Девони мавлавий Юсуф Сарёмий - Литература - Рефераты

Девони мавлавий Юсуф Сарёмий

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Девони мавлавий Юсуф Сарёмий Юсуф Сарёмий ҳаёт вақтида унинг асарлари бирор мажмуага тўпланган эмас. М.Муҳаммаджоно «Турмуш уринишлари» китобида ёзади: «Туркистоннинг атонғон ва донғи кетган шоирларидан Юсуфий Сарёмийнинг бундан бироз бурун вафот топғонини эшитиб, (шоирнинг-М.Т.) уйига бориб Қуръон ўқудуқ. Шоирнинг 40 ёшларға борған бир ямоқчи ўғли отасининг алифбо тартиби билан йиққан қўлёзма «Шеър мажмуа»сини олиб чиқиб бизга кўрсатди. Шоирнинг кулғи (ҳажвий) шеърлари кўб бўлур эди. Бунда ул кулгилардан оз топтиқ. Кўби ҳамд, наът ҳам ошиқона ғазаллар эди. Ўғлининг гапига қараганда: -Бу шеър мажмуасини бизга 50-60 сўмга сотинг, биз бостириб тарқатайлик,-деб юрган бойлардан бор эмиш. Унда бироз гаплашиб ўтириб қайтиб келдик». Муродхўжа домланинг Сарёмий ёш йигитлик чоғида Кошғарий Тажаллий деган соҳибнинг шеърдаги иқтидорини эшитиб, ўқиш ниятида йўлға чиққанлиғи ва Кошғар довонига етганда қароқчилар унга тажовуз қилганлиги, бу вақтда ёш шоирнинг қўлида бир неча йилдан буён машқ қилган шеърлар тўплами бўлганлиги ҳақидаги қайдини хотирласак, масала янада равшанлашади. Юқоридаги маълумотларга қараганда, шоир ҳаётлик чоғида асарларини мажмуа ҳолига келтириш ниятида бўлган. Бироқ, баъзи сабабларга кўра бу иш амалга ошмаган. Қолаверса, унинг бир неча асарлари изсиз йўқолган. Шундан кейинги асарлари шоир Мирзо Тўлаган Тавалло девон тузиб, устозининг ашъорларини бир муқова остига тўплаган. Бу мўътабар куллиёт Ю.Сарёмий меросини ўрганишда бугунги кунда асосий ва ягона манба бўлиб хизмат қилмоқда. Биз собиқ Ҳ.Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институти ҳамда Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг нодир китоблар фондидаги олиб борилган кузатишларимизда ушбу девоннинг қўлёзма нусхасини учратмадик. Бироқ, табиийки, унинг кўплаб тошбосма нусхаларини учратишга тўғри келди. Шу жумладан, ЎзРФА Ҳ.Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институтида 3641, 3768, 3931, 4172 инвентарь рақамли тошбосма ва Шарқшунослик институтидаги № 117, 118, 119, 120, 6028, 9072 тошбосма нусхалари сақланаётганлигини кўрдик. Бундан ташқари Андижон шаҳар Адабиёт ва санъат музейининг «Қалъа қўлёзмалар ўрганиш ва тадқиқот қилиш маркази»да ҳам №1720, 2185, 2720, 728, 799 рақамли Юсуф Сарёмий девонини учратдик.

Гарчи тошбосма нусхаларни тавсифлаш расм бўлмаса-да, девоннинг муқоваси қалин, яшил рангда эканлигини, титул варағининг атрофлари нақшинкор қилиб безатилган бўлиб, ундаги ёзувлар зар югуртирилган сиёҳда ёзилганлигини қайд этишни истардик. Титул варағининг энг бошида «Ва инна минаш-шуъурил ҳикуматун ва инна минал баён ул-сухран», яъни «Албатта, шеърда ҳикмат бор ва албатта сўзда сеҳр бор» деган ҳадиси шариф келтирилган. Ундан сўнг ноширнинг қуйидаги сўзлари келади: «Лиллаҳ ил-ҳамд бу айёми фархандаи фаржомда муҳиббуш шуаро вал фузало Мирзо Тўлаган мулаққаб ба Тавалло эҳтимом ва ғайратлари илан маъдани фасоҳату ва балоғати мусамма ба девону Мавлавий Юсуф Сарёмий Тошканд балдасинда Пурсўф матбаасинда таъб ўлунди, токи сабаби дуо ва ёд овари аҳиббо бўлуб, ҳар кўрғучи шавқ аҳли ва сайр қилғучи завқ хайлилари баҳра олғайлар. Гар қабул ўлса зиҳи иззу шараф». Бу маълумотлардан девоннинг шоиру фузало Тавалло ғайрати билан тузилгани ҳамда Тошкентдаги О.А.Порсев литографиясида босилиб чиқиб «Мавлавий Юсуф Сарёмий» деб номланиши маълум бўлади. Девоннинг саҳифалари бир хил, матнлар ва сарлавҳалар қора сиёҳда ёзилган. Бу ўқувчига анча қулайлик туғдиради. Умумий ҳажми-160 бет. 158-бетида ушбу девон ҳижрий 1332 йилда (мелодий 1912 й.) тузилгани ҳақида Мулла Тўлаган Ҳўжамиёр ўғли Таваллонинг китобати бор: «Эдим бу соҳиби девона шогирд, Этардим хизматини аз дилу жон. Отамнинг номи Хўжамёр эрди, Баним отим эди Мирзо Тўлагон Тавалло деб тахаллус лақаб бирлон Жаноби устозим манго қўйгон. Эшитгач риҳлатин ул устозим, Оқуздим кўзларимдин ёш чандон. Ажал ондин асарлар қолдурубон, Ўзин қилди қаро туфроқға пинҳон. Очилди рўйи бирлан бу Тавалло Деди таърихини: «бир ғунча девон». «Бир ғунча девон». Калимасини абжад ҳисоби билан қиммати қўйилганда, девоннинг ҳижрий 1332 йилда, мелодий 1912-1913 йилларда китобат этилганлиги келиб чиқади ва ушбу мажмуанинг тасниф этилган йили янада аниқлашади. Мирзо Тўлаган бу «ғунча девон»ни устозининг руҳи покларини шод қилмоқ ва шеърият ихлосмандларин дуосин олмоқ ниятида тузадики, бу ҳақда шоирнинг ўзи девоннинг сўнгги саҳифаларида шундай ёзиб қолдиради:

«Муҳтарам аҳбобларға маълум ўлғайки, ушбу девоннинг чоп қилмоғим боиси, соҳиб девон жаноб Юсуф Сарёмий устодимнинг руҳларин хушнуд қилмоқдур. Ва ҳам олиб ўқуғучи зотларнинг дуоларин умидида аз Тавалло». Девоннинг котиби ҳақида эса, 154-бетда шундай маълумот бор: «Намақуҳул музнибу Мулла Ўтаб ибни Расул Муҳаммад Шоший салламҳул ғани анал хафий вал жалий», яъни «Кўчирди уни гуноҳкор Расул Муҳаммад Шоший ўғли Мулла Ўтаб хаттотлик қилгани маълум бўлади. Бундан ташқари девон ҳақида эътиборли ва эъзозли шоирлардан Каримбек Камий, Васлий Самарқандийлар таърих битганлар ва ўз таърихларида девонни чоп қилдирган ношири «жувонмард ихлосманд Тавалло» ва «хати хўб» бўлган котиби Мулла Ўтабнинг саъйи ҳаракатларини олқишлайдилар. Юқорида Каримбек Камийнинг девон ҳақида таърих битиб, унинг муаллифини баланд пардаларда олқишлаганини кўриб ўтган эдик. Унга ҳамоҳанг сатрларни бошқаларда ҳам учратамиз. Чунончи, Васлий Афанди Самарқандий ўз таърихида Сарёмий ижодидан баҳраманд ва девон тузилганидан хурсандлигини шундай ифода этади: Юсуфки, шеъри дошт хўб дар зиндаги чун дарба суфт, Асрори наҳзи ишқро дар мағзи ашъораш наҳуфт. Асрори дилро маҳрами ў аз шоирони Сайрам у, Бинаму аз дунё раму боҳуру ғилмон гашт жўфт. То ў ба жаннат хоб шуд, девони ҳўбаш чоб шуд, Васлий надида рўйи доғи, ашъор Юсуф хўб гуфт. (155-б.) Мазмуни:«Юсуфни тириклигида ёзган хўб яхши шеърлари бор эдики, ишқ сирларини ҳақиқатини ўз шеърларида берганди. Сайрамлик бу шоир дил сирларига маҳрамдур. Дунёни йиғиштириб ҳуру ғилмон билан кетди. Юсуфни шеърлари хўб эди, то жаннатга боргунча девонини чоп этди. Васлий юзида доғ кўрмади». Мазкур таърихда Васлий Самарқандий Юсуфни тириклигида ёзган «хўб» яхши шеърларини мадҳ этар экан, «дил сирларига маҳрам» бўлган сайрамлик бу шоирнинг девони чоп этилганидан унинг кўнгли тўлади. Ёки девоннинг охирги саҳифаларида Сидқий Ҳондайлиқийнинг икки тилда битилган таърихини ўқисак, шоир «дилга ёқимли бўлган бу янги девон» чоп қилинганидан шод бўлиб, ўз тарихини «Наюшайдин мужда эй дўстон» (яъни, бу хушхабарни эшитинглар, эй дўстлар) деб бошланади. Байтлар давомида Сидқий «жаҳоннинг харидор бўлишига» лойиқ бу китобни «ҳар кимки лутфи хушлик билан ўқиса, ундан шакару сутнинг лаззатини топади» дея кўз-кўз қилади. Таърих давомида «кўп ақча сарф этуб бу ҳимматли ишни рўёбга чиқаргани қандаям яхши бўлди» деб Таваллони мадҳ этади.

Таърихда девонга тегишли шундай туркий тилда битилган мисралар бор: Қилиб зинда Юсуфни ўлғон отин, Жаҳон аҳлиға айлади шуҳра гир. Дуо бирла Сидқий қилиб сўзни бас, Таваллони мадҳида чекғил нафир. Тавалло йил яшотиб, худоё анинг, Жаҳон аҳлига номини қил шаҳир. Мунинг котибин сўрсаларки, отин Эрур Мулла Ўтаб хатти беназир. Шоир мисраларидан девон котиби Мулла Ўтабнинг хати, ёзуви жуда чиройли бўлганлиги аён бўлади, зеро ҳуснихатнинг гўзаллиги ҳам бир санъат. Булардан ташқари шоир Хислатнинг девон ҳақидаги битган мисраларида ҳам девоннинг тузилган йилига ишора бор: Деди девони Юсуф соли таъбин, Хираддин то савол этганда Хислат. Миёни боғу гул юз ила таърих: Эрур бу «гулшани аҳли муҳаббат». Юқорида келтирилган таърихлар девоннинг тузилган йили, котиби, ношири ҳақида маълум маънода муҳим маълумот олишимизга имкон беради. « Девони Мавлавий Юсуф Сарёмий» деб номланган ушбу девонда шеърлар анъанавий девон тузиш қоидаларига асосланган ҳолда жойлаштирилган бўлиб, ғазал жанри асосий ўринни эгаллайди ва тўпламда алифбонинг деярли ҳамма ҳарфлари билан тугалланадиган ғазаллар бор. Ғазалларнинг жами 130 та бўлиб, шундан 115 таси ўзбек тилидадир. Шарқ поэзиясининг ғазал, рубоий, қитъа, мухаммас, мусаддас, марсия, фард, қасида, таърих каби хилма-хил шеърий шакллардаги асарларининг девонда жамлангани 4860 мисрани ташкил этади. Қуйидаги жадвалга эътибор беринг: № Жанрлар тури ўзбек тилида форс-тожик тилида Жами сони Мисра сони мисра сони мисра 1 Ғазаллар 115 2386 16 320 131 2706 2 Қитъа 3 14 2 10 5 24 3 Рубоий 8 32 2 8 10 40 4 Фард 13 26 10 20 23 46 5 Мухаммас 19 820 6 245 25 1065 6 Таржиъбанд 1 84 - - 1 84 7 Марсия таржибанд 1 108 - - 1 108 8 Таърих 5 118 - - 5 118 9 Марсия 5 265 1 22 6 287

10 Мусаддас 2 84 1 38 3 122 11 Муножот 1 45 - - 1 45 12 Қасида - - 1 42 1 42 Кўринадики, бошқа лирик шоирлар каби Сарёмий девонининг ҳам асосий қисмини ғазал ташкил этади. Сарёмий ғазал жанрини мазмунан бойитди, уни янги воситалар, оригинал ибора, радиф ва қофиялар билан безади: Бўлса бу кеча ҳамдами доно, бир, икки, уч, Аҳбоби хўб талъати танҳо бир, икки, уч. Бўлганда жоми бодаи гулфом ила сабу, Соқии соқу музакко бир, икки, уч. (32-б.) Сарёмийнинг истеъдодли шоир бўлиб етишувига ижобий таъсир этган омиллардан бири форс-тожик классик адабиёти бўлганлигини ҳам ҳисобга олмоқ керак. Шоирнинг форс тилида ҳам шеърлар битгани бежиз эмас. Профессор Э.Шодиев тўғри таъкидлаганидек, шарқ адабиётининг ўзига хос хусусиятларидан бири зуллисонайнликдир 1 . Форс-тожик мумтоз шеърияти сабоқларини ўзлаштириш Сарёмийга бадиий маҳорат қозонишдан ташқари зуллисонайнлик санъатини эгаллашга ҳам имконият яратди. Сарёмий форс-тожик тилида яхшигина ғазал, рубоий, мухаммаслар ёзган. Унинг форс тилидаги ижодига ортиқ даражада юқори баҳо беришга эҳтиёж йўқ. Девонга 16 та форсча шеъри киритилган. Шоирнинг: Расиди мавсуми гул, соқий, шароб биёр, Ба базми соз тарабу нағмаи рубоб биёр. Зи тоби бода гули ман ҳануз хоб олуд, Зи ашки дидаи ман шабнаму гулоб биёр. (51-б.) Мазмуни: Гул мавсуми келди, соқий шароб келтир, Сен базмга тайёр бўл, нағмаю рубоб келтир. Бода тобидин гулим ҳали ҳам уйқу масти, Кўзларимнинг ашкидин шабнаму гулоб келтир Деб бошланувчи ғазали Ҳофиз Шерозийнинг: Соқиё мояи шабоб биёр Як ду соғар шароби ноб биёр... матлаъли ғазалини эслатади. Умумадабий меросининг ажралмас қисми бўлган ўзбек ва форс-тожик тилида битилган бу асарларда ҳам Сарёмий дунёқарашининг ижобий ва чекланган томонлари ўз ифодасини 1 Шодиев Э. Юсуф Сарёмий зуллисонайн шоир. Адабий мерос. 1982-№6.

топган; уларда дунёвий мазмун, реал ҳаёт мотивлари қаторида диний, тасаввуфий талқинларни ҳам кузатиш мумкин. Шоир девонида Шарқ халқлари адабиётининг энг кўҳна шеърий жанри ҳисобланган қитъага ҳам алоҳида эътибор берилган. Қитъа турли –туман ҳаётий масалалар, кундалик турмуш билан боғлиқ маъноларни тасвирлашга имкон берадиган жанр экан, адибимиз бу имкониятдан оқилона фойдаланади: Келса меҳмон билан келур баракат, Ҳурмати мақдами бало кетгай. Қанча турса шарофат, раҳмат, Кетса меҳнатларинг оло кетгай. (139-140-б.) Кўринадики, ғазал жанридан фарқли ўлароқ, унинг мақтаъ қисми тушуб қолган бўлади. Халқнинг оғзаки нутқига нисбатан фавқулодда яқин, яъни меҳмон келиши билан уйингизга барака келади, уларнинг қадами ҳар қандай балоларни ҳайдайди, улар турган сари уйингизга «шарофат», «раҳмат» ёғилади, кетганларида «оло», яъни «неъмат кетади» деган умумий маъно ётади. Хуллас, адабий истилоҳда ўзининг мустақил поэтик белгиларига эга бўлган, маъно йўналиши аниқ чегараланмаган қитъаларида фалсафий, ахлоқий, таълимий масалалар ифодаланган. Сарёмий лирик асарлари ичида шеъриятнинг «довруғдор» шакли бўлган рубоийлари ҳам мавжуд. Нотавонлик кишини роҳатидур, Роҳати гўшаи қаноатидур. Бир масал бор, эл аро машҳур: Чумолини қаноти офатидур. (138-б.) Бу ерда яна бир нарсани ҳисобга олиш керак. Асрлар давомида рубоий фақатгина арузнинг ҳазаж баҳридаги ахрам ва ахраб шажарасида ёзилган. Илми аруз назариётчилари ва амалиётчилари рубоийнинг фақатгина шу вазнда ёзилиши лозимлигини махсус таъкидлаганлар. Ушбу рубоийнинг вазни эса фоилотун-мафоийлун-фаилун, бинобарин, у хафифи мусаддаси махбун вазнидадир. Бу ҳол анъанавий шеър назариясига ўзгариш киритади ва уни қайта кўришни тақозо этади. Шоир рубоийларидаги мазмун ва мавзуга келадиган бўлсак, уларнинг ғоят ҳаётий ва табиий асосга қурилганини таъкидламоқчимиз. Юқоридаги рубоийда фалсафий кашфиёт йўқ, шоир тамоман айтилмаган фикрни биринчи бўлиб айтаётгани йўқ, лекин ундаги

«нотавонлиғ»нинг «роҳат» эканлиги ҳақидаги фикр мажозий ва сермаъно бўлиб, фикрнинг оригиналлигига далолатдир. Худди шундай фикрни унинг фардлари ҳақида ҳам айтиш мумкин. Юқорида кўрсатилганидек, Юсуф Сарёмий ушбу қисқа, ихчам жанрдаги бу туркум шеърларида муҳим фалсафий қарашларни илгари суради. Девоннинг 141-142 бетидан ўрин олган тубандаги мисралар бу фикримизни асослайди, деб ўйлаймиз: Киши бу даҳр аро қолса кўб маҳал, Балодур қариб бўлса ҳам камбағал. Бу ўринда шоир «Ҳақ жамолига етмоқлик бу фоний дунё «бало»ларидан соқит бўлмоқдир» деган фикрни билдиради, зеро бу алдамчи дунёда камбағал, яъни энг ҳалим олийжаноб бандалар ҳам «бу даҳр аро кўб маҳал» қолишлик билан ўз гуноҳларини орттириши мумкин. Сарёмий асарларида ана шундай шафқатли бўлишга даъват этгувчи мисралар ҳам тез- тез учраб туради. Инчунин, форсий тилда ёзилган тубандаги фардида ҳам шафқатли бўлмоқликка ишора қилади: Шафқат нимаи зи иймон аст, Шафқат одати мусулмон аст. Мазмуни: Шафқат иймоннинг бир жузъидир, Шафқат мусулмонларнинг одатидир. Кўринадики, мазкур жанрда битилган асарлар ўзларининг тематикаси ва ғоялари жиҳатидан шоирнинг ғазаллари билан ҳамоҳанг. Сарёмий девонида ғазалдан сўнг кўпроқ ўрин олган шеърий шакл мухаммасдир. Шоир мажмуасидаги 25 мухаммаснинг 6 таси Фузулий ғазалларига, 3 таси Навоий ғазалларига боғланган. Шунингдек, қолганлари Ҳофиз Шерозий, Озарий, Соиб Боқий Афанди, Амирий, Нажиб Ҳинду, Камий, Андалиб каби шоирларнинг ғазалларига ёзилган тахмислардан иборат. Сарёмий ўз устозлари ғазалларига тахмис боғлар экан, улар илгари сурган ғоявий мазмунни ривожлантиради. Шоир тахмислари ўз асоси бўлган ғазаллар билан ғоявий- бадиий жиҳатдан бирикиб кетган ва тугал асарларга айланган тахмислардир. Сарёмийнинг мустақил ёзган мухаммасларида шахсий таассуротлари лирик тарзда ифодаланади. Шоирнинг «Манга бир нозанин олма берди васл боғиндин» мисраси билан бошланадиган мухаммасида инсоннинг энг мураккаб руҳий ҳолатлари, унинг ички ҳиссиётлари, шодлик ва азоблари ҳақида гап кетади.

Сарёмий ишқни тараннум қилар экан, унинг камолотидаги асосий восита маъшуқа, ёр эканлигини алоҳида таъкидлайди. Шу ёр туфайли инсонда ишқ пайдо бўлади, ишқ эса инсонни камолотга етказади, уни маънавий жиҳатдан улуғлайди. Шоир мухаммасда ўз маъшуқаси билан бўлган висол айёмини ва унинг тафсилотларини чизади: Манга бир нозанин олма берди васл боғиндин, Яна сармаст қилди май тутиб гулгун аёғиндин Кўзимни қилди равшан партави ҳусни чароғиндин, Томоша айладим, ул моҳирўни ҳар қаёғиндин, Латофатда кўринур эрди сув ичса тамоғиндин. (73-б.) Ғазалга нисбатан ҳажман катта ва мураккаб бўлган мухаммасларда ҳам Сарёмий ўзлигини тўла намойиш эта билди. Юсуф Сарёмий таржиъбанд жанрида ҳам қалам тебратди. Шоир девонида 7 та таржебанд (84 мисра) ҳамда 9 та марсия таржиъбанд (108 мисра) бор бўлиб, улардаги бандлар ва байтларнинг сони бир хил –12 мисрадан иборат. Девондаги биринчи таржиъбанд шундай бошланади: Мани, ғам, мунча ҳам таклифи саҳройи жунун этма, Фироқи ҳажр, афғонимни кун-кундин фузун этма, Фалакдек, доғи ҳасрат, жоми айшим сарнигун этма, Ҳазин кўнглумни вайрон айлама, ҳолим забун этма. Таржиъбанд шу тарзда давом этади. Мисраларда шоир руҳий ҳолатининг ифода этилиши асарнинг таъсир кучини оширади. Сарёмийнинг адабий мероси тўғрисида сўз борганида, унинг таърихлари ҳақида ҳам алоҳида тўхташ зарурати бор. Шоирнинг таърих формасида ёзган асарларидан девонда 5 та намунасини учратдик. Девоннинг 92-бетида «Тарихи айвони Акмалбой дар шаҳри Сарём» деб номланувчи 14 мисрадан иборат таърихи келтирилган. Ушбу таърих ҳижрий 1324 (мелодий 1906) йилда ёзилган бўлиб, унда сайрамлик Акмалбой деган бир муҳандис ўтганлиги ва унинг чиройли уйлар қурганлиги ҳақида гап боради. Тошканддаги масжид ҳақида «Тарихи масжиди дар Тошканд» (ҳижрий 1325 й.) деб номланган таърихида Орифжон номли кишини Тошканд шаҳрида масжид қуриб хайрли иш қилганлигини қайд этади. Хайржў, некхоҳ Орифжон Сидқу ихлос ила дилу жондин. Айлади масжиди рафиъ матин Сарф этуб нақдлар фаровондин. (118-б)

Шеърнинг таърих формасида ёзилган юқоридаги байтлардан кўринишича, Сарёмийни кўпроқ мадраса қурилишлари қизиқтирган. Шоир бундай қурилишдан хурсанд бўлганидан Кимки масжид қилур барои худой, Ҳақ берур бўстони ризвондин Дея хайр иши қилувчиларни рағбатлантиради. Бундан ташқари яна турли қурилишлар тарихи ва тавсифи ҳамда улар ҳақидаги маълумотлар шоирнинг «Фит тарихи манзар», «Тарихи меҳмонхона дар Тошканд» (117-119 бетларда) каби таърихларда ўз ифодасини топади. Жумладан, Тошканддаги машҳур меҳмонхоналардан бирининг Ҳожи Абдулматлаб деган киши томонидан жуда гўзал ва зийнатли қилиб таъмир этилиш воқеалари «Таърихи меҳмонхона дар Тошканд» шеърида кенг ва батафсил ифодаланган. Масалан, унинг ёғоч усталиги ҳақида шундай тўхталиб ўтган эди: Чўпкорида ончунон тардаст, Етар ондин қуруқ ёғочга жон. Девондан яна Тошкентдаги «Бекларбеги» мадрасасининг бош мударриси Баҳодирхон ҳақидаги «Тарих барои фавт ин марсия ҳазрати Баҳодирхон махдум Тошкандий мударрис Бекларбеги» (1327) сарлавҳаси остида битилган 40 мисралик таърих-марсияси «илм чироғи» бўлган «муфассиру мухаддиси мударрис» Баҳодирхоннинг вафоти ва у билан боғлиқ изтиробларини ифодалайди: Фиғон дастингдин, эй дунёи фоний, Ҳама тўйинг аза, эй мотаморой. Мунингдек маъдани илму фазойил, Қазодин бўлдилар туфроғ аро жой. (125-126-б.) Таърихларнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, уларда кўпроқ Тошкент шаҳри учун характерли бўлган воқеалар акс этади, улар кўпинча тошкентлик бирор илму дониш эгаси, ёхуд танилган ҳунарманд меъмор ё бўлмаса ўзининг ҳайру саҳовати, эзгу ишлари билан танилган бирор амалдорга бағишланади. Бу эса шоирнинг Тошкент ҳаётини анча яхши билганидан дарак беради. Сарёмий ижоди ўзбек адабиёти тарихидаги марсия жанрини ўрганиш нуқтаи назаридан ҳам ниҳоятда характерлидир. Девонга шоирнинг 5 та марсияси киритилган. Улар «Марсия дар манқабат Ҳазрат Султон Хўжа Аҳмад Яссавий Нуруллоҳ марқад», «Марсия таърих вафоти жаноб Тожихон Эшон Афанди», «Дар манқабат Ҳазрат Шайхованд Таҳур Нуруллоҳ марқад» (форсий тилда), «Босмачилар қўлида шаҳид бўлғон тошкентлик Саййид Ғулом Хўжа Нуруллоҳ марқад» кабилардан иборат.

Сарёмий марсияларидаги афсус-надомат, ҳасратлар реал инсоний кечинмаларга асосланган. Чунончи, тошкентлик Саййид Ғулом хўжанинг фожиали вафоти муносабати билан ёзилган марсияси: Эй хазон илкида ўлмоқдин баҳор ўлғон шаҳид, Қатра-қатра қонидин юз лолазор ўлғон шаҳид деб бошланиб, мисралар давомида фалакдан шикоят қилиш кайфияти сезилади. Сарёмий марсияларининг оригиналлиги шундаки, янги сўз, янгича маъно берадиган ҳаётий, оригинал образлар ихчам ва мазмунли иборалар билан иш кўради. Шоир ўз марсияларида айрилиқ туйғуларини «Эй найи хомим наво соз эт, наволар йиғласун» каби ажойиб таъсирли иборалар билан ифодалайди. Шунингдек, шоир марсияларни ёзишдан мақсад қилиб вафот этган кишини хотирда сақлаб қолиш билан бирга даврнинг иллатларини фош қилиб, ўз норозилигини кенг халқ оммасига етказишни олади. Бу билан марсиянинг бадиий қиммати янада ортади. Кўринадики, Сарёмий девонида анъанавий ғазал ва рубоийлар, мухаммас ва фардлар ўша жанрларнинг ранг-баранглигини таъминлабгина қолмасдан, айрим тарихий воқеа ва саналарни тиклашда, уларнинг содир бўлган даврини аниқлашда ва бошқа хил нуқтаи назаридан ҳам китобхон тасаввурини тўлдиради ва уни Сарёмий яшаган Х I Х аср охири ва ХХ аср бошларидаги адабий муҳитнинг ўзига хос хусусиятларини англашга ёрдам беради. Шоир «Девон»и устидаги изланишларимиздан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: Юсуф Сарёмий тириклик чоғида девон тузмаган. Унинг вафотидан кейин шогирди Тавалло томонидан шоирнинг тарқоқ ҳолдаги шеърлари «Девон» шаклига келтирилган. Котиби Мулла Ўтаб Шошийдир. Девоннинг тузилишига бағишлаб Камий, Хислат, Васлий каби шоирлар таърих шеърлар битганлар. «Девон»дан шоирнинг 12 адабий жанрда ёзилган шеърлари жой олган. Девоннинг асосий қисмини ғазал, мухаммас ва фард жанрларида ёзилган асарлар ташкил қилади. Сарёмий «Девон»ининг қўлёзма нусхасини учратмадик, тошбосма нашрлари Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида, собиқ Ҳ.Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институтида ҳамда Андижон шаҳар Адабиёт ва санъат музейида сақланади. Баёз ва мажмуалар Юсуф Сарёмийнинг асарлари ХХ аср бошларида тузилган ва чоп этилган қуйидаги қўлёзма ва босма баёзлардан ҳам ўрин олган. 1. «Гулшани ашъор» баёзи. Мазкур баёзда Ўрта Осиё территориясида яшаб ўзбек ва форс-тожик тилларида ижод этган Фирдавсий, Атоий, Лутфий, Жомий, Навоий, Фузулий, Камий, Сарёмий, Хислат,

Охундий, Хилолий каби 50 дан ортиқ шоир ҳақида маълумот берилади. Мажмуа матнини Мулла Шоҳ Ислом деган киши тайёрлаган. Баёзга шоирнинг 7 ғазали, 1 рубоий, 4 мухаммас ва 1 таърихи киритилган. Ғазаллар матнларининг мақталари қуйидагилар: 1. Жон димоғига келур, ҳар дам гулрухсор иси, Булбули шўриға етган каби, гулзор иси; 2. Ман нега маҳви орази раъноси бўлмайин, Масти хароб, наргиси шаҳлоси бўлмайин; 3. Кеча тебранди сабодин, эй суманбар кокулинг, Гул юзинг атрофида чун сунбули тар кокулинг; 4. Рашки равоқи жаннат, гар бўлса ёр манзар, Азбаски, дилкушодур вақти баҳор манзар; 5. Новакондози қазоя нигоҳи тир верар, Соиид фитная абрўлари шамшир верар; 6. Зулфи савдосин тиларсенким, ўзинг девона қил, Сўнма илкинг сочина, дасту дуодин шона қил; 7. Қаро кўзингни асири мудом сурмаи ноз, Замона кўрмади, бир сан каби бути танноз. Мухаммаснинг 3 таси Фузулий ғазалларига боғланган, 1 таси мустақил мухаммасдир. Уларнинг ҳаммаси девонга киритилган. Чунончи, баёздаги «Ёраб бежоҳ курси арши аъло ҳақи», «Юрдинг масту ғофил бўлмайин ҳушёр, етмазми», «Сандин мудом жуд айла меҳру вафо банга» мисралари билан бошланувчи мухаммасларнинг нусхаси билан девондаги нусхасида матнларида ўзгариш йўқ. Фақат баёзда келтирилган «Мухаммаси Мавлавий Юсуф Сарёмий» сарлавҳали мухаммаснинг биринчи мисрасида: «Мани ғам мунча ҳам овораи дашти алам қилма» девонда эса: «Мани кўб мунча ҳам овораи дашти алам қилма» тарзида учрайди. Баёздаги мухотаб «ғам» шаклида конкрет кўрсатилмоқда. девонда эса бу бошқачароқ ҳал қилинган. Бундан ташқари ушбу баёзда шоирнинг «Ҳазрати Султон Хўжа Аҳмад Яссавий марқад»ига ёзган мусаддаси ҳам берилган. Мажмуага киритилган қуйидаги рубоий ҳам бор: Лутф ила шаби уммидими рўз айла, Иқболими тавфиқ ила феруз айла, Лайли каби лафзими дилафрўз айла,

Мажнун каби назмими жигарсўз айла. «Гулшани ашъор»да «Тарихи меҳмонхона аз Мавлавий Юсуф» деб номланган таърих ҳам ўрин олган. Шарқона меҳмоннавозликни кўтаринки бир руҳда тасвир этувчи ушбу шеър шундай сатрлар билан бошланади: Айла, меҳмон қудуми гардидин, Дилға, ё раб, суруру дийдаға нур. 2. Баёзда Мутриб, Жомий, Фазлий, Муҳйи, Адо, Ҳувайдо, Маҳзуна, Сарёмий, Камий сингари 60 дан зиёд шоирнинг ўзбек ва форс тилидаги ғазалларидан намуналар ўрин олган. Баёзда шоирнинг янги шеърларини учратмадик. Мажмуанинг 36-37- саҳифаларида девоннинг 85-бетидан ўрин олган «Зулфи савдосин тиларсенким, ўзинг девона қил» мисраси билан бошланувчи ғазали берилган. «Мухаммаси Юсуфий» сарлавҳаси билан «Айларда азми гулшан, эй шўх сарви қомат» деб бошланувчи Камий ғазалига боғлаган мухаммаси ҳам киритилган (160-162-бетлар). Ушбу асар девонда «Мухаммаси бар ғазали Мавлоно Камий» сарлавҳаси билан 146-бетдан жой олган. Баёзда шоирнинг мана шу икки асаринигина учратдик. 3. Баёзи Ҳазиний. Баёзга Ҳазиний, Хислат, Комил Хоразмий, Камий, Фузулий, Амирий, Муқимийлар асарлари, Сарёмийнинг ҳам шеърлари киритилган. Баёзнинг ношири Мирзо Аҳмад бин Махдум Карим, котиби Сирожиддин Махдум мулла Мирзо Охунд Сидқий Хондайлиқий. Тошкентдаги Ҳ.Орифжонов матбаасида чоп этилган. Муқоваси кўк, қизил ҳошияли картондан ишланган. Ю.Сарёмийнинг битта Фузулийга боғлаган «Ёраб, бежоҳ курсиу арши аъло ҳақи» деб бошланувчи мухаммаси ва битта ғазали учрайди. Бу Етушса номаларингиз, не ҳирзи жон этамиз, Ўқуб чу кўзга суриб, жон аро ниҳон этамиз матлаъли ғазал бўлиб, девонда учрамайди. Бундан ташқари ушбу баёзда шоирнинг «Кўрдум юзини даврида олийжаноб хат» ва «Рашки равоқи жаннат гар бўлса ёр манзар» мисралари билан бошланувчи ғазаллари такрор учрайди. Баёзнинг 220-бетида Сарёмийнинг қуйидаги фарди бор: Бултур эдинг суманбар ваҳ сиймин бадан нигор, Бу йил кўзумға бир вадаванг эски мардикор. Мазкур баёз мавжуд баёзлар ичида тўлалиги, котиби, ношири аниқ бўлганлиги сабабли ишончли мажмуа сифатида аҳамиятлидир.

4. Баёзнинг котиби, ношири, матбаа ва йили номаълум. Титул варағи 1, 2, 3, 4 ҳамда 21, 26, 33, 40 саҳифалари йўқ. Мазкур баёзда Жомий, Адо, Камий, Сарёмий, Гулшан каби 20 дан ортиқ шоирнинг шеърларидан намуналар бор. Сарёмий асарларига ажратилган саҳифалар, ғазалларнинг жойланиш тартиби юқорида шарҳлаб ўтилган 170 инв. рақамли «Гулшани ашъор»га кўп жиҳатдан яқин, деярли бир хил. Шу сабабли уларни такрорлаб ўтиришга ҳожат сезмадик. 5. Маълум ва машҳур «Армуғони Хислат» баёзида Хислат, Мискин Тошкандий, Акмалхон, Зокирий, Пиримқори Андижоний, Сарёмий каби 30 га яқин шоирнинг асарлари берилган. Баёз машҳур хонанда Мулла Тўйчи Ҳофиз илтимосига биноан Мулла Саййид Ҳайбатуллоҳ Хўжа Хислат тузиб савти ва мақом номини ёзиб, тартиб билан нашрга тайёрлаган. Китобга Сирожиддин Махдум Сидқий Хондайлиқий котиблик қилган. Мажмуа Тошкентдаги Ғ.Орифжонов матбаасида ҳижрий 1329 (мелодий 1911) йилда тузилган. «Армуғони Хислат»нинг 205-210-варақларида Сарёмийнинг «Дар марсияи эчку Юсуф Сарёмий» сарлавҳали ҳажвияси жой олган. 20 банд (100 мисра)ни ташкил этувчи ушбу ҳажвий асар девонга киритилмаган. Ушбу баёз котиби, ношири, битилган йили аниқ бўлганлиги ҳамда шоирнинг бизга маълум бўлмаган катта ҳажмдаги асар матни тўлиқ берилганлиги билан диққатга сазовордир. 6. Баёз ҳижрий 1332 йил, мелодий 1914 йилда О.А.Порцев матбаасида чоп этилган. Баёзда Сарёмийнинг «Шўринг қурсун!» радифли ҳажвий асари берилган. Бу ҳажвия девонда йўқ. 125 мисрани ташкил қилувчи ушбу ҳажвия мазкур баёз босмадан чиққач, сўнгги 4 вараққа қўлда ёзиб киритилган. Санаси йўқ. У шундай бошланади: Фиғон бу ҳол, нечук ошно шўринг қурсун! Ки ҳосил ўлмади бу муддао шўринг қурсун! Улус кўзига бўлуб порсо шўринг қурсун! Аммома бошда, бўюнда ридо шўринг қурсун! Фироқ элини қилурға дуо шўринг қурсун! Баёзда шоирнинг ушбу ҳажвиясини учратдик, холос. Унинг каттагина ҳажмга эгалиги бошқа баёзларда ҳамда шоирнинг девонида учрамаслиги ушбу мажмуанинг қимматини оширади. Юқорида собиқ Ҳ.Сулаймонов номидаги Қўлёзмалар институтида сақланаётган баёзларни кузатдик. Қуйида эса Ўз Р ФА қошидаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институти нодир китоблар фондида сақланаётган баёзлар тавсифи билан танишамиз.

II . 7. Баёз муқоваси қалин, яшил рангда. Титул варағида тадқиқотчилар томонидан қаламда битилган шундай ёзув бор: Алмаий, Муҳйи, Муқимий, Фурқат, Сипандий, Камий, Котиб Тошкандий. Абдулкарим Карим қалами ила ёзилган. Китоб ҳажми 472 бет. Саҳифалари ҳар хил рангда. Матнлар қора сиёҳда, сарлавҳалар эса асосан қизилда ёзилган. Китобнинг 471- бетида ушбу баёз ҳижрий 1311 (1893) йилда Абдулкарим Камий томонидан китобат этилгани ҳақида маълумот берилади. Баёз иккинчи бетдаги Жомий ғазаллари билан бошланган. Шунингдек, Хожа Исмат, Мушфиқий, Саййидо, Амирий, Адо, Ҳусайний, Тажаллий, Муҳйи, Муқимий, Фурқат, Сарёмий каби 50 дан зиёд замондош ва ўтмишдош шорларнинг шеърларидан намуналар берилган. Баёзнинг 314-317-варақларида Юсуф Сарёмийнинг «Қора кўзингни асири мудом сурмаи ноз» деб бошланувчи ғазали ҳамда «Сани эй ҳусн шоҳи эл кўра ҳайрон саф-саф» мисраси билан бошланган мухаммас – тахмиси жой олган. Мазкур тахмис бошқа манбаларда ҳам учрайди. 8. Китоб муқоваси қалин, қизил рангдаги картон қоғоздан ясалган. Ҳажми 337 бет. Нуқсони: дастлабки 24 варағида ҳеч нарса ёзилмаган. Китобнинг кўчирилган йили, котиби кўрсатилмаган. Аммо, китоб муқоваси ва ёзувига қараб Х I Х аср маҳсули деб тахмин қилиш мумкин. Баёзга Жомий, Фузулий, Ҳофиз, Мунис, Бедил, Камий, Амирий, Сарёмий сингари 60 дан зиёд шоирнинг форсий ва туркийда ёзган шеърлари жамланган. Баёзда Сарёмийнинг «Зулфи савдосин тиларсенким, ўзинг девона қил» мисраси билан бошланувчи ғазали ҳамда девонда ва бошқа баёзларда учрамаган қуйидаги форс-тожик тилида битган фарди берилган: Дуруд бежон мушт туро тиб дард нест, Ранги тўро муомил боранг зард нест. 9. Баёз муқоваси қалин сариқ рангли картон қоғоздан ишланган. Ҳажми 288 бет. Ношири Муҳаммад Носиҳ Али Муҳаммад домла ўғли (1868-1918) бўлиб, ушбу баёзнинг охирида ноширнинг сурати ҳам берилган. Баёз Г.Яковлев матбаасида чоп этилган. Босилган йили кўрсатилмаган. Титул варағида ношир ҳақида унинг ўғли Абдулла Носиров томонидан қисқача маълумот бор. Баёзда Сарёмий, Муҳйи, Тажаллий, Муқимий, Камий, Акмал, Фазлий каби бир неча шоирларнинг асарлари берилган. Мазкур баёзда Сарёмийнинг «Рашки равоқ жаннат», «Новак андоз қазое», «Зулфи савдосин тиларсенким», «Ман неча маҳви ораз» деб бошланувчи 4 та ғазали ҳамда Амирий, Фузулий ғазалларига боғлаган «Умрлардурким биёбони алам пўёниман», «Ёраб,

бежоҳ курсию арши аъло ҳақи», «Мани кўб мунча ҳам оворау дашти алам қилма» мисралари билан бошланган тахмислари берилган. Булардан ташқари «Дар марқад ҳазрат Султон ал Орифин нуруллоҳ марқад» деб номланган А.Яссавийга бағишланган марсияси, «Тарихи меҳмонхона аз Мавлавий Юсуф» сарлавҳали таърихи такрор учрайди. баёздан шоирнинг девонга кирмаган битта мураббаъ ва битта мувашшаҳи ўрин олган. Юқорида биз кўриб ўтган 170 сақланиш рақамли баёзда учраган «Лутф ила шаб умидими рўз айла» рубоийси мазкур баёздан ҳам ўрин олган. Баёзнинг 16-саҳифасида девонга ва бошқа баёзларга киритилмаган қуйидаги рубоий бор: Қилма пинҳон мардуми дийдами жоно бир даме, Рўзгоридур қаро, холинг била ҳамхона қил. Умрлар онинг тиларман токи ул ой дермукин: Юсуфий, сен ҳам итим ёнида кел, кошона қил. Кўринадики, ушбу баёзда Сарёмий ижодига кенг ўрин берилган. 10. Баёзи Муҳалло 144 саҳифадан иборат бўлиб, муқоваси қалин, тўқ рангда. Ҳар бир саҳифага сариқ зар юритилиб чиройли безаклар берилган. Ғулом Ҳасан Орифжонов матаасида, ҳижрий 1330 йилда чоп этилган. Котиби- Мулла Махдум бинни шоҳ Юнус марҳум. Ушбу мажмуада шоирнинг «Новак андоз қазоя», «Рашки равоқ жаннат», «Кўрдим юзини даврида» деб бошланувчи ғазаллари такрор учрайди. шу билан бир қаторда шоирнинг «Ман нега маҳви ораз раъноси бўлмайин» ғазалининг фақат матлаъ ва мақтаъсигина берилган. Шоирнинг Амирий ғазалига боғлаган мухаммаси «Умрлардурким биёбон олами пўёниман» деб бошланиб, бу баёзнинг 36-бетида такрор келади. Ушбу мухаммаснинг кетидан шоирнинг «Мухаммаси Юсуф Сарёмий бар ғазали Озарий» деган сарлавҳа остида форсий тилда ёзилган Он рўзки гулки санъа ажаб дилрабо, Тавқиъ гарду оразат, эй маҳлиқо, нўшаст Мисралари билан бошланувчи мухаммаси келадики, бу ҳам мустақил шеърий асар сифатида шоир ижодини бойитади. Китобнинг охирги саҳифасида шоир Шавкат Искандарийнинг Сарёмийни «Кокулинг» радифли ғазалига боғлаган мухаммаси «Мухаммаси Шавкат Искандарий бар ғазали Юсуф Сарёмий» номи билан берилади. 11. Босма баёзнинг муқоваси қалин, қизил рангли картон қоғоздан ишланган. Китоб ҳажми 238 бет.

Нуқсони: Баёзнинг дастлабки 70 варағи йўқ. 71-бетдан Мавлоно Тажаллий ғазали билан бошланади. Мажмуада Муқимий, Камий, Озарий, Тажаллий, Сарёмий, Ноқис, Роғиб каби 20 дан зиёд шоирнинг асарларидан намуна берилган. Мазкур баёзда Сарёмийнинг Камий ғазалига бағлаган «Айларда ғам гулшан, эй шўх, сарви қомат» мисраси билан бошланувчи тахмис ҳамда «манга бир нозанин олма берди васл боғиндан» деб бошланган мухаммаси ўрин олган. Ушбу баёз-китоб яхши сақланмаган. Титул варағи, сўнгги бетлари йўқ. Шунинг учун китобнинг котиби, кўчирилган йили ҳақида бирор аниқ гап айтиб бўлмайди. 12. Мазкур баёз 238 бет, муқоваси қалин, қора чармли, варақлари ҳар хил рангда, матнлар қора сиёҳда. Китоб Мулла Ўтаб Расул Муҳаммад ўғлининг эҳтимоми билан Тошканд шаҳрида Ғулом Ҳасан Орифжонов матбаасида чоп этилган. Баёзга Жомий, Муҳйи, Камий, Тажаллий, Сарёмий, Амир Ҳўқандий каби 30 дан зиёд шоир асарларидан намуна киритилган. Сарёмийнинг «Зулфи савдосин тиларсенким, ўзинг девона қил» мисраси билан бошланувчи ғазали киритилган. Юқоридаги кўздан кечирилган қўлёзма ва босма баёзлардан шундай хулосалар чиқариш мумкин: 1. Юсуф Сарёмий ўз даврининг эътироф этилган шоирлардан бири сифатида ҳақли суратда ХХ аср бошида тузилган мажмуа-баёзлардан ўрин олган. 2. Шоирнинг мазкур баёзларга киритлган асарлари унинг адабий мероси кўламини кенгайтиради. Муаллифнинг хилма-хил анъанавий жанрлардан самарали фойдаланганлигини кўрсатади. 3. Юсуф Сарёмийнинг девонидан ташқарида чоп этилган шеърлари шоир истеъдодининг ҳажвиётга ҳам мойиллигини далиллайди.

Похожие

Юсуф Сарёмий шеърияти

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди

Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси

Сўнгги яқин ўн йилликларда Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

Мухаммад Юсуф