан уддалади — ғарб адабиётига хос жанр миллий заминга ўтқазилди. Бироқ, маълумки, бу пайтга келиб европа романчилиги юксак даражада тараққий этиб улгурган, унинг илғор намояндалари саргузаштли сюжет яратишдан кўра кўпроқ инсоннинг мураккаб ички оламини кашф этишга интилардилар. Хусусан, рус адабиётининг алплари — Достоевский ва Толстой ўз асарларида инсон руҳиясининг энг чуқур қатламларигача кўз ташлаб, сўз санъатининг инсоншунослик бобидаги имкониятлари нечоғли кенг эканлигини намойиш қилгандилар. Шу каби улуғ санъаткорларга эргашган Чўлпон уларнинг маҳорат сирларини ўзлаштириш ва шу орқали миллий романчилигимиз

равнақига хизмат қилишни ният қилган бўлса, эҳтимол. Иккинчи томондан, 30-йиллар аввалидаги ижтимоий-тарихий шароит ва унга боғлиқ ёзувчининг руҳий ҳолати ҳам айни шу усулни тақозо қилган кўринади. Яъни, Чўлпон яқин ўтмишни, Туркистоннинг тарихий тараққиёт йўлини ўзи яқиндан билган ижтимоий типлар руҳияси орқали англамоқчи, ўзини қийнаган саволларга жавоб топмоқчи бўлади. «Кеча ва кундуз»да психологик таҳлил нуқтаи назаридан юксак маҳорат билан яратилган характерлардан бири, шубҳасиз, Мирёқуб образидир. Ўз олдига қўйган ғоявий-бадиий ният талаби билан Чўлпон Мирёқуб руҳияти таҳлилига, унинг психологик жиҳатдан ишонарли бўлишига жиддий эътибор беради. Профессор О.Шарафиддинов бу образ ҳақида тўхталиб: «Мирёқуб образининг зиддиятли қирраларини белгилаган нарса шундаки, у, бир томондан, янгича буржуа одамига хос сифатларга эга, аммо, иккинчи жиҳатдан, ўз муҳитидан бутунлай узилиб ҳам кетган эмас 1 »,- деб ёзади. Чўлпон Мирёқуб руҳиясидаги тадрижни тасвирларкан, қаҳрамонининг ўз муҳитидан узилиб» чиқишини, бунинг ижтимоий-руҳий илдизларни кўрсатишга интилади. Мирёқубнинг ички оламини очиш, унинг маънавий қиёфасини ўзгартирган, ижтимоий сиёсий қарашларини шакллантирган (гарчи бу нарса «Кеча»да ниҳоясига етмаган бўлса-да) руҳий жараённи, бизнингча, бир- бирига узвий боғлиқ бўлган уч босқичда кўрсатади: 1) психологик замин; 2) қаҳрамон руҳиясини хатти-ҳаракатилари орқали очиш; 3) руҳий жараёнларнинг бевосита тасвири. Кўрамизки, Мирёқб характерининг яратилишида реалистик психологик таҳлилнинг ҳар уччала — динамик, типологик ва аналитик пинциплари 2 қўлланади. Шуни ҳам қайд этиш лозимки, Мирёқуб руҳиясини очишда аналитик принцип етакчи мавқе тутади, бошқалари эса уни тўлдиришга, конкретлаштиришга хизмат қилади. 1 «Ўзбекистон адабёти ва санъати».- 1990.- 16 февраль. 2 Бу ҳақда қаранг: Храпченко М.Б. Лев Толстой как художник.- М., 1978.-С.411-412.

Биринчи босқич — психологик замин 3 қаҳрамоннинг кейинги хатти- ҳаракатларини психологик жиҳатдан асослашга, эволюциянинг бошланишидаги старт ҳолатини белгилаб олишда муҳим аҳамият касб этади. Гап шундаки, «Кеча ва кундуз» қаҳрамон ҳаётини босқичма-босқич, хронологик тарзда кўрсатувчи асарлар сирасига кирмайди. Чўлпонни кўпроқ муайян ижтимоий-тарихий шароитнинг қаҳрамон руҳиятига таъсири қизиқтиради, шу боис ҳам у Мирёқуб ҳаётининг маълум бир этапинигина қаламга олади. Шундай экан, қаҳрамон психикасининг ўзига хос хусусиятларини, унинг романда тасвирланган вақтга қадар қандай шаклланганини тасаввур қилиш ёзувчига қаҳрамон ҳатти-ҳаракатлари, ўй- фикрларининг мантиқий изчиллигини таъминлашга (ўқувчига эса буни тушунишга) имкон беради. Психологик замин асосини ёзувчининг Мирёқубга берган таърифию унинг ҳаётидан олинган ретроспектив лавҳа ташкил қилади. Эътибор берилса, муаллиф таърифидан англашиладиган Мирёқубнинг романда тасвирланган вақтга қадар бўлган ҳаёти ҳам тадрижий берилганини сезиш қийин эмас. Шундай экан, Мирёқубдаги эволюцияни анча илгаридан, тахминан, 15 йиллик ўтмишдан бошлаб кузатиш лозим. Чўлпон Мирёқубга таъриф бераркан, биринчи галда унинг ижтимоий қиёфасига, тўғрироғи, қиёфасизлигига эътиборни қаратади. Гап шундаки, Мирёқуб «фақир одам панада» қабилида иш кўради: у амалдор эмас, шу билан бирга ўзи иш юритаётган ҳудудни бошқаришда қўли узун; у катта- катта олди-сотти ишларини амалга оширади, бунинг натижасини эса «худо биладию, худонинг севимли бандаси Мирёқуб билади!» холос. Кўрамизки, Мирёқуб тошпалла остига нозик аъзоларини яшириб ҳаракат қилувчи тошбақани эслатади. Айтиш керакки, тошпаллани у 15 йиллар илгари ўз ихтиёри билан елкасига олган. Мирёқуб шундай қилишга мажбур эди: эндигина қарор топа бошлаган капиталистик иқтисодий муносабатлар тадбиркорлик учун кенг имкониятлар очгани ҳолда, мавжуд бюрократик тузум бунга муайян тўсиқларни қўйган. Айни шу вақтда у ҳукуматдорлар 3 Рус адабиётшунослигида «психологическая предыстория» истилоҳи қўлланади.

ҳимоясига муҳтож бўлган ва керакли одамларни қўлга олишга интилган кўринади. Нойиб тўранинг эски қўлёзмаларга ўчлигини билиб (албатта, у сўраб суриштирган), шу орқали унинг кўнглини олади, натижада эса «совға- салом, тансиқ қўлёзма асарлар ва баъзан оз-кўп пул хусусида тўра Мирёқубга миннатдор бўлиб туради, амалдорнинг қўлидан келадиган баъзи бир хил ҳимоят ишлари тўғрисида Мирёқуб тўрага миннатдор бўлиб туради». Нойиб тўранинг «ҳимояти» шунда кўринадики, Мирёқубнинг «бирор жойга бирор чақа солиқ тўлаганини, бирор бир касбга бирор марта қизил қоғоз (патент) олганини ҳеч ким билмайди». Англашиладики, Мирёқуб катта миқдордаги солиқни тўлагандан ёки патент сотиб олгандан кўра озроқ миқдордаги нақдинани нойиб тўрага беришни афзал билади. Бу каби ўзаро манфаатдорлик асосига қурилган муносабатлар уларни маҳкам боғлаганки, 10-15 йил мобайнида бундай ишларнинг кўп бўлгани ақлга тайин. Шунга ўхшаш, Акбаралининг мингбошиликка тайин этилиши ҳам мутлақо тасодиф эмас. Мирёқуб ўзи иш юритаётган ҳудудда ўз одами мингбоши бўлишидан манфаатдор. Қовун сайлидаги илк учрашувдаёқ у бўлғуси гумаштасининг заиф жиҳатларини нозик илғаган: кейинча бузоқдай етаклаб, сигирдай соғса бўладиган одамлигини фаҳмлаган. Йўқса, элликбошиликни олиш учун бурунги мингбошига «яхши бир улоқчи отни бекорга олиб берган» Акбаралининг илк учрашувдан икки кун кейин жўнатган «икки арава қовун- тарвуз, икки замбар узум, икки чораккинақайроғи буғдой» минбошиликни олиш учун кифоя бўлмасди. Айтмоқчимизки, Мирёқуб бу ўринда узоқни ўйлаган, арқонни узун ташлаган. Чўлпоннинг қаҳрамони ўтмишидаги айни шу тафсилотларга эътиборни қаратгани бежиз эмас. Мирёқуб илгари шу икки амалдор паноҳида, истаса-истамаса улар билан ҳисоблашиб иш юритишга мажбур эди. Кейинча, капиталистик муносабатларнинг кенг қулоч ёйиши баробарида тадбиркорлик учун имкониятлар ҳам кенгая боради, табиийки, Мирёқуб учун «валенеъматлар»нинг зарурати камайиб, йўқолиб боради. Яъни, тошпалла хавфсизликни таъминламаса-да, энди ҳаракат имкониятини чеклай бошлайди.

Маълумки, ташқи сабаблар (бу ерда тадбиркорлик учун шароит) шахснинг ички имкониятлари биан алоқадагина ҳаракатга келади ва натижа беради. Мирёқубда ўша имкониятлар ортиғи билан бор: у — уддабуро одам, замона зайлини, мавжуд шароитда қандай ҳаракат қилинса яхши натижа чиқишини тез илғай билади. Ёзувчи берган таърифда унинг чинакам буржуа ишбилармонига хос хусусиятлари бўртиб кўринади. Мирёқубдаги «керакли одам»лар билан муомала қила билиш, оз сарф билан кўп фойда олишга интилиш, бошлаётган ишининг охир-оқбатини ҳар жиҳатдан пухта ўйлаш каби сифатлар ҳақида юқорида юритган мулоҳазаларимиз тасаввур бера олади. Буларга қўшимча ўлароқ, Мирёқуб жуда серғайрат, жонсарак одам: «Мирёқуб аканинг юриши кўп! У, аксари, пиёда юради, юрганда ҳам негадир шошилиб юради. «Ассалому алайкум» деб дона-дона қилиб салом берсангиз, шошилганидан бўлса керак, «васс...» дебгна қўяди». Қаҳрамонга хос ҳаракат тарзини қайд қилиш билан адиб унинг ички хусусиятлари ҳақида тасаввуримизни кенгайтиради. Мирёқуб юрган йўлида иш ҳақида ўйлаб, ҳисоб-китоб, хомчўт қилиб юради — қилаётган иши унинг учун ҳаёти мазмунига айланган. Ишларини тезроқ битказиш учун шошса-да, унинг шошилиши шошқалоқлик эмас. Буни ретроспектив усулда чизилган лавҳа — Мирёқуб нойиб тўраникида меҳмонда эканида рус инженерининг кириб келиши билан боғлиқ эпизодда кузатиш мумкин. Янги темир йўл қурилиши, йўлнинг қаерлардан ўтиши ҳақидаги сирдан огоҳ бўлиб қолган Мирёқуб зудлик билан ҳаракатга тушади: «Бир ойга етар-етмас, ўша келажак поезд йўли бўйларидан Мирёқуб жуда кўп — бир неча юз десятин ер сотиб олди. Ерларнинг ҳаммаси деярли сувсиз, нообод, ташландиқ ерлар эди. Шунча кўп ерга қанча оз пул кетди. Кўплар бу шошилиш савдони билмадилар, билганлар Мирёқубни «жинни бўлибди» дедилар...» Албатта, бу «шошилиш савдо» ҳақида Мирёқуб кўп ўйлаган. Зеро, кишини иккилантириб қўядиган гумонлар талайгина: эҳтимол, йўл қурлмай қолар? Эҳтимол, қурилиш кечикиб, сармояси ўлик капиталга айланиб (бу эса тадбиркор учун катта йўқотиш) қолар?.. Мирёқубнинг ўрнида бошқа одам бўлганида, балки,

журъат қилолмас эди, лекин у — таваккал иш қила оладиган одам, бу эса савдо-тижорат ишларида жуда муҳим нарса. Шуниси ҳам борки, Мирёқубнинг таваккалчилиги ҳар жиҳатдан ўйланган, ҳисоб-китоб қилинган. Хавф йўқ эмас, лекин келиши мумкин бўлган фойда таваккалчилкни оқлайди, яъни, имконият вужудга келганда қўлдан чиқармаслик — тадбиркор одамнинг муҳим атрибути. Мирёқубда кўрилган тадбиркорга хос энг муҳим хусусият шуки, у сармоясини доимо ҳаракатда тутади, фойда келтирадиган ишга жалб қилади: «Қишлоқда икита баққоллик, битта қассоблик дўкони, гузарда иккита самовар бор. Билган одамлар шу беш муассасадан тўрти Мирёқубнинг кучи билан айланганини сўзлайдилар. Шаҳарда, катта йўлнинг бўйига — қўрғон ташқарисига бир янги пахта заводи тушди, заводнинг каттакон бир пахта саройи ҳам борки, пахта терим вақтида уч тарози билан пахта олади. Ана ўша заводга ҳам Мирёқубни шерик дейдилар... Шаҳардаги катта банкалардан бирида «учёт қўмитаси»нинг аъзоси, ҳафтада бир мажлис ўтказади...» Кўрамизки, эндигина иш бошлаган пайтлари кичикроқ савдогар бўлган Мирёқуб эндиликда каттагина сармоядор, саноатчи бойга айланган. Чўлпон қаҳрамонининг яқин ўтмиши ҳақидаги мухтасар маълумотида унинг ижтимоий мавқеи кучайганини бежиз таъкидлаб кўрсатган эмас. Бизнингча, адиб бунинг қаҳрамонидаги ижтимоий-маънавий тадрижнинг бош омили сифатида талқин қилади. Бу ўринда муаллиф ҳақ, чунки: биринчидан, ижтимоий мавқеининг кучайиши баробари Мирёқубнинг ўзига берган баҳоси ҳам ортган. Бу баҳони ўзи учун тасдиқлаб олиш истаги, табиийки, ўзини бошқаларга қиёслашни, яқин доирасидаги кишилар ҳақида ўйлаш(биратўла баҳолаш билан)ни тақозо қилади. Иккинчидан, табиатан серҳаракат одамнинг ишини янада кенгайтиришини, ҳаракатларда тамомила эркин бўлишни исташи, бунга эришиш йўлларини излай бошлаши ҳам табиий. Қаҳрамон маънавий-руҳий тадрижининг ижтимоий асосларини очиб бергач, Чўлпон уни бевосита хатти-ҳаракатда тасвирлашга ўтади. Психологик замин асосини ташкил қилган ёзувчи таърифида Мирёқубнинг типик хусусиятлари кўрсатилган бўлса, энди унинг индивидуал-психик

хусусиятларини очиш йўлидан борилади. Бу хусусиятларни илғаб олишда, қаҳрамон айтаётган гаплар моҳиятини тўғри англашда психологик замин ўзига хос калит бўлиб хизмат қилади. Мирёқуб билан Акбарали муносабатларини олайлик. Мирёқуб Акбаралининг мингбошиликка тайинланишига бош қўшаркан, узоқни кўзлаганини айтиб ўтгандик. Табиийки, унинг Акбарали билан муносабати кўзлаган мақсадига мувофиқ: «кўп умрини мингбошиникида ўтказган» Мирёқуб «отахони»нинг феъл атворини жуда яхши ўрганган, унинг «эти билан териси орасига» (А.Қаҳҳор) кириб олган. Нойиб тўрага ўз устидан тушган ариза ҳақида гапираркан, «мингбошининг қовоғи солина бошлаган эди, қисиқ кўзларининг тез-тез юмилиб парпирагандай бўлганини Мирёқуб ҳам пайқади. — Хўжайин,- деди,- хотиржам бўлиб, битта-битта гапириб беринг! Ҳеч бокиси йўқ». Кўрамизки, Мирёқуб мингбошининг феълидаги ўзгаришни дарҳол илғайди, кўнглини тинчитишга шошилади. Бу ўринда гапнинг айтилиш охангига эътибор бериш лозим. Маълумки, ёзув оғзаки нутқнинг оҳанг жилоларини тўла акс эттиришга қодир эмас, боз устига бу камчиликни тўлдирувчи муаллиф шарҳи ҳам йўқ. Шундай бўлса-да, бу гап хотиржамлик билан, қатъий ишонч оҳангида айтилганини тасаввур қила оламиз. Зеро, «Мирёқуб аралашган иш эпақага келишини», унинг ғоят уддабуролигини психологик заминдан биламиз. Бу каби гаплар (албатта, исбот-ижроси билан) мингбошида «ўзи учун Мирёқубдан бошқа чин кўнгилдан куядиган одам йўқ»лигига ишонч ҳосил қилган. Мингбошининг чексиз ишончи эса Мирёқубга унинг давлатини истаганича тасарруф қилиш, «ўлимига яқин Пошшахондан бошқа меросхўри қолмаслиги» ҳақидаги режаларини амалга ошириш учун керак. Англашиладики, Мирёқубнинг мингбошига муносабати тамомила ўзининг мақсадларига бўйсундирилган: «мингбошининг гапини бирданига қайтармаслиги», унга хуш келадиган гап қилишга, кўнглини овлашга ҳаракат қилиши — ҳаммаси шу билан изоҳланади. Шу боис ҳам Акбарали билан муносабатда Мирёқуб маълум роль ўйнашга, ўзининг чин муносабатини юзага чиқармасликка мажбур. Қаҳрамон руҳий ҳолатининг

мураккаблиги шундаки, унда бир пайтнинг ўзида мақсаддан келиб чиққан англанган психологик установка(«мингбошига яхши муомила қилишим керак!») ва суҳбатдошига нисбатан антипатия мавжуд. Боз устига, субъектив (ўз ихтиёри билан) ҳосил қилинган психологик установка объектив(ўз ихтиёридан ташқари) юзага келган антипатияни босиб туриши керак. Бунга эришиш эса, табиийки, осон иш эмас. Мирёқуб қанча тиришмасин, ботиндаги зоҳирга йўл топаверади. Шу жиҳатдан унинг ариза бергучиларни жазолаш истагида ёнаётган Акбарали билан мулоқоти характерли: «— Ёдгор эчки билан Умарали пучуқнинг бир адабини бермасам, кўнглим тинчимайди. Бир иложини топ! Сенга айтаман! — Хўп хўжайин! Шошманг, мен яна бир суриштирай. — Суриштиришнинг нима кераги бор? Ўшалардан бошқа ким қилади? — Эҳтиёт шарт, хўжайин! Адаб бериш қочмайди... Масаланинг тагига етайлик, балки бошқа гаплар ҳам чиқиб қолар... Мингбоши бу сўздан шубҳага тушди: — Нима дединг! Бошқа гап ҳам чиқиб қолади, дедингми? Бу нима деганинг? — Эҳтиёт шарт, дейман мен! Эҳтиёт! Яхшироқ суриштирсак, яхшироқ биламиз-да, ахир! Сизнинг ишингиз бўлмасин, мен ўзим икки кунда тагига етиб сизга арз қиламан». Қаҳрамон руҳиятида кечаётган жараённи изчил кузатиш учун кўчирмага кенг ўрин бердик. Эътибор қилинса, Мирёқуб ўзига қўйган психологик установкага амал қилиб дарҳол «Хўп!» деяётгани кўринади. Лекин у кўп иш кўрган одам сифатида «ишнинг тагига етгачгина» ҳаракат бошлаш кераклигини яхши билади, шу боис ҳам мулҳазаларини айтди. Мингбоши жаҳллангач, мулоҳазасини босиқлик билан (у ҳозирча антипатияни босиб турибди) тушунтирди. Шунда ҳам бўлмагач, ўзига эрк бердики, охирги гапида антипатия бор бўйини кўрсатади. Буни ифодаловчи стилистик унсурларга диққатни жалб қиламиз: мингбошининг «Нима дединг!» деганига жавобан силтаб «дедим мен» («Шуни ҳам тушунмайсанми,

ҳафтафаҳм?! - Д.Қ.) дейилиши; икки қайталаб силталаш оҳангида айтилган "эҳтиёт!" сўзи; «биламиз-да, ахир»да икки бора тушаётган юклама ва, ниҳоят, «Сизнинг ишингиз бўлмасин» («Фаҳмингиз етмаган ишга аралашманг!»-Д.Қ) дейилиши юқоридаги фикримиз фойдасига гувоҳлик беради. Келтирилган парчада муаллиф луқма-шарҳлари, гапирувчининг юз-кўз ифодаси, мимик- пантомимик ҳаракатлари кўрсатилмаганки, бу психологик заминнинг аҳамияти ҳақидаги гапларимизни яна бир карра тасдиқлайди. Айтиш керакки, Мирёқуб нутқининг стилистик қурилиши кўп ўринларда ҳеч қандай шарҳга зарурат қолдирмайди. Шу жиҳатдан яна бир эпизодни кузатайлик. Газетадаги мақолага чора излаб бир фикрга келолмаётган Мирёқуб Акбаралининг сабрсизлигидан жаҳлланиб, зарда билан чидашни маслаҳат беради: «Мингбоши ирғиб ўрнидан турди. — Тишимни-тишимга қўядиган ҳезлардан бўлсам, ма, ол, бу шоп- шалопларингни! - деди у баланд овоз билан.- Менга паспорт олиб бер, Макатуллога жўнайин! — Ўтиринг, хўжайин! - деди Мирёқуб, унинг овози ҳам бироз кўтарила тушган эди. - Ўшқириш билан , зарда билан битадиган иш эмас бу. Ўйлайлик, чора топайлик! » 1 . Бундаги бир хил маъноли сўзлар ва бирикмаларнинг икки ўринда икки қайтадан такрор қилиниши Мирёқубнинг астойдил жаҳлланганидан дарак беради. Тўғри, у ўз олдига қўйилган психологик установка доирасидан чиққанича йўқ, лекин ўзини аранг босиб тургани ҳам аён. Шу боис ҳам у: «ўрнидан туриб айвонга борди, у ерда чойнак билан пиёла турган эди, совуқ чойни пиёлага тўлдириб қуйгач, бир шимиришда (бу ҳаракатда ҳам маълум зарда йўқ эмас - Д.Қ) тамом қилди. Сўнгра орқасига қайтаркан одатдагдан қаттиқроқ ва тезроқ сўзланди: — Газетни шаҳарда кўрдим. Шундан бери чора ахтараман («Тушун, мен сенинг ташвишингда юрибман!» - Д.Қ). Ҳеч бир чора тополмаганим 1

учун, ночор-ноилож («Тушун, мазаҳлаганимдан ёки севинганимдан эмас!» - Д.Қ) кулгига зўр берган эдим...» Мазкур парчада ёзувчи қаҳрамон руҳиятида кечган психологик установка ва инсоний ғурур, қадр ҳисси ўртасидаги кураш жараёнини жонли тасвирлай олган. Аввалда баланд кела бошлаган ғурур ҳисси Мирёқубнинг ўрнидан туриб чой ичиши давомида бирмунча совийди — мувозанат юзага келади. Шунинг учун ҳам у энди одатдагидан «қаттиқроқ» (жаҳл — оғринган нафсоният маҳсули) ва «тезроқ» (хафаликнинг ҳаяжонга айланишидан) сўзлайди. Биз қавс ичида берган гаплар, фикримизча, қаҳрамоннинг уйидагини бир қадар ойдинлаштиради. Гап шундаки, сўнгги жумлалар суҳбатдошнинг айни шу тарзда тушуниши учун мўлжалланган ва бу нарса жонли нутқ жараёнида мос интонация ҳисобга ифода қилинади. Мингбошининг бу гаплардан сўнг бироз жим қолиши, сўнг «Ишқилиб, бир иложини топмасанг бўлмайди», дея ялинганнамо гапириши шуни тушунганидан, дейиш мумкин. Мирёқуб мингбошининг меросидан умидвор экан, унга Зебини олиб бериб меросхўр кўпайтиришдан не матлаб? Албатта, мантиқсиздай кўринган бу ҳол озми-кўпми шубҳаларга олиб бориши мумкин. Бунга жавоб ҳам турлича бўлиши табиий: мингбошини ёш хотинга андармон қилиб қўйиб, ўзи билганини қилмоқчи бўлган; ўз нафсини ўйлаб олиб берган; мингбошини ўзидан янада миннатдор қилиш учун ва ҳоказо. Бу даъволарнинг ҳаммасига аксилдаъволар топиладики, биз «қўққисдан, ғайри-шуриий тарзда ҳам киши ҳаёлига бир иш қилиш истаги келиб қолиш мумкин-ку!» деймиз-да, бу саволни очиқ қолдирамиз. Меросхўр кўпайиши масаласига келсак, бу нарса Мирёқубни мутлақо ташвишга солмаган, қандай бўлмасин бир эпини қиларди. Лекин романда бир эпизод борки, Мирёқуб эпақани ҳам анчагина шошириб, ўйлантириб қўяди. Биз мингбоши «ўша ғиз менга насиб бўлса, ундан кейин хотин олишни бас қилардим» деб қасам ичгудай бўлган ўринни назарда тутяпмиз. Мингбошининг феълини яхши билган Мирёқуб аввалига унинг гапларини жиддий қабул қилмайди, лекин:

«— Ишонмаганингни қара, бенамоз! Мен астойдил гапираётирман! Худо битта, сўз битта! — Ҳўҳ-ҳў!.. Ҳали шу даражага бориб қолдингизми? Бўлган экан! — Нимасини айтасан. У келса, учовидан ҳам кечмоқчиман. Учовига ҳам қарамай дейман... бор-йўғимни ўшанга берай дейман...» Мингбошининг кейинги гаплари, кўзларидаги «аллақандай изтироб» Мирёқубни шошириб (агар мингбоши айтганидай бўлса, мерос ҳақидаги режалар пучга чиқади) қўйганки, у ҳайронлик ва шошганлигини яширолмай қолади. Бир қарашда унинг «ҳўҳ-ҳў» дегани мазахдай (романни илк бор ўқишда шундай туюлиши табиий ҳам, чунки мерос ҳақидаги режалар кейинроқ ошкор қилинади) туюлади, аслида эса биринчи «ҳў-ҳў»сиёқ ниқобланган ташвишдан ўзга эмас. Мирёқуб мингбош тақдим қилган жумбоқ устида тинимсиз бош қотиради. Унинг бу ҳолати ҳақида адиб: «Мирёқуб бутун умрида кўрилмаган бу ҳол қаршисида шошиб қолди. Яна бир неча марта бошини эгиб «ҳўҳ-ҳў, ҳўҳ-ҳў» дея такрор қилди. Орага жимлик чўкди. Фақат Мирёқубнинг чуқур ўйга кетиб, торта-торта чой ичгани эшитилади»,- деб ёзади. Кўрамизки, ёзувчи ўйлов жараёнини билвосита — ташқи белгиларни қайд этиш орқали беради. Ўқувчи қаҳрамоннинг нима ҳақида ўйлаётганини билгани ҳолда, унинг бу чигални қандай ечишини тахмин қила олади, холос. Орага чўккан сукутни Мирёқубнинг ўзи бузади: «Ҳўҳ-ҳў! Отаси қурғур яқин келмайди-ку». «Ҳўҳ-ҳў»нинг такрорланиши унинг қисқагина суҳбат пайтида ҳам ўз ўйи (мерос масаласи) билан бандлигини англатади, гапнинг сўфига бурилиши эса (сўфининг қайсарлиги унинг учун аҳамиятсиз, йўлини топиб қўйган, шу боис ҳам сўфини мазахлаётгандай, «кўрамиз сўфилигингни» дегандай оҳангда гапиради) мингбошининг шубҳага бормаслиги, «менинг ташвишимни қиляпти» деб ўйлаши учун керак. Чўлпон қаҳрамонининг нечоғли узоқ ўйга толганини кўрсатиш учунми, ёзади: «Шу чоққача зўр бериб алланарсаларни ўйламоқда бўлган Мирёқуб яна чўнтагидан соатини олиб қаради: Ҳўҳ-ҳў,- деди,- ўн иккига яқинлашиб қолибди». Гарчи ўйлов жараёни қанча двом қилганини билмасак-

да(бошланиш вақти қайд қилинмаган), унинг ниҳоясида Мирёқуб маълум қарор бергани аён. Кетар вақтида мингбошининг «маслаҳат нима бўлди?» деган ташвишига жавобан у: «Хотиржам бўлинг, хўжайин!- деди. Овозида жиддийлик, кескинлик ва ўзига ишонч тўлиб ётарди.- Отасини кўндирамиз, қиз сизники бўлади. Мен ўзим бажараман бу ишни». Кўрамизки, Мирёқуб ўйлов жараёнида Зебини меросга яқинлаштирмасликнинг йўлини ҳам топди, ҳам мингбоши назарида «сўфини унатиш» йўлини ўйлаган бўлиб қолди. Мирёқубнинг мингбоши билан мулоқотлари кузатилса, унинг «отахони»ни қғойил қолдиришга (масалан, Қумариқдаги «ишбузуқи»ларнинг кимлигини айтиб бериши, уларга «адаб бериш» учун кўрган тадбирини арз қилиши, мингбоши учун тайёрланган хос хонани «сюрприз» сифатида тақдим қилиши ва бошқалар.), қойиллигини оғзи билан иқрор қилдиришга уриниши кузатилади. Чўлпон қаҳрамон характерининг бу жиҳатига алоҳида эътибор қаратадики, бу нарса психологик заминдаёқ бўртиб кўринади. Мирёқуб ер сотиб олиш билан боғлиқ ишларини нойиб тўрага арз қилганида, нойиб тўра: «Сен худди бир америкаликка ўхшайсан, Мирёқуб! Лекин кўнглингга олма, чакки шу сартия ичида туғилиб қолгансан!».- дея қойиллигини айтади. Ёзувчи қаҳрамонининг шу пайтдаги руҳий ҳолати ҳақида: «Мирёқуб кўнглиги оғир олиш тугул, бу гапга севинди балки, юзларига яна ўша енгил қизиллик югурди»,- дея шарҳ беради. Нойибнинг «сартия халқи» ҳақида менсимай гапиришига Мирёқуб тамомила бефарқ деб бўлмас (бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз), лекин буни «менлик ҳисси»нинг қонганидан келган хурсандлик босиб кетади. Зеро, кимсан нойиб тўранинг ўзи уни «сартия» орасидан ажратиб, «ноёб одам»лигини эътироф қиляпти. Айни шундай ҳол Мирёқубнинг «машҳур нўмир» хўжайини билан суҳбатида ҳам кузатилади. Хўжайин: «Завқингни синамоқчи эдим, жинни!- деди.- Ўзим билардимки, ўшани танлайсан! Мирёқубнинг «менлик хисси» қонган эди . Кулди»(130). Фикримизча, Чўлпоннинг Мирёқуб характери даги айни шу жиҳатга қайта-қайта диққатни

жалб этиши бежиз эмас. Қаҳрамоннинг қониқиш истаган (ва, айтиш керакки, қониқмаган) «менлик ҳисси» ҳуружларини унинг худбинлиги билангина изоҳласак, масалага жуда тор ёндошган бўлиб қоламиз. Бизнингча, қаҳрамондаги «менлик ҳисси»ни қондириш истаги ўзининг жамиятдаги ўрнини англашга интилишнинг стихияли бир зарраси, холос. Гап шундаки, Мирёқубнинг ижтимоий мақоми(статус) бундан бир неча йиллар илгари мавжуд ижтимоий муносабатлар томонидан белгиланган ва бирмунча ўзгарган ижтимоий-иқтисодий шароитда ҳам ўзгаришсиз қолаверган. Психолог олим Б.Г.Ананьев шахс мақомининг микромуҳит ва ундан катта ижтимоий доирадаги айрим кишилар мақомига мослиги, айримларига эса зидлиги инсоннинг бошқа одамлар билан бирлигини англашида, «биз» ҳиссининг шаклланишида муҳимлигини таъкидлайди 1 . Мирёқуб яшаган муҳит Акбарали мақомидаги кишилар билан чекланган, шу боис ҳам «биз» деёлмайди, ўзининг бошқа доира одами эканлигини ҳис қилади. Айни пайтда, у нойиб тўрани бошқа доира одами (моҳиятан эса Акбаралию нойиб тўра бир доира кишилари) деб ҳисоблайди, ўша доира томон интилади, лекин «чакки шу сартия орасида туғилган»и бунга халал беради. Мана шу ички зиддият стихияли тарзда ўз мақомини англаш эҳтиёжини туғдирадики, бу эҳтиёжни Мирёқуб эволюциясининг бош сабаби сифатида тушуниш лозим. Романнинг Х бобида Мирёқубдаги мазкур стихияли эҳтиёж англанган заруратга айланади. Ёзувчи қаҳрамонидаги мазкур сифат ўзгаришини бир- бирига боғлиқ уч йўналишда кўрсатади: 1) Акбарали билан ўзини қиёслаш; 2) «мовий кўз дилбар»га муносабат; 3) нойиб тўранинг кимлигини, империянинг ботаётганини англаш. Акбаралини «машҳур нўмир»га олиб келган Мирёқуб «ўн биттанинг энг аълосини танлаб», «ички зийнатлари олдида мингбошининг хонаси ип эшолмайдиган» хос хонасига жўнатгач, ўзини «отахони» билан қиёслай бошлайди. Қаҳрамон ўйларини беришда Чўлпон психологик ҳикоялаш 2 йўлидан боради: Мирёқуб психикасидаги жараён учинчи шахс — муаллиф 1 Ананъев Б.Г.Избранные психологические труды. В 2-х томах. T . I .-М.,1980.-С.134. 2 Есин А.Б.Психологизм русской классической литературы. М.,1988.- С.42

тилидан берилади: «Акбарали деган бир одамнинг ёнида ҳукумат муҳридан, зотида паст бир итликдан бошқа нарсаси йўқ. Мирёқубнинг каттакон мияси, ўткир ақли бор!» Табиийки, қаҳрамоннинг бу ўйлари уни тинимсиз таъқиб қилувчи қониқмаётган «менлик ҳисси»ни қондириш истагидан туғилган. Шу билан бирга, Мирёқубнинг ўйлари ҳали ижтимоий маъно касб этмаган (хусусийдан умумийга ўтиш бошланганича йўқ), яъни, у мингбоши мансуб синф ва у хизмат қилаётган ҳукумат инқирозидан мутлоқо бехабар. Мирёқуб юрт учун ўзининг(шахсан) мингбошидан (шахсан) кўра фойдалироқ бўлишини англагани ҳолда, бунинг синфий моҳиятига етган эмас: «Акбарали деган одам мингбоши бўла туриб, арзимас хотинлар орасида итлик ролини ўйнаб ётади. Шу топда юрт куйса иши йўқ, парвойи фалагига! Мирёқуб деган киши мингбоши ҳам эмас, савдогар ҳам эмас, деҳқон ҳам эмас , шундай бир бекорчи одам — ўн биттанинг энг аълосини танлаб қўйиб, ўзи мингбошиликнинг ишлари, яъни, юрт қайғуси билан пиёда ҳаллослаб нойиб тўраникига кетиб боради». Мазкур кўчирмадаги иккита нуқтага диққатни жалб этамиз: 1) Мирёқуб ўзининг кимлигини — «савдогар эмас, деҳқон эмас, амалдор эмас» — яъни, жтимоий мақомини англамаган; 2) Нойиб тўранинг ҳукуматдорлиги ниҳояланиб қолганини тушунмаган, шу боис ҳам «юрт қайғуси»да унинг олдига кетиб боради. Таҳлилда Чўлпон изидан боришни мақбул санаганимиз учун романдаги тартиб бўйича борамиз, зеро, шундагина қаҳрамоннинг «қалб диалектикаси»ни равшанроқ кузатишимиз мумкин бўлади. Адиб ўқувчи диққатини энди Мирёқуб дилда пайдо бўлган «чин севги»га қаратади. Маълумки, фоҳишани ботқоқдан тортиб олиб нормал ҳаётга қайтариш билан боғлиқ сюжет адабиётда кенг ишланган. Л.Толстойнинг «Тирилиш», А.Куприннинг «Чоҳ» («Яма») асарлари шулар жумласидандир. Шуниси ҳам борки, эслатилган асарларнинг биринчисида айбдорлик ҳисси қаҳрамонни бу ишга ундаса, иккинчисида қаҳрамоннинг гуманистик қарашларидан келиб чиқиб бу ишга қўл ургани кузатилади. Мирёқуб образи талқинида эса Чўлпон ўзгачароқ йўл танлаган. Ўн битта аёл орасидан черти-чертиб Марямни

танлаб оларкан, Мирёқуб одатдаги мақсад — ишрат қилишни кўзлаган. Кейинроқ, номер хўжайини билан суҳбатда Марямни Қримга бирга олиб кетишни дилига туккан бўлса-да, моҳият ўзгаришсиз қолади, зеро, бу ҳам сиздан угина, биздан бугина қабилидаги иш эди. Аёлни хос хонасига юборишларини тайинлаб кетган Мирёқуб қайтиб келиб хонасига кирганда «ёш жувон кийимларини ечган, картда ухлаб ётарди. Боши ёстиқдан тушган, сочлари тарқалган...» Кўрамизки, ҳамма нарса Мирёқуб талабича бўлган, шундай бўлса-да, у қайтиб чиқади. Қаҳрамон дилида нелар кечгани, нима учун қайтиб чиққани айтилмайди-да, унинг номер хўжайини билан мулоқоти берилади: «— Бориб уйғот, дўстим. Туриб, ювиниб кийимларини кийсин. Мен билан тўппа-тўғри картда учрашмоқчи эмасман... — Сенга нима бўлди, Мирёқуб?- деди хўжайин, кулди. — Менга ҳеч нарса бўлгани йўқ. Менинг одатим шу... Мен ошначиликни картдан бошламайман...» Номер хўжайни доимий чўпқатидаги ўзгаришни пайқаганки, ҳайрон бўлиб кулади. Мирёқубнинг бироз кескинроқ (фош бўлганига аччиқланган мисоли), ўзини оқлаётгандай гапириши вужудида ақл ва ҳис кураши бошланганидан дарак беради. Марям биан илк учрашувда бу кураш яққолроқ бўй кўрсатади. Чўлпон, бир таърифдан, қаҳрамонининг «қўл қисишлари оловсиз ва ҳароратсиз» эканини айтса, иккинчи томондан, Марям унинг кўзларида «оддий харидолик доирасидан четкароқ чиқадиган аломатларни мушоҳада этгани»ни ёзади. Қаҳрамон руҳиятидаги жараёнлар билвосита тасвирланса-да, ўқувчи буни ёрқин тасаввур қилиш имконига эга. Марямни биринчи кўришдаёқ Мирёқубда унга нисбатан симпатия ҳосил бўлган. Буни шундан ҳам билса бўладики, у «ҳали боя кўмир эгасининг уйида берган қарорини қувватлаш учун хотиннинг мовий кўзларидан қувватли далиллар топади». Қувватли далилларни у «ҳавонинг табиий ёруғида бир-икки минут тикилишганидаёқ» топади. Сезиладики, қаҳрамон учрашувга ўз олдига психологик установка («у — яхши аёл!»- Д.Қ) қўйган ҳолда келган ва ўша

илк таассуротни тўлатиш ҳам тасдиқлаш учун далил излаган. Чўлпоннинг чинакам реалист санъаткорга хос маҳорати шундаки, у Мирёқуб Марямни бир кўришдаёқ севиб қолди, демайди. Бу ўринда ёзувчи қаҳрамоннинг характер мантиқидан келиб чиқади: биринчидан, «машҳур нўмир»га ўз файтонида эмас, кира қилиб келадиган одамнинг бунга ботиниши қийин — гап-сўздан чўчийди; иккинчидан, Мирёқуб ишқдан калласини йўқотиб қўядиган йигитча эмас, балки ҳар қадамини ўйлаб босадиган тажрибали одам. Ёзувчи фақат Мирёқуб бу аёлга «бошқа шу хил аёлларга қарагандай қараёлмаслигини тушуна бошлагани»ни ёзади. Муҳими эса, қаҳрамоннинг хатти-ҳаракатлари шунга мос: «Хотиннинг ёқимли жаранглаб чиқадиган қувноқ овози Мирёқубнинг танларига игнадай ботар, лекин ниҳоят даражада кайфини келтирарди»,- шунчаликда-да у ўзидаги «итлик» феълларини жиловлайди. Илк учрашувда ақл ҳисдан ғолиб келади, шу боис ҳам Мирёқуб «бу жононни бир-икки ой ўйнатиб келиш учун Кримга олиб кетиш» ва «Кримдан сўнг қўлига икки минг сўм бериш»га қарор қилади. Айни пайтда ақл узил-кесил ғолиб келолмагани ҳам аён, чунки у ҳолда Мирёқуб Марям билан алоқани буткул узар эди. Мирёқуб руҳиятида кечаётган кураш Марямнинг ёнидан чиқиб нойиб тўранинг уйига кетаётганида янада кескин тус олади, нафс ва виждон курашига айланиб боради. Ўзи билан ўзи қолган қаҳрамон қилаётган ишларини, ўзи тушиб қолган аҳволни таҳлил қилишга уринади. Мазкур эппизодда Чўлпон қаҳрамонини иккига ажратиб юборади: улардан бири Мирёқубни оқласа, иккинчиси қоралайди. Ёзувчи ўзбек реалистик насрида илк бор қўлланаётган бу усулдан қаҳрамони руҳиятида бошланган сифат жиҳатидан янги — ўз-ўзини таҳлил қилиш жараёнини кўрсатишда унумли фойдаланади. Шу ўрнинда Чўлпон Л.Толстойнинг «Тирилиш» романидан ижодий таъсирланганини қайд этиб ўтиш лозм. Толстой қаҳрамони ҳақида: «В Нехлюдове, как и во всех людах, было два человека. Один – духовный, ищущий блага себе только такого, которое было бы благо и других людей, и другой — животный человек, ищущий блага только себе и для этого блага

готовый пожертвовать благом всего мира 1 »,-деб ёзгани каби, Мирёқуб дилида ҳам «итлик» ва «инсонийлик» кураши кечади. Толстой таъсири масаласига ўрни билан яна тўхталамиз, ҳозир эса мавзуга қайтсак: Мирёқубнинг ўз-ўзини таҳлил қилиш жараёни яна ўзини Акбарали билан қиёслашдан бошланади. Айтиш керак, ўзини мингбоши билан қиёслаш Мирёқуб учун янгилик эмас. Бироқ авваллари қиёс унинг учун қониқмаган «менлик ҳисси»ни қондириш, ўзини овутиш («ҳар ҳолда фалончидан дурустман-ку!») воситаси бўлган холос. Оғриқ қолидирувчи воситалар мунтазам ишлатилса таъсири йўқолганидек, Мирёқуб вужудида мудраган виждон ҳам охир бош кўтаради: «Бу ҳам (Мирёқуб - Д.Қ) Акбаралига ўхшаган мингларча итларнинг бири! Фақат бу билан Акбарали мингбоши ўртасидаги фарқ шуки, бу ўзини ундан юқори олади. Шу юқорилик ҳисси, шу ғурур – унинг ўзини алдайди». Сезиладики, Мирёқуб энди ўзини мингбошига қиёслаш ҳисобига овунолмай қолган. Кишининг ўзи тўғрисидаги ҳақиқатни тан олиши осон иш эмас, бунинг учун нафсни ўлдириш лозим. Мирёқубнинг вужудида энди оғринган нафс қўзғалиб, юқоридаги гапни инкор қилишга шошилади: «Мирёқубда итлик йўқ!.. Бўлса ҳам бу тобда хеч нарса қолмади... Ҳаммасини ана у мовий кўзли гўзалнинг билинмас кучи юлиб ташлади!...». Қаҳрамон вужудидаги нафсу виждон курашидан кўринадики, у ўзида ҳам Акбаралидаги «итлик»дан йўқ эмаслигини чор-ночор тан олади, бундан қийналади. Уйғонган виждон қийноғи Мирёқубнинг маънан қайта тирилишига умид туғдиради. Севгининг поклочи кучига ишонган адиб уни қаҳрамонининг маънавий руҳий шаклланишидаги асосий омиллардан бири сифатида талқин қилади. Мирёқуб «мовий кўз гўзал» домига тушиб бораётганини англагани сари ҳисларига ақл жиловини солишга интилади: «Нима беҳудагарчилик бу? Машҳур бир номирда маълум касб билан шуғулланадиган бир хотинга йўлиқди» (139). Қаҳрамоннинг бу гапларида ўзини тергаш оҳанги кучли эканини сезиш қийин эмас. Мирёқубнинг вужудида «итлик» бош кўтара бошлайдики, бу 1

нарса унинг номер зинасида ўтирганча сурган ўйларига тасъир қилади: «Ҳар қанча танноз бўлса ҳам — яна ўша жойнинг ўшанақа хотини. Бунинг уйига нега кирди? Нега киргани маълум. Бу келганда ечинган куйи мунинг картида ётиши нега кирганини кўрсатиб туради. Очиқ кўз билан қараганда нима қилиш керак? Белгили...» Кўринадики, бу каби ўйлар қаҳрамонни энди маълум ҳаракатга ундамоқда, лекин мазкур даъволар ҳисни енгиш учун ҳали камлик қилади. Мирёқуб ўйида давом этадики, бунда энди ақл устивор: «Шу замонда «Мажнун» бўламан деганларни ўлганларидан сўнг туғ кўтариб мозор қилмайдилар, «жинни эди, ўлиб қолибди» дейдилар ва бир кулиб қўйиб ўтаверадилар...» Шу каби ўйлар ниҳоясида ҳис бироз чекингандай бўлади, Мирёқуб ўзи англамаган ҳолда (бу ҳам қаҳрамон руҳий ҳолатининг ўта мураккаблигдан далолатдир) юқорига — Марямнинг ёнига чиқа бошлайди. Мазкур ўринда адиб қаҳрамонининг «ўз хонасига яқин етгач, деразадан юпқа тўр орқали айвонга тушиб турган мулойим шуълани кўргандан кейин негадир юраги ўйнаб, қадам босишлари сусайгани»ни ёзади. Қаҳрамонни руҳий ҳолатини жуда яхши ҳис қилган Чўлпон «мулойим шуъла» унинг хаёлида ассоциатив равишда Марямни, илк учрашувни жонлантирганини, шу боис ҳам «юраги ўйнаб, қадам босишлари сусайгани»ни нозик идрок қилади. Бундан ташқари, «ёш хотиннинг ширалик овоз билан оҳистагина (яна мулойимликка уйқаш сифатлар – Д.Қ) айтаётган ашула»сини эшитган Мирёқуб «эшик қабзасига қўл узатолмай» қолади. Англаш мумкинки, қаҳрамон дилининг бир бурчига чекинган ҳис «мулойим шуъла», «оҳистагина айтилаётган ашула»дан руҳ олиб бор бўйини кўрсатадики, «итлик» хаёллари тамомила ортга тисарилиб кетади. «Бу қандай овоз? «Итлик» асари борми шу овозда? Шу овоз билан каравотга чақириб бўладими? Ўхшамайди-ку сира!..» Мирёқуб энди аввалги ўйларини бир «босирқаш», шайтон қутқуси деб ҳисоблайди: «Кет, шайтони малъун! Мен Акбарали эмасман! Менинг кумуш камарим, подшоҳлик муҳирим йўқ! Мен — Мирёқубман, Мирёқуб!..» Сезиладики, Мирёқуб энди Акбаралига ўхшашни сира истамайди ва, муҳими, бу нарса аввалгидай оғринган нафс

ҳайқириғигина эмас. Гап шундаки, Марямнинг тушиб қолган муҳити одами эмаслигини анлаган («Ўхшамайди-ку сира!») Мирёқуб ўзининг ҳам ботаётган ботқоғига муносиб эмаслигини тушуниш даражасига келди. Шу боис ҳам «Умрингда бир марта, салгина, пичагина, қиттаккина итликни ташлаш, одам бўлиш фурсати топилибди-ю, шунда ҳам мағрур бўйнингни эггинг келмайдими?» - дея ўзига таъна қилади. Бир қарашда мазкур севги воқеалари «Тирилиш»га ошкора тақлиддек, Мирёқубнинг биронта иболи аёлга кўнгил қўйиши миллий характер мантиғига, ҳаёт хақиқатига мосроқдай. Лекин асар сюжетида Марямнинг (айни шундай фоҳишанинг) пайдо бўлиши бежиз эмас. Айтмоқчимизки, Мирёқубнинг Марямга муносабатидаги чигалликлар унинг ўзига муносабатидаги мураккабликларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Демак, Чўлпон кўр-кўрона тақлид йўлидан бормайди, балки адабиётда кенг ишланган бу сюжетдан бадиий ниятини амалга оширишда ижодий фойдаланади. Нойиб тўра билан суҳбатда Мирёқубнинг сиёсий сўқирлиги яққол намоён бўлади. Нойиб уруш майдонларидаги мағлубиятлар ҳақида гапирганида, у «Оқподшо қаердалар? Бир чора кўрмайдиларми?» дея ҳайрон бўладики, оқподшонинг қудратига бешак ишонишини англаш қийин эмас. Суҳбатдошининг гапларида оқподшога ишончсизлик оҳанглари сезилганида, Мирёқубнинг «Унақа деманг, тўра... Биз, сартия халқи, худодан кейин оқподшога ишонамиз», дея эътироз қилиши ҳам шундан. Чўлпон қаҳрамонининг айни пайтдаги руҳий ҳолати ҳақида: «Мирёқуб нима дейшини билмай қолди. Бунақа сиёсатларда сира аралашмаган бу тўғрида шу чоққача ҳеч бир бош қотирмаган киши бундай катта сиёсий масалалар олдида бирданига шошмасдан иложи ҳам йўқ эди. Қуруқ бўлмасин деб гапга аралашиб» турди. Мирёқуб амалий ҳаракат қилиб ўрганган одам, «чорасиз дард йўқ»лигига, ҳар қандай чигалликни ечиш мумкинлигига (ўзи ҳаракат қилиб юрган доирада бунга ишониб қолган) қаттиқ ишонади. Шу боис ҳам суҳбатдоши унга «Германиянинг қўли нега баланд келаётгани»ни зўр бериб тушунтираркан, «қуруқ бўлмасин» деб гапга аралашиб тургани ҳолда чора

ҳақида ўйлайди. Нойиб тўранинг гапида озгинагина пауза бўлиши билан «Чора нима бўлади тўра?» деб сўраши ҳам шундан. Суҳбатдоши чорани айтмай, гапни айлантирганида, унинг «Чорани айтмадингиз, тўра?» дея луқма ташлаши шу биргина ўй билан бандлигидан далолат беради. Нойиб «чорани инқилобиюн деган тоифа кўрсатиши»ни ва қандай кўрсатишини айтганида: «Мирёқуб хохолаб кулди. -Номаъқул отнинг тезагини епти ўшалар! Саводи йўқ, оми бир ялангоёқ келсину юртни сўрасин эмиш... Бойлардан ерни тортиб олиб камбағал экар эмиш... Камбағал шунча сўкиб урушсангиз ҳам ерингизга бундай бир ҳафсала қилиб ишламайди-ю... хўжайин бўлмаса ишлар эканми?» Албатта, Мирёқуб бу гапларни ўз (ва англанмаган тарзда ўзи мансуб синф) манфаатларидан келиб чиқиб айтяпти. Бу фикрларга қўшилмаслик мумкин, лекин рационал мағзини тан олмаслик ҳам душвор. Зеро, «ҳар бир ошпаз хотиннинг давлатни бошқара олишига» эришилгани, ҳаммани зўраки тенглаштириб, одамлар онгидан хўжайинлик ҳиссини сиқиб чиқарилгани учун ҳам шўро мамалакати нечоғли кулфатларни бошдан кечириб иқтисодий танглик ҳолига келгани ҳозирда сир эмас. Мирёқуб фикрида давом қилиб: «Ўша урушни тўхтатсин дегани дуруст... Уруш чиққандан бери юрт қимматчилик бўлиб кетди. Ўзига яраша давлати, савдо-сотиғи бор одамларни жин ҳам ургани йўқку-я... қайта молларининг нархи ошиб, бири беш бўлди. Аммо, шу қимматчилик бўлгандан бери одамларнинг кўзига қарасангиз, қўрқиб кетасиз, тўра» - дейди. Кўрамизки, унинг дилига ҳам озми-кўпми қўрқув, молию-жонининг ташвиши оралаган. Шу билан бирга, нойиб тўрани астойдил таҳликага солган бу факт Мирёқубни унчалик ташвишга солган эмас. Сабабки, у ўзининг ҳимоячиси бўлмиш оқподшонинг қудратига, «қозоқ ўрис»нинг кучига бешак ишонади. Мирёқубнинг «инқилобиюн тоифаси» ҳақида менсимагандай, масхара қилиб гапириши ҳам шундан. Мана шу кўр- кўрона ишонч ундан ҳақиқий аҳволни тўсиб туради. Шу боис ҳам нойиб тўра империянинг ҳолакатга кетаётганини айтганида, уни бу гап замиридаги ҳақиқат эмас, «империя»нинг ўзи нима экани кўпроқ қизиқтиради. Шу

ишонч туфайли Мирёқуб суҳбатдошининг «бу қадар зўр масалаларни ҳеч ўйлаб ўтирмасдан, оғзининг ели билан чиқаришини», табиийки, ваҳимага тушиб қолганини ҳам ичкилик таъсирига йўяди. Ёзувчи ўртада кечган суҳбатнинг ҳар иккисига айрича таъсирини кўрсата олган: « ...тўра оғир бир нафас олгандан кейин: — Менга қара, Мирёқуб,- деди,- қўй энди бу гапларни! — Ҳа қўйинг, тўра, одамни хафа қиладиган гапларни гапирмайлик. «Эртанинг ғамини эшак ейди». Эртага худо пошшо эгам...» Кўринадики, мезбонни руҳий тушкунликка солган, кўпчиликнинг, жумладан, ўзининг тақдирига бевосита алоқадор гаплар моҳиятини меҳмон англамайди. Аслида- ку, Мирёқуб бугуннигина ўйлайдиган одам эмас, лекин англамаганидан мезбоннинг гапларини жиддий қабул қилмади. Унинг назарида булар «одамни хафа қиладиган» гаплар, холос, шу боис ҳам мавзунинг ўзгарганига у ҳурсанд. Мирёқубнинг суҳбатни ҳазил-мутойиба йўсинига буриши ҳам бежиз эмас: у суҳбатдошининг хафалигини тарқатмоқчи бўлади, ўзича. Суҳбат ниҳоясида Мирёқуб хотиржам бўлиши учун яна асос топгандай бўлади: нойиб тўра қўзғолон кўтарган оломонни бостириш учун «ёнига аскар олиб чиқиб кетаётгани»ни ва «ҳар бир мингбошига яна еттитадан йигит бериш масаласи» кўтарилганини айтади. Нойиб тўранинг гапларини Мирёқуб кўпроқ ичкилик таъсирига йўйган бўлса, ошпаз Зуннуннинг гаплари унинг фикрини ўзгартиради: «Бизнинг тўра ҳам жуда хафа. Хоним бўлсалар тез-тез «Русияга кўчиб кетсакмикан?» деб қўяди. «Сен ҳам кетасанми?» деб сўрайди. Улар дунёнинг ҳамма ҳолу аҳволини билиб турадиган одамлар, бир нарани сезишгандир-да, мен бу ерда ҳар хил ўруслар билан гаплашаман. Ўйлаб кўрсангиз, ҳаммасининг гапи бир: «Бир бало бўладиганга ўхшайди». Мирёқуб бошини кўтарди. — Ўруслар шунақа дейдими? Қани гапир, яна нима дейишади?» Мирёқубнинг саволлари унинг кўнглидаги безовталик тўйқус кучайгинидан дарак беради. Энди у нойиб тўранинг бояги гапларини ҳам ўзгача идрок

қилади: «Тўра менга кўп нараларни айтди. Бир-биридан ваҳималик... Унинг гапларини эшитиб, мен ўзимга «замона охир бўпти. Қиёмат яқин шекилли»дедим...» Кўрамизки, нойиб тўранинг ваҳимаси суҳбат чоғида ўринсиздай, ортиқчадай кўринган бўлса, энди маълум маънода унинг ўзига ҳам кўчади. Зуннун билан суҳбат қаҳрамон эволюцияда кескин бурилиш ясайди. Зеро айни шу ўринда Мирёқуб ўзи ишонган оқподшо амалдорларининг ваҳимага тушиб қолганларини тушуниб етади ва, муҳими, уларнинг асл қиёфасини кўради. Мирёқуб Акбаралининг барча сирларидан воқиф бўлгани учун ҳам уни ҳақир кўрган бўлса, нойиб тўра унинг наздида нуфузли амалдор, ўқимишли, ақлли одам сифатида ҳурмат қозонган. Унинг учун нойиб тўрадан мақтов эшитиш, у билан яқин муносабатда бўлишлик бир обрў, кўнглини тўлатадиган омил бўлиб келган. Буларнинг бари нойибнинг Мирёқуб билан муносабатда зарур «дистанция»ни сақлай билганлигидан, унинг учун алоҳида ролни ўйнай билганидан. Энди, нойиб тўранинг асл қиёфаси очилгач, Мирёқуб шошиб қолади. Қаҳрамоннинг бу пайтдаги руҳий ҳолатини Чўлпон унинг Зуннун билан мулоқоти орқали моҳирона очиб беради. Зуннун уйланишига асосий моне хоним эканини айтганида: «Мирёқубнинг кўзлари олайди. Яна суҳбатдошига томон бурилди: — Нималар деяётирсан? — Хоним бўлмасалар эрта қачон уйланиб олардим, ака! — Оббо худо урди!- деди Мирёқуб, ирғиб ўрнидан турди. Бошини чайқади, иккала қўлини Зуннуннинг елкасига қўйди. — Нима бало, сенга кўнгли тушиб қолганми?» Эътибор қилинса, зийрак Мирёқуб гапнинг шайини қай томон кетаётганини дарҳол фаҳмлагани, лекин ишонгиси келмаётгани («Нималар деяётирсан?» — «Ўйлаб гапиряпсанми? Наҳотки?...-Д.Қ.), ишонолмаётгани сезилади. Суҳбатдоши очиброқ гапирганида «ирғиб ўрнидан туриши», «бошини чайқаб» силтагандай «иккала қўлини Зуннуннинг елкасига қўйиши» тахмини тўғри келаётганидан лоллигини англатади. Мантиқан

кейинги савол «Нима бало бор ўртангизда?» (бу савол кейинроқ берилади) шаклида берилиши лозим эди, лекин у ҳамон ишонолмаётганидан яхшилик томонгароқ бурмоқчи бўлади: «Нима бало, сенга кўнгли тушиб қолганми ?» Кейин мавжуд аҳволни ўз кўзи билан кўргани Мирёқубга шунчалар таъсир қиладики, ўйидаги беихтиёр тилига кўчади: «Империяси тағин ҳам ботмасинми? Неча минг, неча лак фуқаронинг жони шуларнинг қўлида. Буларнинг жони эса мана шунақа манжалақилар қўлида экан!..» Мирёқуб сиёсатдан йироқ одам сифатида нойиб тўранинг абстраклашган (яъни, Мирёқуб учун мавҳум фактлар асосидаги) фикрларини тушунмаган бўлса, энди ўзи шахсан кўрган-билган конкрет хусусий фактларни умумлаштириб, худди ўша хулосаларга келади. Шу жиҳатдан номерга қайтаётган Мирёқубнинг ўйлари характерли: «Империя нима десам оқподшони, ўзини, погонини ўрсатди. Оқподшонинг нималигини ўзи айтиб берди, ўзининг кимлигини ўзим биламан, бугун яна ҳам очиқроқ билдим, эртага жуда равшан билсам керак... Энди елкасидаги погони қолди. У бир латта... «Эшагига яраша тушови» деган гап бор. Эгасига яраша погони... Демак, империя ботишга боради» Қаҳрамон руҳиятида кечаётган жараёнлар шиддати, миясининг зўриқиши шунчаларки, у овоз чиқариб («ўз-ўзига сўзланиб») ўйлайди. Мазкур ўринда адиб монолог ва ички монолог хусусиятларини бирлаштириб юборадики, бу нарса қаҳрамон ўйларининг ўзига хослиги билан изоҳланиши мумкин. Унинг гапларида, бир томондан, пишиб етилган ҳукм (юқоридаги парча) сифатлари кўрилса, иккинчи томондан, бевосита ўйлов жараёни (ички монолог-мулоҳаза) кузатилади. Нойиб тўрадан фарқ қилароқ, Мирёқуб тушкунликка тушмайди: «Биз нима бўламиз? Фуқаро нима бўлади? Бизнинг топган-тутганларимиз, орттирган давлатимиз нима бўлади?» қабилидаги ўйлар уни чора излашга, чигалликни ечишга ундайди. Шу боис ҳам у: «Империяси чирибди... Менинг миямда шу бугун ғалати фикрлар қўзғалди. Нималигини ўзим ҳам билмайман... Илгари ҳеч бунақа гаплар йўқ эди»,-дейди, «аллакимлардан алланарсаларни» сўраб билмоқчи бўлади. Кўрамизки, қаҳрамонда стихияли тарзда пайдо бўлган

ўзининг жамиятдаги ўрни, ижтимоий мақомини англаш истаги энди англанган заруратга айланади. «Империя» ҳақидаги ўйлар Мирёқубни то Марямнинг ёнига келгунча таъқиб қилади. Ёш жувондаги ажиб сокинликни кўргачгина унинг руҳи ҳам таскин топгандай бўлади. Чўлпоннинг санъаткор-руҳшунос сифатидаги маҳорати шундаки, у Марямнинг ўзини тутишларини, хатти-ҳаракатларини чизаркан унга Мирёқуб назари билан қарайди: «Бу дафъа Мирёқуб худди ўзининг неча йиллик синоқта хотинини кўргандай бўлди. Бу хотин гўё неча йилдан бери ҳар куни шу равишда буни кутиб умр ўтказган... Империя эсидан чиқди. Хотин китобини битиргунча, эҳтиёт билан эснаб олди-да, сўнгра бу ишидан ўзи уялди, шекилли, юзини қўли билан тўсиб кулди. Юмшоққина кулди... Бетларига қизил қон оқинлари югурган эди. Мирёқуб ҳам кулди ва секингина ўрнидан турди. -Хўп, ётиб ухла, бўлмаса...» Марямнинг Мирёқуб йўқлигида бўлган ишларни «ўзи ҳоҳламагандай, бўлиб-бўлиб» гапириб беришлари, «эртага шу ердан кетармиканмиз?» дея ёлворгудай бўлишлари — бари унинг назарида аёлнинг ўзи тушиб қолган муҳити одами эмаслигини кўрсатувчи «қувватли далил»лар эканлиги аён. Шундай далилларни топгани учун ҳам Мирёқуб «кўнгли очилган, алланечик енгиллаган, кўзлари, юзлари, бутун борлиғи билан кулгани ҳолда» чиқиб кетади, ташвишларини унутади. Шу ўринда яна «Тирилиш» билан муқояса қилиш жоизки, ундан ижодий таъсирланиш Мирёқуб-Марям муносабатлари талқинида анча сезиларлидир. Мирёқуб каби Нехлюдов ҳам Катюша Маслова билан учрашувларида унинг юз-кўзларидан ўзига керакли белгиларни қидиради, топганида қувониб, тополмаганида эзилади. Фикримиз асоссиз бўлмалиги учун қуйидаги парчани келтириб ўтамиз: «— Ну, а насчет больницы,- вдруг сказала она, взглянув на него косым взглядом,- если вы хотите, я пойду и вина тоже не буду пить... Нехлюдов молча посмотрел ей в глаза. Глаза ее улыбались. — Это очень хорошо,- только мог сказать он и простился с нею.

«Да, да, она совсем другой человек (таъкид бизники-Д.Қ.)»- думал Нехлюдов, испытывая после прежних сомнений совершенно новое, никогда не испытанное им чуство уверенности в непобедимости любви 1 ». Кўрамизки, иккала санъаткор ҳам севгини буюк куч деб билган, шунинг учун ҳам ҳар икки қаҳрамоннинг маънан «қайта тирилиш»ида у катта ўрин тутади. Нехлюдов Катюшанинг қисматида ўзини айбдор санагани учун уни ботқоқдан тортиб олишни мақсад қилган бўлса, Мирёқуб Марямни ҳеч бир мақсадсиз севиб қолган ва шу севгисини тан олиши баробари покланиб боради. Мирёқуб ўзидаги «итлик» феълларидан ҳали тамом фориғ бўлмаган бўлса-да, Марям олдида ўзини тияди, сабаки, кўнглининг бир четида уни ўзидан покроқ деб билади. Унинг, нойиб тўра хотинига меҳмон бўлгач, эрталаб виждон-терговчи олдида берган сўроғида бу нарса равшан кўринади. Шу чоққача эплаб келган ишини Мирёқуб терговчининг — ЎЗИНИНГ олдида уддалолмай қолади, ўзини алдашга энди қурби етмайди, тан олади: «Мирёқубдан жирканаман...» Қаҳрамон руҳиятида кечаётган жараён шартли равишда «терговчи» ва «Мирёқуб»га бўлиб юборилган бўлса-да, биз буни яхлит бир жараён —маънавий-руҳий эволюциянинг тадрижий давоми сифатида тушунишимиз лозим. Зеро, шундагина биз Мирёқубнинг, бир томондан, ўзига нисбатан ўта шафқатсиз бўла олишини, иккинчи томондан, ЎЗИНИНГ ўзи ҳақидаги ҳукмларини кўтаролмасдан ҳимояланишга уринишини бир инсонга хос зиддият сифатида қабул қилишимиз мумкин бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, Чўлпон қаҳрамонида кечаётган руҳий жараённи тасвирларкан унга нисбатан тутган маънавий позициясини ҳам бериб кетади. Қаҳрамон онгида уйғонган «терговчи»нинг «биз» номидан гапириши ҳам бежиз эмас. Виждон-терговчи аввалига Мирёқубни умуминсоний қадриятлар, инсонийлик нуқтаи назаридан тафтиш қилади. Терговчи Мирёқубнинг мингбошига хиёнатини кескин қоралайди, бу ишни нонкўрликка тенглайди. Мирёқуб «мени йўлдан урган у (Пошшахон - Д.Қ.) ўзи бўлди» дея ўзини оқламоқчи бўлганида, терговчи уни «Пошшахонни ўша 1

номашруъ муносабат йўлидан тўхтатиб қолиш, унга мингбошидан чиқиб, бошқа — ўзи тенг бир эрга тегиб роҳат яшов имконини бериш» қўлдиан келгани ҳолда шу ишни қилмаганликда айблайди. Эътибор берилса, Мирёқуб инсонийлик нуқтаи назаридан тафтиш қилинганида (аниқроғи, ўз-ўзини тафтиш қилганида) шошиб қолгани, ўзини чинакамига гуноҳкор санаётгани сезилади. Лекин «суднинг ҳар ҳолда ўзига ҳайрихоҳ кишилардан, яъни, бадавлат одамлардан иборат бўлгани»ни билгач, дадилланади. Унинг хатти- ҳаракатларини баҳолашдаги умуминсоний мезонлар ўрнини энди тор синфий мезонлар эгаллаб (қаҳрамонда яна нафс ғолиб кела бошлади) боради. Мирёқуб Пошшахон билан алоқаси мерос умидидан бошқа нарса эмаслиги, «мингбошининг ўлимига яқин унинг Пошшахондан бошқа меросхўри қолмаслиги» ҳақидаги режаларини айтганида, терговчи «Бизнинг оламда мундай дадил ниятларни қоралаш эмас, оқлаш керак» дейди. Англаш мумкинки, муаллиф буржуазиянинг феодализмга нисбатан прогрессив ҳодиса эканини тан олгани ҳолда, унинг маънавиятини оқламайди, қаҳрамоннинг «натижа воситани оқлайди» қабилидаги ақидасини қоралайди. Мирёқуб ўзини нойиб тўранинг хотини масаласида «чинакамига айбламоқчи» бўлган терговчига қарата: «Пошшахон масаласида хиёнатим катта эди, ҳам мингбошига, ҳам унинг тўрт меросхўрига... Унутмангизки, шу тўрт киши ичида Фазилатой сингари балоғатга етмаган қиз бола, умр бўйи мингбошига хизмат қилиб ўтган Хадичахон бор... Бу катта хиёнат эди!» - дейди-да, Пошшахон масаласида оқлаган маҳкама бу масалада қоралашга ҳақли эмаслигини айтади. Мирёқубнинг аксилдаъволари қаршисида терговчи-виждон чекинса-да, қаҳрамониннг кўнгли тинчимагани аён. Юқоридаги парча у ўзи қилган ишларнинг, инсонийлик мезонлари билан ўлчанса, аблаҳликдан бошқа нарса эмаслигини тан олганини кўрсатади. Айтмоқчимизки, қаҳрамон онгида умуминсоний қадриятлар билан синфий ақидалар зиддияти юзага келди. Ёзувчи қаҳрамоннинг мазкур руҳий ҳолатини Х боб ниҳоясида қуйидагича тасвирлайди: «Бошида муштдай

қаттиқ тунги – ёстиқча... Ёнида бир чойнак кўк чой... Мияда суд мажлиси, нойиб тўра хотини , номерда кутиб ётган мовий кўзли дилбар...» Романнинг кейинги — XI бобида ҳам қаҳрамон руҳий ҳолати аввалги боб ниҳоясидагича қолган. Мирёқубнинг меҳмонасига бостириб келган Пошшахонга «бир томондан номерда қолган олтин сочли дилбарни, яна бир томондан мудҳиш суднинг сўроқларини эслаб» совуқ муомала қилиши шундан далолат беради. У Пошшахонни уйига кетишга қистайди, «насиҳат қилган бўлади», натижа чиқмагач, унинг «иродасига бўйин эгиш»га мажбур бўлади. Чўлпон реалист санъаткор сифатида инсоннинг ўзи яшаган муҳит блан нечоғли боғлиқ эканини, муҳит таъсирида шаклланган инсон табиатининг ўзгариши осон кечмаслигини яна бир карра кўрсатади. Мирёқубнинг «Бу фоний дунёда машруъ йўл билан битадиган бирор нарса борми?» деган ўйида ўша муҳитдан нафратланиш, унинг кучи олдида ожизлик қилаётганидан эзилиш оҳанглари сезилади. Унинг сафар олдидан болалари билан хайрлашиш учун кирган вақтидаги ҳолатини ( XII боб): «Илонни ўпган ҳаром лабларим билан ухлаб ётган болаларимни ўпай деб қуйига эгилдим, кўнглим чидамади. Кўрпанинг қирғоғини ўпдим»,-дея эслаши ўзидан жирканиши изтироб даражасига етганини, кейинги иш кўпроқ муҳит таъсирининг инерцияси билан бўлганини кўрсатади. Чўлпон қаҳрамонининг сафар арафасидаги руҳий ҳолатига таъриф бериб, терговчи «унинг қулоғи остига капа тикиб ётгани»ни ёзади. Дарҳақиқат, қаҳрамон руҳиятидаги ўз-ўзини тафтиш қилиш жараёни қисқа, лекин шиддатли кечади. Мирёқубнинг «Кеча» романидаги терговчи билан сўнгги мулоқоти бу жараён қандай натижа топганини тасаввур қилишимизга имкон беради. Терговчи уни севишга қодир бўлмагани ҳолда «чакки гўзал маҳлуқларнинг кўнгли билан ўйнашаётган»ликда айбласа, Мирёқуб: «Мени беҳуда айблайсиз. Мен уни ифлос жойлардан ўғирлаб олиб чиқдим. Энди ҳеч бир ҳаром қўл, номаҳрам қўл теголмайди унга! У ҳозир номусли эрнинг номусли хотинидай тоза... — Сен ўзинг-чи? Сен ўзинг? Эндигина қилган янги гуноҳларинг билан.

—Янги гуноҳ қилганим йўқ! Ҳали ҳам эски гуноҳларим кетимдан қувалаб юрибди. Ўшалардан қутулай деб қочдим. Қочиб кетаётирман...» -дея жавоб беради. Кўринадики, Мирёқуб Марямнинг ўзидан кўра покроқ эканини тан олган. У «энди ҳеч бир ҳаром қўл теголмайди унга» деганида ўзини ҳам назарда тутган, чунки қуйироқда «Мен бунга тегмоқчи эмасман, тегмайман ҳам» деб қатъий айтади. Унинг фикрича, улар иккаласи «белгисиз бир замонда, белгисиз шартлар ичида (яъни, ўзи итликдан қутилиб, шунга муносиб бўлганда - Д.Қ) ўз-ўзларидан қўшилиб қолишлари керак». Мирёқубнинг «шу хотин билан кўришганимдан бери ўз-ўзимни таний олмай қолдим» дегани ҳам шундан далолат беради. Бундан ташқари, юқоридаги парчадан қаҳрамоннинг шу чоққача кечирган турмушидан қониқмай қолгани англашилади. Айтиш мумкинки, унинг «эски гуноҳларидан қочиб» кетаётгани ҳаётини янгилаш, янги асосларга қуриш эҳтиёжидан келиб чиққан нарсадир. Юқорида қаҳрамон онгидаги иккита ажралиш ҳақида тўхталиб, бунда Толстой таъсири сезилишини айтиб ўтгандик. Эътибор берилса, ўшандаёқ руҳий мулоқот-мусоҳаба субъектлари учта экани кўринади: «қораловчи», «оқловчи» ва «Мирёқуб». Қаҳрамон вужудида тергрговчи-виждон пайдо бўлиши билан бу учлик бўртиброқ кўринади: «Мирёқуб», «итлик» ва «терговчи-виждон». Фикримизча, бу нарса Чўлпонга З.Фрейд таълимотининг ҳам муайян таъсири бўлганини тахмин қилишимизга имкон беради. Маълумки, Фрейд инсон руҳий ҳаётини учта тагструктурадан иборат деб билади: 1) реаллик принципига амал қилиб, ташқи дунёни қабул қилиш ва унга мослашиш функциясини бажарувчи Мен ; 2) қониқиш принципига амал қилиб, жинсий майл ва агрессив интилишларни ўзида мужассам этувчи У ҳамда 3) ижтимоий аҳлоқ нормаларини ўзида мужассам этиб, ички цензор, виждон вазифасини ўтовчи Мен – идеал . Ташқи дунё билан муносабатда бўлувчи Мен ўзининг хатти- ҳаракатларини, бир тарафдан, Мен-идеал талабларига, иккинчи тарафдан, У нинг талабларига мослаши лозим. Фрейд Мен ва У муносабатларини

чавандоз ва от муносабатларига қиёслайдики, бир томондан, чавандоз отни маҳкам жиловда тутади, иккинчи томондан: «... всаднику, если он не хочет расстаться с лошадью, часто остается только вести ее туда, куда ей хочется, так и Я превращает обыкновенно волю Оно в действие, как будто бы это было его собственной волей 1 ». Юқорида кўрганимиз, Мирёқуб(Мен)нинг ўзидаги «итлик»(У)ни жиловлашга интилгани ҳолда нойибнинг хотини билан айш қилгани ва буни ўз ихтиёри билан қилгандек («иш устидаги биринчи бай очиш») талқин қилиши, бизнингча, Фрейднинг юқоридаги гапига уйқаш кўринади. Қаҳрамон руҳиятидаги шиддатли жараёнлар Мен (Мирёқуб) ва Мен-идеал (терговчи-виждон) зиддияти асосида кечадики, бу ҳақда Фрейд қуйидагича фикр билдирган: «...конфликты между Я и Я-идеалом в конечном счете отразят противоречия реального и психоческого, внешнего и внутреннего миров 2 ». Албатта, мазкур фикримиз фақат тахмингагина таянади, зеро, Чўлпон Фрейд таълимоти билан таниш бўлганлиги ҳақида далилга эга эмасмиз. Бироқ биз кўчирмалар келтирган «Я и Оно» асари 1923 йилда ёзилгани ва 1924 йилдаёқ рус тилига таржима қилиниб босилгани; 20-йиллар рус адабиётида фрейдизм таъсири кучли бўлгани 3 ; ниҳоят, Чўлпон 1925 йилдан эътиборан Москвада яшагани назарда тутилса, фикримиз буткул асоссиз эмаслиги ҳам кўринади. Мирёқуб эволюциясида жадид савдогар билан учрашув муҳим ўрин тутади. Юқорида юритган мулоҳазаларимиздан келиб чиқсак, бу учрашувнинг тасодиф эмаслиги, қаҳрамоннинг изланишлари уни эртами-кеч жадидларга рўбарў қилиши муқаррар экани англашилади. Яъни, Мирёқубнинг ижтимоий мавқеи кучайгани, шу чоққача куч деб топингани нурагинини англаб, топингани бошқа куч излай бошлагани; ўзи кечирган турмушдан қониқолмай қолиб, ҳаётини янгидан бошлаш эҳтиёжини сеза 1 Фрейд. З. Психология бессознательного. М., 1989. С.432. 2 Ўша асар. 439-бет 3 Компанеец В.В. Художественный психологизм в советской литературе (1920-е годы). Л., 1980.С.74-78.

бошлагани ундаги эволюциянинг сабаби бўлса, жадид савдогар билан учрашув сабабнинг натижага айланишида бир воситадир . Романда жадид савдогар пайдо бўлиши билан Чўлпон ҳикоячиликни ўзидан соқит қилгани ва бунинг сабаби ҳақида илгарироқ айтиб ўтдик. Поезддаги ишлар, суҳбатлар энди Мирёқуб ва Марям кундаликлари орқали берилади. Танланган усул муаллифни гўё «бетараф» қолдиргани ҳолда, жадидлар ҳақида холис ёзиш имконини яратади. Шуниси ҳам борки, ҳикоячиликни ўзидан соқит қилиш билан Чўлпон қаҳрамон руҳий ҳолатини икки томонлама — ҳам унинг ўз иқрорлари ва ҳам Марямнинг кузатишлари орқали тасаввур қилишимизга имкон яратади. Масалан, Мирёқуб жадид йигитни кўриши билан «у Марямга қарамаяптими?» дея ташвиш тортганини айтса, Марямнинг кузатишлари унинг ўша чоқдаги руҳий ҳолатини ташқи белгилари орқали кўрсатади. Шарфутдин Хўжаев билан илк суҳбатдан кейин Мирёқуб: «Саволларимнинг жавобини энди топадиганга ўхшайман. Бу йигит жадидларнинг катталаридан бири экан. Энди «империя»ни сўраб олай дейман. Шундай гапларни гапирадики, кўзим пиёладай бўлди. Мен уйқуда эканман... ғафлат босган экан бизни. Миллат деган нарсамиз бор экан, биз — омилар уни «фуқаро» деб юрганмиз. Бу йигит «миллат» деганда аллақандай ширин эшитилади ». Сезиладики, жадид, аввало, суҳбатдошининг вужудида мудраб ётган миллий ғурурни уйғотиш пайидан бўлган. Шу ўринда Мирёқуб нойиб тўраникида эканида рус инженерининг кириб келиши билан боғлиқ эпизодни яна эслашга тўғри келади. Инженер «нойиб тўра билан бетакаллуф кўришди, Мирёқуб билан кўришиб ҳам ўтирмасдан тўппа-тўғри столнинг тўғрисига ўтди...» Нойиб меҳмонга Мирёқубни таништирганида, у «ўтирган ўрнида секингина бош силкиб қўйди.» Мирёқуб ғурурининг калтакланишидан келган заҳарханда билан кулди». Мирёқубдаги ўзгариш анча сезиларли бўлган бўлса керакки, нойиб тўра қайта-қайта узр сўраган бўлади. Муаллиф буни шарҳлаб ёзади: «Бир инженернинг (у, ахир, нойиб тўра сингари катта амалдор эмас!), наҳояти бир

инженернинг бир-икки марта сартларни камситиши Мирёқубни шунча безовта қилдими? Йўқ, унақа камситишдар ҳар қадамда бор!» Тушуниш мумкинки, миллий ғурурнинг калтакланиши Мирёқубни ўз вақтида қийнаган, кейинча, ишнинг фойдасини кўзлаб, ўзини кўникишга мажбур қилган бўлса-да, бу нарса уни тез-тез безовта қилиб турган. Жадиднинг гаплари миллатнинг ҳақир, забун аҳволидан бўлгандирки, Мирёқубнинг кўзи «пиёладай бўлган», «миллат» дегани аллақандай ширин эшитилган». Мирёқубнинг бу пайтдаги руҳий ҳолати ҳақида Марямнинг қуйидаги гаплари ёрқин тасаввур беради: «Жакобнинг юзида ва кўзида ўйчанлик аралаш бир табассум пайдо бўлди. Диққат қилдим: кўнглида ажиб бир олов ёна бошлаганга ўхшайди». Аёл ундаги бу ўзгаришни муҳаббатга йўймоқчи бўлади, лекин «ундай бўлса у ажиб ва ширин кулиши билан кулган кўзлари нима учун менга эмас, бошқа ёқларга, олисларга қарайди?» дея ўз фикрини инкор қилади. Жадид билан суҳбатларда Мирёқуб ўзини қийнаган саволларга жавоб топадики, у айтган «сўзларнинг ҳар бири кўзимдан бир қават пардани сидирди» дея иқрор қилиши шундан. Мирёқуб жадид билан ўзи орасида яқинлик борлигини тез ҳис қилади, шу боис ҳам «умрида биринчи марта янги танишган кишига кўнгил сирини айтади». Ш.Хўжаев Мирёқубнинг Марямга муносабатини қутлаган ҳолда, унинг нойиб тўра билан алоқаларини ёқламайди. Унинг: «Улардан (яъни, нойиб тўра каби мустамлакачилардан - Д.Қ.) бизга дўст йўқ. Бизнинг дўстимиз — миллат! Улар – миллат душманлари!» - дейиши мустамлака сиёсатига нафратини ифодалайди. Эътиборли жиҳати шундаки, жадид мустамлакачиларга қарши курашда миллатни, яъни, халқни ўз иттифоқчиси деб билади. Унинг «биз» деганда миллий буржуазияни, жумладан, Мирёқубни ҳам назарда тутгани аён. «Империя»нинг нималигини тушунтираркан, Ш.Хўжаев «Империя дегани ўрис подшосининг қўл остидаги ерлар» эканини, улар буни қиёматгача ўз қўлларида сақлаб қолишни исташларини (яъни, мустақиллик учун курашиш керак) айтади. Жадиднинг «сиз-биз соғим сигирмиз, бизнинг ширин сутимиз бор, руслар ва бошқа ажнабийлар бизни эмиб ётадилар» деганини топган-

тутганининг бир қисмини муттасил нойиб тўрага бериб келган Мирёқуб албатта тушунади. Жадидларнинг қарашлари ўзининг мақсадларига мувофиқ эканини тобора чуқурроқ тушуниб бораётган Мирёқубни улар «Бойларнинг ер-суви, заводчиларнинг заводлари олиниб, ялангоёқларга берилсин демайдиларми?» деган савол қийнайди. Суҳбатдоши бунга жавобан жадидлар аксинча: «Бой бўл! Завод сол! Беш минглаб, ўн минглаб рабочи ишлат! Миллий саноатни ривожлантир!» дейишларини айтгач, кўнгли тинчийди. Жадид айни пайтда бу мақсадларга «миллатни ўйғотиш» орқали етиш мумкинлигини, ўқиш, замона аҳволидан хабардор бўлиш зарурлигини уқтиради. Жадидларнинг қарашларида ўзини қониқтирмаган нуқталарни кўрмаган Мирёқуб аввалига «жадид шу бўлса, нега мен жадид эмасман» дея шошилади. Кейин, йўлдоши тушиб кетгач, у айтган гапларни «эс тарозисига солиб» кўра бошлайди. Қаҳрамон ўзи иқрор қиладики: «Илгари тинчгина пул топишимни билардим. Ота-боболаримиз юрган йўлдан бора берардим. Энди аллаким чиқиб, «ота-боболариннг йўли эгри эди, тўғри йўл буёқда!» дейди. Одам ишонадиган қилиб айтади. Шу икки йўлдан бирини танлаб олишим керак. Бирданига икки йўлдан юриб бўлмайди». Англашиладики, Мирёқуб энди илгаригидек пул топишгагина андармон бўлиб қолмайди, балки атрофида содир бўлаётган ишларга фаол муносабатда бўлади. «Онгли равишда муайян позицияни эгаллай олиш қобилиятисиз шахс мавжуд эмас 1 »лигини назарда тутсак, Мирёқубнинг ШАХС сифатида шаклланиш жараёни бошланганинин кўриш мумкин бўлади. Қаҳрамон ўзининг ижтимоий мақомини ва унинг жадидчилар мақомига мослигини англаш арафасида, зеро, унинг: «Жадидлар тўғрисида гумонларим йўқ эмас. Лекин кўнглим ўша томонга мойил бўлиб қолди... жадидларнинг деганларини бошқаларнинг деганларидан кўра осонроқ ва тезроқ англайман»,- дейши ҳам шундан далолат беради. Юқорида юритган мулоҳазаларимиз Мирёқубнинг жадидчилик ҳаракатига қўшилиши муқаррарлиги, бу нарса унинг учун 1

ижтимоий-шахсий зарурат эканини кўрсатади. У — ижтимоий ҳаракат бўсағасига келган одам. Лекин унинг кейинги тақдири қандай кечади? Ким бўлади у охир оқибат?... Таассуфки, «Кундуз»нинг йўқолиши «Кеча»да қўйилган ўнлаб савол аломатларининг қаддини букиб кетди. Шундай бўлса- да, қаҳрамон характери ички мантиқидан, адиб романда бадиий тадқиқ этган муаммолар характери ва муаллифнинг асар устида ишлаётган вақтдаги биз тасаввур этган руҳий ҳолатидан келиб чиқиб, қуйидаги илмий фаразни илгари суришга журъат қиламиз: Туркистон ижтимоий-тарихий тараққиётининг табиий оқимини бузган инқилоб ва ундан кейинги дастлабки суронли йиллар зиддиятларини Чўлпон «Кундуз»да марказий ўринни эгалловчи Мирёқуб руҳиятидаги зиддиятлар орқали очиб беришни режалаштирган. Табиийки, бу нарса адибнинг ўтмиш воқеаларига йигирма йил юксаклигидан туриб берган баҳоси бўлур эди. Демак, Мирёқуб образи инқилоб йилларидаги йигирма яшар Чўлпоннинг зиддиятлари билан салкам қирқ ёшли Чўлпоннинг изтиробли ва теран ақлини ўзида уйғун мужассам этиб, жаҳон адабиёти миқиёсида тан олинган Клим Самгин, Григорий Мелехов каби адабий сиймолар қаторидан ўрин олиши лозим эди. Мирёқуб ҳақидаги мулоҳазаларимиз ниҳоясида бу образ талқинидаги яна бир жиҳатга диққатни тортгимиз келади. Юқорида кўрганимиздек, Чўлпон Мирёқубнинг маънавий-руҳий эволюциясини тасвирларкан, унинг дилидаги ҳис-туйғулар, миясидаги ўй-фикрларни бўлакларга ажратиб (анализ) таҳлил қилади. Айни пайтда, бу бўлаклар бир-бири билан диалектик алоқадорликда берилган: бир ҳисдан иккинчи ҳис, бир уйдан бошқа бир фикр ўсиб чиқади, улар бир-бирини тўлдиради, сифат жиҳатидан ўзгартиради ва ҳоказо. Бу эса Чўлпон Мирёқуб образи талқинида ўзбек насрида илк бор шахс тақдиридаги кескин бурилишларни тайёрлаш ва кўрсатишга кенг имкониятлар берувчи толстоёна «қалб диалектикаси» шаклидан фойдаланган дейишимизга асос беради.

Похожие

Кеча нинг композицион бутунлиги

Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романида миллий урф-одатларимизнинг акс эттирилиши

Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси

Кеча романининг поэтик хусусиятлари

Жадид насри