Qadimgi turkiy yodgorliklar - Литература - Рефераты

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

www.arxiv.uz QADIMGI TURKIY YODGORLIKLAR REJA: 1. Qadimgi turkiy yodgorliklar haqida 2. “Avesto” adabiy yodgorlik sifatida 3. O`rxun Enasoy obidalari 4. Kultegin, Bilga xoqon bitiklari haqida 5. O`rxun Enasoy yodgorliklarining ahamiyati 6. Xul osa 7. Manbalar 1

www.arxiv.uz Qadimgi turkiy yodgorliklar haqida XIX asrning birinchi choragidan boshlab Sibir na M о ‘g`uliston hududlarida topilgan "sirli" yozuvlar haqida ma’lumotlar uchraydi. Lekin bu yozuvlar ancha paytgacha о ‘qilmay, «sirli» b о ‘lib qolaverdi. 1889 yili Fin olimlari Enasoy b о ‘yidan topilgan yodgorliklar atlasini tuzdilar. Chunki fin olimlari bu yozuvlar ular о ‘qilganga qadar fin xalqi о ‘tmishita taalluqli deb hisobladilar. Bu matnlarni birinchi b о ‘lib 1893 yili Daniyalik olim Vilgelm Tomsei о ‘qib chikdi. Uning kashfiyotiga suyangan holda rus olimi V.V.Radlov о ‘qib chiqish sharafiga muyassar b о ‘ldi. Bular turk hoqonliklari davrida xonlar, sarkardalar qabri ustiga turkiy tilda bitilgan yodgorliklar edi. О ‘rxun-Enasoy yodgorliklari ichida eng mashhurlari: Kultegin, T о ‘nyuquq, Bilga Qoqon, Moyun Choru kabi xon va sarkardalar sharafiga bitilgan yodgorliklardir. Bu yodgorliklar toshlarga о ‘yib yozilgan, ularda xonliklar davritsagi turkiy xalqlarning hayottarzi, davlat tuzilishi, din haqida ma’lumotlar berilgan. О ‘rxun- Enasoy daryolari b о ‘ylarida topilgani uchun О ‘rxun- Enasoy yodgorliklari deb yuritiladi. О ‘rxun-Enasoy yozuvinng kelib chiqishi xususidagi turli fikrlari ham mavjuddir: ba’zilar uni oromiy yozuvlar bilan boglasa, ba’zilar qadimgi turkiy tamgalar bilan bog‘laydilar. Asli О ‘rxun-Enasoy yozuvi fonografik yozuv b о ‘lib, unda 35 belgi mavjud. Har bir harf bir-biriga q о ‘shilmay alohida yoziladi. Ba’zan bitta tovushni ifodalash uchun bir nechta belgi q о ‘llangan. Unli tovushlarda esa 4ta belgi, 8 ta unli tovushni ifodalash uchun xizmat qilgan. A a ( ) o, y 2

www.arxiv.uz I, i N N o, y Unlilarni ifodalovchi harflar so`z boshida va o`rtasida ko`pincha tushirib qoldirilgan: Li-alp tg`-tag` Undoshlar qattiq va yumshoq variantlarga ega bo`lgan, shuning uchun yumshoq undosh uchun alohida belgi, qattiq undosh uchun alohida belgi qo`llangan. Bing (ming) ben (men) Yumshoq va qattiq variantlarga ega bo`lmagan undoshlar uchun, asosan bitta belgi ishlatilgan: -sh, -p, -ng, -m O`rxun-Enasoy yozuvida ketma-ket kelgan undoshini bitta xarf orqali ifodalash hollari ham mavjud., - ltt, -im, -ich Avesto adabiy yodgorlik sifatida „Avesto". „Avesto" zardushtiylik dinining kitobi nomidir. Zardushtiylik yurtimizda bundan 3000 yilcha oldin tarqalgan. „Avesto" kitobi esa, bundan 2100 yiimuqaddam Xorazmda dunyoga kelgan. Xorazmlik buyuk Beruniyning xabar berishicha, ushbu kitobning 12,ming qoramol terisiga tilla suyi bilan bitilgan bir nusxasi Eronjshohlaridan Doro xazinasida bo'lgan, Iskandar (Aleksandr Makedonskiy) o'z yurishlarida uni qo'lga kiritib, Yunonistonga yuboradi. Naql qilishlaricha, kitob 21 qism (“nask”)dan iborat bo'lgan ekan, biroq ulaming ko'pchiligi jang-u jadallarda, xususan, dastlab Iskandar, so'ng arablar istilosi davrida yo'qolib ketgan. Bizgacha saqlanib qolgan qismi unchalik ko'p emas. 3

www.arxiv.uz Iskandar buyrug'i bilan Yunonistonga yuborilgan „Avesto" nusxasi sinchiklab ko'rib chiqilib, bosqinchilar ilm-fanga tegishli deb hisoblagan qismlari saqlab qolinadi, qolganlari esa kuydirib yuboriladi. "Avesto" tili o`lik tildir. Mutaxassislar fikricha, hatto „Avesto" yozilgan davrlarda ham xalq bu tilda so'zlashmagan. U „din tili" vazifasini bajargan, xolos. Shunisi aniqki, kitob Xorazmda maydonga kelgan, chunki matnda „Xyayxizem" (Xorazm) va "Aranha" (Amudaryo) hamda ushbu joylar bilan bog'liq geografik atamalar tez-tez uchraydi. „Xyayrizem"ning ma’nosi “quyosh yeri” ekan. „Avesto" markazida Zardusht turadi. Uning to'la nomi Zaratushtradir. Zaratusutra "qari tuya egasi" degan ma'noni berar ekan. Yunonlarda u „Zaroastr"ga o'zgardi. „Astr".yunoncha yulduz ma'nosini beradi. Shu tariqa, Zaratushtraga „yulduzchi", „munajjim" sifatlari qo'shildi va u „bashoratchi" — „payg'ambar"ga aylantirildi. Shu sababli Zaratushtra ta'limoti Chiqishda zar dushtiylik, Botishda esa zaroastrizm deb nomlanib keladi. Zardusht — tarixiy shaxs. U haqda Beruniy, Tabariy kabi olimlar ma'lumot beradilar. Bu ma'lumotlarga qaraganda, u miloddan oldingi 569-yilda bahor faslida. Xorazmda tug'ilgan, Manuchehrning o'n to`rtinchi avloddir. Asardagi asosiy timsollar Hurmuz va Axrimandir. Hurmuzning toia nomi Axuramazda, Axrimjinjung-ikkinchi nomi Angiramanyudir. Hurmuz – ezgulik timsoli, Axriman – yovuzlik ramzidir. Hurmuz yorug`lik orqali, Axriman qorong`ulik vositasida ifodalanadi. Bu aslida dunyoni harakatga solib turgan ikki kuch shayton va rahmon orasidagi adabiy kurashdir. 4

www.arxiv.uz Zardushtiylik aqidasiga ko'ra, dastlab dunyo nurdangina iborat ekan. Yo'qlikdan borliqqa birinchi qadamni qo'ygan zotning oti Zirvon bo'ladi. U nur olamiga 9999 yil iltijo etib, farzand so'raydi. Iltijosi qabul bo’lavermaydi. Shubhaga tushadi: balki bu dunyo yolg'ondir?! Qarangki, xuddi shu shubhadan yovuzlik timsoli Axriman homila bo'ladi. Ishonch va haqiqatdan esa Hurmuz dunyoga kelmoqda edi. Zirvon tug'ilajak birincjyfajzandini olam hukmdori bo'lajagini va'da etadi. Bundan xabar topgan Axriman Hurmuzdan oldinroq dunyoga kelishga shoshiladi va bunga muvaffaq bo'ladi. Birinchi bo'lib Axriman tug'iladi. Zirvon esa Hurmuzni kutgan edi. Shu sababli, u zulmat darakchisi Axrimamimg- dunyoga kelganidan xursand bo'lmadi. Lekin o'rtada ont bor, va'da bor. Shunga ko'ra, olam hukmdorligi Axrimanga berilmog'i lozim. Ziryon- har qancha qiyin bo'lmasin, va'dasini bajaradi. Olam hukmdorligini Axrimanga beradi. Biroq o'zi butun vujudi bilan Axrimanga qarshi kurash olib borgan Hurmuz yonida turadi. 9000 yildan keyin Hurmuzning g'olib kelib, olam hukmdorligini o'z qo'liga olajagini bashorat qiladi. Shu tariqa, dunyoning birinchi hokimi Axriman o'z hukm dorligini boshlaydi. Olamni zulmat qoplaydi. Shubha, gumon, ishonchsizlik avj oladi. Hurmuz esa olamga yorug'likni, ishonch va haqiqatni olib kiradi. O`rtadagi shafqatsiz kurash avj oladi. Nihoyat, ezgulik va yorug`lik kuchlari yengadilar. Hurmuz tantana qiladi. Inson ruhini yaratib, unga Zardushtni madadkor qilib tayinlaydi. Naql qilinishicha, bu voqealarning hammasi dunyoda inson zoti bino bo'lishidan oldin yuz bergan. Aytish mumkinki, „Avesto" adabiy manba, badiiy asar hamdir. Asarning katta qismi she'riy yo'lda, sakkiz bo'g'inli hijo vaznida, biroq qofiyalar satr so'ngida emas, ko'pincha misra o'rtasida, hatto boshida 5

www.arxiv.uz keladi. Tili shirali, ta'sirchan. Kitobda Kayumars, Yima, Gershasp, Arjasp va boshqalar haqidagi miflar, afsonalar ham o'rin olgan va bularning barchasi ezgu fikr, ezgu so'z va ezgu amalni ulug'lashga xizmat etadi. Bejiz emaski, asarning 2700 yilligi munosabati bilan Xorazm viloyati markazi Urganch shahrida tiklangan obida peshlavhasiga „Ezgu o'y, Ezgu so'z, Ezgu amal" so'zlari o'yib yozilgan edi. 6

www.arxiv.uz 7

www.arxiv.uz O`rxun-Enasoy obidalari Enisey daryosi havzasidagi rus yozuvi yodgorliklari XVIII asrning boshlaridayoq rus xizmatchisi Remezov xabari va so`ngra shved ofiseri Iogani Stralenberg va olim Messershmidt asarlaridagi ma'lumotlar orqali ilm-fanga ma'lum bo'lgan edi. Biroq uzoq vaqt davomida olimlar bu yodgorliklarni o'qib aniqlashga muvaffaq bo'lolmadilar. XIX asrning birinchi choragida «Sibirskiy vestnik» («Sibirii axboroti») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Enisey yodgorliklari haqida maqolasi bosildi. Bu maqola latin tiliga tarjima qilindi, yodgorliklar haqidagi ma'lumotlar ko'p mamlakatlarning olimlariga ma'lum bo’ldi. Lekin tekshirish va yozuvni o'rganish harakatlari yana natija bermadi, chunki yodgorliklarning «siri» ochilmadi. 1889 yilda fin olimlari Enisey yodgorliklari atlasini nashr etib, bu yodgorliklar fin madaniyatiga taalluqli deb taxmin qildilar. Biroq fin olimlarining taxmini uzoqqa bormadi. O`sha 1889 yiliyoq rus sayyohi va yozuvchisi N.M.Yadrinsev Mo'g'ulistondagi Kosho-Saydam vodiysida O`rxo'n daryosi bo'ylarida Enisey yodgorliklariga o'xshash juda ko'p yodgorliklar topdi. «Noma'lum yozuv» bilan birga ayrim tekstlar xitoycha belgilar bilan xitoy tilida ham yozilgan edi. Bu hoi yodgorliklarning «siri»ni topishga xiyla yordam berdi. 1980 yilda Fin-ugor ilmiy jamiyati O`rxo’n daryosiga arxeologik ekspedisiya uyushtirdi. 1981 yilda esa Rossiya Fanlar akademiyasi V.V.Radlov boshchiligida O`rxo'nga katta ekspedisiya yubordi. 1982 yilda bu ikki ekspedisiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilindi. Atlaslarda noma'lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning plani, xaritasi va boshqalar ko'rsatildi. 8

www.arxiv.uz Yodgorliklarni birinchi bolib Daniya olimi Vilgelm Tomsen o'qishga muvaffaq bo'ldi. U bu yodgorliklarni o'qishda turli alfavitlarga tayanmadi, aksincha, dastavval harflarning o'zaro nisbati va o'xshashliklarini aniqlashga kirishdi. U bu yodgorliklarda bir- biriga monand harflar turkumi va bir- biriga monand bo'lmagan harflar turkumi borligini aniqladit, bu ikkala turkumdagi harflar oldingi va keyingi qator harflari bo'lsa kerak , bu xususiyat esa turkiy tillarga xos degan taxminga keldi. Uning taxmini to'g’ri chiqdi. U dastlab «tangi», «turk» degan so’zlarni o'qib olishga erishdi va 1893 yilning 25 noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab, yodgorliklarning «siri» ni ochdi. Bu orada akademik Radlov ham 15 ga yaqin harflarni aniqlab olgan edi. V.V.Radlov V.Tomsenning va o'zining O`rxo'n daryosi atrofida topilgan katta yodgorliklar tekstini birinchi bolib tarjima qildi. N.M.Yadrinsev topgan yodgorliklar turk hoqoni Bilka- Xoqon- Mog’ilyon (734 yilda vafot etgan) va uning ukasi Kul- Tagin (732 yilda vafot etgan) qabr toshlariga o'yib yozilgan yodgorliklar ekan. Shu vaqtdan boshlab Enisey va g’o`rxo'n daryolari atrofidagi yodgorliklar «O`rxon - Enisey yodgorliklari deb atala boshladi. Shu bilan birga, yodgorliklar yozuvi turkiy- run yozuvi deb ham yuritiladi. Chunki olimlar qadimgi german, got, fin yozuvi va boshqa yozuvlarni topganda, ularni run yozuvi («yashirin», «sirli» yozuv] deb nomlagan edilar. Endi bu termin O`rxun- Enisey yozuviga nisbatan ham qo`llanila boshladi. Keyinchalik O`rxun-Enisey yozuvining yangi-yangi yodgorliklari topildi, o`rganildi va aniqlandi. N.M.Yadrinsev 1891 yilda Ongin daryosi atrofida yangi yodgorliklar topdi. Aka-uka Klemenslar Selenga daryosi 9

www.arxiv.uz atrofida turk hoqonlarining maslahatchisi To`nyukukka atab yozilgan katta yodgorlikni kashf qildilar. 1896-1897 yillarda Avliyo-ota (hozirgi Jambul) shahri yaqinida, Talas daryosi bo`yida V-VI asrlarga doir beshta tosh yodgorliklari va boshqa yana ko`p yodgorliklar, jumladan, qog`oz, charm, yog`och va turli idish-tovoqlarga yozilgan yodgorliklar topildi. O`rxun-Enisey yodgorliklarini tekshirish va o`rganishda V.Tomsen V.V.Radlov, P.M.Meliornanskiy, A.Geykel va Yu.Nemet kabi rus va chet el olimlari hamda sovet olimi S.E.Malovning xizmatlari benihoya kattadir. 10

www.arxiv.uz Kul-Tegin va Bilka-Xoqon yodgorliklari VI asr o ` rtalarida Oltoy , Ettisuv va Markaziy Osiyodagi turli qabila va xalqlar birlashib , turk hoqonligi deb atalgan davlat vujudga keldi . Biroq bu davlat markazlashgan davlat bo ` lmay , balki o ` nta turk qabilasining federasiyasi edi . Turk xoqonligidagi qabila va xalqlar ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoning turli bosqichida yashar edilar . Dehqonchilik bilan shug ` ullanuvchi o ` troq aholi bilan birga chorvachi ko ` chmanchilar ham juda ko ` p edi ; o ` troq aholi patriarxal - feodal bosqichida yashasa , ko ` chmanchi aholi , asosan , patriarxal - jamoa tuzumi bosqichida bo ` lib , ularning jamoasi sinfiy ziddiyatlarning chuqurlashuvi va tobelarning ko ` payishi bilan asta - sekin feodallashib bormoqda edi . Davlat boshida « xoqon » va zodagonlarning kengashi « qurultoy » turar edi . Qabila boshliqlari « bek », yirik amaldorlar « tagin », « shodi » va boshqa nomlar bilan , aholi « budun » yoki « qora budun nomi bilan yuritilar edi . Turk hoqonligi Xitoy , Vizantiya va boshqa mamlakatlar bilan savdo - sotiq aloqalarida bo ` lgan . Davlat territoriyasida yagona hokim din bo ` lmay , osmon kuliiti , zardushtiylik , shamanizm va boshqa dinlar hamda ularning sinkretik formasi tarqalgan edi . Xitoy yilnomasi « Tan - shu » da turklarning kumish marosimi bunday ta ' riflanadi : murda boyliklari , jangda mingan oti bilan birga kuydiriladi , xoki dafn qilinib , marhum qancha dushmanni o ` ldirgan bo ` lsa , uning qabriga shuncha tosh qo ` yiladi va marhumning surati ishlanadi , uning qilgan ishlari o ` yib yoziladi . O ` rxun - Enisey yodgorliklarining ko ` pi mana shunday qabr toshi yodgorliklaridir . Bulardan Mog ` ilyon va , xususan , Kul - Teginnnig qabr toshlari juda muhimdir . 11

www.arxiv.uz Shundan so ` ng Bilka - Xoqon o ` zining davlat chegaralarini , qo ` shni xalqlar bilan bo ` lgan do ` stoni munosabatda hamda olib borgan urush - yurishlari va boshqalarni hikoya qiladi . U o ` zini « Yo ` qsul xalqni boyitgan », « Oz sonli xalqni ko ` paytirgan » « adolatli hukmron » sifatida tasvirlaydi . joq cho` qay buduvo`q kop kabartdo`m (yoki kobratdo`m) cho`qan buduno`q bal qo`lto`m az buduno`q o`ko`sh qo`lto`m. Azu bu sabo`mda irid barqu ? Mazmuni: Men halok bo`lgan, qashshoq xalqni butunlay (oyoqqa) turg`izdim (yig`dim), qashshoq xalqni boy qildim, oz sonli xalqni ko`p sonli xalqqa aylantirdim. Mening so`zlarimning biror yolg`oni bo`lmas!.. Bilka-Qoonning balanparvoz so`zlaridan keyin turk xoqonligi tarixi, urush-yurishlar hikoya qilinadi. Bilka Qoon davridagi voqealar bayonida Kul-Taginning faoliyatiga ko`proq o`rin beriladi. Uning davlatni kengaytirish va mustahkamlashdagi, urush-yurishlardagi xizmatlari tasvirlanadi, qahramonona janglardan epizodlar hikoya qilinadi. Tekst QulqTaginning o`lkalardan ta'ziya uchun choparlar keladi, qo`y yili - [732] 9-qoyning 27 kuni dafn etish marosimi o`tkaziladi. Bilka-Qoonning tilidan aytilgan so`zlarda Qul-Tagindan judolik qayg`usi marsiyaga xos uslubda bayon etiladi, turli badiiy til vositalari qo`llaniladi: Ko`l tigin yo`q arsar, kop oltachi artigiz! Inim Ko`l tigin kargak bolti, o`zim saqintim ; korur kozim kormaz tag, bilir biligim 12

www.arxiv.uz bilmaz tag bo`ldi,o`zim saqintim. OD TANGRI yasar, kisi oqli ko`p o`lrali torumis. Mazmuni: Agar Kul-Tagin bo`lmasa edi. Hamangiz halok bo`lar edinglar. Mening inim Kul Tagin o`ldi, men qattiq qayg`urdim; ko`rar ko`zlarim ojiz bo`ldi, aql fahmim o`tmas bo`lib qoldi. O`zim qayg`yordim. Qismat (yaqti)ni ko`k samo (xudo) taqsim qiladi, odam bolasi o`lish uchun tug`ilgan... Qul-Tagin qabr toshi yozuvi turk xoqonligi davlatining ijtimoiy- siyosiy hayoti, qabila va xalqlarning urf-odatlari, tili va ma'lum darajada badiiy so`z san'ati bilan tanishtiradi. 13

www.arxiv.uz O`rxun-Enisey yodgorliklarining ahamiyati O`rxun-Enisey yozuvidagi xotiralar V-VIII asrlarning juda qimmatli yodgorligidir. Ular qabr toshlariga o`yib yozilgan tarix va marsiyalardan, turli xil hujjat, tamg`a, pul va boshqalardan iborat. «To`nyukuk», «Uyukarxon», «Borliq», «Tuva» va boshqalar ham Kul- Tagin va Bilka-Xoqon yodgorliklari singri muhim yodgorliklardir. Bular Oltoydan Mo`g`ulistonga qadar cho`zilgan bepoyon territoriyada yashagan xalqlar va qabilalar tomonidan yaratilgan. Tekstlarda qirg`iz, uyg`ur, o`g`uz va yana bir qancha xalqlarning, qabilalarning nomlari tilga olinadi, ayrim tarixiy shaxslar u yoki bu etnik qatlamga mansub kishilar sifatida gavdalanadi. Yodgorliklarning tili bir-biridan birmuncha farq qiladi. Shular asosida ayrim yodgorliklarni hozirgi ma'lum bir tilning qadimgi yodgorligi deb aytish mumkin. V-VIII asrlarda Movarounnahrda turkiy til juda keng yoyildi. O`rxun-Enisey yodgorliklariga xos leksik boylik va grammatik shakllarni qirg`iz, uyg`ur, tuva, turkman, o`zbek va boshqa turkiy tillarda ko`rish mumkin. Shunga ko`ra, S.E.Malov ta'kidlaganidek, bu yodgorliklar ko`pchilik turkiy tillar tarixini o`rganishda mushtarak bir manba sifatida ahamiyatlidir. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi o`zbek tilining ildizlanni ham O`rxun-Enisey yodgorliklarida ko`rish mumkin. O`rxun-Enisey yodgorliklarining ma'lum badiiy qimmati ham bor. Ularda ko`pgina she'riy misralar bo`lishi bilan birga ba'zi nasriy parchalar ham she'r kabi jaranglaydi, turli tarixiy voqealar bayonida ayrim lavhalar birmuncha badiiy uslubda tasvirlanadi, badiiy til vositalari qo`llaniladi. Xususan, qabr toshlaridagi «marsiyalar»ning badiiy ahamiyati ko`proq. Ular orqali biz vafot etgan kishining ma'lum 14

www.arxiv.uz portreti bilan, motam tutuvchilarning ichki ruhiy kechinmalari bilan tanishamiz. Shunga ko`ra, S.E.Malov V asr Enisey yodgorliklarini «qabriston poeziyasi» deb atadi. I.V.Stebleva o`z tadqiqotini «Poeziya tyurkov VI-VIII vekov» (Moskva, 1965) deb nomladi. Masalan, Qizil-chir (Enisey havzasQdan topilgan bir yolgorlikda quyidagilarni o`qiymiz: Alim kanim siza boqmadim kun at azidim jita! Qadashim kunim jita adiriltim sizima o`z kumush budunum jita adiriltim. Ar ardamimda boqmadim qirq jashimda adiraldim Uchin Kulug Tirig oqli ban Ko`lo`r Toqan ban Mazmuni: Mening davlatim va mening xonim, men sizlardan lazzat ko`rmadim, hayhot, men quyoshni va oyni sezmaydigan bo`lib qoldim. Mening do`stlarim va mening qarindoshlarim, hayhot, men (sizlardan) uzoqlashib, o`z kumush xalqimdan yiroqlashdim. O`z qahramonlik shijoatimdan lazzatlana olmadim. Qirq yoshimda o`ldim. Men O`chin-Qulug`-Tirig o`g`li. Men Kulug`-To`g`an. Bular «Devonu lug`otit turk»dagi marsiyalarga juda yaqin bo`lib, «Devon»dagi adabiy yodgorliklar bilan O`rxun-Enisey yodgorliklarining ma'lum aloqasi borligini ko`rsatadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 15

www.arxiv.uz RO`YXATI 1. X.Jabborov Turkiy filologiyaga kirish. Qarshi 2002 y. 2. N.Mallayev O`zbek adabiyot tarixi. 3. Adabiyot 10 sinf darslik. 4. Internet: www.google.uz . 16

Похожие

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari

Qadimgi yozma yodgorliklar. Avesto O`rxun-Enasoy yodgorliklari

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar

Turkiy adabiyotning dostonlar davri