Turkiy adabiyotning dostonlar davri - Литература - Рефераты

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

217 KB

Turkiy adabiyotning dostonlar davri Reja: 1. O'g'uzxon shaxsiyati va u haqda yaratilgan asarlar 2. «turk xoqoni shu va iskandar» dostoni 3. Erguna kun 4. Qadimgi qirg'izlar va «manas» dostoni 5. «qo'rqut ota kitobi» va uning turkiy adabiyotda tutgan o'rni 6. Boybo'rabek o'g'li bamsi bayrak haqida qo'shiq 7. (parcha) 8. Oltoy turkiylari adabiyoti 9. Olamning yaratilishi 10. Kutay afsonasi

O'g'uzxon shaxsiyati va u haqda yaratilgan asarlar Turkiy urug'lar va qabilalarning shakllanishi bir necha eposlarda o'z ifodasini topgan. Masalan, «Alpomish», «O'g'uznoma», «Qo'rqut ota kitobi», «Manas», «Maaday Qora» kabi eposlar shunday xususiyatga ega. Bu dostonlarda turkiylarning donishmand oqsoqoli yoki urug' boshlig'i obrazi yaratilgan bo'lib, ular urug'larni birlashtirish, ahilhgini ta'minlash, ruhlantirishdek ulug' maqsad bilan yashaydilar. Qabilalarning shakllanish davrini aks ettirgan eposlar bizning zamonamizda turli millat folklorshunoslari tomonidan tiklangan yoki ular turli xalqlar adabiyotiga nisbat berihshidan qat'i nazar barcha turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi. Chunki. ularda turkiylarning hali turli millatga ajralib, shakllanmagan davrlaridagi hayot tarzi, urf- odati, orzu-umidlari ifodalangan. O'g'uzxon shaxsiyati va badiiyati. O'g'uzxon obrazining tarixiy va badiiy talqinlari mavjud. Rashididdin «Jome' at- tavorix» kitobida turkiy qavmlarning yuzaga kelishi hamda 24 turk qavmiga nom berihshi bilan bog'hq bir necha rivoyat hamda afsonalarni keltiradi. Bu asarda O'g'uzxon shaxsiyatiga ham alohida e'tibor qaratilgan. Mirzo Ulug'bekning «To'rt ulus tarixi» asarida ham O'g'uzxonning turkiylar tarixidagi o'rni keng yoritilgan. Har ikki kitobda O'g'uzxon haqida berilgan rivoyatlar o'rtasida mantiqan yaqinlik bor. Bu mavzu Abulg'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida ham yoritilgan. Tarixiy asarlarda O'g'uzxon haqidagj rivoyat va afsonalar quyidagi syujetga ega. O'g'uzxon rivoyati. Nuh payg'arabarning o'g'li Yofas turkiylar mamlakatiga hukmdorlik qilib, yoshi ulg'aygach, taxtga o'g'li Abuljahonni o'tqazdi. Abuljahon ham umri tugay boshlagach, saltanatni to'ng'ich o'g'li Dibatkuyga berdi. Shunday qilib, turkiylar mamlakatining hukmronligi Dibatkuyxondan o'g'li Kuyukxonga, Kuyukxondan to'ng'ich o'g'li Almujannaxonga, Almujannaxon esa qariganida mamlakatning yarmini o'g'li Totorga, yarmini esa ikkinchi o'g'li Mo'g'ulga topshirdi. Totor shohlikni o'g'li Buqoxonga berdi. Mo'g'ul to'rt farzand ko'rdi. Ularni Qoraxon, Urxon, Ko'zxon, Avurdaxon deb atadi. Mo'g'ulxonning o'g'illari inoq yashashdi, mamlakatga katta akalari Qoraxonni xon qilib ko'tarishdi.

Qoraxon bir o'g'il ko'rdi. U g'oyat chiroyli bola edi. Lekin sira onasining sutini emmasdi. Bir kuni onasi tush ko'rdi. Tushida go'dak onasiga shunday iltijo qilar edi: - Ey, ona, to sen Xudoyi taollo yagonaligiga imon keltirmas ekansan, haqparast bo'lmas ekansan, men sening sutingni emmasman. Ona go'dakning aytganini qildi. Xudoning yagonaligini tan oldi. Go'dak esa onasini ema boshladi. Bolaning dili Olloh mehri bilan to'lgan edi. Bir yoshida xushsurat farzandga aylandi. Qoraxon bola beshikda nur sochib yotganini ko'rib, shodlandi. O'sha davrdagi urf-odatga ko'ra farzandga ism bir yoshga to'lganida berilar edi. Qoraxon xotiniga «O'g'limiz bir yashar bo'ldi. Unga qanday ism qo'yamiz?» deb maslahat solgan edi, beshikdagi go'dak shirin ovozda tilga kirdi: - Mening nomim O'g'uzdir. Odamlar uning so'zini eshitishib, hayratlanishdi. Axir. ular bir yoshli bola gapirayotganini birinchi marla ko'rishlari edi-da. Shundan keyin go'dakka O'g'uz nomini berdilar. O'g'uz balog'atga yetgach, Qoraxon uni ukasi Urxonning qiziga uylantirdi. Qiz qarindosh bo'lganligi uchun O'g'uzxon unga iltifot ko'rsatmadi. Ov va sayr bahonasida undan uzoq yurdi. O'g'uzning uylantirgan qiziga ko'ngh yo'qligini eshitgan Qoraxon qattiq ranjidi va ikkinchi ukasi Ko'zxonning qizini xotinlikka olib berdi. Bu qiz xudojo'y emas edi. Shu sababli O'g'uzxon bu qiz bilan ham irodat qilmadi. Qoraxon bu voqeani ham eshitib, xafa bo'ldi. Ammo uchinchi ukasi Urxonning qiziga O'g'uzxonning roziligisiz uylantirib qo'yishga jur'at etolmadi. O'g'uzxon bir kuni ovdan qaytishda amakisi Urxon yashaydigan qarorgohga tushib o'tdi. Xiromon arig'i bo'yida uning qizini ko'rib, oshiq bo'ldi. Ko'z qarashlari bilan muhabbatini izhor etdi. Qiz rozilik berdi. O'g'uzxon unga uylanish uchun otasining ham roziligini oldi. Ular shu qadar ahil va do'st bo'ldilarki, O'g'uzxon o'z nikohidagi boshqa ikki xotini xonasiga kamdan-kam kiradigan bo'ldi. Qoraxon bu voqeani eshitib, yana xafa bo'ldi. Bir kuni O'g'uzxon ovga ketgan edi. U kelinlarini chaqirib, ularning dardini eshitdi. O'g'uzxonning ikki xotini ko'ziga yosh olib, erini aybladilar, u ota dinini tark etib, boshqasini tan olayotganini aytdilar. Qoraxon bu

gapni eshitib, ilondek to'lg'andi, o'z o'g'li O'g'uzxonga qarshi lashkar to'plashni buyurdi. O'g'uzning kichik xotini Qoraxonning vajohatidan xabar topdi va shikorga borib, erini ogoh etdi. Ota va bola o'rtasida keskin jang bo'ldi. Urushda Qoraxon halok bo'ldi va shohlik O'g'uzxon qo'liga o'tdi. O'g'uzxonning xoqonligi 73 yil davom etdi. U iymon-e'tiqodli davlat qurdi. Unga bo'yin tovlaganlar Turkiston sarhadidan chiqib, Chin tomonga, ko'pchiligi Totor shohi huzuriga ketdilar. O'g'uzxonning mo'g'ul va totor lashkarlari bilan dastlabki jangi bo'ldi. Qo'shin tarkibidagi odamlar mavqelariga qarab, yettiga bo'lindilar va jangga kirishdilar. O'g'uzxon Chin va Xitoy, Turkiston, Saqlob mamlakatlariga hokim bo'ldi. Talotin, Talosh, Salosi, Sayram shabarlaridan to Buxoro, Samarqand sarhadlarigacha yerlarni o'z tasarrufiga kiritdi. O'g'uzxon Chin va Mochin mamlakatlaridan Rus dengizigacha, Oltoy va Qonqoydan Jayhun daryosigacha bo'lgan mamlakatlarni egalladi. U turk va ajam shohlari orasida misli Jamshid («Avesto»da bayon etiiishicha, adolatli hukmron, najotkor kuch) edi. O'g'uzxon turklarning qavmlariga laqab qo'ydi: uyg'ur, qonqli, qipchoq, qorluq, xalaj, chiyug' va boshqalar. Наг bir qavmga nom qo'yilishining ma'nosi bor edi. Qipchoq. Qipchoq qavmiga qabuq so'zi asos bo'lgan. Qabuq daraxtning nomi. Bu daraxtning ichi chirigan, kovak edi. Janglarning birida O'g'uzxonning lashkarlari yengildi, odamlarining ko'pchihgi qatl etildi. O'g'uzxonda dushmanga qarshi kurashish uchun quvvat qolmadi. Chekinishga majbur bo'ldi. Sahroda ular bir oz dam olish uchun to'xtadilar. O'g'uzxonning lashkarlari orasida ayollar ham bor edi. Ulardan biri homilador edi. Bu ayolning eri va otasi jangda o'ldirilgan edi. Xotinning dardi qo'zg'ab qoldi. U pana joy topolmay, bir daraxtning kovagiga kirdi. Ayoldan bir o'g'il tug'ildi. Otasi va bobosi o'ldirilganligi tufayli O'g'uzxon bolani o'z farzandligiga oldi va unga Qipchoq deb nom qo'ydi. Qipchoq qavmi shu o'g'il naslidan hisoblanadi. O'g'uzxon Turonda qudratli davlatni qurdi. Arab.va Eron mamlakatlarini ham o'ziga bo'ysundirdi. U olti nafar o'g'il ko'rdi: uch nafar kattasiga Kun, Oy, Yulduz. uch nafar kichigiga Ko'k, Tog', Dengiz nomlarini berdi.

O'g'uzxon bir kuni olti o'g'lini ham ovga olib chiqdi. O'g'illarining har biri ov ketidan quvdi. Ular ovda nogahonda bir joyda to'qnashdilar va bir kamon bilan uch zarrin o'qni topib oldilar. O'g'illar kamon va o'qlarni otasining huzuriga olib kelishdi. O'g'uzxon uch katta o'g'liga kamonni, uch kichik o'g'liga o'qlarni berdi. Katta o'g'illari kamonni uch qismga bo'lib olishdi. Katta o'g'illar buzuq, kichiklari uch o'q deb ataladi. Kamon - podshoh, o'q - elchi bo'ldi. Shu voqeadan biroz o'tgach, O'g'uzxon vafot etdi. Ota vasiyatiga ko'ra, uning taxtiga Kunxon o'tirdi. Turklar o'z odatlariga ko'ra, katta daryolar va suvlarni «o'g'uz» deyishardi. Qadimda Amudaryo «O'g'uz» deb atalgan. Yunonlar bu so'zni asos qilishib, uni «O'qs» deb nomlashgan. Shundan kelib chiqib, turkiylar bu daryo atrofida yashaganlarga ham ushbu nomni berishgan. O'g'uzxon ismiga daryo nomi asos bo'lgan deyish turkshunos Hasan ota Abushiyning farazlaridan biridir. Ehtimol, daryo O'g'uzxon nomi bilan atalgan bo'lishi mumkin. Unda bu nom kattalik, ulug'lik, kuch-qudratlilik rna'nosini beradi. Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Oltoy turklari, uyg'urlar, usmonli turklarning ham ko'pchiligi o'zlarini O'g'uz qavmlaridan deb hisoblashadi. «O'g'uznoma» dostoni. «O'g'uznoma» XV asrda ko'chirilgan va Oltin O'rda xoqoni To'xtamishning kutubxonasida saqlangan asarlardan biridir. Lekin bu dostonning yaratilish vaqtini dostonning ko'chirilgan davri bilan bog'lab bo'lmaydi. Asardagi voqealar, qahramonlar qadimiylik qatlamiga ega. Tadqiqotchiligimizda «0'g'uznoma»ning qadimiyligi va asar yaratilishiga tarixdagi qaysi shaxsning hayoti asos bo'lganligi to'g'risida rang-barang qarash va munozaralar mavjud. «0'g'uznoma»ning yirik tadqiqotchilaridan biri xitoyshunos, millati chuvash bo'lgan olim N. Ya. Bichurin (Iankinf) (1777-1853)dir. U o'zining «Qadimgi davrda O'rta Osiyoda yashagan xalqlar haqida ma'lumotlar to'plami» nomli uch qismdan iborat asarida qadimgi xitoy manbalariga tayanib, bu dostonning yaratilish davrini eramizdan oldingi II asrlarda yashagan Modexon nomi bilan aloqasi bor, deb hisoblaydi. Chundnchi, о limning uchala kitobida Mode-Shan, Modo-Shan, Shan

Mode, Mode, Maodun, Moduxon, kabi nomlar O'g'uz xoqonning nomi sifatida qo'llanilgan. N. Ya. Bichurinning ma'lumot berishicha, Mode-Shan xunlari (shan so'zi xitoycha «bo'ri» demakdir. Tyan-shan- Tangri bo'ri degan ma'noni beradi. Shan xan - xon ma'nosini ham ifodalagan). U Shanxun shohining o'g'h. Mode o'gay ukasi merosxo'r bo'lib qolishidan cho'chib, ovda otasi Tuman, o'gay onasi, aka-ukalarini o'ldirib, o'zdni xon deb e'lon qiladi. Mode juda ko'p mamlakatlarga qo'shin tortadi. Ulkan hududlami egallab oladi. Katta hududni egallagan xun davlatini tiklaydi. U miloddan awalgi 174-yilda vafot etgan. Rus olimi V.V.RadldV esa Juvayniyning «Tarixi Jahonkushoy»idagi Buqutekin va Yuon Shi asarlaridagi Buqaxonni O'g'uzxon deb hisoblaydi vaasarning yaratilishi masalasida N.Ya.Bichurin fikrlariga qo'shiladi. «O'g'uznoma» ning rus tihdagi noshiri A.M.Shcherbak boshqa olimlarning ham O'g'uz xoqonga nisbat berilgan tarixiy shaxslar haqidagi fikrlarini umumlashtiradi. Masalan, uning ta'kidlashicha, chet el olimlaridan I. Markvarta O'g'uzxonni Chingizxon bilan, Rizo Nosir Aleksandr Makedonskiy bilan bog'laydi. Yuqoridagi mualliflardan farqli o'laroq G.N.Potanin O'g'uz xoqonni mo'g'ullarning Van Kir va Uxir Bama xon hamda qirg'iz eposlaridagi Jonibek obrazi bilan tenglashtiradi. A.M.Shcherbak O'g'uz xoqon obrazida Mode, Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon shaxsiyati borligigaqo'shilmaydi. U eposda aniq tarixiy voqealar aks etmaganligiga asoslanadi. Shu sababli G.N.Potaninning fikrlari birmuncha to'g'ri ekanligini e'tirof etadi. Chunki bu tadqiqotchining qarashlarida tarixiy shaxs emas, balki epos qahramonlarining ta'siri borligi ko'rsatilgan. Qadimshunos A.N.Bernshtam O'g'uz xoqonning onasi Oy xoqonni shumer miflaridagi xudo Ishtarga qiyos etadi. Demak, bunday qiyos dostonning yaratilishi tarixini yanada uzoq asrlarga bog'laydi. Hozirgi zamon tadqiqotchilaridan S.Yu.Neklyudov xunlar yaratgan eposlarning Yevropa og'zaki ijodiga ta'siri haqida fikr yuritar ekan, N.Ya.Bichurinning Modexon haqidagi fikrlariga tayanadi.

«O'g'uznoma» qadimiy miflarga asoslangan doston. Oy xoqon shumerlarning Ishtar xudosiga nisbat berilganidek, asarning syujeti uzoq asrlardan oziqlanadi. O'g'uz xoqon - O'kuz, Ho'kuz xoqon degan ma'noni ham beradi. O'g'uz xoqon tug'ilgandan so'ng qirq kun orasida oyog'i ho'kiznikiday bo'lishi bizga qadimgi miflardagi beligacha ho'kiz bo'lgan Ho'kiz odam obrazini, bellari bo'rining bellariga o'xshashi o'zini bo'ri avlodidan hisoblagan turkiylarni eslatadi. Demak, «O'g'uznoma» turkiylarning eng qadimgi davrlardan milodimizgacha bo'lgan hayotining turh belgilari umumlashgan asardir. Dostonning boshlanma qismlarida - Oy, Quyosh, Yulduz nomi bilan bog'langan tasvirlar, O'g'uz xoqonning oltin qoziq yulduziday qizga uylanishi-yu, Kun, Oy, Yulduz otliq farzandlar ko'rishida shumer adabiyotiga xos mushtaraklik va Ko'k Tangri dini ta'limotidan oziqlanganligiga shubha yo'q. Qadimgi adabiyotda ho'kiz-odam obrazi F.Sulaymonova, M.Jo'rayev tadqiqotlarida umumlashtirib berilgan. F.Sulaymonova qadimshunos K.V.Treverning ma'lumotlariga suyanib, afsonaviy ho'kiz odam Gopadshoh haqida fikr yuritar ekan, u hamisha Amudaryo sohillarida o'tirishi va xudolarga nazr-niyoz qilishini aytadi. «Bilgamish» dostonidagi samoviy ho'kiz ham suv bilan bog'langan. U shunchalik qudratliki, Frot daryosini bir sipqorishda quritib qo'yadi. «O'g'uznoma»da O'g'uz xoqonning pahlavonligi har qanday vahshiy yirtqichdan ham kuchli, bahodir – alp pahlavonlarga tenglashtiriladi. Dostonda tasvirlanishicha, o'rmonda bahaybat bir yirtqich paydo bo'ladi. U otlarni, odamlarni yer edi. O'g'uz xoqon o'sha yirtqichni qo'lga tushirishga, uni o'ldirishga ahd qiladi. Nayza, kamon, qilich qalqonlarini ko'tarib yo'lga tushadi. O'zi bilan bir bug'uni ham oladi va bahaybat yirtqich uya qurgan o'rmondagi bir tolga bog'lab ketadi. Agar yirtqich ojizroq bo'lsa, bug'u uni shoxlab o'ldirishi kerak edi. O'g'uz xoqon ertalab borsa, yirtqich bug'uni yeb ketibdi. Ertasi kuni o'sha daraxtga ayiqni bog'lab keladi. Agar yirtqich ayiqdan ojiz bo'lsa undan yengilishi kerak edi. Lekin O'g'uz xoqon ertalab kelsa, yirtqich ayiqni ham yeb ketibdi. Demak, u o'rmondagi eng kuchli hayvonlardan biridir. «0'g'uznoma»da Bo'ri asar syujetini rivojlantiruvchi asosiy obrazdir. U qabilaga^madadkor, g'amxo'r, ularni o'z panohida asrovchi kuch sifatida ko'ringan.

Bunday tasvir o'zlarini bo'ridan kelib chiqqan deb hisoblovchi Ashin urug'i bilan bog'lanadi. «O'g'uznoma» O'g'uz xoqonning tug'ilishidan keksaygan so'nggi davrigacha bo'lgan voqealarni qisqa syujetlarda tasvirlab beradigan dostondir. Shunga ko'ra, bu asarni katta bir eposning bo'laklari yoki bir necha qahramonlik eposlaridan olingan parchalar O'g'uz xoqon nomi bilan bog'langan deyish mumkin. «0'g'uznoma»da turkiy qavmlarga norn qo'yish masalasining aks etishi doston syujetining juda qadimiy davrlarda paydo bo'lganligini ko'rsatadi. Qang'li turkiy xalqlarning miloddan avvalgi asrlarda shakllangan qabilalaridan biridir. Bu qabila nomining kelib chiqishi haqida tarixda afsonalar bo'lgan. Rashid- id-din kitoblarida uning nomi O'g'uzxon bilan bog'langan. Aytishlaricha, O'g'uzxon urushlarda qo'lga kiritgan narsalarini ortib ketish uchun arava yasatgan. Turkiy tilda u «qang'li» deb atalgan. Shu sababli qang'li urug'i o'zlarini O'g'uzxon avlodidan deb hisoblashgan. Bunday mazmundagi ta'kidlar «Tarixi Nusratnoma» hamda Abulg'ozining asarlarida ham qayd etilgan. K.Shoniyozov o'z tadqiqotlarida Qanqa, Qang' nomlarini ham qang'li urug'i bilan bog'liq deb hisoblaydi. Chunki turkshunos S.M.Malov ta'kidlaganidek, qan, qanli so'zlari «arava» degan ma'noni beradi. Yuqoridagi so'zlar ham shu o'zakdan kelib chiqqandir. Beruniyning «Hindiston» kitobida keltirilgan afsonalardan birida Afrosiyob Qang'diz qo'rg'onini o'zqarorgohigaaylantiradi. «Shohnoma»da esa Qanqa Turon mamlakatidagi markaziy shaharlardan biri sifatida ko'rsatilgan. «0'g'uznoma»da qangli urug'iga nom berilishi tasviri: ...Jurjit xoqonining xalqi O'g'uz xoqonga qarshi turdilar. Urush boshlandi, o'qlar bilan, qilichlar bilan urushdilar. O'g'uz xoqon g'alaba qildi. Jurjit xoqonni tor-mor qildi, o'ldirdi, boshini oldi, jurjit elini o'ziga bo'ysundirdi. Jangdan so'ng O'g'uz xoqonning qo'shiniga, navkarlarigayu xalqiga shunday katta o'lja keldiki, ularni yuklashga, olib ketishga ot, xachir, ho'kiz kamlik qildi. O'g'uz xoqonning qo'shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi odam bor edi. Uning oti Barmoqliq Jusun Billig edi. Bu chaqqon odam bir qang'a chopti. Qang'a ustiga mol- mulklarini yukladi, qang'a boshiga tirik boyliklarni yukladi, jo'nab ketdilar. Navkarlarning, xalqning hammasi buni

ko'rdilar, shoshdilar. Qang'alar yana choptilar. Qang'alar yurib borayotib «qang'a,.qang'a» deb so'z aytib borar edilar. Shuning uchun ularga qang'a deb ot qo'ydilar. O'g'uz xoqon qang'alarni ko'rdi, kuldi. Yana aytdiki, qang'a-qang'a bilan boylikni ezgulik tortib borsin. Qang'alar senga ot bo'lganligini «Qang'a» so'zi bildirsin. «O'g'uznoma» hozirgacha o'zbek tilida kitob holida nashr etilmagan. Asarning quyidagi jurnal variantini Nasimxon Rahmon tarjima qilgan. Shunday bo 'bin, dedilar. Biming bayoni shundaydir. Yana undan so 'ng sevindilar. Kunlardan bir кип Оу xoqonning ко 'zi yorib bolaladi, о 'g 'il tug 'di. О 'sha о 'g lining yuzi ко ' к edi, og 'zi otashday qizil edi, ко 'zlari ol, sochlari, qoshlari qora edi. Yaxshi far ishtalardan ham chiroyliroq edi. О 'sha о 'g 'il onasining ко 'ksidan sut emib, undan so 'ng boshqa ichmadi, yaxshi go 'sht, ovqat, ichimlik so 'radi, tilga kira boshladi. Qirq kundan so 'ng ulg 'aydi, yurdi, о 'ynadi. Oyog 7 ho 'kiz oyog 'idek, bellari bo 'rining bellaridek, yag 'rini burgut yag 'riniday, ко 'kragi ayiq ко 'kragiday edi. Butun badani qalin tuk bilan qoplangan edi, yilqilar ко 'tara olar edi, otlarga mina olar edi, kiyik oviga ham borar edi, ко ' р kunlar, ко ' р tunlardan so 'ng yigit bo 'Idi. Bu paytda о 'sha yerda katta bir о 'rmon bor edi. Ко 'p dengizlar, ко 'p daryolar bor edi. Bu yerga ко 'p kiyiklar kelar, ко 'p qushlar uchib kelar edilar. О 'sha о 'rmonda bahaybat bir yirtqich bor edi, otlarni, odamlarni yer edi. Juda bahaybat maxluq edi. Bunday katta mashaqqat xalqni ezib kelar edi. О 'sha yirtqichni qo 'Iga tushirishga qasd qildi. Kunlardan bir кип ovga chiqmoqchi bo 'Idi. JVayza, катопи о 'qlarni, qilichu qalqonlarni olib yo 'Iga tushdi. Bir bug 'uni о 'zi bilan birga oldi. Bug'uni tolning chivig'i bilan daraxtga bog'ladi, o'ziketdi. Tongotdi. O'g'uzxoqonerta tongda keldi, ко 'rdiki, yirtqich hayvon bug'uni olib ketibdi. Ertasiga bir ayiqni olib borib, oltin kamari bilan о 'sha daraxtga bog 'ladi, о 'zi ketdi. Tong otdi. О 'g 'uz xoqon erta tongda keldi. Ко 'rdiki, yirtqich ayiqni ham olib ketgan edi. '

Keyin о 'zi о 'sha daraxtning ostida turdi. Yirtqich kelib О 'g 'uzning qalqoniga boshini urdi. О 'g 'uz nayza bilan yirtqichning boshiga urdi, uni о 'Idirdi. Qilichi bilan boshini kesdi, oldi, ketdi, keyin kelib ко 'rdiki, bir shunqor yirtqichning ichak-chovog 'ini yemoqda. Катопи о 'qi bilan shunqorni о 'Idirdi, boshini kesdi. Undan so 'ng aytdiki, shunqorning qiyofasi shundaydir. Bug'uni у edi, ayiqni yedi. Mening yoyim о 'Idirdi uni, и temir bo 'Isa. Yirtqichni shunqor yedi. Yoyim shunqorni ham о 'Idirdi, xuddi shamol kabi, dedi, ketdi. Yana yirtqichning qiyofasi shundaydir. Kunlardan bir кип О 'g 'uz xoqon bir yerda Tangriga yolvorar edi. Qorong 'i tushdi. Ко 'kdan bir ко 'к nur tushdi . Quyoshdan yorug ', oydan yorqinroq edi . О ' g ' uz xoqon и tomonga yurdi , ко ' rdiki , о 'sha nurning orasida bir qiz bor edi. Yolg 'iz о 'tirar edi. Yaxshi, chiroyli bir qiz edi. Uning boshida otashga о 'xshash yorug' bir xoli bor edi, xuddi oltin qoziq yulduziga о 'xshar edi. U qiz shunday chiroyli ediki, kulsa, ко ' т - ко ' к osmon kuladi, yig 'lasa ко ' т - ко ' к osmon yig 'laydi. О 'g 'uz xoqon uni ко 'rib о 'zidan ketdi, sevib qoldi, oldi, и bilan yotdi, tilagini qondirdi. Homilador bo 'Idi. Kunlar о 'tib, kechalar о 'tib, ко 'zi yoridi, uch о 'g 'il tug 'di. Birinchisiga

Кип otin qo 'ydilar, ikkinchisiga Oy otin qo 'ydilar, uchinchisiga Yulduz otin qo 'ydilar. Kunlardan bir кип O'g'uz xoqon ovga ketdi. Bir ко 'Ining о 'rtasida, о 'z qarshisida bir daraxt ко 'rdi, Bu daraxtning ostida bir qiz bor edi, yolg'iz o'tirar edi. Chiroyli bir qiz edi. Uning ко 'zi ко ' т - ко ' к edi, uning sochi daryoning oqimidek, uning tishi inju kabi edi. Shunday chiroyli ediki, uni yerda yashovchi odamzodko 'rganda, ey, ey, oh, oh, о Чатап deb, sutni qimizga aylantirardilar. O'g'uz xoqon uni ко 'riboq о 'zidan ketdi, yuragiga otash tushdi, uni sevib qoldi, uylandi, и bilan qovushdi, visolga yetdi, qiz homilador bo 'Idi, kunlar о ' lib , tunlar о ' lib , ко ti yoridi, uchta о 'g 'il lug 'di. Birinchisiga Ко ' к otin qo 'ydilar, ikkinchisiga Tog' otin qo 'ydilar, uchinchisiga Dengiz otin qo 'ydilar. Undan so 'ng О 'g 'uz xoqon katta to 'y berdi. El кип - xalqqa yorliq jo 'natdi, El кип keldi. Qirq chorpoya, qirq kursi yasashga buyurdi, turli oshlar, turli go 'shtli taomlar yedilar, qimizlar ichdilar. To 'ydan.so 'ng О 'g 'uz xoqon beklarga, el-kunlarga yorliq berdi.

Yana aytdiki, men senlarga bo 'Idim xoqon, olaylik yoyu qalqon, tamg 'a bizga bo 'bin buyan - Jarovonlik, ко ' к bo 'ri bo 'Isin belgi, temir yoylar bilan bo 7 о 'rmonda, ov bo 'ladigan yerda yursin qulan, yana dengiz, yana muran (daryo), кип tug' bo 'Isin, ко ' к qarorgoh dedi. Shundan so 'ng О 'g 'uz xoqon to 'rt tarafga yorliq jo 'natdi. Bildurgulik bitdi, elchilarga beribjo 'natdi. Ushbu bildurgulikda bitilgan ediki, men uyg 'urning xoqoni bo 'laman, yerning to 'rt tarafining xoqoni bo 'Isam kerak, senlardan bo 'ysunishni islab qolaman. Kimki mening og 'zimga qarab tursa, sovg 'a keltirsa, do 'st tutarman, dedi. Kimki mening farmoyishimga quloq solmasa, xavf solib, qo 'shin tortib, dushman hiwblayman, о 'sha zahoti bosib, ostirib, yo 'q bo 'Isin deb buyruq qilurman, dedi. Bu paytda о 'ng tomonda Oltin xoqon degan bir xoqon bor edi. О 'sha Oltin xoqon О 'g 'uz xoqonga elchijo 'natdi. Ко ' р miqdorda oltin, kumush tortib, ко ' р miqdorda kamyob yoqut toshlar olib, ко ' р miqdorda xazinalar yuborib, yumshab, О 'g 'uz xoqonga ixlos qo 'ydi, farmoyishiga quloq tutdi. Yaxshi begi bilan do 'st tutindi, и bilan murosada bo 'Idi. Chap tarafda Urum degan bir xoqon bor edi. О 'sha xoqonning qo 'shinijuda ко 'p edi. О 'sha Urum xoqon О 'g 'uz xoqonning . yorlig'inie'tirofetmasedi, qo'shilishga bormas edi. lining so 'zini so 'z demasman, deb yorliqqa e 'tibor bermadi. О 'g 'uz xoqon xavf solib, unga qarshi otlanmoqchi bo 'Idi, qo 'shini-la otlanib, tug 'larini ко 'tarib, jo 'nadi. Qirq kundan keyin Muz tog 'ning adog 'iga yetdi. Lashkarlarini tushirdi, charchab, to 'xtadi. Ertalab bo 'Iganda О g 'uz xoqonning qarorgohiga qushday bir nur kirdi. U nurdan ко 'к tukli , ко 'к yolli katta bir erkak bo 'ri chiqdi. О ' sha bo ' ri О g ' uz xoqonga shunday xabar berdi: Dediki, ey, ey, О g 'uz, Urum

ustiga sen jo 'namoqchi bo 'layapsan. Ey, ey, О 'g 'uz, xizmatingga men ham boraman, dedi. Shundan keyin О 'g 'uz xoqon qarorgohni turg'azdi, jo'nadi, ко 'rdiki, qo 'shinning xizmatida ко 'к tukli , ко 'к yolli katta bir erkak bo 'riyurib bormoqda. U bo 'rining ortidan butun qo 'shin tizilishib borar edi. Bir necha kunlardan so 'ng ко ' к tukli, ко ' к yolli bu katta erkak bo 'ri to 'xtadi. О 'g 'uz ham qo 'shini bilan to 'xtadi. Bu yerda Itil daryosi oqib о 'tar edi. Itil daryosining qirg 'og 'ida bir qora tog' yonida urushga kirishdilar. О 'q bilan ham, yoy bilan ham, qilich bilan ham urushdilar. Qo 'shinlarning orasida ко 'pjanglar bo 'lib о 'tdi. Odamlarning yuragida ко ' р qayg 'ular toshdi. Olishuvlar, janglar shunday yomon ho 'Idiki, Itil daryosining suvi qip-qizil qon singari bo 'Idi, О 'g 'uz xoqon yengdi. Urum xoqon qochdi. О 'g 'uz xoqon Urum xoqonning xoqonligini (ya 'ni, tasarrujidagi joylarni) oldi, xalqni ham oldi. О 'g 'uz xoqonning о 'rdasiga ко ' р , katta о ' lik , ко 'р lirik mol-mulk kelib tushdi. Urum xoqonning bir inisi bor edi. Urus bek degan edi. Urus bek о 'g 'lini tog' boshidagi

Terang daryosi о 'rtasidagi yaxshi, berk (ya'ni, muslahkam) shaharga jo'natdi. Yana aytdiki, shaharni himoya qilish kerak. Sen yanajangdan keyin shaharni mengasaqlab (berib, o'zingqaytib) kelgin, dedi O'g'uz xoqon о 'sha shaharga otlandi. Urus bekning о 'g 'li unga ко ' р oltin kumush yubordi. Yana aytdiki, ey, O'g'uz, sen mening xoqonimsan. Menga otam bu shaharni berdi. Yana aytdiki, shaharni himoya qilish kerak. Sen yana jangdan keyin shaharni menga saklab (ber, о 'zing qaytib) kelgin, dedi. Otam g 'azablansa mening erkim bo 'ladimi? Sendan yorliq, boylik, hukmronlik bilaman. Bizning baxtimiz sening baxting ekan, bizning urug'imiz sening daraxtingning urug 'i bo 'Igan ekan. Tangri senga katta yer berib, xoqon bo 'Isin, deb buyurgan. Men senga boshimni, baxtimni beraman. Soliq berib, do 'stlikdan chiqmayman, dedi. О 'g 'uz xoqon yigitning so 'zini yaxshi ко 'rdi, sevindi, kuldi, yana aytdiki, menga ко 'p oltin jo 'natibsan, shaharni yaxshi saqlabsan, dedi. Shuning uchun unga Saqlab otini qo 'ydi, do 'st tutindi, keyin qo 'shini bilan О 'g'uz xoqon Itil daryosiga keldi. Itil

katta bir daryodir. О 'g 'uz xoqon uni ко 'rdi, yana dediki, Itilning oqimidan qandciy kechib о 'tamiz. Qo 'shinda bir yaxshi bek bor edi. lining oli Ulug' О 'rda bek edi. Mulohazali, uquvli bir yigii edi. Ко rdiki. daryo qirg 'og 'ida ко 'p tollar, ко p daraxtlar bor edi. Век о 'sha daroxtlarni kesdi. Yog 'ochiarni yotqizib, kechib о 'tdi. О 'g 'uz xoqon xursand bo 'lib ketdi, kuidi. Yana aytdiki, ey Ulug' О 'rda, sen, sen bu yerda bek bo 'lib qolasan. Qipchoq bek degan bek bo 7. Yana ilgari ketdi... Shundan so 'ng О 'g 'uz xoqon, shundan keyin ко 'к tukli , ко 'к yolli erkak bo ' rini ко ' rdi . О ' sha ко 'к bo ' ri О ' g ' uz xoqonga aytdi : endi qo 'shining bilan bu 4 yerdan jo 'na, О g 'uz. Otlanib, xalqni, beklarni olib ket. Men senga у о 7 ко 'rsataman, dedi. Tong otganda О 'g 'uz xoqon ко 'rdi: erkak bo 'ri qo 'shinning oldida yurib boryapti. О 'g 'uz xoqon sevindi, oldinga ketdi. О 'g 'uz xoqon bir chubir otga minayotgan edi. О 'sha ayg 'ir otnijuda sevar edi. Yo 'Ida о 'sha ayg 'ir ot ко 'zdan yo 'qolib qochib ketdi. Bu yerda katla bir tog' bor edi. О 'sha tog 'ning ustida muzlik bor edi. Tog'ning boshi sovuqdan pppoq edi. Shuning uchun bu log 'ning oti Muz tog' edi. О 'g 'uz xoqonning oti Muz tog' ichiga qochib ketdi. О 'g 'uz xoqon bundan ко ' р vaqt g 'am chekib yurdi.

Qo 'shinda bir jasur, mard bek bor edi. Hech narsadan qo 'rqmas edi. Jangda ham, sovuqda ham hech narsadan qo 'rqmaydigan mard edi. О 'sha bek tog' ichiga kirdi, uzoq yurdi. To 'qqiz kundan so 'ng О 'g 'uz xoqonga ayg 'ir otni keltirdi. Muz tog 'da ко 'p sovuq yeganligidan и bekning usti qor bilan qoplangan edi, oppoq edi. О 'g 'uz xoqon xursandlik bilan kuidi, aytdiki, ey yigit, bundan keyin sen beklarga bo 'Igin boshliq, abadiy senga пот bo 'Isin Qorliq, dedi. Ко ' р sovg 'alar berdi, oldinga ketdi. Keyin yo 'Ida katta bir uy ко 'rdi. Bu uyning tomi oltindan edi. Oynalari kumushdan, eshiklari temirdan edi. Berk edi. Kaliti у о 'q edi. Qo 'shinda bir yaxshi ajoyib odam bor edi, uning oti Timurdu kagul edi. Unga buyurdiki, sen bu yerda qol, (eshikni) och. Eshikni ochgandan so 'ng kel О 'rdaga, dedi. Bundan keyin unga Qalach (deb) ot qo'ydi, (o'zi) ilgari ketdi. Keyin bir kuni ко ' к tukli, ко ' к yolli erkak bo 'ri yurmasdan turib qoldi. O'g'uz xoqon (ham) to'xtadi, qo'shinni ham tushirdi. Atrof cho'lu biyobon, tep-tekis yer edi. Bujoyni J UT jit deb atardilar. Qudratli bir davlat edi, ко ' р xalqi bor edi. Yilqilari ко 'p, ho 'kiz, buzoqlari ко 'p, oltin, kumushlari ко ' р , qimmatbaho buyumlari ко ' р edi. Bu yerda Jurjit

xoqonining xalqi O'g'uz xoqonga qarshi turdilar. Urush boshlandi, о 'qlar bilan, qilichlar bilan urushdilar. O'g 'uz xoqon g 'alaba qildi. Jurjit xoqonni tor-mor qildi, о 'Idirdi, boshini oldi. Jurjit elini о 'ziga bo 'ysundirdi. Jangdan so 'ng О 'g 'uz xoqonning qo 'shiniga, navkarlarigayu xalqiga shanday katta о 'Ija keldiki, ularni yuklashga, olib ketishga ot, xachir, ho 'kiz kamlik qildi. О 'g 'uz xoqonning qo 'shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi odam bor edi. lining oli Barmoqlik Jusun Billig edi. Bu chaqqon odam bir qang 'a chopti. Qang 'a ustiga mol-mulklami yukladi, qang 'a boshiga tirik boyliklarni yukladi, jo 'nab ketdilar. Navkarlarning, xalqning hammasi buni ko'rdilar, shoshdilar. Qang 'alarni yana chopdilar. Qang 'alar yurib borayotib «qang 'a, qang 'a», deb so 'z aytib borar edilar. Shuning uchun ularga qang 'a deb ot qo 'ydilar. О 'g 'uz xoqon qang 'alarni ко 'rdi, kuldi. Yana aytdiki, qang 'a, qang 'a bilan boylikni ezgulik tertib borsin. Qang 'alug' senga ot bo 'Iganligini «qang 'a» so 'zi bildirsin, deb о 'z у о 'liga ketdi. Shundan keyin о ' sha ко 'к tukli , ко 'к yolli erkak bo 'ri bilan Hind, yana Tibet, yana Shag 'am taraflargajo 'nab ketdi.

Ко 'p janglardan, ко ' р olishuvlardan keyin и mamlakatlarni qo 'Iga kiritdi, о 'z yurtiga birlashtirdi, yengdi, bosib oldi. Keyin tashqari qolmasin, ma 'lum bo 'Isinki, кип yurib (janub) tarafda Baraka degan bir yer bordir. Kalta, . boyligi ко 'p bir yurtdir, ко ' р issiq birjoydir. Bu yer da ко ' р kiyiklar, ко ' р qushlar bordir, oltini ко 'p, kumushi ко 'p, qimmatbaho buyumlari ко ' р , xalqining yuzi, ко 'zi qop-qoradir. О 'sha yerning xoqoni Masar degan bir xoqon edi. О 'g'uz xoqon uning ustiga otlandi. Juda yomonjang bo 'Idi. О 'g 'uz xoqon yengdi, Masar xoqon qochdi. О 'g 'uz xoqon bosib oldi, yurtini oldi, ketdi. Uning do 'stlari ко 'p xursand edilar, uning dushmanlari ко ' р qayg 'uga botdilar. О 'g 'uz xoqon son-sanoqsiz boyliklar, yilqilar oldi. Vataniga jo'nadi. Ammo yoddan ко 'tarilmasinki, ma 'lum bo 'Isinki, О 'g 'uz xoqonning yonida oq soqollig', oq sochlig' uzun bo 'ylig', epchil bir keksa kishi bor edi, uquvli dono bir odam edi, afsungar edi. Uning oti Ulug' Turukedi. Kunlardan bir кип uyqusida bir oltin yoy ко 'rdi, yana uch kumush о 'q ко 'rdi. Bu oltin yoy кип chiqishdan кип botishgacha tortilgan edi, yana bu uch kumush о 'q qorong 'ilik tarafga ketar edi. Uyqudan so'ng Ulug' Turuk tushida

ко 'rganini О 'g 'uz xoqonga bildirdi. Yana aytdiki, ey xoqonim, senga davlaling buyursin abadiy, ко ' к Tangri berdi menga tushimda ayon, ezgulik keltirsin, qo 'Iga kiritilgan yerlarni urug 'iga bo 'lib bersin, dedi. О 'g 'uz xoqon Ulug' Turukning so 'zini ma 'qui ко 'rdi, maslahat qilmoqchi bo 'Idi, maslahatga kirishdi. Shundan . so 'ng ertalab kattayu kichik о 'g 'illarini chorlab keltirdi, yana aytdiki, ey mening о 'g 'illarini, ко 'nglim ov qilmoqni istaydi, keksayganim uchun quvvatim yo 'qdir. Кип . Oy, Yulduz, long sariga sizlar boringlar. Ко ' к , Tog', Dengiz, tun sariga sizlar boringlar, dedi. Shundan keyin uchovi tong sariga ketdilar, yana uchovi tun sariga ketdilar. Кип , Oy, Yulduz ко 'p kiyiklar, ко р qushlar ovlaganlaridan so 'ng, yo 'Ida bir oltin yoyni topdilar, oldilar, otasiga berdilar. О 'g 'uz xoqon sevindi, kuldi, yana uni uchga bo'ldi, yana aytdiki, ey о 'g'illarim, yoy bo 'Isin sizlarniki yoydan о 'qlarni ко ' кка otinglar, dedi. Key in, shundan so 'ng ovdan key in Ко ' к , Tog', Dengiz ко ' р kiyiklar, ко ' р qushlar ovlaganlaridan so 'ng, у о 'Ida иск kumusho'qni topdilar, oldilar, otasiga olib keldilar. О 'g 'uz xoqon sevindi, kuldi, yana о 'qlarni uchoviga bo 'lib berdi, yana aytdiki, ey о 'g 'illarim, о 'qlar bo 'Isin sizlarniki, yoy otdi о 'qni. О 'qlarday sizlar bo 'ling, dedi. Keyin, shundan so 'ng Cfg 'uz xoqon katta qurultoy

chaqirdi, navkarlarini, xalqini chorladi. Ular kelibkengashib o'tirdilar. O'g'uz xoqon katta о 'rlada... о 'ng yoqda qirq quloch yog 'ochni tikka qildirdi. Uning boshiga bir oltin tovuqni qo 'ydi, oxiriga bir oq qo 'yni bog 'ladi. Chap tarafiga ham qirq quloch yog 'ochni tikka qildirdi. Uning boshiga bir kumush tovuq qo 'ydi, oxiriga bir qora qo 'yni bog 'ladi. О 'ng tarafda Buzuklar о 'tirdi. Chap tarafda Uchuklar о 'tirdi. Qirq кип , qirq kecha edilar, ichdilar, xursandchilik qildilar. Shundan so 'ng O'g 'uz xoqon о 'g 'illariga mamlakatni bo 'lib berdi. Yana aytdiki, ey о 'g 'illarim, men ко 'p yashadim, janglarni ко ' р ко 'rdim. Yoy bilan ко ' р о 'q otdim, ayg 'irim bilan ко ' р yurdim, dushmanlarni yig 'latdim, do 'stlarimni men ко 'p xursand qildim. Ко ' к Tangri oldida men о 'z burchimni о tadim, sizlarga beraman yurtimni, dedi. «0'g'uznoma»da xoqonning Hindiston, Tibet, Suriya kabi mamlakatlarga yurish qilishi ko'plab turkiy xoqonlarningjanglarini umumlashtiradi. O'g'uz xoqon o'zi egallagan hududlarda beklarini qoldirib, ularga berilgan joyiarni Qipchoq, Qorliq, Qalach, Qang'a kabi nomlar bilan atashi sak (soqo) turklar tomonidan yaratilgan «Shu» dostonidagi voqealarga ancha yaqin turadi. «TURK XOQONI SHU VA ISKANDAR» DOSTONI Mahmud Koshg'ariy turkiy xalqlar o'rtasida boiib, ularning urf-odati, til va adabiy boyliklarini o'rganib yurar ekan, unga Muhammad Jaqir To'nqaxonning o'g'li Isrofil To'g'antegin otasidan eshitgan turk xoqoni Shu haqidagi bir rivoyatni

aytib beradi. Bu rivoyatda Iskandar turkiylar mamlakatiga bostirib kelganida Shu ismli xoqon unga qarshi kurashganligi voqealari aks etgan. Rivoyat yoki doston parchalari devonning I va III kitoblarida o'rin olgan. Parchalar mazmunan bir-biriga bog'langanida ulardan tugal bir syujetga ega boigan asar yuzaga keladi. Bu asarni syujetni rivojlantiruvchi qahramonlar nomi bilan sbartli tarzda «Turk xoqoni Shu va Iskandar» dostoni deb atash mumkin. Iskandar Zulqarnayn turkiylarning shahar va qishloqlarini bosib ola boshladi. U Samarqanddan o'tib, turkiylarning boshqa shaharlari tomon yo'l olgan vaqtlarda turklar shohi Shu degan yosh bir yigit edi. Xoqon Shu katta va qudratli qo'shin egasi edi. Balasog'un yaqinidagi Shu shahrini bu shoh fath qilgach. qurdirdi. Bu shaharda har kuni beklar uchun uch yuz oltmish marta dovul chalinar edi. Turkiar Iskandar bostirib kelayotganligini eshitib, vahimaga tushib qoldilar. Shuning yaqinlaridan biri jur'at etib. unga shunday dedi: - Iskandar yaqin kelib qolibdi. Bizlar u bilan urushamizmi? Nima cbora buyurasiz? Shu yosh bo'lsa-da, tadbirkor, harbiy sirlarni ehtiyot tutuvchi. lekin dushmanni mag'lubiyatga uchratishning juda ko'p usullarini biladigan kishi edi. Shu sababli bo'lsa kerak, Iskandarning yaqin kelib qolganidan vahimaga tushmadi. Xoqon allaqachonlar Iskandar lashkari yaqin qolganligini eshitgan, uning shahar atrofidan o'tib ketishini bilib. xabar berish uchun Xo'jand daryosi qirg'og'iga bir guruh ayg'oqchilarni yuborgan edi. Lekin ayg'oqchilar yashirincha ketishgan edi. Shuning uchun ham xoqonning yaqin kishilaridan birortasi ayg'oqchilarning ketganini bilmas edi. Xoqonning ko'ngli bu borada tinch edi. Shu «Iskandar bilan kurashamizmi?» deb savol bergan kishilarga o'zining kumush hovuzini ko'rsatib, shunday dedi: - G'oz, o'rdaklarga qaranglar, ular suvga qanday sho'ng'ishadi! Shuning kumushdan yasalgan hovuzi bor edi. U safarga chiqqanda uni ham o'zi bilan birga olib ketardi. Hovuzga suv to'ldirilgach g'oz, o'rdaklar unga sho'ng'ishar edi.

«Iskandar bilan urushamizmi, nima buyurasiz?» degan savolga Shuning bergan javobi odamlarni o'ylatib qo'ydi. Ular bu gapdan: «Xoqon Iskandar bilan urushmoqchi ham, biror yoqqa chekinmoqchi ham emas», deb hayron qoldilar, Jekandar turklarning shahri yonidan o'tdi. Ayg'oqchilar uning o'tib ketganini Shuga kechasi kelib aytdilar. Turk xoqoni o'sha kechasiyoq dovul chaldirdi va Sharq tomonga yo'l oldi. Shoh hech bir tayyorgarliksiz yo'lga chiqqanini ko'rgan xalq orasida «Biror ko'ngilsizlik yuz bermasa edi», degan xavotir paydo bo'ldi. Ulov topganlar shoshilgancha uning ustiga tashlanib, xoqon orqasidan ergashdilar. Shoshganlaridan unisi bunisining ulovini, bunisi unisining ulovini minib olgan edi. Tong otguncha lashkargoh baland yer shakliga kirdi. U vaqtlarda Tiroz, Isfijob. Balasog'un va boshqa shaharlar bino qilinmagan edi. Xalq hali ko'chmanchiligi bois chodir-o'tovlarda yashardi. Xoqon va uning qo'shinlari bilan ketish uchun ulov topolmay yigirma ikki kishi oilasi, bola- chaqalari bilan o'sha yerlarda qolib ketdi. Shu qo'shinlariga ergasha olmasdan qolib ketgan oila boshliqlarining nomi shunday: Qiniq, Qayig', Bayun, Iva. Solg'ur, Ofshor, Begtili, Buktuz, Boyot, Yozg'ir, Eymur, Qorabo'luk, Olabo'luk, Igdar. Urakir, Tutirqa, Ulayundlug', To'gar, Bajanak, Juvoldor, Japni, Jarug'luq. Ana shu yigirma ikki xonadon vakillari Shu orqasidan «Yayov boramizini yoki shu joyda turaveramizmi», deb maslahat qilayotgan edilar, ularning yoniga yana ikki kishi kelib qo'shildi. Bola-chaqasi ham o'zlari bilan birga edi. Ular yuklarini orqalariga ortib olgan holda qo'shin orqasidan borayotgan edilar. Bechoralar charchab qiynalgan, og'ir yuk ostida qora terga botgan edilar. Ikkala oila qolib ketgan yigirma ikki oilaga duch kelgach, ular bilan gaplashib qoldilar. Qo'shin ketidan borishmaslikto'g'risida kengashib oldilar. Ikkala oila ularga: - Ey odamlar, Iskandar yo'lovchi odamdir. U bir yerda lurmaydi. Bizning yerlarda qolib ketmay, o'tib ketadi. O'z yerimizda o'zimiz.qolamiz. Yigirma ikki oila ikki oilaga aytdilar: - Qal, ach! Shu yerda turinglar!

Ularning bu so'zi «Och qolinglar» ma'nosida edi. Ana shu ikki oiladan turkiylarning xalach qabilasi yuzaga keldi. Xalachlar ikki qabiladir. Yigirma ikki oiladan esa turk o'g'uzlarining 22 qabilasi yuzaga keldi va qabila oila boshliqlarining nomi bilan ataldi. Iskandar yigirma ikki qabila shoh Shuning orqasidan keta olmasdan to'planib turgan joyga yetib keldi. To'plangan kishilar Iskandarga idrokli odamlar bo'lib ko'rindi. Ularda turkiy qabilalarning nishonasi bor edi. Iskandar bu odamlarning kimligini so'ramasdan «turkmonand» dedi. Bu so'z «turklarga o'xshashdir», degani edi. Shundan so'ng bu nom «turkman» nomi ularga nisbatan aytiladigan bo'ldi. Aslida ular yigirma to'rt qabiladir. Lekin xalachlardan ikki qabila ba'zi sabablardan o'zlarini ulardan ayiradilar. Shuning uchun ular o'g'uzlardan hisoblanadi. Shu Chin shahriga yetib keldi. U Iskandarning orqasidan tushgan edi. Uyg'urlarga yaqin bir joyda shoh Shu Iskandarga qarshi qo'shin yubordi. Avval shoh Shu yosh yigitlardan iborat askarlarni yo'llagan edi. Vazir shohga aytdi: - Siz butunlay yoshlarni chiqardingiz. Aslida katta yoshli, urush ishlarida tajribasi bbr odamlarni yuborish kerak edi. Shu aybini tan oldi. Urushga katta yoshb' kishilarni yo'lladi. Iskandarga qarshi urushga to'rt ming odam jo'natildi. Turk askarlarining boshlandagi baland qalpoq parlari xuddi lochin qanotiday edi. Turk askarlari o'qni oldindan qanday mohirlik bilan otsalar, orqadan ham shunday ustalik bilan otar edilar. Bularga Iskandar hayron qoldi va forsiy tilda «inan xud xo'rand» - bular o'zi topib yeguvchilar, boshqalarga muhtoj bo'lmovchilar, ya'ni, bulardan ov qochib qutulmaydi, qachon xohlasalar otib yeydilar, dedi. Shundan so'ng bu viloyat Xudxo'r deb nom oldi. Turk askarlari kechasi Iskandarning oldingi qo'shinlariga hujum qildi va ularni yengdi. Urush juda dahshatli bo'lgan edi. Xoqon Shuning yigitlaridan biri Iskandar askarlaridan birini qilich bilan urib. kindigigacha ikkiga ajratib yubordi. O'lgan askarning belbog'ida oltin hamyoni bor ekan. Hamyonga qilich tegib, kesilib ketdi. Undan qonga bo'yalgan oltinlar sochilib ketdi. Ertasi kuni turk askarlari qonga bo'yalgan oltinlarni ko'rib. bir-birlariga «bu nima? deyishar va «altun qan» - «qonli

oltin» deb aytishar edi. Bu joydagi oltin tog' shu nom bilan ataladigan bo'ldi. Uyg'urlar yaqinidagi bu tog' atrofida ko'pgina sahroyi turklar yashar edilar. Iskandar arg'ular shahriga yetganda qattiq yomg'ir yog'ib, yerlar loy, botqoq bo'ldi. Iskandar loydan yurolmasdan qoldi. U xafa bo'lib, forsiyda «in chi gil ast?» - bu qanday loyki, qutulolmaymiz deb g'azablandi. Iskandar bu joyda bir bino qurishni buyurdi. Keyingi davrda bu joyda Chigil deb ataluvchi bir qo'rg'on ham qurildi. U yerda yashovchi turkiy qabilalar ham shu nom bilan chigil deb ataladigan bo'ldi. Shundan so'ng bu nom har tomonga tarqaldi. O'g'uzlar chigillar bilan har vaqt urishar edilar. Og'ir urushlardan so'ng Iskandarning askarlari toliqa boshladilar, Ularning oziqlari ham kamayib qolgan edi. Askarlar ochlikdan qo'rqib, Iskandarga «och qo'yma, och tutma» mazmunida «bizni tutma ach» - qo'yib yubor, yurtimizga ketaylik, dedi. Iskandar bilimdonlar bilan kengashdi va ular to'yimli bir ovqatni tayyorlashni maslahat berdilar. Bu ovqat hazm bo'lgach, suvidan ham ichilar edi. Turklar bu ovqatni «tutmach» deb atadiiar. Aslida, «tutma ach», ya'ni «och tutma» demakdir. Dahshatli urushdan askarlar qiynalib ketganlaridan so'ng Iskandar turk xoqoni Shu bilan sulh tuzishga majbur bo'ldi. Iskandar kelishuvgabinoanuyg'urshaharlarini bino qildi. Bir necha vaqt shu yerda yashab turdi. Iskandar turk xoqoni bilan tuzgan bitimga ko'ra beshta shaharni qurdi. Ular quyidagilar: So'lmi, Ko'ju, Janbaliq, Beshbaliq, Yangi baliq. Beshta shaharni birlashtirgan viloyatning nomi Uyg'urdir. Iskandar turklar mamlakatidan o'z yurtiga qaytib ketgach, shoh Shu Balasog'unga qadar bo'lgan joylarni o'ziga tobe qildi. O'zining nomi bilan ataladigan Shu shahrini qurdi. U yerda bir tilsim yasashni buyurdi. Butilsim yurtga bostirib kelayotgan dushman qo'shinlarini qaytaruvchi qalqon timsolida edi. Aytisblaricha, hozirgacha hatto uchib kelayotgan laylaklar ham shu tilsimli shahar tepasiga kelganida to'xtab qolishar, undan o'ta olmas ekan. Bu tilsim hozir ham bor emish.

ERGUNA KUN Qadimgi turkiy qavmlarga nom berilishi to'g'risida ko'plab rivoyatlar yaratilgan. Ulardan yana biri «Erguna kun» deb nomlanadi. ...Boshqa qabilalar mo'g'ullar ustidan g'olib kelib, ularni shunchalik qirib tashladilarki, faqat ikki erkak va ayol tirik qoldi, xolos. Bu ikki oila qpchib, bir joyga borib qoldilar. Bu joyning gir atrofi tog'u o'rmonlardan iborat bo'lib. tor, yurish qiyin bo'lgan so'qmoqlardan boshqa bironta yo'l yo'q edi. Bu tog'larning o'rtasi kattakon yaylov, havosi musaffo cho'l edi. Bu joyning nomi Erguna kun edi. Kun tepa. yonbag'ir. epguna - tik degan ma'noni bildiradi. boshqacha aytganda, « t i k qoya» demakdir. O'sha odamlardan birining ismi Nukuz, ikkinchisiniki Qiyot edi. Bu ikkala oila bu yerda uzoq vaqt qolib keldilar va ko'paydilar. - Ularning har bir tarmog'i alohida nom oldi va maxsus aymoq bo'ldi. Aymoq - ma'lum urug' va suyakka mansublikni bildiradi. Bu aymoqiar yana ham tarmoq otdilar. Hozirgi paytda mo'g'ul qabiialarida shunday qoida o'rnatilgan: o'sha tarmoqlardan kelib chiqqanlar aksariyat holatlarda o'zaro qarindoshdirlar, mo'g'uldurulganlar -bularning tub asosidir. Mo'g'ul so'zi dastlab mungol, ya'ni «zaif» va «ochiq ko'ngil» ma'nolarini ifodalagan. Qiyon mo'g'ulchada pastdan quyiga oqib tushayotgan «katta oqim», «jo'shqin. shiddatli, kuchli» ma'nosini bildiradi. Chunki qiyon urug'i jasur, qo'rqmas bo'lgan edilar, bu so'z ularning nomiga asos bo'ldi. Qiyot giyonning ko'pligidir. Qadimda bu urug'ning ibtidosini qiyot deb ataganlar. Bu tog' va o'rmonning o'rtasida xalq ko'payib, yer torlik qilib qoldi. Endi ular «Qanday qilib bu daradan, tor so'qmoqdan osonlikcha chiqib olsak bo'lar ekan», deb bir- birlari bilan maslahat qildilar. Nihoyat, ular ilgari temirkoni bo'lgan joyni topdilar. Ilgari bu yerda temir eritilar edi. Hammalari to'planishib, o'rmonda o'tin va ko'mir yig'dilar, yetmishta ho'kiz va otni so'3'ib, terisini shildilar va temircnilarning bosqonini yasadilar. So'ngra o'tin va ko'mirlarni qiyalikning ostiga qo'yib, yetmishta bosqon bilan olovni puflab yondirdilar. Oxiri qiyalik erib tushdi. Natijada u yerdan juda ko'p temir qazib oldilar va shu bilan birga o'tish joyi ham

ochildi. Hammalari birgalikda ko'chib, bu tor joydan keng cho'lga chiqdilar. Aytishlaricha, bosqon bosganlar qabilaning asosiy shoxobchasi bo'lib, kiyon urug'iga mansub edilar. Nukuz degan urug' va bu urug'ning bir tarmog'i bo'lgan urunqut ham qiyon urug'i kabi bosqon bosgan edilar. Boshqa ba'zi qabilalar «Bosqon bosishda biz ham ishtirok etganmiz». deb da'vo qiladilar. Lekin yuqoridagi qabilalar ularni tan olmaydilar. Bir necha tarmoqlardan iborat bo'lgan qo'ng'irot qabilasi Erguna kunda Nukuz va Qiyondan paydo bo'lgan bo'lsalarda, boshqalardan oldin hech qanday maslahatsiz, boshqa qabilalarning o'choqlarini bosib, daradan chiqib ketdilar. Yuqoridagi qabilalarning tasdiqlashlaricha, qo'ng'irot qabilasi boshqalar bilan maslahatlashmay, hammadan oldin daradan chiqib. boshqalarning olovi va o'choqlarini oyoq osti qilganlari uchun oyoq og'rig'iga duchor bo'lganlar. Qo'ng'irot qabilasini esa (boshqa qabilalar) xafa qilganlar... QADIMGI QIRG'IZLAR VA «MANAS» DOSTONI Qirg'izlar tarixi miloddan avvalgi asrlardan boshlanadi. Fanda VTI-III asrlarda Qirg'izistonning shimolida saklar yashaganligi isbotlangan. Qadimda Oltoy turklarining bir qavmi Boyko'lning sharq tarafiga, Enasoy daryosining bosh qismlariga ko'chib kelib yashaganlar. Miloddan avvalgi (202- yil) xitoy manbalarida qirg'iz qavmi haqida ma'lumotlar beriladi. Qirg'izlar o'zlarini o'g'uz qavmiga bog'laganlar. «Qirg'iz» nomi «qir-o'g'iz», ya'ni qirda, sahroda yashovchi o'g'uzlar degan ma'no berishi taxmin qilinadi. «Manas» - qirg'iz xalqining juda qadimiy zamonlarda yuzaga kelgan adabiy merosi namunasidir. Akademik V.V.Radlov ham bu asarda yunon epopeyalariga xos xususiyatni ko'rgan edi. «Manas» - qirg'iz xalqi o'rtasida uzoq asrlar davomida aytilgan va shakllangan eposdir. Ch.Valixonov e'tirof etganidek, «Manas» barcha qirg'iz asotirlari, ertaklari, afsonalariga xos qahramonlik belgilarini bir shaxs - Manas shaxsida umumlashtira olgan eposdir. Tarixiy manbalarda «Manas» XVI asrlarda qirg'iz xalqi o'rtasida kuylanganligi e'tirof etiladi. Albatta, bu dostonning yaratilish davrini belgilamaydi. «Manas»da bu epos syujeti juda qadimiy davrlardan yuzaga kelganligini ko'rsatuvchi tasvirlar

yetarli. Manasning onasi Chiyirdi oigan yoibarsning yuragini yeyishi Manasga yo'lbarsga xos jasurlik baxsh etadi. Bunday tasvir qozoq eposidagi bo'lg'usi qahramon Shorabotirga homilador ona obrazida ham berilgan. Sher yoki arslonning yuragini kuch-quvvatlilik ma'nosida iste'mol qilish voqealari qadimgi skandinav va boshqa xalqlarning eposlarida ham keltirilgan. Bunday tasvirlarning asosida magiya - afsungarlik turadi. Qadimiylik qatlamlari saqlangan eposlarda qahramonlar o'z kuch-qudratini bolaligida namoyon eladilar. Masalan, Alpomish birinchi qahramonlik jasoratini yetti. Nurali o'n. Ravshan yetti, qozoq eposi «Orak va Mamay»da esa Qorasoy to'qqiz, Qazi yetti yoshida ko'rsatadilar. Bunday voqea Manas taqdirida to'qqiz yoshida sodir bo'lgan. V.M.Jirmunskiy qahramonlar tarbiyasi cho'ponlar oilasida kechishi haqidagi tasvirlar ham qadimgi turkiy adabiyotlarga xos hodisa deb hisoblaydi. Manasning bolaligi cho'pon Oshkur oilasida o'tadi. «Manas» qadimgi eposiar bilan mushtaraklik tasvirlariga ega. «Manas» eposi obrazlar va g'oya yo'nalishi, syujetini rivojlantiruvchi o'zak voqealariga ko'ra turkiy xalqlarning boshqa eposlariga ham yaqin turadi. Taniqli olim V.M.Jirmunskiy oltoylarning «Alp Manash» qahramonlik eposi bilan «Alpomish»ning syujetida qarindoshlik borligini ta'kidlab o'tgan edi. Demak, Alpomish va Alp Manash so'zlari bir ma'noli va o'zaklidir. Shuningdek, «Manash» va «Manas» ham bitta nomdir. «Manas» dostoni ham «Alpomish»dek qadimiylik qatlamiga ega va bu eposiar yaratilishiga asos bo'lgan syujetning manbai bittadir. «Manas»ning yaratilish davri haqida turlicha qarashlar mavjud. Eposni professor M.O.Avezov, prof. A.N.Bernshtam O'rxun-Enasoy davri (VII-IX), prof. B.M.Yunusaliyev oltoy davri (IX-XI), prof. A.K.Borovkov, prof. I.L.Klimovich jung'orlar (XVI-XVIII) davrida yaratilgan deb hisoblaydilar. Birinchi faraz tarafdorlari O'rxun-Enasoy yozuvlarida qirg'izlar bosqinchilik qilgan uyg'urlarni yengib, katta davlat qurganligini asos qilishgan. lkkinchi guruhdagi olimlar «Manas»ga etnografik, jo'g'rofiy va til boyliklari nuqtai nazaridan yondashadilar. Chunki, Manas Oltoyda tug'ilgan. Shuningdek, asarda tilga olingan Tirg'ovut,

O'rangqoy, O'yrat kabi urug'lar o'rta asrlargacha Oltoy tomonda yashagan. Tarixda X asrlarda mo'g'ul tiliga yaqin tilda so'zlagan qora-xitoy bosqinchilari qirg'izlar mamlakatiga hujum qilgani ma'lum. Eposda «qora-xitoy» va «xitoy»liklar qirg'izlarga dushman qilib ko'rsatilgani ham buning dalilidir. Uchinchi guruh manasshunoslar eposda keyingi asrlardagi voqealar, jumladan, unda jung'or hujumlari (XVI-XVIII) aks etganligini asos qilib oladilar. «Manas»ni qadimiy epos sifatida o'rganish ishiga birinchi marta qozoq ma'rifatparvari Cho'qon Valixonov asos solgan edi. U 1856-yilda alohida topshiriq bilan Sintszyan viloyatiga bora turib, «Manas» eposidan parchalar eshitadi va unga «Choi Iliadasi» deb baho beradi. «Manas» ham barcha xalq eposlariga xos xususiyat - asrlar o'tishi davomida shakllanib, syujeti yangi voqealar bilan boyib kelgan asardir. Xususan, eposning birinchi bo'limi -Manasning tug'ilishidan oiimigacha boigan voqealar syujeti miloddan awalgi davrlar mahsulidir. Miloddan awalgi Eron va Turon urushlari turkiy xalqlar og'zaki ijodida ko'plab asarlar yaratilishiga asos bo'lgan. Turkiylar o'z qahramonlik eposlarida Midiya shohlarining zolimligini qoralashar ekan, ko'p asarlarida ularni dushmanni yengishdagi bir makrli yo'li - turk xoqonlarini ziyofatga chaqirib, zaharlashi tasvirini beradilar. Qirg'iz urug'lari Manas boshchiligida birlashib, yengilmas kuchga aylanishi qalmoq shohi Esonxonga xavf tug'dira boshlaydi. U qirq urug'lik qalmoq, manju oqsoqollarini to'plab, Manasni yo'qotishmaslahatini oladi. Esenxon topshirig'i bilan Manasni yo'qotishga aslida qirg'iz urug'laridan bo'lgan, lekin asirga tushib ketgan Ko'kchako'z, Ko'zqaman, Yoltimas, Changdioyoq. O'razon degan ayg'oqchilar jo'natiladi. Ular Manasga o'zlarini ota-onasi bilan qarindosh, ammo Esenxondan jabr- zulm chekkan jigardosh qilib ko'rsatadilar. Qalmoq ayg'oqchilari yillar o'tishi davomida Manasning ishonchini oqlaydilar. Qo'zqamon uyida Manas sharafiga ziyofat uyushtiradi va bir kosa qalmoq arog'iga bir qatrasi jon olg'uvchi qirq yillik zahardan qo'shib uzatadi. Manas behush yiqiladi. Doston ijodkori o'z xoqonining o'limini, zolim dushmanlar qo'lida qolib azob chekishini istamaydi. Voqeadan

xabar topgan xotini Xonikey uni ohb qochib, qirq kun pana joyda davolab o'ziga keltiradi. «Alpomish» dostonida Alpomishni arslon va yo'lbars sifatlari bilan atash tasvirlari kuchli. Hatto arslon uning ikkinchi nomi sifatida qo'llaniladigan o'rinlari ham bor. «Manas» dostonida ham bunday tasvirlar saqlanib qolgan. Zaharlangan Manas behush yotibdi. Qalmoq ayg'oqchilari va o'g'illari qirg'iz elidan «qora ko'kyol sher» ketdi deb quvonishadi. Uning boshini Esenxonga tortiq qilib, oltin toj va taxtga ega bo'lishni o'ylashadi. Lekin o'lim to'shagida yotgan bahodirdan arslon salobatini ko'rib, uning yoniga yaqinlasha olmaydilar: «Shunday xayollarga borib, Ko'kchako'z bilan Ko'zqamonning o'g'illari Manasni o'rashib, ko'zi yumuq yotsa ham yondashib keiisha olmay, bir nima qilisha olmay turishibdi. Manasning bir yonida xuddi qora chipor qoplon turganday, bir yonida cho 'loq ко 'kyol arslon turganday, behush yotsa ham yaqin keiisha olmas, bitta Manas ко 'zlariga ming botirday ко 'rinib, ко 'ngillari bo 'linib lurgan kez, Manas ко 'zini yumsa, qo 'llariga nayza, bolta olishib, qurshab kelishadi. Manas ко 'zini ochsa tumtaraqay qochishadi». «Alpomish» va «Manas» qiyosiy tipologik jihatdan o'rganiladigan bo'lsa, ularda quyidagicha yaqinlik tomonlari borligini ko'ramiz: 1. «Alpomish» va «Manas» eposlari turkiy xalqlarning qadimiy qatlamlari mavjud yodgorligi bo'lib, har ikki asarning mavzui bitta, xalqning va epos qahramonlarining dushmani bosqinchi qalmoqlar. 2. Ikki eposning ham g'oyaviy yo'nalishi bir masalaga qaratilgan: tarqoq turkiy qabila va urug'larni birlashtirish, turkiylarning yagona mamlakatini tuzish, kuchni mustahkamlab, bosqinchilarni yurtdan haydab chiqarish. 3. «Alpomish» hamda «Manas» eposida qabila pahlavonlarining taqdirida ham yaqinlik bor. Alpomish va Manas ota-onasining yolg'iz farzandlari. Ularning har ikkalasi ham olti-yetti yoshida bahodir, alp sifatida ko'rina boshlaydi. 4. Alpomish va Manas otga mehr bilan qarashadi, otni yigitning ko'rki deb bilishadi. Ular tug'ilgan kuni Manasning Oqulasi va Alpomishning Boychibori zotdor biyalardan tug'iladi. Bu otlar epos davomida qahramonlaming yaqin

do'stiga, og'ir mushkullarni echishda madadkor kuchga aylanadi. 5. Alpomish va Manas aqlli, go'zal, jasoratli ayollar bilan oila quradi. Barchin va Xonekey mardlikda yigitlardan qolishmaydigan obrazlardir. 6. Ikki eposda ham asar qahramonlarining kelishmovchiligi manzaralari yaratilgan. Agar «Alpomish»da Boybo'ri va Boysari qalmoqlar yurtiga ko'chib ketsa, «Manas»da ko'zkamonlarning qarindoshlari Manas bilan arazlashib, qalmoqlar yurtiga ko'chib boradi va uning dushmaniga aylanishadi. Turkiy qabilalar o'rtasidagi bunday ixtiloflar asar syujetini rivojlantirishga xizmat qilgan hodisalardandir. Demak, bu ikki epos badiiy obrazning yaratilishi bitta o'zakka, bitta syujet manbalariga asoslangan. Turli xil bosqinchilik urushlari bir mamlakat ostiga uyushgan turkiy qabilalarni dunyoning uzoq qit'alariga bo'lib yuborishi hamda .ularning urug'larga, so'ngra xalqlarga ajralib ketishidan qat'i nazar bir xil syujetga ega bo'lgan eposlarni o'z xotiralarida saqlaganlar, ikkinchidan bu syujetni o'z taqdirlari bilan bog'lab rivojlantirganlar. «QO'RQUT OTA KITOBI» VA UNING TURKIY ADABIYOTDA TUTGAN O'RNI Adabiyotshunoslikda «Kitobi dada Qo'rqut» - «Qo'rqut ota kitobi» ozarbayjon xaiq og'zaki ijodiga nisbat berilgan. Asar 1950-yilda Bakuda nashr etiidi. Bu asar ozarbayjonlar o'rtasida VIl-VIII asrlarda, hali ozarbayjon tilida yozma adabiyot unchalik taraqqiy etmagan bir sharoitda «Kitobi dada Qo'rqut» nomi bilan mashhur bo'lgan. Eposga jahon adabiyotshunosligi katta qiziqish bilan qarab kelgan. 1835- yilda nemis sharqshunosi Dits (1751 -1817) o'g'uzlaming o'n ikki qismdan iborat «Qo'rqut ota kitobi» asarini nemis tilida nashr ettirdi. Bu eposning qo'lyozmasi Drezden shahrining kutubxonasidan topilgan edi. Tarjima katta shov-shuvga sabab bo'ldi. Chunki bu eposda Gumerning «Odisseya» asaridagi Polifem obraziga o'xshash bir ko'zli odam obrazi rnavjud edi. Xo'sh. «Qo'rqut ota kitobi» eposi qachon yaratilgan? Turkiylarning o'g'uz urug'i VI-VIII asrlarda Oltoy va Markaziy Osiyoda, keyinchalik Kichik Osiyo, Povolje. Qofqazorti hududida yashay boshlashgan.

«Qo'rqut ota kitobi»ning qo'lyozmasi XVI asrga mansubdir. Albatta, bu qo'lyozma uning shakllangan, tugal asarga aylangan nusxasidir. Epos syujetining tug'ilishi «Odisseya» singari miloddan avvalgi asrlarga to'g'ri keladi. Doston XII qismdan iborat. «Qo'rqut ota kitobi»ni o'rganishda V. V. Bartold, V. M. Jirmunskiy, A. Kononov. A.Yu. Yakubovskiy kabi turkiyshunoslarningxizmati katta. Bu asarda turkiy xalqlar dostonlarida rnavjud qahramonlar obrazi alohida o'rin egallagan. Bu esa «Qo'rqut ota kitobi» turkiy dostonlar majmuasini eslatadi. V.M.Jirmunskiy epos variantlaridan biridaAruz(ayrimvariantlardaUruz)Afrosiyobningo'g'li deb ko'rsatilganligini ta'kidlaydi. Turk olimi R.O'zdek t i k l a g a n «Alp Er To'nga» dostonida esa Alp Ariz Afrosiyobning ukasi, Peshengning ikkinchi o'g'lidir. Aruz «Qo'rqut ota kitobi»dagi markaziy obrazlardan bisoblanadi va u ulkan pahlavon sifatida tasvirlanadi: «To'qson qo'yning terisidan tikilgan po'stini to'pig'iga yetmaydi, o' niab qo'yning terisidan tikilgan telpagi sochini ham yopmaydi. Tushligiga o'niab qo'ylar yetmaydi». Alp Aruz bu xususiyati bilan afsonaviy turkiy bahodirlarni - Alpomish va Manasni eslatadi. Alp Aruz o'g'uzlarning asosiy pahlavoni va xoqoni Qozonbek (yoki Salar Qozon)ning o'g'lidir. Demak, V. M. Jirmunskiy ko'rsatganidek, Aruz Afrosiyobning o'g'li bo'lsa, u holda Qozonbek Afrosiyobning muqobil nomlaridan biridir. Zotan, eposda uning «qabiia va urug'lar sheri», «qora olomon yo'lbarsi», «qora to'riq xo'jayini» deb ulug'lanishi turkiy adabiyptdagi Alpomish, Alp Er To'nga obrazini yodga soladi. Qozonbekning xotini Burla xotun. U o'z eriga sadoqatli va mard ayol. U g'ayri dinlarga asir tushgan o'g'li Aruzbekni ozod qilishda eri qatorida turib jang qiladi. Pahlavon ota, ona va o'g'il haqidagi syujetlar eposning II, IV, XI, XII qo'shiqlarida o'rin olgan. Professor X. Ko'ro'g'li ham «Qo'rqut ota kitobi»da Afrosiyob afsonalari bilan bog'liq syujet tasvirlarini ko'radi. Uning kuzatishicha, Firdavsiyning «Shohnoma»sidagi Bajan va Maniji (Afrosiyobning qizi) obraziga xos xususiyatlar

Bamsi va Bonuchechak obrazlarida berilgan. Bonuchechak ham o'z xizmatkor qizlari bilan cho'lda ov qilib yurganida bo'lg'usi eri bilan uchrashadi. Yoki Qo'rqutning o'limdan qochib yurishi Afrosiyob («Shohnoma»dagi tasvirlar bilan qiyoslaganda) taqdirini eslatadi. «Qo'rqut ota kitobi» turkiylarning juda qadimiy asarlaridandir. Shu sababli ham unda o'g'uz qabilasiga ham mansub bo'lmagan turkiylarning orzu-umidlari, qahramonlik fazilatlari, xoqonlarini ulug'lash ruhi singishib ketgan. Professor A. Fitrat bu eposda boshqa qahramonlik eposlarining ham syujetlarini ko'rgan edi: «Alpomish» dostonining oxirgi qismi (ya'ni, Alpomishning qalmoq zindonidan qutulib eliga qaytishi) ham «Kitobi dada Qo'rqut»dagi uchinchi hikoya: «Boy Bo'ri o'g'li Berek» hikoyasiga juda o'xshashdir». Bu fikrni T. Mirzayev shunday davom ettiradi: «Yozma manbalar orqali bizgacha yetib kelgan «Kitobi dada Qo'rqut»ning uchinchi bo'yi (dostoni) «Bamsi Bayrak» syujet voqealari jihatidan «Alpomish» dostoniga yaqin turadi. Bu syujetdagi bir dostonning bir necha xalqlarda mavjudligi ularning milliy o'ziga xosligini ink or etmaydi. Chunki bu dostonlarning qadimiy tarixiy-hayotiy asoslari bir bo'lsa-da, ularning har biri keyingi taraqqiyotda o'zlari mansub bo'lgan xalqning epik an'analari doirasida rivojlandi, og'zaki ijro va ijod sharoitlarida yashashda davom etdi». Doston quyidagi syujetga ega: Boy Bo'rabekning farzandi yo'q edi. U o'g'il ko'radi. Unga Bamsi deb ism qo'yadilar. Bijonbek qiz farzand ko'rsa, uning o'g'liga berishga va'da qiladi. Uning xotini qiz tug'adi. Unga Bonuchechak deb ism qo'yishadi. Bamsi pahlavon yigit bo'lib ulg'ayadi. U bozirgon qabilasini dushmandan ozod qilganligi uchun Qo'rqut ota unga Bayrak (bo'z ayg'ir) nomini beradi. Bamsi Bayrak ovda Bonuchechak bilan uchrashadi. U Bonuchechakni ot choptirish, o'q otish musobaqasida yengadi. Bijonbek avvalgi va'dasini unutib, qizini Boyburt qal'asining begjga ataydi. Josuslar unga bo'z otli Bayrak Bonuchechakka uylanishi haqidagi xabarni yetkazishadi. Boyburt qal'asi begining odamlari tunda Bayrak o'toviga bostirib kirishadi va uni yigitlari bilan birgalikda

asir olishadi. Bamsi 16 yil asirlikda qoladi va Век qizining yordamida ozod bo'ladi. Yurtiga kelsa ukasi Yoltojiq akam o'ldi, deb Bonuchechakka uylanish to'yini qilayotgan edi. Bamsi o'zini tanitmaydi, devona niqobida to'yga qatnashadi. To'yda kamondan o'q olish musobaqasi bo'ladi. Nishon kuyovning uzugini urish edi. Devonasifat kishi Yoltojiqning yoyi bilan nishonni mo'ljalga oladi. Ammo u sinibketadi. So'ngra Bamsining yoyini keltirishadi. Devona g'olib keladi. Kuyovning uzugi parchalanadi. Bamsi Bayrak tirik ekanligiga hamma ishonadi. BOYBO'RABEK O'G'LI BAMSI BAYRAK HAQIDA QO'SHIQ (PARCHA) Xonim, hey! Kam Gan o'g'li Boyinturxon o'rnidan qo'zg'alib, chodirlarfti tayyorlashni amr etdi. Ko'plab chodirlarni qurishni, yerga minglab ipak gilamlarni to'shashni buyurdi. Ichki va tashqi o'g'uz beklari Boyinturxonning ziyofatiga to'plandilar. Boyinturxonning ziyofatiga Boybo'rabek ham keldi. Qora Quyunning o'g'li Qora Bo'dak kamoniga suyanganicha, Boyinturxonga yuzma-yuz o'tirdi. O'ngtomondan Qozonning o'g'li O'ruz, chap tomonda Qazilik Ko'ji o'g'li Iekenk joy oldi. Ularni ko'rgan Boybo'rabek ovozchiqarib, og'ir xo'rsindi. Uning boshidan es- hushi yo'qolgan edi. Shu sababli qo'liga ro'molchasini olar ekan. qattiq tovush bilan ho'ngrab yig'lab yubordi. Uning holatini ko'rgan o'g'uz beklari hayratga tushdilar. Boyinturxonning kuyovi Solor Qozon Boybo'rabekning yuziga tikilar ekan. shunday dedi: «Boybo'rabek! Nega yig'laysan, ko'z yoshi qilasan?» Boybo'rabek javob berdi: «Xon, Qozon. nega yig'lamayin. nega ko'z yoshi to'kmayin? Mening o'g'lim yo'q, tojdorim yo'q. aka-ukam yo'q, madadkorim yo'q! Ulug' Tan grim meni jazoladi. Beklar men o'z tojdorim uchun. o'z taxtim uchun yig'layman. Shunday kun keladi. men jonsiz yiqilaman, lekin mening o'rnimga, mening mol-mulkimga hech kim egalik qila olmaydi». Qozon aytadi: «Sening orzuing shumi?» Boybo'rabek aytadi: «Ha, shunday? Qani edi, menda o'g'il farzand bo'lsa, qani edi u Boyinturxon yonida bo'lib, unga xizmat qilsa, men esa unga qarab shodlansam. quvonsam, faxrlansam».

Boybo'rabek shu so'zlarni aytganidan so'ng boshqa o'g'uz beklari quyoshga qaradilar, qo'llarini ko'tarishib, duo qildilar: «Ulug' Tangri, senga o'g'il bersin», - deyishdi ular. Bu davrlarda beklaming sidqidildan aytilgan duolari, qayta-qayta o'qilgan fotihalarini Tangri eshitardi. Boybijanbek ham o'rnidan turib, shunday dedi: «Beklar mening haqqimga ham duo qilinglar. Ulug' Tangri menga ham qiz bersin» O'g'uzlarning qolgan beklari qo'llarini ko'tarishdi, duo o'qishdilar: «Ulug' Tangri senga ham qiz bersin», - deyishdi ular. Boybijanbek aytdi: «Beklar, agar ulug' Tangri menga qiz bersa. Sizlar guvohsizlar! Qizimni beshikda paytidayoq Boybo'rabekning o'g'liga kelinlikka aytib qo'yganim bo'lsin!» Birmuncha vaqtlar o'tdi. Ulug' Tangri Boybo'rabekka o'g'il Boybijanbekka esa qiz berdi. Bu haqda o'g'uzlarning barcha beklari eshitishib. xursand bo'lishdi. quvonishdi. Boybo'rabek o'z savdogarlarini chaqirib, ularga topshiriq berdi: «Quioq solinglar, savdogarlar! Ulug' Tangri menga o'g'il berdi. Sizlar yunon mamlakatiga boringlar. mening o'g'lim ulg'aygunga qadar unga munosib sovg'a keltiringlar!» Savdogarlar yo'lga chiqdilar. Kechasiyu kunduzi yo'l bosdilar. Ular Stambulga yetib kelishdi. Noyob va qimmatli mollardan xarid qildilar. Boybo'raning o'g'li uchun bo'z ayg'ir, mustahkam yoy, olti cho'qmorli gurzi oldilar. Shundan so'ng yana vatanlariga qaytish uchun yoiga otlandilar. Boybo'raning o'g'li besh yoshga to'ldi. Besh yoshdan o'nga, o'ndan o'n beshga o'tdi. U go'zal va botir yigit bo'ldi. Yugurishda burgut va kalxatlarni quvib yetardi. Bu davrda yoshlar qahramonlik ko'rsatib, biror dushmanning boshini kesmasa, qonini to'kmasa, unga ism qo'yilmas edi. Boybo'rabekning o'g'li otga minib, ovga jo'nadi. U yovvoyi qushlar izidan quvib, otasining yilqi to'dalariga lo'g'ri kelib qoldi. Bosh yilqiboqar unga peshvoz chiqib, otdan tushirdi va ziyofat qildi. Shu paytda vataniga qaytayotgan savdogarlar ularning yonidagi darada qo'nishgandi. Onik qal'asining yovuz

kishilari ularni kuzatdilar. Savdogarlar uxlaganidan so'ng besh у uztalonchi ularga hujum qildi va yuklarini taladi. Savdogarlarning kattalari asir olindi, yoshlari esa qochib, o'g'uzlar yoniga keldilar. Ular o'g'uzlar yerida chudir o'rnatilgani, unda o'zidan nur sochib turgan go'zal yigit o'tirganligini ko'rishdi. Uning o'ng va chap tomonida qirq yigiti bor edi. «Bu - o'g'uzlarning olijanob yigiti. Uning oldiga boramiz, yordam so'raymiz» - deyishdi va unga murojaat etishdi: «Yigit, yigit, bek yigit! Bizning arzimizni tingla, so'zlarimizga quloq sol! Biz o'g'uzlar mamlakatidan chiqib ketganimizga o'n olti yil o'tdi. Biz o'g'uzlarning bekiga boshqa mamlakatdan noyob va qimmatli mollar keltirdik. Biz Paseng darasida joylashgan edik. Bizga Onik qal'asidagi g'animlardan besh yuz kishi hujum qildi... Mollarimizni talon-taroj qildilar va qochib ketdilar. Bizning og'alarimiz asirga tushdilar. Biz senga boshimizni egib keldik. Yigit, bizning boshimizni qutqaz, bizga yordam ber!» Bazmda o'tirgan alpqomat yigit may ichishdan to'xtadi. Oltin qadahini yerga uloqtirdi va savdogar yigitlarga yuzlandi: «Nima deding? Meni boshlab bor! Mening kiyimlarimni, tezchopar otimni keltiringlar. Menga safdosh bo'lishni xohlagan yigitlar otlariga minishsin!» Savdogarlar oldinga tushishib, yo'l ko'rsatib borishdi. Talonchilar bir joyga to'xtashib, tortib olingan pullarni taqsimlashayotgan edi. Ularning yoniga sher yurakli, arslon kelbatli botir yigit yaqinlashdi. Bir so'z demasdan. yo'lto'sariarga qilich soldi. Ulardan bosh ko'targanini o'ldirdi. Adolat uchun jasorat ko'rsatdi. Savdogarlarga mollarini olib berdi. Savdogarlar shunday deyishdi: « Век yigit, sen mardlik ko'rsatding, bizga yordam berding. Kel, bizning mollarimizdan nimani xohlasang, shuni ol!» Yigitning ko'zi bo'z ayg'irga, olti cho'qmoqli gurziga va osin daraxtidan yasalgan kamonga tushdi. Ana shu uch buyum unga yoqib qolgan edi. Shu sababli u bunday dedi: «Quloq solinglar, savdogarlar! Bu bo'zayg'irni, kamonni va gurzini menga beringlar».

Bu so'zni eshitishib, ular ma'yus tortishdi. Yigit aytdi: «Savdogarlar. gapiringlar, men sizlardan ko'p narsa so'radimmi?» Savdogarlar javob berishdi: «Ko'p narsa emas! Lekin bizning bekimizning bir o'g'li bor. Biz bu uch buyumni unga sovg'a qihshimiz kerak». Yigit so'radi: «Beklaringizning o'g'li kim?» Ular aytishdi: «Bu - Boybo'raning o'g'li, uning ismi Bamsi». Savdogarlar shunday javob berishdi. Lekin Boybo'raning o'g'li ularning qarshisida turganini bilishmas edi. Yigit barmog'ini tishlab, xayolga cho'mdi: «Bu yerda hojatning evaziga olgandan ko'ra, yaxshisi otamning huzurida iltifotsiz olganim ma'qul». U otiga egar-jabdug'ini bosib, yo'lga tushdi. Savdogarlar uning izidan termulib qoldilar: «Xudo haqqi, olijanob yigit, mard yigit ekan», deyishardi ular. Yosh bahodir yigit uyiga, otasi huzuriga keldi va savdogarlar qaytishganligi haqidagi xabarni aytdi. Otasi xursand bo'ldi, savdogarlar sharafiga chodir o'rnatish, ipak gilamlarni to'shashni aytdi. O'z o'g'liga o'ng tarafga o'tirishni buyurdi. Yigit savdogarlar bilan bo'lgan voqeani, yo'lto'sarlarning mag'lubiyati to'g'risida bir so'z demadi. Savdogarlar kelishdi, boshlarini egib, bekka ta'zim qilishdi. shu payt ko'zlari talonchilarning boshini olgan, qonini to'kkan yigitga tushdi. U Boybo'rabekning o'ng tomonida o'tirar edi. Savdogarlar kelib, yigitning qo'lidan o'pdilar. bu jltifotni ko'rgan Boybo'rabek qahrlandi va savdogarlarga shunday dedi: «Yaramaslar! Yaramasdan tug'ilganlar! Sizning qarshingizda otasi turgan paytda o'g'lining qo'lidan o'padilarmi?». Ular shunday javob berdilar: «Xonim, hey! Bu yigit sening o'g'lingmi?!» «Ha, bu mening o'g'hm bo'ladi», - dedi bek. Ular aytdilar: «Agar shunday bo'lsa, biz uning qo'lini avvalroq o'pganimizdan sen qahrlanma, xonim! Agar sening o'g'ling bo'lmaganida, bizning raollarimiz

Gurjistonda yo'qolardi. Bizhammamizasirlikdaqolardik». Boybo'rabek aytdi: «Chindan ham mening o'g'lim g'ayridinlarning boshini oldimi, qonini to'kdimi?!» «Ha, u boshini oldi, qonini to'kdi, kurashda yerga yiqitdi», - dedi savdogarlar. «Demak, bu o'spiringa nom berishning vaqti kelibdi-da?» «Ha, mening sultonim, vaqti juda kelgan». Boybo'rabek o'g'uzlarning boshqa beklarini yig'di, ularni ziyofat qildi. Ziyofatga Qo'rqut ota ham keldi, yigitga ism qo'ydi. U aytdi: «Mening so'zlarimni tingla, Boybo'rabek! Ulug' Tangri senga o'g'il berdi, saqlaguvchi ham uning o'zidir. U qora kunlarda bizning suyanchig'imiz bo'ladi. U bizning oldimizdagi qoraqayg'ularni ko'taradi. Ulug' Tangri uning yuksalishiga yordam beradi, toshqin daryolarni iziga soladi. Ulug' Tangri sening o'giingga kofir talovchilarga qarshi kurashda omad beradi, sen o'g'lingni Basam deb ataysan. Endi uning ismi Bamsi Bayrak, bo'z ayg'irning xo'jayini bo'lsin. Uning ismini men berdim. Uzoq umrini unga Tangri bersin!» O'g'uz beklari qo'llarini ko'tarishib, duolar qildilar: «Bu nom shu yigitga baxt keltirsin», - deyishdi ular. Hamma beklar ovga ketishdi. Bayrak bo'z ayg'irini keltirishni buyurdi va unga o'tirdi. Favqulodda o'g'uzlarning oldidan echkilar podasi o'tib qoldi. Bamsi Bayrak ulardan birining orqasidan quvdi. Echki uzoq qochdi va nihoyat bir joyga kelib to'xtadi. Bekimiz u yerda nimani ko'rdi, deb o'ylarsiz? Ko'm-ko'k maysalar bilan qoplangan o'tloqqa qizil chodir o'rnatilgandi. «Bu chodir kimniki bo'lishi mumkin?» - deb o'yladi Bamsi Bayrak ajablanib. U bu chodirda go'zal qizlar borligini sira o'ylamagan edi. Chodirga yaqinlashar ekan, avval hayajon bosdi, nihoyat shunday xulosaga keldi: «Nima bo'lsa ham mayli, men o'z ulushimni olaman». U chodirga kirdi, echkini so'ydi va atrofga qaradi. Bu chodir beshikdayoq Bamsi Bayrakka atalgan Bonuchechakniki edi. Bonuchechak Bamsi Bayrak qilayotgan ishni ko'rdi. «Qaranglar, qizlar! Qandaydir bir yaramasdan tug'ilgan bizga bahodirligini namoyish qilmoqda. Boringlar, ovdan bizga ham ulush talab qilinglar-chi, nima der ekan?!» - dedi u.

Ayollardan biri, uni Qisircha checha deb aytishardi, Bamsi Bayrakning oldiga bordi, ulushni talab qildi: « Век yigit, bizga ham echkining bir bo'lagini ber», - dedi u. Bayrak aytdi: «Hey, qiz! Arzimni eshit, men ovchi emasman. men bekning o'g'liman, hammasini olinglar. lekin savol bersam, xafa bo'lmaysizlar. Bu chodir kimniki?» Qisircha checha javob berdi: « Век yigit, bu chodir Boybijanbekning qizi Bonuchechakniki». Bu xabarni eshitgach, begimiz, Bayrakning qoni qaypadi, lekin odob bilan orqasiga qaytdi. Qizlar echkini olib borishib, malika Bonuchechakning oldiga qo'ydilar. U echkiga tikilar ekan, semiz, sbohona ekanligini ko'rdi. Bonuchechak aytdi: «Qizlar, u yigit kim ekan?». Qizlar aytishdi: «Malikam, Tangri nomi bilan qasam ichamiz, yigitning yuzi parda bilan to'silgan edi, lekin bu olijanob yigit, bek ekan, bekning o'g'li ekan». Bonuchechak aytdi: «Qizlar, gapimga quloq solinglar, meni Bayrakka atashganligini aytishgan edi. Mabodo, yuzi yopiqlik yigit o'sha emasmikin? Chaqiringlar, men undan so'rab ko'ray». Bayrakni chaqirdilar. Bonuchechak yuziga parda solingan holda uni so'roqqa tutdi: «Sen qayerdan kelmoqdasan, yigit?» Bayrak aytdi: «O'g'uzlarning ichki mamlakatidanman». «Ichki o'g'uzlardan kimsan, otang kim?» - dedi Bonuchechak. * «Mening otim Bamsi Bayrak, Boybo'rabekning o'g'liman», - dedi u. Malika aytdi: «Yigit, sen qanday orzu bilan biz tomonlarga kelding?» Bayrak aytdi: «Boybijanbekning qizi bor. Men uning qizini ko'rgani keldim». Qiz aytdi: «U shundayki, senga ko'rinishni sira xohlamaydi. Men Bonuchechakning xizmatkori bo'laman. Kel, birga ovga chiqamiz. Agar sening oting mening otimdan o'zib ketsa, bilgilki, uning otidan ham o'zadi. Kamondan ham o'q uzishamiz. Agar sen meni yutsang, bilgilki, uni ham yutasan. Keyin kurashga tushamiz. Agar sen meni yengsang, bilgilki, uni ham yengasan!»

Bayrak aytdi: «Roziman, otingga min!» Ular o'z otlariga o'tirishdi. Ot chopargachiqdilar. Otlar tizginini qo'yib yuborishdi. Bayrakning oti qizning otidan o'zib ketdi. Kamondan o'q uzdilar. Bayrak qizdan g'olib keldi. O'qi bo'laklanib, parchalandi. Qiz aytdi: «Yigit, gapimni eshit, shu paytgacha mening otimni hech kim quvib o'tolmagan, hech kim mening o'qimni bo'laklab tashlamagan edi. Endi esa kurashga tushamiz». Bayrak otdan tushdi. Ular bir-birlarining belbog'idan ushlashib, ikki bahodirga o'xshab, kuch sinashga kirishdilar. Bayrak qizning oyog'ini yerdan uzib ko'tardi. yerga tashlashni o'yladi, qiz ham Bayrakni yuqoriga ko'tardi, lekin yerga urishni o'yladi. Bayrak biroz charchadi, o'zicha o'yladi: «Agar bu qiz meni yiqitsa, boshqa o'g'uzlar ichida uyatga qolaraan, nomim kulgiga aylanadi». Bayrak shu so'zlarni aytar ekan, kuch-qudratga to'lishdi, qizning belbog'idan ushlab, ko'targancha, avval ko'ksiga bosdi va so'ngra beli bilan yerga tashladi. Qiz aytdi: «Yigit, Boybijanning qizi Bonuchechak men bo'laman!» U shu so'zlarni aytganida Bayrak quvonganidan, uni uch marta o'pib va bir marta yuzlaridan tishlab oldi. «Xon qizi, endi bizga baxt to'yini o'tkazishning vaqti keldi!», - dedi Bayrak va qo'lidagi oltin uzukni yechib, qizning qo'liga taqdi. Yana aytdi: «Bu uzuk tanishganimizning belgisi bo'ladi, xon qizi!» Qiz aytdi: «Endi shunday voqea bo'ldimi, orzuimizga yetishishimiz kerak, bek o'g'li!» «Kim biladi, Tangri biznihg peshonamizga nimalarni yozgan», - javob berdi Bayrak. . * * * «Qo'rqut ota kitobi»ning hamma dostonlarida Solor Qozon yetakchi obraz hisobianadi. Chunki uning obrazida yurtboshining qiyofasi gavdalangan. Bayrak Boyburt qal'asida asiriikda yotganida o'tayotgan karvonlardan o'z yurtining egasi Solor Qozonni so'raydi. Solor Qozon to'ydagi musobaqani kuzatib turadi, Bayrakka qoyil qolib. uni yoniga chaqiradi. Boyburtning qilmishini eshitib, uni mag'lub qiladi.

Qo'rqut ota xalqning quvonchli va tashvishli kunlarida ko'rinadigan, ularga maslahat va madad beradigan obrazdir. Shunday xususiyati bilan u bizga turkiy xalqlarning ilohiy maslahatchisi qiyofasidagi ulug' timsolni eslatadi. O'rni kelganda ta'kidlash kerakki, oltoy turkiylari osmon xudosini «Qo'r bo'ston» deb atashgan. Bizningcha, Qo'rqut - yaxshilik, baraka, baxt ulashuvchi, degan mazmunni ifodalaydi. Asar XV asrda yozib olingan. Bu uning hujjatlashtirilgan davridir. Aslida «Qo'rqut ota kitobi» Islom dini turkiy xalqlar hayotiga singishib ketmasdan ancha asrlar avval yaratilgan. Dostonning boshlanmasida Qo'rqut ota o'g'uzlar orasidagi eng birinchi odam deb ko'rsatilgan. # Demak, Qo'rqut ota o'g'uzlar uchun tarixning boshlanishi, o'g'uz urug'lari undan tarqalganlar. Asardagi bunday dalil Qo'rqut ota haqidagi syujetlar miloddan avvalgi asrlarda tug'ila boslilaganligini ko'rsatadi. Qo'rqut ota hamma narsani biluvchi, kelajakdan xabarlar beruvchi ulug' siymo sifatida tasvirlanadi. Uning bunday xususiyati miloddan avvalgi III minginchi yillarda yashagan Bilgamish xoqon haqidagi adabiy syujetlarni yodga soladi. Alisher Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asarida Qo'rqut ota to'g'risida shunday fikrlar aytilgan: «Turk ulusi orosida shuhrati andin ortug'roqdurki, shuhratqa ihtiyoji bo'lg'ay. Mashhur mundoqdurki, necha yil o'zidan burunqini, necha yil so'nqini kelurni debtur. Ko'p mav'iza omiz mag'izliq so'zlar orada bor». «Qo'rqut ota kitobi»dagi voqealar Qofqazorti hududlarida kechadi. O'g'uzlarning gruzinlar bilan jangi tasvirlariga keng o'rin berilgan. Tarixda miloddan oldingi VIII asrlardayoq gurjilar (Guriana) bilan kimmerlar (Gamirra) mamlakatlari o'rtasida keskin nizolar bo'lganligi haqida yetarlicha ma'lumotlar mavjud. OLTOY TURKIYLARI ADABIYOTI Oltoylar qadimiy qahramonlik eposlariga boy turkiy xalqlardan biridir. Ularning yashash o'rni Janubiy Mo'g'uliston va Xitoydan G'arbiy Sibirgacha bo'lgan kengliklardadir. Oltoylarning qahramonlik eposlari, ertak, qo'shiq, maqol va topishmoqlarida xitoy hamda jung'or bosqinchilariga qarshi kurash asosiy mavzu hisoblanadi. Fanda Oltoy kengliklarida odamlar juda qadim zamonlardan boshlab yashaganligi isbotlangan, paleolitga doir manzilgohlar

topilgan. Turkiy qavmlardan xunlar, uyg'urlar, Enasoy qirg'izlari, qoraxitoylar, mo'g'ullar yashaganlar. Miloddan avvalgi ikki ming yilliklarda qurilgan shahar qoldiqlaridan turli xil amaliy san'at namunalari qo'lga kiritilgan. Yaqin yillargacha (1948) oltoyliklar oyrotlar nomi bilan atalgan. Qadimgi xitoy tarixchilari Oltoy turkiylarini to'-kyular deb nomlashgan va ularni «xyun-nu» - xunlarining bir qabilasi deb bilishgan. Mo'g'ulistonning O'rxun daryosi atroflaridan topilgan Kul tegin, Bilga xoqon va boshqa yodnomalar oltoy turkiylaridan qolgan yodgorlikdir. Oltoy turkiylari boshqa, jumladan, Markaziy Osiyodagi turkiy qavmlar bilan yaqin aloqada bo'lishgan. Shu sababli ham ularning adabiyotida mushtaraklik tomonlari ham mavjud. Hozirgi turkiy qavmlar turli hududlarda yashashidan qat'i nazar, eng qadimgi dostonlarning syujetlari ularning har burning ijodida ma'lum darajada saqlangan. Masalan, «Alpomish» dostonining Markaziy Osiyodagi turkiylar (o'zbek, qozoq, qoraqalpoq)lardan tashqari. ozarbayjon va anatoliy turklari, boshqird va tatar, shuningdek, oltoy turkiylari o'rtasida aytilib kelinishi shundan dalolat beradi. Professor V.MJirmunskiy oltoy turkiylarining «Alip Manash» qahramonlik eposini Alpomish haqida yaratilgan dostonlarning eng qadimiy versiyalaridan biri deb hisoblaydi. Har ikki epos qiyosiy o'rganilganda, qahramonlar nomi (Alpomish - Alip Manash, otalari Boybo'ri - Boybo'rak) va syujetida (dostonlarning ikkinchi qismida Alpomish va Alip-Manash uzoq tutqinlikdan so'ng o'z yurtiga qaytadi hamda o'z xotinlarining «to'y»i ustidan chiqadilar) yaqinliklar bor. Oltoy turkiylaming qahraraonligi ulug'langan eposlar o'lkasi hisoblanadi. Bu asarlarning ko'pcliiligjda qadimgi turkiylarning diniy e'tiqodlari, rang-barang qahramonlik kurashlari aks etgan. «Xan-Pudey»da asar qahramoni osmon qizi - Tangrixonning qizi Teman - okoga uylanadi. «Ain-Shain-Shinshirga»da qahramon yerosti yovuzlik xudosi Erlik, «Altay buchay»da osmoniy dev Oqtoji bilan kurashadi. «Kelar Qusb>da tabiatdagi barchajonli vajonsiz narsalar qahramon Kelar Qushga bo'ysunadi, uning g'alabalarini olqishlaydi. Quyoshli Oltoydagi

barcha qushlar uning izidan uchadi, hayvonlar qo'shiq aytishib, uning orqasidan chopadi, tog'lar samo tomon bo'y cho'zadi, butun Oltoy unga quloq soladi. «Olamning yaratilishi» va «Ku lay» afsonalari mazmun- mohiyati bilan juda qadimgi asarlardir. Ularda shomonlik va buddizm ta'limoti ruhi seziladi. Har ikki afsonada ham Erlik obrazi yaratilgan. Bu obraz Erlik, Erlik biy, Erlik xon, Erklik xon nomi bilan Oltoy turkiylari ijodida keng tasvirlangan. Erlik o'lim ma'budi boiib, Tangriga hasad qilgan va yer yaratishga uringan. Erlikning bu harakatidan Tangri g'azabga keladi va uni yer yuzida yashashdan mahrum etib, yerosti hokimligiga jo'natadi. Bu asarlarning syujeti qadimgi Sanskrit adabiyotidan kirib kelgan deyishga asoslar bor. Chunki, «Olamning yaratilishi»dagi Mayto'ra nomi Sanskrit tilida «do'stlik bilan aloqador» ma'nosini beradi. Ikkinchidan, «Ku tay» afsonasi Sanskrit adabiyotining namunasi hisoblangan «Oltin yoruq» asari OLAMNING YARATILISHI Azalda faqat suv bor edi. Yer, osmon, oy va quyosh yo'q edi. Yana Tangri (xudo) bilan yana bir «odam» bor edi. Ular qora g'oz shakliga kirib, suv ustida uchib yurar edilar. Tangri hah biron narsa yaratmagan edi. Birdan «odam» shamol paydo qilib, suvni to'lqinlantirdi va Tangrining yuziga suv sachratdi. Bu «odam» o'zining Tangridan og'ir ekanini sezdi va suvga cho'kib, nafasi qayta boshladi. «Tangri, menga yordam ber!» deb baqirdi. Tangri unga «Yuqoriga chiq!» deb buyurdi, o'sha «odam» suvdan chiqdi. Tangri shundan keyin amr berdi: «Qattiq bir tosh bo'lsin». Suvning tubidan bir tosh chiqdi. Tangri bilan «odam» toshning ustiga o'tirdilar. Tangri «odam»ga «Suvga tushib, tuproq chiqar!» deb buyurdi. «Odam» suvning ostidan tuproq chiqarib, Tangriga berdi. Tangri bu tuproqni suvning ustiga otib yubordi va «Yer bo'lsin!» deb amr berdi. Shunday qilib, yer yaratildi. Shundan so'ng Tangri yana «odam»ga «Suvga tushib, tuproq chiqar!» deb buyurdi. «Odam» suvga tushdi va «O'zim uchun ham tuproq olayin», deb o'yladi. Ikki qo'liga tuproq oldi, bir qo'lidagi tuproqni «O'zimga boshpana quraman» deb o'ylab og'ziga soldi. U Tangridan yasbirincha yer yaratmoqchi bo'ldi. Bir qo'lidagi tuproqni Tangriga berdi. Tangri bu tuproqni sochib yubordi. Qattiq yer paydo bo'ldi. «Odam» og'ziga

solgan tuproq esa kattalasha boshladi. Nafasi tiqilib, bo'g'ilib, o'ladigan bo'ldi. Tangridan qocha boshladi. Qayerga borsa, faqat Tangriga duch kelaverdi. Bo'g'ilayotgan paytda: «Ey Tangri, haqiqiy Tangri, menga yordam ber!» deb yolvordi. Tangri unga «Nega tuproqni mendan yashirding? Og'zingda tuproq saqlayman, deb o'yladingmi?» deb so'radi. «Odam» javob berdi: «Yer yaratayin deb bu tuproqni og'zimga solgan edim», deya javob berdi. Tangri unga «01 og'zingdagi tuproqni!» deb buyurdi. «Odam» tuproqni otvorgan edi, bu tuproqdan kichik-kichik tepalar may donga keldi. Keyin Tangri unga shunday dedi: «Endi sen gunohkor bo'lding, menga qarshi yovuzlik o'ylab topding. Senga itoat qilgan xalqning fikrlari,*niyatlari yanada yomon bo'ladi. Senga itoat qilgan xalqning niyati toza, yaxshi bo'ladi. Menga itoat qilganlar quyosh ko'radilar, yorug'lik ko'radilar. Men haqiqiy Qurbiston nomini daman. Sening noming esa Erlik bo'lsin. Gunohlarini mendan yashirganlar sening xalqing bo'lsin, gunohlarini sendan yashirganlar mening xalqim bo'lsin». Shoxsiz, butoqsiz bir daraxt o'sgan edi. Bu daraxtni Tangri ko'rdi va «Shoxlarida meva bo'lmagan daraxtga boqmoq yaxshi emas, bunga to'qqiz dona shox bitsin!» deb amr qildi. Daraxtda to'qqiz dona shox bitdi. Tangri yana shunday dedi: «To'qqiz shoxning ko'chatidan to'qqiz kishi paydo bo'lsin va bulardan to'qqizta xalq paydo bo'lsin!» Shu payt Erlik bir to'da olomonning shovqinini eshitdi va «Nimaga shovqin bo'lyapti?» dedi. Tangri «Sen ham bir xoqonsan, men ham bir xoqonman, bu shovqin qilayotgan olomon mening xalqimdir», - deb javob berdi. Erlik «Bu qavmni menga ber», deb Tangridan iltimos qildi. Tangri unga «Xo'p, mayli, beraman, sen o'zing ham qara», dedi. Erlik «Turib, qarayin, Tangrining shu ulusini bir ko'rayin- chi», - dedi va olomonga qarab to'g'ri yurdi. Bir yerga keldi. Bu yerda insonlar, yovvoyi hayvonlar, qushlar va boshqa bir qanchajonlimavjudotlarni ko'rdi. Erlik «Tangri bularni qanday yaratgan, bular nima bilan oziqlanar ekan?» - deb o'yladi. Bu yerdagi odamlar bir daraxtning mevasi bilan ovqatlanar edilar. Daraxtning bir tarafidagi mevasidan yeyar edilar-u, boshqa tarafidagi mevadan og'izlariga ham olmas edilar.

Erlik buning sababini so'radi. Insonlar unga javob berdilar: «Tangri bizga bu to'rt butoqning mevasini yemoqni taqiqladi. Kun chiqish tarafdagi besh butoqning mevalaridan yemoqni buyurdi. Don bilan it bu daraxtning to'rt butog'idagi mevadan yemoqchi bo'lsalar, ijozat berma, deb amr berdi. Shundan keyin Tangri ko'kka chiqib ketdi. Beshta shoxning mevalari bizning ovqatimiz bo'ldi». Erlik Ko'rmus (shayton) bu gaplarni eshitgandan keyin Turungey degan bir odamni uchratib qoldi va unga «Tangri yolg'on so'zlagan, sen bu to'rttala shoxning mevasidan ham yeyaver», dedi. Qorovul ilon uyquga ketdi. Erlik ilonning og'ziga kirdi. «Daraxtga chiq!» deb buyurdi. Ilon daraxtga chiqdi, man qilingan mevadan edi. Turungey bilan xotini Momo Havo birga yurar edilar. Erlik ularga «Bu mevalardan yenglar», dedi. Turungey istamadi. Lekin xotini yedi. Meva juda shirin edi. Xotini mevadan olib, erining og'ziga soldi. O'sha zahoti har ikkisining tuklari to'kila boshladi, uyalib ketdilar. Daraxtlarning ostiga yashirindilar. Shu payt Tangri keldi. Butun xalq Tangridan yashirindi. Tangri hayqirdi: «Turungey, Turungey! Momo Havo, Momo Havo! Qayerdasizlar?» Ular «Daraxt ostidamiz. sening oldingga bora olmaymiz», deb javob qildilar. Ilon, it, Turungey, Momo Havo aybni bir-birlariga ag'dardilar. Tangri ilonga dedi: «Endi sen Ko'rmus bo'lding. Odamlar senga dushman bo'lsin, seni ursin, o'ldirsin». Keyin Momo Havora «Taqiqlangan mevani yeding, Ko'rmusning so'ziga uchding, endi sen homilador bo'lasan, o'g'il tug'asan, tug'ish azobini chekasan, so'ngra o'lasan», dedi. Turungeyga esa shunday dedi: «Ko'rmusning ovqatini yeding, menga quloq solmading, Ko'rmusning so'ziga kirding. Ko'rmusning so'ziga kirganlar uning o'Ikasida yashaydilar, mening nurimdan mahrum bo'ladilar. Qorong'ulik dunyosidan joy oladilar. Ko'rmus menga dushman bo'ldi, sen ham unga dushman bo'lasan. Menga quloq solsang edi, men kabi bo'larding. Endi sening to'qqiz o'g'ling, to'qqiz qizing bo'lsin. Bundan keyin men odam yaratmayman. Odamlarni sen yaratasan». Tangri Erlikka «Insonlarimni nega aldading?» dedi. Ko'rmus dedi: «Men aidadim, sen bermading, men esa o'g'rincha olmoqqa qapop qildim. Men oladiganim: Ot bilan qochsa, tushirib olib qolaman, aroq ichib sarxush bo'lsa, jang qilaman, suvga tushsa, daraxtga chiqsa, yana tortib olaman». Tangri

Ko'rmusga shunday dedi: «Uch qavat yerning ostida, oy va quyosh bo'lmaydigan qopong'uhk bir dunyo bordir. Men seni o'sha joyga otib yuboraman». Insonlarga shunday dedi: «Bundan so'ng sizlarga yemish bermayman. O'z-o'zingiz qiyinchilik bilan mehnat qilib tirikchilik qiling. Sizlar bilan gaplashmayman. Sizlarga Mayto'rani jo'nataman». Mayto'ra keldi, insonlarga bir qancha narsalar o'rgatdi. Arava yasadi. Ovqat tayyorlagani o't ildizlarini, isingani alangani yaratdi. Erlik Mayto'raga yolvordi: «Ey, Mayto'ra, sen men uchun Tangriga yolvor, ijozat bersin, keyin men Tangrining yoniga chiqayin. Mayto'ra Erlikni qabul qilishi uchun Tangriga oltmish yil yolvordi. Tangri Ko'rmusga shunday dedi: «Menga dushman bo'lmassan, insonlarga yovuzlik qilmassan, yonimga kel». Ko'rmus ko'kka Tangrining yoniga chiqdi. Tangriga sajda qilib, «Meni muborak qil, ijozat ber. keyin o'zim uchun ko'klar yaratayin». dedi. Tangri ijozat 6erdi. Erlik ko'klar yaratdi. Erlikning sheriklari (malaylari) ko'klargajoylashib, ko'p xalq bo'ldi. Tangrining odami Mangdashira shunday o'yladi: «Bizning odamlarimiz yer yuzida, Erlikning odamlari ko'kda. Bu ko'p yomon bir ishdir». Mangdashira Tangriga g'azab qilib, Erlikka qarshi urush ochdi. Erlik qarshi keldi* o'q bilan urib, Mangdashirani qochirdi. Mangdashira Tangri huzuriga keldi. Tangri «Qayerdan kelyapsan?» deb so'radi. Mangdashira «Erlikning malaylari ko'klarda, bizning odamJarimiz esa yerda joylashganlar. Bu juda yomon bir ishdir. Men Erlikning sheriklarini yerga tushirmoq uchun jang qildim. Faqat kuchim yetmadi, tushirolmadim». Tangri «Mendan boshqa kimsa unga qarshi kelolmaydi, Erlikning kuchi sendan ko'pdir. Faqat bir zamon keladiki, senga «Bor» (ko'paygin ma'nosida) deyman. O'sha zamon sening kuching Erhkning kuchidan ustun bo'ladi». Bunga Mangdashira bajonidil rozi bo'ldi, keyin uxladi. Bir kuni Mangdashira shunday o'yladi: «Tangrining «bor» degani shu bugunga o'xshaydi». Tangri Mangdashiraga dedi: «Ey, Mangdashira! Bugun bor, Erlikni ko'kdan quvasan, maqsadingga yetasan, undan juda kuchli bo'lasan. Mening kuchim,

qudratim, olqishim senga yetsin». Mangdashira sevindi, bir qahqaha otdi, «Miltig'im yo'q, yoyim, o'qim yo'q, nayzam yo'q, xanjarim yo'q... Faqat yolg'iz bilagim, qo'lim bor. Qanday qilib men Erlikka qarshi borayin», dedi. Tangri unga nayza berdi. Mangdashira nayzani olib, Erlikning osmoniga chiqdi. Erlikni yengdi, qochirdi. Uning osmonlarini qirib, parcha-parcha qilib tashladi, Erlikning osmoni parchalari yerga to'kildi. U zamonga qadar yer yuzi tep-tekis edi. Bu parchalardan tog'lar, qoyalar paydo bo'ldi. Mehribon Tangrining chiroyli ijodi tep-tekis yer bo'ylab egri-bugri bo'ldi. Erlikning hamma sheriklari yerga to'kildi, kimdir suvga tushdi, bo'g'ildi, kimdir daraxtga, kimdir toshga urildi, o'ldi, kimdir hayvonlarga urildi. o'ldi. Endi Erlik Tangridan yer istadi: «Mening osmonimni qirding. Endi boradigan yerim yo'q», dedi. Tangri uni yerning ostiga, qorong'ulik dunyosiga jo'natdi. Ustiga qavat-qavat qulflar qo'ydi. «Yuqoringda so'nmas otash bo'lsin, quyosh va oy yorug'ini ko'rmagaysan. Yana aytaman: yaxshi bo'lsang, yonimgachaqiraman, yomon bo'lsang, yana tubsizlikka surib yuboraman. Erlik «Men o'lgan odamlarning jonlarini olaman», dedi. Tangri «Men ularni senga bermayman, o'zing yarat», dedi. Erlik qo'liga bolg'a, bosqon, sandon oldi. Bir urdi - qurbaqa chiqdi, bir urdi - ilon chiqdi, bir urdi - ayiq chiqdi, bir urdi - to'ng'iz chiqdi, bir urdi - ilbir (qora qush) chiqdi, bir urdi -sulmus chiqdi, bir urdi - tuya chiqdi. Tangri keldi. Erlikning bolg'a, bosqon va sandonini olib o'tga tashladi. Bosqon bir xotin, bolg'a bir erkak bo'ldi. Tangri bu xotinni ushlab^yuziga tupurdi. Xotin bir qush bo'lib uchib ketdi. Bu qushning go'shti yeb bo'lmas, tuklari pat bo'lmagan «qurday» degan qush edi. Tangri erkakni ushlab, yuziga tupurdi. U ham bir qush bo'ldi, u «yatban» degan qush edi. Hamma mashaqqatlardan keyin Tangri xalqqa xitob qildi: - Men sizlarga boylik berdim, ovqat berdim, yer yuzida yaxshi, chiroyli va toza suvlar berdim, sizlarga yordam berdim. Sizlar yaxshilik qiling. Men osmonimga jo'nab ketaman, tez kelmayman». Solngra yordamchi ruhlariga xitob qildi:

- Shalyima! Sen aroq ichib, aqlini yo'qotganlarni, yosh bolalarni, bo'taloqlarni, sigir-buzoqlarini yaxshi saqla. Yaxshilik qilib, o'lgan marhumlarning jonlarini yoningga ol. O'zini-o'zi o'ldirganlarni olma. Boylarning moliga ko'z tikkanlarni, o'g'rilarni, boshqalarga dushmanlik qilganlarni ham olma. Men uchun va xoqoni uchun jang qilib halok bo'lganlarni ol, mening yonimga chiqar. Insonlar! Sizlarga yordam qildim, sizlardan yomon ruhlarni uzoqlashtirdim, fano ruhlar insonlarga yaqinlashsalar. ularga ovqat bersinlar. Shaytonlarning ovqatini yemang, yesangiz, ularday bo'lasiz. Mening otimni aytsangiz, himoyamda bo'lasiz. Endi men ketaman, lekin yana kelaman. Meni unutmanglar, meni, kelmaydi, desangiz, uzoqlarga ketaman. Qaytib kelganim zamon sizlarning yaxshilik va yomonliklaringizning hisobini qilaman. Hozircha mening o'rnimda Yapqara, Mangdashira va Shalyima qoladilar. Ular sizlarga yordam beradilar. - Yapqara! Sen yaxshi qara. Erlik sening qo'lingdan marhumlarning jonini o'g'irlamoqchi bo'lsa, Mangdashiraga ayt, u kuchli. - Shalyima! Sen yaxshi qara! Yomon ruhlar yerning ostidan chiqmasinlar. Agar chiqsalar, darhol Mayto'raga xabar ber, u kuchli. Ularni quvsin. Nayza bilan oy va quyoshni qo'riqlasin. Mangdashiraga ayt: u yerni va osmonni qo'riqlasin. Mayto'ra yaxshilardan yomonlarni uzoqlashtirsin. Mangdashira, sen yomon ruhlar bilan jang qil. Senga qiyin bo'lsa, mening otimni chaqir. Insonlarga yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarni o'rgat. Qapmoq bilan baliq ovlashni, jun to'qishni. chorva boqish hunarlarini o'rgat. Shularni aytgandan keyin Tangri ketdi. Mangdashira qarmoq yasadi, baliq ovladi, miltiq, o'q ijod qildi. Jun to'qidi. Tangri buyurganiday, insonlarga bir qancha narsalarni o'rgatdi. Mangdashira bir kuni shunday dedi: «Bugun meni shamol uchiradi va ko'tarib ketadi». Shamol keldi. Mangdashirani olib, ko'tarib ketdi. Yapqara insonlarga shunday dedi: «Mangdashirani Tangri yoniga oldi. Endi uni uchratmaysizlar. Men Tangrining elchisiman, men ham ketaman. Tangri qayerda turg'izsa, o'sha joyda qolaman. Sizlar o'rganganlaringizni unutmanglar. Tangrining hukmi shundaydir». Insonlarni o'z vatanlarida qoldirib, u ham ketdi.

KUTAY AFSONASI Qadim zamonda Inchyu nomli shaharda Chang toifasidan Ku Tay otliq bir bek bor edi. Inchyu o'sha shaharning begi bo'lib, juda ulutchi (jallod) bo'lgan edi, keyin bir marosimda to'y bo'lganda, ho'kiz, qo'y, to'ng'iz, g'oz, o'rdak, tovuqni, boshqa ko'p yovvoyi hayvonlarni qurbon qilib, mo'l ovqat va ichiralik berdi. To'y tugab, oradan uch kun o'tgandan keyin u bek balingdak (shol) bo'lib, og'ip kasalga chalindi. Kasallik tufayli fikr, so'zdan mahrum bo'lib, imo-ishora bilan tushuntirdi, nihoyat o'ldi. O'lib butun vujudi sovidi, yolg'iz yuragining tashqarisidagi bir parchasi butunlay muzlamadi. Uni ko'rib uyidagi odamlar katta yig'i-sig'i qildilar. O'likni ko'mgani eltmay, uch kun o'tkazdilar, to'rtinchi kuni tongda ertalab, marhumning sezgilari qo4zg'alayotganini ko'rdilar. U bek tirilib kelib yuqoriga o'tirdi, ovqat, ichimlik so'radi. Uni ko'rib, hamma qarindosh-urug'lari bu marosimga lo'plandi, ammo u kishilarning hammasi qo'rqib, qaltirib qocha boshladilar. uzoqlashdilar. Ularning qochganini ko'rib, Ku Tay bek ularni chaqirdi va shunday dedi: «Bu yoqqa kelinglar. ey yaxshilar. Men tirilganimga sizlar nega qochasizlar, qo'rqmanglar, men endi sizlarga tirilishim sababini so'zlab beraman. Burxonlar numi (muqaddas kitob, qonun - N.R.)ning ulug' tafsilotlarini ham eshitinglar», dedi. Keyin shunday so'zladi: «Men kasal bo'lganimda menga to'rt ruh, yaqin keldi. Biri katta qamchi tutgan. ikkinchisi o'roq tutgan, uchinchisi ombur tutgan. to'rtinchisi ko'k kiyimli bek ekan. Bir vaqt bu to'rt ruh, meni bir uy eshigiga olib keldi, keyin u ko'k bek otdan quyi tushib, meni chaqirdi. Men bekka yaqinlashganimda, u qo'ynidan bir qog'oz olib, menga o'qib berdi. O'qigach men bildimki, bitik o'sha kungi bizning lo'yda so'yilgan ho'kiz. qo'y, to'ng'iz kabi marhumlarning so'zi ekan. U so'z shunday edi: «Biz, hamma yilqilar, odamzodning yovuz qilmishlari tufayli bu zamonda yana hayvonot dunyosida yashayotgan edik. Qarz va to'lovlarni to'lagulik yil, oy, zamonlarni tugatib, hozirgi vujudimizni yo'qotib, odamzod dunyosida tug'ilmasligimiz mumkin edi. Shunday qilib, bizning hayvonot dunyosidagi ozodlik zamonimiz, kunimiz yana tugamadi. Inchyu shahridagi Chang toifasidan Ku Tay otli bek bizni o'ldirdi. Shuning uchun biz hammamiz ikkinchi marta yana hayvonot dunyosida burchimizni bajarishga

majburmiz. Shunday azobga duchor bo'lgan zamonda bizning ohimizni, azobimizni tushunadigan odam yo'q, so'zlagani kuchimiz, quvvatimiz yo'q. Uchinchi marta himoya qiladigan, qarshi turadigan kuchimiz bo'lgaymi? Bu ohimizga endi vijdon Tangrisi yetsin, deb yolvordiiar, boshlig'imiz seni tutib keltirishni buyurdi». Bu shunday so'z edi. Bitikdagi bu so'zlarni men tugal o'qib bitirdim. Keyin ko'k kiyimli bek: «Tutib, yaqinroq ohb kelinglar!» deb qichqirgan edi, uchta ruh menga yaqin kelib, biri arqon bilan bo'ynimni bog'ladi, biri azob berib nafasini bo'g'di. Biri qo'limni orqamga bog'lab, pastga yotqizib, katta qamchi bilan urdi. Keyin ruhlar shunday dedilar»: Ey odam, biz seni olib kelgani borganimizda, ular awalo, taqdir kitobiga qaradilar. Taqdir kitobida shunday bitilgan: «Sening hayoting muddati hali tugamagan, sen qancha-qancha jonli mavjudotlarni o'ldirgansan, sening hayotingni o'sha o'lganlar olgani kelganlar. Buni sen bilishing kerak», - dedilar. Bu so'zni eshitib, men ularga dedim: «Ey yaxshilarim, Tangrilarim kimki, u vaqtda zaiflarning olamida vujudi ko'zim bilan ko'rib-bilib yovuz ish qilgan bo'lsam. Yana shundan keyin qancha-qancha kishilarning son-sanoqsiz vujudlarni o'ldirganini ko'rdim. Hech bir kishining jazo olganini ko'rganim yo'q edi. Mening ustozim shunday qapor qildi, men azob-uqubatga duchor bo'ldim. Nima qilsam, qaytadan tirilgan bo'lar edim? O'zim ham bilmayman, adashgan yovuz qilmishimga qanday tavba qilayin? - dedim. Buni aytganimdan so'ng u ruhlar menga shunday dedilar: - Ey odam, o'ttizta jonli mavjudotlar qabilasidan Isti qabilasi boshlig'i bilan birga seni Erklig xonning saroyida kutadi. Qachon u yerga borsang, Erklig xonning kuchli, qahrli qonuni oldida bunday og'ir azoblardan qutula olmaysan», - dedilar. Bu so'zlarni eshitib, menda qo'rqinch, azob kuchaydi, har tarafga qochdim. Men pastga tushsam, oldinga tortadi, keyinga itaradi, uradi, yana qochaman, yana quvadilar, keyin men ularga yolvorib yana shunday dedilar: - Ey yaxshilarkim, men o'zim aytay, bu azoblarimdan qutulmoq yo'qdir. Endi men sizlarga o'tinaman, yolvoraman, men o'ldirganlardan yashirinib Erklig xon oldiga borganda, nima qilayin, shuni menga aytinglar, desam, ular menga shunday

dedilar: «Ey sen, agar o'lgan barcha mavjudotlar uchun qayg'urib, ruhingni toza qilsang, olamning umid va ishonchlarini o'zingga va'da qilib olsang, dono Tangri Tangrisi (budda) aytgan oltin yoruqlik bilan nur sochib turgan kitobni tugal bitirishga istak bUdirsang, bu azoblardan ozod bo'lib, qutulgay eding», - dedilar. Bu so'zni eshitib, men avvalo ruhimni toza qilib, u jonivorlarni o'idirgan yovuz o'lutchidan pushaymon bo'1 dim. Keyin ostin yoruqlik bilan nur sochib turgan, hamma narsadan ustun turgan numni toza ruhimga keltirib, to'liq. tugal bitishga va'da berdim. Yana bu num xazinani bitishga kuchli.istak tufayli, yaxshi ishlarim kuch-qudrati tufayli hayvonot olamidagi mavjudotlar achchiq va qiyin azoblardan qutqarildilar. Shundan so'ng toza ruh bilan baxt so'rab, baland ovoz bilan qichqirdim: «Hamma narsadan ustun turgan num xazinani tugal bitib. Tangrili dunyoda xizmatkor bo'lgayman, yovuz o'litchilarimning yomon niyatlari yo'qolsin». deb ovozimni juda ko'tarib gapirdim. Shunday deb yugurib, bir shahar darvozasini ko'rdim. Meni u shahar darvozasiga olib kelib bir qorong'ulik ichiga kiritdilar va tog' tomonga yuzlantirdilar. Tog'ning yuqorisiga qarasam, oldinda Erklig xon o'tiribdi. Borib ko'rdim. Cho'l joyda son-sanoqsiz odamlarning bo'yinlari bo'g'ilgan, qo'l-oyoqlari bog'langan. o'z so'zlarini aytib. gunohlarini bo'lishib turar edilar. U cho'lning ichi yana kuchli yolvorish. tavba, mungli ovozlar bilan to'la edi. Ruhlar Erklig xonga. Ku Tay otli odamni keltirdik, deb aytdilar. Otimni eshitishi bilanoq u: «Ey xizmatkorlar, u odamning yovuz qilmishlari juda ko'p, u katta gunohkor. Nega uni juda kech olib keldingizlar?! Endi uninghomiylarini olib kelinglar. U laming so'zlarini eshitaylik», dedi. Erklig xonning bu yorlig'ini eshitib, meniolgani kelgan xizmatkorlar tashqarigachiqdilar. chaqirdilar, qichqirdilar, tilab. istab topmaganlaridan keyin, qaytib kelib, topmadik. dedilar. Keyin Erklig xon yana xizmatkor ruhlarni mening homiylarimni bag (qabila nomi) mavjudotlari orasidan istashga jo'natdi. Keyin u xizmatkor ruhlar kelib, istab, hammadan so'rab, yana topmadilar. Erklig xon oldiga kelib topmadik, dedilar. Erklig xon uchinchi marta beshta yoiga ruh jo'natdi. Ruh beshinchi yo'ldan qaytib keldi. U ruhning xizmatkori Erklig xonga bitik keltirib berdi. Erklig xon uni ochib o'qidi, bu bitikda shunday-shunday yozilgan edi: «Falon kuni

odamzod olamidagi Chang toifasidan Ku Tay otliq odam jonli mavjudotlarni o'ldirgani uchun pushaymon bo'lib, oltin rangli yorug'. yaltiroq, hammadan yuqori turadigan num kitobni butunlay yozib tugatishga istak tug'dirib, baxt so'radi. Shuning kuchi sababli Ku Tay otlig' jallod odamning jonli mavjudotlari avval hayvonot olamida bo'ldilar. Keyin hayvonot olamidan o'tib, odamlar olamida tug'ildilar». Erklig xon bu tavbanomani o'qib, xursandlik bilan menga dedi: «Ey Ku Tay. sen garchi tirikiarni o'idirgan bo'lsang ham, yana ularni qutqarishga. oraon qoldirishga amr etding. Sen shundaysanki, eng kuchli, qattiq va'da, haroratliko'ngil bilan shohkitob nomli buqimmatli kitobni bitib, bu zamonda xizmatkor bo'lishga istak bildirding. Baxtli ruhning kuchi bilan o'zing o'ldirgan mavjudotlar hayvonot dunyosi azoblaridan qutulsinlar, deb baxt tilading. Shu sababdan ko'p mavjudotlar hayvonot dunyosidagi azoblardan qutulib, odamzod dunyosida tug'ildilar. Endi ey tiriklar, o'lma, olam baxt-saodatlari bilan ham o'zingni asoratga solma, yomon ishlar qilma, yaxshi ishning kema, ko'prigini qilgin, yaratgin, deb meni ozod qildilar. Men ozodlik varaqasini olib, u shahardan keldim. Bu xuddi o'yinday edi. Men tush ko'rdim va uyg'ondim, mening tirilishim shundaydir», - dedi Ku Tay. Bu so'zlarni eshitib, u davrada yig'ilgan barcha kishilar hayron bo'ldilar, ajablandilar. Mukammal, dono Tangri tangrisi Burxon numining ulug' kuchiga ortiqroq toza, haroratli ko'ngil bog'lab, yuzdan ortiq kishi bu num xazinani topishga kirishmoqchi bo'ldilar. Ammo shahar xalqi bu numni istab topmadilar. Nihoyat Inchyu shaharidagi Suvasdiq Su otli sangram (ibodatxona)dan topishib, ko'chirishga oldilar. Ku Tay bekning oilasi, yaqinlari uydagi kattayu kichiklar bu dunyoda «o'zlik» (vujud o'lishi) so'zini butunlay tashlab, bu num xazinani o'rgandilar, ijro etdilar, bitdilar. ko'chirib yozdirdilar. o'qitdilar. U yer yuzida yashashdan mahrum. «MAADAY QORA» Oltoy turkiylari ijodida qahramonlik eposlari alohida o'rin egallaydi. «Maaday qora» shunday dostonlardan biri hisoblanadi. Bu eposning oltoyliklar o'rtasida «Kan

Pyud», «Kan Tutay». «Eskyus Ool», «Temirbiy», «Kan Saru» va boshqa nomdagi variantlari ham mavjud. Oltoy qahramonlik eposlarining tadqiqotchisi S.Suruzakovning ta'kidlashicha, «Maaday qora» nomi bilan tarqalgan syujet yuqoridagi dostonlarning hammasidan mukammaldir. Qadimiyligi saqlangan oltoy eposlarida qahramonlarga rang sifatini berish an'anasi mavjud. Masalan, «Aq Bo'qu», «Qara Bo'qu» nomlari uchraydi. Oltoyliklar tog' atrofida (oq, qora, jigarrang) va daryo bo'yida (oq, qora, ko'k) yashaydigan kuchli ovchi yoki jangchilarga shunday laqablar qo'yishgan. Aytishjoizki, oltoyliklarning Aq Bo'qu (Oq Buqa) va Qara Bo'qu (Qora Buqa) deb nomlangan qahramonlarining ismlarida kuchli odamlarni Buqa -Ho'kizga tenglashtirish ho'kiz odam haqidagi afsonalarga yaqindir. Demak, Maadayga qora sifatining berilishi ham jangovar va kuchlilik ramzidir. Qahramonlarni rang sifatlari bilan atash qadimiylik belgisidir. Shuningdek, Maaday qoraning o'g'li Ko'gudey Mergenni ruh-parilar enagasi tarbiyalashi ham uning qadimiy qatlamlarini ochadi. Yoki Maaday qora o'g'liga yaqin qo'shnisining qiziga uylanishni maslahat berganida, u «Osmon va Yerning o'rtasida yashovchi» Oy xoqonning qiziga uylanishini aytishi, o'z maqsadi yo'lida qahramonlik ko'rsatishi ham doston qadimgi miflardan oziq oiganligini isbotlaydi. «Maaday qora» to'rt qo'shiqdan tashkil lopgan dostondir. Uning bosh qahramoni Ko'gudey Mergan. Lekin epos uning otasi nomi bilan atalgan. Birinchi qo'shiq Maada.y qoraga bag'ishlangan. Bizga Maaday nomi antik davr tarixchilarining kitoblari orqali tanishdir. Ya'ni, VII asrda yashagan turk xoqoni, keyingi asrlar fors-tojik adabiyotida Afrosiyob, turkiy adabiyotda Alp Er To'nga nomi bilan tasvirlangan shaxsning nomi Madidir. Oltoyliklarning qahramonlik eposi yaratilishiga skiflar xoqoni Madining ham shaxsiyati asos bo'lgan. deb aytish mumkin. Doston quyidagi satrlar bilan boshlanadi:

A lip о 'zi qizil o 'rttiy А к chiraylu el - albatbi A hay to 'rbin о 'dup о 'sko 'n. Yarash chechen tildo' aymak. Yildiz cholmon ко 'stu aymak, Qo 'nnin ко 'zin bo 'klup chikkan. Ко 'ren tayga ho 'rkey bergen, Ко ' го 'regen to 'rbay kaytm. (Mazmuni: Alp bahodirning yuzi qip-qizil olovday. U el va urug'lariga cga. U chiroyli bo'Igan bepoyon Oltoyning tuprog'ida o'sdi. Eli gapga chechan. o'tkir so'zli. Ko'zlari xuddi yulduz, tumanni tarqatgan porloq quyoshga o'xshaydi. Chiroyli o'lkada to's-to'polon hayot kechirishadi). Bu misralarda Alp Maaday va u xoqonlik qilayotgan mamlakat xalqiga xos bo'Igan xususiyatlar aks etgan. Doston muqaddimasi Alp Maadayning adolat bilan xoqonlik qilayotgani, uning xalqi, oti hamda xudolar (yerostiniki Aybiston va osmonniki Qo'rbuston) sha'niga maqtovlar keltiriladi. Xoqonning oti Karish Quloqqa yuksak baho beriladi. Maaday qora Oltoy va qo'sbni mamlakatlarda o'z xalqini xavf-xatardan saqlab kelgan xoqon sifatida mashhur edi. Dostonda unga qarshi xoqon Qora Quia obrazi yaratilgan. U o'zida barcha yomonliklarni umumlashtirgan hukmdor timsolidir. Uning nafasi shunchalik sovuqki. oqayotgan daryo ham muzlaydi. Qora Quia Maaday qoraning mamlakatini bosib olib. xalqini mol. xoqonini cho'ponga aylantimioqchi bo'ladi. Lekin maqsadiga erisha olmaydi. Maaday qora yoshi o'tib. belidan quvvati ketayotganda yolg'izo'g'il ko'radi. Bola pahlavon bo'lib ulg'ayadi. Uning sifatlari shunday: ko'kragi oltin. yelkasi kumush rangda. Ikki kunda «Ona». olti kunda «Ota» so'zlarini aytadi. U ayiq terisi po'stagida uxlardi. Arslon terisi esa unga bolish edi. Maaday qora o'g'lini Ko'gudek Mergan nomi bilan ataydi. Xoqon hayotdan yashash umidi so'na borar ekan, o'g'liga vasiyat qiladi: «Oltoy xalqi osuda, tinch yashadi. Bugun kuch-quvvatim ketayotgan paytda Qora Quia Oltoydagi yetmish urug'ni o'ziga bo'ysundirmoqchi. Xalq va ota nomusi uchun undan o'ch olishing kerak». Ko'gudey Mergan pahlavonlikda Alpomish, Manas bilan teng turadigan qahramonlardandir. Uning ayiq terisining po'stagida uxlab, arslon terisini boshiga bolish qilishida pahlavonlik xususiyatlari yanada bo'rtib ko'ringan. Mergan uning

nomiga ham munosib belgidir. Uning ismida botirlik, dushmanni xato qilmasdan urib yiqitish sifatlari umumlashgan. Ko'gudey o'z xizmatkori Tastaraka (bunday xizmatkorlar, ya'ni pahlavonning yonidagi qui obrazi turkiylarning boshqa eposlarida ham bor) bilan Qora Quia mamlakatiga keladi va uni o'ldirib, xalqni ozodlikka chiqaradi. «Maaday qora» dostonida oltoylarning yetmish urug'i butun turkiy qavm va qabilalarning umumlashgan belgisi darajasiga aylangan. Maaday qora esa ana shu qavmlaming otasi, xoqoni edi. U xoqonlik davrida Oltoyga biror-bir bosqinchi oyog'ini qo'ymagan. U keksayib qolgani bilan elini bosqinchi xoqonlarga berishga, xalqi mol, o'zi cho'pon bo'lishga yo'l qo'ymaydi. Ko'gudey Mergan odil va pahlavon turk xoqonlarining yangi avlodi sifatida namoyon bo'ladi. Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodi boy merosga va mavzu rang-barangligiga ega. Qozoqlarning «Er Targ'in», «Alpamis», «Qambar botir», qoraqalpoqlarning «Qirq qiz», hakaslarning «Oltin arig'», Oltoy turkiylarining «Ay kuchin» va boshqa asarlarida ham qadimgi turkiy xalqlar hayotiga xos mushtarak xususiyatlar ifodalangan. Masalan. qoraqalpoqlarning «Qirq qiz» dostoni ham qahramonlik eposlaridan biridir. Doston syujetida massagetlar malikasi To'maris. saklar malikasi Zarina qahramonligi borasida xos tasvirlar saqlangan. Epos qahramoni Guloyimdir. U dugonalari (antik davr yunon tarixchilarining kitoblarida keltirilgan amazonkalar kabi) va sevgilisi Arslon bilan birgalikda mamlakat dushmanlari Eron shohi Nodirshoh hamda Qalmoq xoni Surtoyshiga qarshi kurashadi. Qadimgi turkiy adabiyotning dostonlar davri jahon xalqlari madaniyati tarixida alohida o'rin tutadi. Shu sababli ham bu davr adabiyoti boy ilmiy xulosalar yaratish imkonini beradi: 1. Turkiy adabiyotlar tarixidagi «O'g'uznoma», «Qo'rqut ota kitobi», «Alpomish», «Manas», «Maaday qora» kabi dostonlar tasvirlangan voqeiylikning xususiyatlari va e'tiqodlar tamoyiliga ko'ra o'z qadimiy qatlamlariga ega. Bu eposlarda turkiy qavmlarning dunyoga kelishi va shakllanishidan tortib, jahondagi eng qudratli xalqlar darajasiga ko'tarilishigacha bo'lgan kurashli yo'li o'zining jonli

ifodasini topgan. Bu dostonlar epik yo'nalishi, qahramonlik ruhi, g'oyaviy-badiiy qimmati bilan antik davr adabiyotining yuksak namunalari hisoblangan «Odisseya», «Iliada» kabi eposlar qatoridan joy oladi. 2. Turkiy xalqlar adabiyotining qadimgi eposlari ikki xususiyati bilan ahamiyathdir. Birinchisi, bu asarlar turkiy adabiyot o'z antik davriga ega bo'lganligini asoslashga, ikkinchisi, qadimgi turkiylarning ma'naviy-axloqiy qiyofasi, turmush tarziga oid etnografik ma'lumotlar hamda ularning ahilligi, jipslashishi, qudratli mamlakatni barpo etishga qaratilgan ezgu niyatlarini ochis.hga xizmat qiladi. Jahon adabiyotshunosligi turkiy xalqlar adabiyotiga katta qiziqish bilan qarayotganligining asosiy sabablaridan bir ham ana shu ikki tamoyilga bog'lanadi. O'g'uzxonga xos bahodirlik va qavmlarga mehribonlik, Qo'rqut otadagi donolik, payg'ambarlarga xos ilohiy fazilatlar, Alpomish, Manas, Maaday qoraning mardhgi bu eposlarning boqiyligi, ma'rifiy- estetik ahamiyatini belgilovchi yetakchi xususiyatdir.

Adabiyotlar 1. KarimovI. Istiqlolvama'naviyat. -T.:«0'zbekiston», 1994,160-bet. 2. Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - Т .: «O'zbekiston», 2000, 50-bel. 3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. - Т .: «Sharq» nashriyoti matbaa- konserni bosh tahririyati. 1998, 32-bet. 4. Karimov I. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. Asarlar 7 torn. - Т .: «O'zbekiston», 1999, 140-bet. 5. Авеста. Избранные гимны, (пер. с авест. коммент. проф. И.М. Стеблин - Каменского; предисл. Пров. В.А. Левщица). - Ду шанбе: Адиб, 1990, стр.176. 6. Avesto. A.Mahkam tarjimasi. «San'at», 1991, № 3-12. 7. Alpomish. O'zbek xalq dostonlari. (Aytuvchi Fozil Yo'ldosh o'g'li. Yozib oluvchi M . Zarifov ). - Т.: « O ' zbekiston », 1992, 189- bet . 8. Alpomish . O ' zbek xalq dostonlari . ( Aytuvchi Fozil Yo ' ldosh o ' g ' li . Yozib oluvchi M . Zarifov )-Т.: « O ' zbekiston », 1993,224- bet . 9. Библиотека всемирной литературы. Серия первая. Том 9. Беовулф. Старшая эдда. Песнь о Нибелунгах. - Изд-во. «Ху-дож. литературы», 1975, стр.752 . 10. Гомер. Илиада. - Пер. с древнгреч. Я. Гнедича; Послесловие В. Ярхо: Примеч. С. Ошерова. - М.: Моск. рабочий, 1982, стр.448. 11. Гомер. Одиссея. - (Пер. В.А. Жуковского). - М. Сов. Россия, 1983, стр.320. 12. Древние Российский стихотворения, собранные К. Данило вым.- Свердловский: Средне - Уральское кн. изд -во, 1980, стр.320. 13. Книга моего деда Коркута. Огузский героический эпос. -Перевод академика В. В. Бартольда. Издание подготовили В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов. - М., - Л.: Изд. АН 1962, стр.300.

Похожие

Turkiy adabiyotning jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik davri

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari

Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi

Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti

Xalq dostonlar