Turkiy adabiyotning jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik davri - Литература - Рефераты

Turkiy adabiyotning jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik davri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB

Turkiy adabiyotning jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik davri Reja: 1. Shumer adabiyoti 2. Qadimgi turkiylar va yunon adabiyoti 3. Yunon va turkiylar adabiyotida tepako'zlar obrazi 4. Prometey obrazi yaratilishininc turkiy manbalari 5. Fors-tojik adabiyoti va afrosiyob haqidagi afsonalar turkumi

Skif-kimmerlar yashagan davr adabiyoti va madaniyati shakllanganligi bilan jahon xalqlari tarixida alohida o'rin egallaydi. Ular yaratgan adabiy syujetlar antik davrdagi ko'piab xalqlarning adabiyotiga ko'chib o'tgani, ayrim syujetlarda tipologik o'xshashliklar mavjudligi yoki ularning hukmdorlari, qahramonlari haqida boshqa xalqlar adabiyotida ham bir necha, hatto turkum asarlar yaratilgani shundan dalolat beradi. SHUMER ADABIYOTI Turkiy xalqlar og'zaki ijodi bilan miloddan avvalgi 2800- yillarda yashagan Bilgamishxon va uning sharafiga sopol lavhalarda bitilgan dostonlar davrining ma'lum jihatdan o'xshashlik tomonlari bor. O'tgan asrning 40-yillarida ingliz arxeologi Leyard Ossuriya poytaxti Nineviya xarobalarini o'rgana boshladi. Tekshirish natijasida Ossuriya podshosi Ashshurbanipal saroyi qoldiqlaridan mixxat belgilari bilan qoplangan 20 ming sopol kitobga ega bo'lgan kutubxona qo'lga kiritildi. Ashshurbanipal Ossuriyaning eng ilmsevar, ma'rifatparvar shohlaridan biridir. Uning shohlik davri (miloddan avvalgi 669-630-yillar) jahonda kimmer hamda skiflar katta mavqeni egallagan vaqtga to'g'ri keladi. Ashshurbanipal daviatni mustahkamlash uchun o'z mamiakati atrofidagi Misr, Bobil. O'rartu, Lidiya kabi mamlakatlar bilan ittifoq tuzgan. Lekin Shimol tomondan kimmer va skif qavmlarining Kichik Osiyo tomon yurish qilishlari Ashshurbanipalni tashvishga sola boshlaydi. Ossuriya shohi Lidiya davlatidan ham xavfsirar edi. Kichik Osiyoning keng dalalarida hukmronligini o'tkazib, Egey va O'rta dengizga chiqishga urinayotgan kimmeriylar Lidiya davlatining kuchi zaiflashishiga sabab bo'ldi. Bu esa birmuncha vaqt Ashshurbanipalning o'z mavqeini saqlab turishiga yordam berdi. Ashshurbanipal podsholigining so'nggi yillarida Kichik Osiyoga kimmeriylar orqasidan skiflar bostirib kelishdi. Ular dastlab Suriya va Falastin mamlakatlarini ishg'ol etishib, Ossuriya va Misr chegaralariga yetib keladilar. Sais davlatining hukmdori Psammetik skiflarga sovg'a berib, jon saqlaydi. Barcha jabrni Ossuriya davlati tortadi. 612-yilda Midiya podshosi Kayxisrav va Bobil hukmdori Nabupalasar

kelishgan holda Ossuriyaga hujum qilishadi. Ular mamlakat poytaxti Nineviyani ishg'ol qilishib, shoh saroyiga o't qo'yadilar. Ashshurbanipal asos solgan kutubxona vayron etilib, sopol kitoblar parchalanadi, lekin yong'indan zarar ko'rmaydi. Ingliz arxeologi Leyard ikki yarim ming yil yerostida yotib chirimagan sopol kitoblarni qo'lga kiritmaganida, ehtimol, biz jahon madaniyatining nodir xazinasidan balki hali bahramand bo'lmas edik. Midiyalik va bobillik johillar tomonidan yondirilgan kutubxona xazinasida qadimgi ajdodlarirniz yaratgan adabiy yodgorliklar borligini tan olish g'oyat sharaflidir. Bu sopol kitoblar eramizdan oldingi 2000-yillarda so'zlashuvdan qolgan shumer (sumer) tilida bitilgan deb hisoblanadi. Amerikalik shumershunos S.N.Kramerning isbotlashicha, shumeriylar yaratgan adabiy syujetlar va ilmiy kashilyotlarni boshqa xalqlar, jumladan, bobilliklar o'zlashtirganlar. Shumeriylar Mesopatamiyada - Dajla va Frot (turkiylar buni O'kuz deb atashgan) daryosi oralig'ida yashashgan. Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan sopol kitoblar orasidan ikki daryo oralig'i - Mesopatamiyaning ulug' tarixiy-afsonaviy qahramoni Bilgamish haqidagi she'rlar turkumi ham uchraydi. Bu she'rlarni keyinchalik akkadlar o'zlashtirib olishgan va o'z tillarida 12 qismdan iborat tugal doston yaratishgan. Shumer tilidagi sopol kitoblar topilgunga qadar bu doston akkadlarning adabiy merosi sifatida mashhur bo'lgan. Zotan, doston ijodkorlari shumerlardan yetib kelgan adabiy parchalarni ma'lum bir tizimga solishgan. qahramonlarning asl nomlarini o'z tillari va urf-odatlariga moslab o'zlashtirishgan, qo'shimcha voqealar kiritishgan. Akkadlar dostoni «Gilgamish» deb atalgan. Qadimshunoslar bu asarning mukammaligini asos qilishib, ko'proq akkad shakllariga murojaat etishgan. Chunonchi, shumer va akkadshunos I.M.Dyakonov ham dostonni rus tiliga akkadchadan tarjima qilgan. Shumer tilidagi sopol hujjatlar doston qahramoni tarixiy shaxs bo'lganligini ko'rsatadi. I.M.Dyakonov ma'lumot berishicha, miloddan awalgi XXVII asr yozuvlarida Bilgames yoki Belgemes shaklidagi shumer xudolarining nomlari uchraydi. 2800-2700-yillarda esa Unug shahrining qoxini va qo'shin boshlig'i

Bilgamish (yoki Bilgames) bo'lgan. Bu shahaming nomi qadimgi yahudiy tilida Erex, akkadlarda Uruk, yunonlarda Orxoy, hozirda esa Varka nomi bilan aytilgan. Arxeologlar Unug shahri tarixda bo'lgan va qalin devorlar bilan ko'tarilganligini isbotlashgan. «BILGAMISH» DOSTONI «Bilgamish» dostonining shumer tilida saqlangan syujeti bilan akkad nusxasi syujeti o'rtasida farq bor. Masalan, shumer tilidagi nusxada birinchi qo'shiq «Bilgamish va Akka» deb nomlangan. Unda Bilgamish hukmronlik qilgan shahar Kish shahrining hukmdori Akkaga buysungan. Bilgamish o'z do'sti Enkidu, xalq yig'ini va oqsoqollari maslahati bilan Akkad zulmidan qutulish uchun kurashga otlanadi. Jang Bilgamishning g'alabasi bilan tugaydi. Akkadlar yaratgan dostonda shumeriylar qo'shig'ida aks etgan tasvir berilmagan. Akkad dostonining syujetida Bilgamish birmuncha zulmkor shoh sifatida ko'rsatilgan. Bilgamish erkaklarni shahar devorlarini qurishga majbur etib, xotin-qizlarni haramiga olib boradigan hukmdorga aylangan. Bilgamish do'sti Enkidu bilan bir qancha qahramonliklar ko'rsatadi. Masalan, Kedr o'rmonida yashovchi pahlavon Xumbaboni kurashda halok etadi. Bilgamishning pahlavonligiga qoyil qolgan ma'buda Ishtar (shumerlarda Innin) unga sevgi izhor etadi. Bilgamishdan rad javobini oladi. Ishtar bundan g'azablanadi va otasidan yordam so'raydi. Otasi xudo Anu unga qarshi samoviy ho'kizni yuboradi. U shunchalik bahaybat ediki, Frot daryosining suvini bir simirishda ichib qo'yadi (Mahmud Koshg'ariy turkiylarning o'g'uz qabilasi Frot daryosini Oko'z - Ho'kiz norm bilan ataganligini yozadi. Qarang: I, 91-bet). Dami bilan yerni yoradi. Bilgamish Enkidu bilan birgalikda samoviy ho'kizni o'ldiradi. Bilgamish xudolarga bas kelolmasligini anglab yetadi. Shu sababli u o'lmaslik - boqiy yashash sirini axtarib, kemada Okeandan suzib o'tadi va O'tnapishtim yashayotgan orolga yetib keladi. Uning maslahati bilan dengiz tubiga tushib, qari odamlarni yashartiradigan sehrli o'tni olib chiqadi. Lekin qarshisida ilon paydo bo'lib, o'tni olib qochadi.

«Bilgamish»ning mantiqiy hukmi kuchli pahlavonlar ham abadiy yashay olmaydi, xudoga itoat et, hamma ish uning roziligi bilan bo'ladi, degan g'oya asosida qurilgan. Dostonning turkiylar biian yaqinlik tomoni. Qadimshunoslar «Bilgamish» yaratilgan shumer tilini biror til oilasiga kiritish qiyin, deb hisoblaydilar. Shu sababli ham bu tilni ba'zan turkiylar, ba'zan hindlarning qadimgi mund tiliga taqqoslashlar bo'lgan. Xo'sh, «Bilgamish»ning qadimgi turkiylarga aloqador tomoni bormi? Kuzatishlar dostonning turkiylar bilan aloqador tomonlari ham borligini ko'rsatadi. 1. «Bilgamish» yaratilgan tilni qadimshunoslar o'lik til deb hisoblashadi. Shumer tili miloddan avvalgi to'rt minginchi yillikning oxirlaridan birinchi ming yilliklargacha amalda bo'lgan. Tarixiy manbalarga ko'ra, shumerlar miloddan avvalgi ikki minginchi yillikning birinchi yarmida akkadlar, keyinchalik Bobil davlati tarkibiga qo'shilgan. Natijada, ularning tili bu xalqlar tili bilan chatishib ketgan. Shumer xalqining ijtimoiy-siyosiy tarixi nuqtai nazaridan bu fikrlar to'g'ri. Lekin uch ming yil davomida fan, madaniyat, adabiyot, din va turli xil davlat hujjatlari yaratilgan tilning tarix sahnasiga kirib kelishi va yo'qolib ketishini ertaklardagi voqealardek tushunish ajablanarlidir. Uch ming yil davomida yaratilgan madaniyatni hozirgi davrda yashayotgan aniq bir xalqning ota-bobolari nomi bilan bog'lash jahonda ulug' sanalgan biror xalqning madaniyatini kamsitmaydi. Shumer tilining grammatik va leksik tarkibi turkiy tilga mos tushishini aytishga uringan olimlarni, ikkinchi guruhlari fantaziyachi, deb tanqid qilishdi. Masalan, F. Xommel birinchilardan bo'lib, shumer tilini turkiy tilga nisbat bergan. Bizning zamonamizga kelib qozoq shoiri O'.Sulaymonov bu tilni ural-oltoy tillari oilasiga kiritishga harakat kilgan. Polyak olimi Ya. Braun tibet, M.Seretelli gruzin tillari oilasiga mansub deb hisoblaydi. Shumershunos I. M. Dyakonov esa bu fikrlarni faraz deb tushunadi va ularning laqqoslarini inkor etadi. O'rni kelganda aytish kerakki, bu olim Olma-otadan 50 kilometr uzoqlikda Issiq daryosi bo'yidagi

qo'rg'ondan topilgan yozuvni ko'pgina turkiyshunoslar sak turklariga nisbat berganida va o'qib asoslashganida ham tan olishni istamagan edi. Shumer tilini hozirgi qaysi tillar oilasiga kiritish mumkin deb aytishdan ko'ra, masalaga hozirgi qaysi tillarni shumer tili oilasiga kiritish murakinligi nuqtai nazaridan yondashish to'g'ridir. Chunki, shumer tili 4 ming yil oldin muomalada bo'lgan. Bu tilda gaplashuvchi jamoa ming yillar davomida jahonning turli qit'alariga ko'chgan, turli qabilalar bilan qo'shilib ketgani, tabiiy. Zotan, qadimshunoslar ham shundan guvohlik berishadi. Shumer tilini hozirgi bir xalq tili bilan grammatik va leksik jihatdan qiyosan o'rganish masalani oydinlashtirmaydi. Chunki, ba'zi tillarning rivojlanib ketishi, taraqqiyoti o'zining qadimiyhgini saqlab qolgan emas. Agar hozirgi turkiy tillarning kelib chiqish oilasi shumer tilidan deb olinadigan bo'lsa, u holda barcha turkiy tillar tadqiqot doirasiga tortilmog'i kerak. Masalan, shumer tilida ama - ona. Mahmud Koshg'ariyning yozishicha, qaysidir o'lkalardan turkiylar mamlakatiga ko'chib kelgan tubutliklar onani uma deb atashadi. Turkiy qavmlarning ayollardan tashkil topganjangovar guruhi Ama-zonkadir. Ada - otadir. Bu so'z turkiylar uchun tushunarli. Kisikil - qiz, ayol. Qadimgi turkiylarda bu ma'no kis, kishi so'zlari orqali ifodalangan. Shumerlarga xos «s» va «sh»ning almashinuvi e'tiborga olinsa, uning turkiycha bilan yaqinligi bor. Bizning tilimizdagi egar so'zi shumerlarning eger - bel orqani ifodalaydigan so'ziga yaqin turadi. Kusa - kursidir. Turkiylaming «r» harfini aytolmaydigan (masalan, kursi - kussi. mardon - maddon, to'rt - to't kabi) lahjalari mavjud. Shumerlarda ug' - xalq. ken - kengash ma'nosini beradi. Ug'ken - xalq yig ' ilib kengashadigan joy . Demak , ken - kengash , ayni paytda turli joylardan keladigan xalqlarning lo ' planib . maslahat o ' tkazadigan markazi ma ' nosini ham anglatadi . Bu, albatta, turkiylarda ken (kent) shahar (Toshkent kabi) mazmuniga ham mosdir. Shumer va turkiy tillar o'rtasidagi yaqinlikni qiyosan o'rganish ishiga O'.Sulaymanov birinchilardan bo'lib kirishgan. shumer tilidagi oltmishdan ortiq so'zning hozirgi turkiy tillarda qo'llanilishi hamda bu tillardagi so'zlar bilan o'zakdosh ekanligini isbotlagan edi.

Olim shumer atamasining ma'nosi haqida ham fikr yuritar ekan, bu so'zni «sub - yer», «sibir», «yer - sub» so'zlari bilan o'zakdosh deb tushunadi hamda yer-suv mazmunini beradi, degan farazga keladi. Chindan ham turkiylarga xos tovush o'zgarish hodisalari («sh» - «s», «m» - «b») shumerni «sub - yer» deb o'qishga imkon beradi. Badiiy asarni ma'lum bir xalq adabiyotiga nisbat berish uchun faqat tilni asos qilib olish yetarli emas. Bunday muammoli masalalar tug'ilganida badiiy asarda aks etgan diniy e'tiqodlar, qabila yoki xalqlarning urf-odatlari, obrazlarning xarakteri va qahramonligi so'nggi asrlardagi qaysi xalqning turmushida saqlanganligi nuqtai nazaridan ham yondashish kerak. «Bilgamish» dostonini turkiy xalqlar adabiy merosiga nisbat berishda o'zaro mushtarak qadimiylik belgilari saqlanib qolgani asos bo'lib xizmat qiladi. Turkiy qabilalarning eng qadimgi qavmi gumer hisoblanadi. Bu qavm o'zlarini Nuh to'fonidan so'ng dunyoda paydo bo'lgan birinchi xalqlardan deb tushunishgan. Qadimshunoslar turkiylaming kimmer qabilasini gumer qavmining nomi sifatida e'tirof etishadi. Antik yunon va ossuriy tarixchilarining kitoblarida kimmerlar haqida boy ma'lumotlar berilgan. Tarixiy asarlarda bu turkiy qabilaning nomi gimmer. kimmer shaklida, shumer esa ba'zan sumer shaklida ham yozilgan. Shumer va kimmer nomlarida mantiqan bog'lanish hamda ohangdorlik bor. Qolaversa, gumerlar ham shumerlardek dunyodagi eng qadimgi qabilalardan biridir. 2. Antik davr yunon va ossuriy tilida yaratilgan tarixiy kitoblarda kimmeriylarning vatani Shimolda Qrim atroflarida deb ko'rsatilgan. Shumerlar esa Mesopatamiyada yashaganlar. Xo'sh. uzoq Mesopataraiya bilan kimmerlar o'rtasida yaqinlik bo'lganmi? Shumer va kimmer xalqini bir- biriga bog'laydigan asoslar nimada? «Bibliya»da ko'rsatilgan gumerning o'g'illaridan biri Ashkanoz. Bu qavm tarixda skiflar nomi bilan yuritiladi. Gumerning yana bir o'g'li Tugarma deb atalgan. Undan Mesopatamiyada yashagan xalqlar tarqalishgan. Demak, kimmer va skiflar Kichik Osiyo mamlakatlariga tez-tez hujum qilishi hamda o'z

hukmronligini o'tkazishga urinishining mantiqiy zamini mavjud. Axir, Ossuriya shohi Ashshurbanipal o'z kutubxonasida shumeriylarning sopol kitoblarini bekorga saqlamagan. Skif-kimmerlar hukmdori Prototeyga ossuriylar shohi tinchlik ittifoqini mustahkamlash uchun o'z qizini xotinlikka bergan edi. Shu kundan boshlab Prototey ossuriylarning shohi sifatida ham tan olingan. Yoki I.M.Dyakonov Midiya tarixiga bag'ishlangan kitobida*skiflar sarkardasi Madi ham Ashshurbanipalning kuyovi bo'lganligini qayd etadi. Midiya shohi Kiaksar Madini o'ldirib, Ossuriya kutubxonasini yoqib yuborishga tashkilotchilik qilishida katta mantiq bor. Kiaksar Ossuriya kutubxonasida kimmeriy va skiflar madaniyati, tarixi va adabiyoti bitilgan xazina borligini sezgan bo'lishi kerak. Shumer va qadimgi mesopatamiyaliklar turkiylar bilan yaqinligini asoslovchi yana bir nee ha dalillarni keltirish mumkin. Chuvashlar turkiylarning qadimgi qavmlaridan biridir. Chuvashiya jumhuriyatida Shumeriya deb ataluvchi shahar mavjud. X asrda yashagan arab tarixchisi ibn Xovqal ma'lumot berishicha, Samarqand atrofida mesopatamiyalik iroqliklarning qishloqlari bo'lgan. Ular o'zlarini doimiy yashaydigan xalq sifatida ko'rsatishgan. Aytish kerakki, Shumer viloyati hozir Janubiy Mesopatamiya - Iroqda. Arab tarixchilari iroqliklarning Jizzax, Toshkent atroflarida ham qishloqlari bo'lishganini yozishadi. Iroqliklarning Urgutdagi qishlog'i Vazkerd, Jizzaxdagisi Vinkerd, Toshkent atrofdagisi Binkent deb atalgan. Arxeolog V.L. Vyatkin mesopatamiya- liklarning Urgutdagi manzili bo'ylab kuzatish ishlari olib borib, ular yashagan joyni Qing'ir qishlog'ida deb ko'rsatadi. Qing'irni kimmer, gimmer, qimmerning o'zgargan shakli deb hisoblash mumkin. 1920-yilda akademik V.V.Bartold Urgut tog'larining Gulbog' soyidagi qoyadan Suriya tilidagi yozuvlarni ham ko'rgan. Ajabmaski, arablargacha Markaziy Osiyo shaharlarida yashay boshlagan va o'zini iroqlik deb hisoblagan xalqlar shumerlar avlodidan bo'lishsa. Shumeriylar tarixi haqidagi izlanishlar Urgut nomining yangicha talqinini ham beradi. Bu esa qadimgi mesopatamiyaliklarning Urgutda yashaganligidan yana bir dalildir. Miloddan avvalgi uch minginchi yillarning o'rtalarida akkad va shumer davlatlari birlashtirilgan. Akkad davlati taxminan 120 yil yashagan. Miloddan

awalgi 2200-yilda Sharq tomondan kelgan tog'li gutiylar deb nomlangan urushqoq xalqlar akkadlar hukumatini ag'darishgan. Bunday qahramonlikka shumerlaming Lagash shahri ahohsi katta yordam bergan. XXII asrga kelib, Ur sulolosidan bo'lgan qavm ulardan hokimiyatni qaytarib oladi va gutiylar bilan lagashliklar mamlakatdan quvib chiqariladi. Bu o'rinda yana bir qarashni ham eslatib o'tish kerak. Ko'pchilik shumershunoslar shumerlar Mesopalamiyaga tog'li o'lkalardan, ehtimol Eron va Markaziy Osiyodan kelib qolishgan, degan fikrni ham olg'a surishadi. 3. Shumer. shahar-davlatiga asos solgan xonlardan biri Bilgamishdir. Uning hokimi Bilgamish Kish hokimi ustidan g'alaba qozonib, afsonaviy qahramonga aylanadi. Bilgamish akkad tilidagi eposda Gilgamish deb nomlangan. Uni Bilgamish deb nomlash to'g'ridir. Bu turkiy tilga yaqinlashtirish maqsadida emas, albatta, «Bilgamish» so'zining o'zagi turkiycha «bilmoq» ma'nosini ifodalaydi. Dostonning mazmuni ham asar qahramonining nomiga «bilish» so'zi asos bo'lganligini isbotlaydi. Dostonda Gilgamish ta'rifi shunday: Ey, dunyodagi har narsani bilguvchi, Ey, dengizlarni anglovchi, tog 'lardan о 'ta olguvchi. Ey, yovlarni yenguvchi do 'stlari bilan, Ey, aql-zakovat, bilimi bilan Sim asrorlarni ко ' га bilguvchi! Bizga to'fongacha bo'Igan kunlardan xabarni berdi, Uzoq safarga chiqdi, lekin xorib qaytdi u. Turmush mashaqqatin yozdi toshlarga. Unugni devorlar bilan о 'radi. Muqaddas Ennaning nurli ombori Devor qo 'ng 'iralarin ко 'r, misdan yasalgan go 'yo. Ко 'tarmaga qara tenggi yo 'q tming... ...Hamma insonlardan buytik inson u.

Bu ta'rif qahramon chindan bilguvchi - Bilgamish ekanligjga shubha tug'dirmaydi. 5. 4. Doston qahramonining asl ismi Bilgadir. Mish esa o'sha davrdagi bobil, xett, ossuriy xalqi o'rtasida taniqli kishilar va afsonaviy qahramonlarga nisbatan keng qo'llanilgan bir belgi. Mish ko'proq turli janglarda g'olib kelgan, umuman, bahodir, pahlavon kishilarning nomidan keyin ishlatilgan. Mish turkiy xalqlar o'rtasida yaratilgan ayrim qahramonlik eposlarida, masalan, «Alpomish». «Kuntug'mish» dostonlarida yoki Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bihg» asarida o'z qadimiyligini to'la saqlagan (O'gdilmish, O'zg'urmish). Bizning milodda ham turk xoqonlari orasida Bilga va mish nomi bilan atalganlari bor. Masalan, VII- VIII asrlarda yashagan turk xoqonlaridan birining nomi Bilgadir. U 732-yilda vafot etgan va turkiylarning mamlakatiga 20 yil xoqonlik qilgan. Yoki Oltin O'rda xoni To'xtamish nomida shunday belgi mavjud. Doston qahramonining nomi Bilgamish hamda Bilgamis shaklida qo'llanilgan. «S» va «sh» harflarining almashinuvi turkiy xalqlar tilida saqlangan. Masalan, qirg'izlarning «Manas» eposi «Manash» deb ham yuritilgan. «s» va «sh» almashinuvi, xususan, hozirgi qozoq tilida keng ishlatiladigan hodisadir. 6. «Bilgamish» dostonida xudolar obrazi yaratilgan. Bilgamish madad so'raydigan Quyosh xudosining nomi O'tu. Bilgamish o'rmonga jo'nash oldidan osmonga qo'llarini cho'zib, unga iltijo qiladi: O'tu, men toqqa ketyapman, sen mening yordamchim bo'l! Toqqa kedr kesmoqqa boryapman, sen mening yordamchim bo'l! Dostonning akkad nusxasida Quyosh xudosi Shamash nomi bilan berilgan. O'tuning turkiy tilga yaqin tomonlari bor. Birinchidan, O'tu ma'lum ma'noda o'tni, issiqlikni, haroratni anglatadi. Quyosh shunday xususiyatga ega. Ikkinchidan, turkiylar islom diniga qadar ko'kka, osmon jismlariga sig'inishgan. Ya'ni, Ko'k Tangri turkiylarning muqaddas dinidir yoki massagetlarning yagona xudosi quyoshdir. Shu sababli Quyosh turkiylar uchun muqaddasdir. Eng qadimgi

davrlardan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asarigacha Quyosh turkiy xalqlarning adabiyotida (so'nggi davr adabiyotlarida ham) yaxshilik, ezgulikning muqaddas obrazi sifatida aks etdi. Ko'kni ulug'lash, ko'kni Tangri deb tushunish barcha turkiy xalqlarga xos xususiyatdir. Masalan, qadimgi buryat va mo'g'ul mifologiyasida ham boqiy Ko'k osmon Xuxe Munxen tengri insonni qo'riqlaydigan kuch sifatida tasvirlangan. Bu esa shumer mifologiyasidagi osmon xudosi An, Oy xudosi Nannar va boshqa sayyoralar to'g'risida berilgan tasvirlarga mushtarakdir. «Bilgamish» dostonida va shumer mifologiyasida O'tnapishtim obrazi uchraydi. Rivoyat qilisbJaricha, dunyoni to'fon bosganida faqat diyonatli O'tnapishtimdan boshqa odamlar halok bo'ladi. U xudo Enkining maslahati asosida hamma joyi berkitilgan quti yasab, oilasi va xizmatkorlari bilan omon qoladi (bu rivoyat turkiylar otasi Nuhning kemasini ham eslatadi). Dunyoda bir kishi ham sog'- salomat qolmagan to'fondan jon saqlash balo-qazolardan toblanish belgisidir. Bunday odamlarga nisbatan hozirda ham «o'tda yonmas», «olovda pishgan» iboralari qo'llaniladi. O'tda pishdim nomi o'zbek tilidagi «o'tda pishmoq»ning ma'nosiga yaqin anglashiladiki, bu qahramon harakatiga mos tushadi. Shumerlar osmon davlatida yashaydigan xudolarni sut, non, kiyim-bosh bilan ta'minlash zarar, deb tushunadi. Shu sababli donishmandlik xudosi Enki loydan odam yasaydi. Bu shumerlar edi. Bilgamish ham loydan yasalgan. Odamlar osmondagi o'z rahnamolariga sig'inishi, ularga zaruriy narsalarni tayyorlab berishi va buning uchun mehnat qihshi kerak edi. Shumer xalqining mifologiyasidagi bu ta'limot Ko'k Tangri dini haqidagi tushunchadan uzoq emas. Shumerlarning «Bilgamish» ruhidagi yana bir qahramonlik eposi Etana nomi bilan bog'lanadi. Etana ham Bilgamish singari inson umrini yashartiradiga mo'jizaviy o'tni qidiradi. U o'tni axtarib, burgutning bo'yniga minadi, osmonning o'n to'rtinchi qavatiga ko'tariladi. Etana pastga qaraydiyu, yuragi uvushib ketadi. Yer sira ko'rinmas edi. Shunda vahimaga tushib, qo'lini burgutning bo'ynidan olib yuboradi va yerga qulaganicha halok bo'ladi. O'zbek tilida «etana polvon», «etanasi

chiqib» kabi birikmalar, kinoyah gaplar yo'q emas. Bu so'zlarning ma'nosi shumeriylar qahramoni Etana polvon harakatiga yaqinligi bilan e'tiborni tortadi. Etana haqidagi dostonning asosiy voqeasi insonning burgutga minib uchishidir. Qushlar yordamida osmonga parvoz etish voqealari qadimgi turkiy eposlarda, jumladan, «Go'ro'g'li» turkumidagi dostonlarda, «Semurg'» afsonasida yoki Nosiriddin Rabg'uziyning «Qissai Rabg'uziy» asarida tasvirlangan. Shumer xalqi jahon antik adabiyotining ilk asoschisidir. Bu xalqdan bizgacha ko'plab lirik she'rlar, masallar, xudolar sha'niga bitilgan qasidalar yetib kelgan. Shunday qilib, shumer adabiyoti tilini, asarlarida aks etgan diniy ta'limot, urf- odatlarni keyingi asrlarda yashagan turkiy xalqlarga o'xshashlik tomonlari bor, deb hisoblash mumkin. QADIMGI TURKIYLAR VA YUNON ADABIYOTI «Iliada» va «Odisseya» dostonlari yunon adabiyotining nodir namunalaridir. Bu asarlarda yunon va troya urushlari tasvirlangan. Troya Kichik Osiyoda joylashgan shahar. Arxeologlar uning o'rnini hozirgi Turkiyaning Xisorlik qishlog'ida ekanligini aniqlashgan. Bu shaharni II qurdirgan va otasining sharafiga Troya nomini qo'ygan. Shahar ba'zan ikkinchi nomda - II nomi bilan Ilion deb yuritilgan. «Iliada» - «Ilnoma», «II qissasi» degan ma'noni beradi. II qadimgi turkiylar tilida muomalada bo'lganligi uchun ham bu so'zga yangicha talqinda qarashga to'g'ri keladi. Turkiylar bir qancha davlat va qavmlarni o'z kuchlari bilan itoat ettirib, ulkan davlatga asos solishgan. Bunday davlat turkiylarning atamasida «II» yoki «El»dir. Boshqacha aytganda, «II» yoki «El» imperatorlik mavqeiga ega bo'lgan davlat ma'nosini ifodalagan. Gomer shaxsiyati va uning dostonlari tahlili bilan jahondagi yuzlab olimlar qiziqishgan. Jumladan, gruzin olimi R. V.Gordeziani troya urushlarini taxminan miloddan avvalgi 1265-yillar atrofida bo'lgan, deb hisoblab, Troya TRSH (Teresh yoki Tursha) mamlakati ekanligini ko'rsatadi. Albatta, tur - miloddan avvalgi asrlarda yashagan turkiy qabilalarning umumlashgan nomidir. Dostonda troyaning ko'plab pahlavonlari ishtirok etadi. Ularning eng bahodiri

Hektordir. Hektor o'z xalqini qahramonlikka chaqirar ekan, «ko'kdagi Tangrilar», «samoviy Tangrilar»ga sig'inadi, ulardan madad so'raydi. Troya pahlavonlari sher va qoplonga, yunon qahramonlari esa ho'kizga o'xshatiladi. «Iliada»ning o'n uchinchi qo'shig'ida shunday satrlar keltirilgan: Zevs Hektorning lashkarini exeylarning qarorgohiga Boshlab kelib, ul mardlarga ravo ко 'rdi mudhish azobda, Zahmat chekib olishuvi, kemalarning ro 'bar о 'sida. О 'zi chashmi tobonini olislarga - botirlar eli Miziyaga, suvoriylar hur diyori Frakiyaga Hamdafaqat sut bilan кип kechirguvchi eng adolatli, Ammo qashshoq hippomolglar zaminiga qaratdi shu choq. Tadqiqotchilar hippomolglar - biya sog'uvchilarni skiflar qabilasidan, deb hisoblaydilar. «Odisseya»da kimmerlar mamlakati tasviri ham berilgan: Biz tezda Okean suvi chuqur oqadigan joylarga yetdik, Bu yer kimmereylar о 'Ikasi, doim namli tumanlar, Qalin bulutlar bilan qoplangan, odamlari Geliosning nurlarini ко 'rmaydi sira... «Iliada» dostonida Zevs Ко ' к Tangrining timsoli darajasiga ko'tariladi. U yunonlarning emas, aksincha urushda troyaliklarga madadkor bo'ladi. Urush shu qadar qiziydiki, ma'budlar ham tarafkashlik yo'liga o'tib oladilar. Axillning onasi Fetida Zevsga o'g'lining nomini yomon qilganlarning jazosini berishni so'raydi. Zevs urushda troyaliklar yengib chiqishini va'da beradi. U Axillning jangga kirishidan Troya lashkarlari va ularning shahari xarob bo'ladi, deb qo'rqib ketadi. Zevs Axill Hektordan ustunlik qilib, uni quvib borayotganligini ko'rib, bag'ri ezilganidan oh chekib yuboradi. Zevs Ilion mamlakati va uning xalqiga mehr bilan qaraydi. Dostonda uning kechinmasi shunday ifodalangan: Zero porloq quyoshu oy va yulduzlar oslidagi bu, Barakatli yer sahnida bandalarim shahri qancha ко р . Bo 'Isa, men-chun ular aro eng azizi shu Iliondir, Uning shohi mard Priam va ul shohning fuqarosidir. Qahramon Hektorning o'limi yaqinlashar ekan, asar ijodkori yunonlarga g'azab bilan qaraydi:

Zaqqum giyoh yeb, vujudi g 'azab ila ajdaho, Tog 'dagi bir g 'or og 'zida gajak bo 'lib to 'lg 'anar ekan. Ко 'zidan о 't sochib har yon alangalaydi. Ov axtaradi - Hektor ham do 'ng qalqonini tirab qo 'yib devor poyiga, Xuddi shunday mardonavor turar edi raqibni kutib. Bu parchada yunon pahlavoni ajdahoga, Hektor uni yengish uchun shay turgan bahodirga tenglashtirilgan. Skif-turkiylarning kuchli hayvonlarni ona deb sig'inishi odatlari «Iliada» qahramonlari hayotida ham o'z ifodasini topgan. Poston tasvirigacha bo'igan syujetlarda Troya shohi Priamning o'g'li Parisni bir ona ayiq o'z suti bilan boqqanligi haqidagi rivoyat keltirilgan. Voqea bunday bo'igan edi: Parisning onasi Hekuba homilador edi. Oy-kuni yaqinlashganda tush ko'radi. Tushida cho'g' tug'adi. natijada troya dahshatii yong'in ichida qoladi. Hekuba tushini eriga aytadi. Ta'birchi kohinlar Hekuba o'g'il tug'adi, lekin bu farzand Troyaning halokatiga sababchi bo'ladi, deb aytishadi. Priam chaqaloq dunyoga kelgach o'z quli Ageleyga uni baland Ida tog'ining o'rmoniga tashlab kelishini buyuradi. Bola o'lmaydi. Bir ona ayiq o'z suti bilan boqadi. Oradan yillar o'tgach Ageley toqqa kelib, tasodifiy holatda bolani topadi. Unga Paris deb nom qo'yadi va tarbiyalay boshlaydi. U cho'ponlar orasida ulg'ayib, go'zal va jasur yigitga aylanadi. Skif-kimmerlar hukmdori Madining forsiy adabiyotdagi muqobili Afrosiyob haqidagi adabiy syujetlarda ham Priam, Paris, Ageley va cho'ponlar obraziga yaqin voqealar mavjud. «Shohnoma»da tush va uning hayotiy rivoji Afrosiyob kechinmasi orqali berilgan. Afrosiyob qo'rqinchli tush ko'radi va vahimali qichqirish bilan o'rnidan turadi. Saroy xizmatkorlari uning ukasi Gersevazga xabar beradilar. Afrosiyob ukasiga tushida bir biyobon ko'rganligi, unda g'ij-g'ij ilonlar, kalxatlar borhgini aytadi. Atrof-qoyalar bilan o'ralgan, butun borliq qovog'ini solgandek vahimali. Afrosiyobning chodiri bir chetda turardi. Shu paytda shiddatli bo'ron ko'tarilib, mamlakat bayrog'ini yulib ketadi. Atrofda daryo-daryo bo'lib qonlar oqadi. Eron lashkarining qo'llarida nayza, ularga boshlar osilgan, qo'ltig'ida ham bosh qisilgan. Eroniy suvoriylardan bin Afrosiyobning taxtiga hujum qiladi. Uni asir tushirib,

qo'lini bogiab sudrab ketishadi. U atrofga zor-zor tikiladi, hech kim madad bermaydi. Afrosiyobni Kaykovus huzuriga olib keladilar. Uning yonida 14 yoshli chamasidagi bola o'tirardi. U awal Afrosiyobning bog'liqliginiko'rib hayron bo'ladi, so'ngra devdek na'ra tortadi, tig' bilan uning jasadini ikki bo'lak qiladi. Ta'birchilar Afrosiyobning tushini shunday sharhlaydilar: Ey podshoh, o'ngingda Erondan boshlig'i ajdardek ko'p lashkar ko'rasan. Uning boshlig'i yosh shahzoda bo'ladi. Yonida keksalar rahnamolik ko'rsatishadi. Uning yulduzi porloq. U yurtingni chaqmoqdek kuydiradi. Turklardan bir kishi ham qolmaydi, jahonni qip-qizil qon qoplaydi. Shohimiz ularning qo'lida halok bo'ladi, turoniylar dili chok-chok bo'ladi. Bu janglarning sababi Siyovush bo'ladi. Afrosiyob tush ko'rganida o'gay onasining tuhmatiga uchragan Siyovush otasi Kaykovus topshirig'i bilan Turon mamlakatiga qarshi jang qilayotgan edi. Afrosiyob o'z arboblari bilan maslahat qilib, Siyovush bilan yarashishga kelishadi. Lekin tushdagi voqealarda Afrosiyobning o'limi ko'ringan edi. Tushning hayotiy rivoji shunday kechadi: Siyovush Afrosiyob bilan sulh tuzishga norozilik bildiradi. Siyovush Eronga qaytib ketmaydi. Turonda qoladi va Afrosiyobning qiziga uylanadi. Afrosiyob fitnachi odamlarning so'ziga ishonib va o'z taxtining ketishidan cho'chib, Siyovushni o'ldiradi. Bu paytda qizi homilador edi. Afrosiyob qizi va tug'iladigan chaqaloq taqdirini vaziri Payronga topshiradi. Payron shohning ko'rsatmasi bilan bolani cho'ponlar o'rtasiga tashlab ketadi. Troya shohi Priam mamlakat boshiga keladigan g'am-anduhdan qutulish uchun o'g'lini yo'qotishga urinmasin, Afrosiyob Siyovushni o'ldirib, nevarasi Kayxisravni cho'ponlar o'rtasiga tashlab, keltirmasin, baribir tushdagi voqealar hayotiy ifodasini topadi. Afrosiyobni tushda ko'rgan shahzoda Kaykovus va o'zining nevarasi Kayxisrav o'ldiradi. Turon mamlakati boshiga balo-ofatlar yog'iladi. Paris yunon malikasi Yelenani olib qochib kelishi Troyani o't ichida yoqadi. «Iliada»da Hektorni dafn etish marosimi tasvirlari «Devonu lug'otit turk»da keltirilgan «Alp Er To'nga» marsiyasini yodga soladi. Hektor o'limi uchun shoh

saroyida yig'ichilar chaqirilishi, jasad boshida awal xotini, so'ngra onasi, turli kishilar o'z dardini aytib yig'lashida yaqin o'xshashlik bor. Yunon va Troya urushi o'n yil davora etadi. «Iliada»da o'ninchi yil janglari tasvirlangan. Hektorning o'limi bilan urush tugamaydi. Yunonlar va troyaliklar o'rtasidagi urushning so'nggi voqealari antik adabiyotda ushbu voqeaga bag'ishlangan birnecha dostonlarda aks etgan. O'z qahramonlaridan ajralgan troyaliklar yunonlar bilan jangga tushishdan cho'chib qoladilar. Shunday paytda Penfesilin boshchiligidagi suvoriy ayollar - amazonkalar yordamga kelishadi. Troya shahrida amazonkalar paydo bo'lishi bejiz emas. Amazonkalarning yordamga kelishi troyaliklar turkiy qavmlar ekanligiga yana bir bor ishonch uyg'otadi. Chunki amazonkalar - skiflar qabilasidandir. Ehtimol, ular o'z qavmlari jangda talafotga uchrayotganligi uchim yordamga kelgan edilar. Penfesilin o'z qizlari bilan yunonlarni kemalari turgan qirg'oqq^cha quvadi. Antik yunon mifologiyasi va tarixiy kitoblarda amazonkalar to'g'risida boy ma'lumotlar berilgan. Eramizdan oldingi XIII asrda amazonkalar shohi Penfesiliya, undan avvalgisi Antiopa bo'lgan. Miloddan avvalgi IV asrlarda esa jasur ayol Felestris shoh hisoblangan. Amazonkalar skif, ba'zan massaget qabilalariga nisbat beriladi. Tarixchilarning guvohlik berishicha, amazonkalarning chap siynasi kesib tashlangan. Buning sababi kamondan o'q otishda qulay bo'lishi e'tiborga olingan. Amazonkalarga xos bu odat tasviriy san'at asarlarida ham o'z ifodasini topgan. Tarixchi Strabon Tomir (To'maris)ni Qofqazamazonkalari malikasi deb.ko'rsatgan. Aleksandr Makedonskiy Sirdaryo atrofida amazonka malikasi bilan uchrashganligi haqida ma'lumotlar bor. Yoki o'tmishda Qoraqalpog'iston hududida Samiram (Tamiram) nomli amazonkalar shahri bo'lgan. Xullas, amazonkalar qadimiy turkiylar qavmiga mansub suvoriy ayollardir. Gerodotning «Tarix» kitobida ham amazonkalar hayotiga keng o'rin berilgan va ular skif qavmiga mansubligi ko'rsatilgan. Amazonkalar bilan bog'langan rivoyatlarda qadimgi turkiy ayollarning alp yigitlardan qolishmas darajadagi bahodirligi, mardligi, sevgisiga vafodorligi, aqlli va donologi ulug'lanadi.

Eor Pata (erlardan nuchlijlar qissasi. Ellinlar amazonkalar bilan jang qildilar (skiflar amazonkalarni «eor pata» deb ataydilar. Вы so 'z ellin tilida erlardan kuchli, erlarni о 'Idiruvchi degan rna 'noni beradi. Eor - er, pata о 'Idirmoq). Ellinlar Fermadont (hozirgi Termi, Qora dengizga quyiladi) daryosi yonidagi g 'olibona dahshatli jangdan so 'ng uch kemaga о 'tirib, uylariga qaytdilar. О 'zlari bilan asirlarni ham olishgan edi, chunki omadi kelib, jangda ko'pgina amazonkalarni tiriklayin qo'lga tushirishgan edi. Ochiq dengizda amazonkalar ellinlarga hujum qildilar va erkaklarni qirib lashladilar. Lekin amazonkalar kemani boshqarishni bilishmas edi. Ular kemani to'lqinlar harakati bo'yicha qo'ydilar. Nihoyat, kema shamol yo'liga tushib, Meotida (hozirgi Azov dengizi) ko'liga kelib to'xtadi. Amazonkalar kernalardan tushdilar va gandiraklaganlaricha atrofga alang- jalang boqdilar. So 'ngra yilqilar to 'dasini ко 'rishdi va ularni lutib oldilar. Bujoylar skiflarniki edi. Amazonkalar otlarni minib olishar ekan, skiflar yeri bo'ylab o'z harakatlarini davom ettirdilar. Amazonka qabilasining tili va kiyinishi skiflar uchun notanish edi. Shu sababli, ular amazonkalar kutilmaganda qayerdan paydo bo 'lishganiga hayron qolishdi. Skiflar notanish qavm bilan jangga kirishdilar. Jangdan so 'ng ulardan bir nechtasining jasadi skiflar qo'liga tushdi. Shunday qilib, notanish qavmlar ayol ekanligi ma'lum bo'ldi. Skiflar bu ayollarni о 'Idirmaslikka, soni qancha bo 'hit, shuncha skif yigillarini ularning huzuriga jo'natishga qaror qildilar. Skif yigitlari amazonkalar qarorgohidan yaqinroqda о 'zlari uchun kulba qurdilar. Skif oqsoqollarining kelishuviga ko'ra, agar amazonkalar ularning qarorgohiga borayotgan yoshlarni quvsa, yigitlar jangga kirishmasligi, qochishi kerak edi. Amazonkalarning ta'qibi to'xtasa, yigitlar у ana ularning qarorgohiga yaqinlashishi lozim edi. Skiflarning maqsadi amazonkalardan farzand ко 'rish edi. Skiflarjo 'natgan yigitlar buyruqni bajarishga kirishdilar. Ayollar ham yigitlar dushmanlik niyatida kelmaganligini angladilar, buularga osoyishtalik baxsh etdi. Kundan-kunular bir-birlari bilan do'stlashib bordilar. Yigitlarda ham

amazonkalarday qurol va otdan tashqari hech narsayo 'q edi. Ular bir xil turmush tarzini kechirdilar. Ovchilik va talonchilik bilan shug 'ullandilar. Bir kuni tush paytida amazonkalar shunday qilishdi: atrofga bitta yoki ikkitadan bo 'lib tarqalishdi. Ularning harakatida go 'yo zaruriy bir ehtiyoj kutilayotgandek edi. Bunday holatni ко 'rib qolgan skiflar ham shunday qilishdi. Yigitlar dan biriamazonkalhrdan birining oldini to 'sib, xohish bildirgan edi, и yigitni haydamadi, aksincha, o'zi bilan aloqa qilishga ruxsat berdi. O'zaro gaplashish ularga qiyin edi. Chunki ular bir-birlarining tillarini tushunishmas edi. Amazonka ayoli skifyigitiga qo 7 harakati bilan ertaga shu joyga do 'stini ham olib kelishini, ular ham ikki kishi bo 'lishini tushuntirdi. Yigit do'stlarining huzuriga qaytar ekan, voqeani boshqalarga ham aytdi. Ertasikuni belgilanganjoyga о 'rtog'i bilan keldi va и yerda ikkita amazonka kutayotganligini ко 'rdi. Bu voqeani boshqa yigitlar ham bilishdi. Qolgan amazonkalarni ham о 'zlariga о 'rgatib oldilar. Shundan so 'ng qarorgoh birlashtirildi. Ular birga yashay boshladilar. Har bir yigit о 'zi birinchi marta aloqa qilgan ayolni xotinlikka oldi. Erlar xotinlarining tilini о 'rganolmadilar. lekin ayollar erlarining tilini о 'zlashtirib olishdi. Shunday qilib, bir-birlarini tushunadigan bo 'lishdi. Bir kuni erkaklar xotinlariga shunday dedi: Bizning ota-onalarimiz, mol-davlatimiz bor. Biz bunday hayotga boshqa toqal qilolmaymiz. О 'z yurtimizga qaytishni, yana qavmimiz bilan birga yashashni istaymiz, sizlarni ham olib ketamiz va ayollarimiz bilan birga yashaysizlar. Amazonkalar erlariga shunday javob berishdi: - Biz sizlarning ayollaringiz bilan birga yashay olmaymiz, chunki bizkirning urf-odatlarimiz boshqacha. Biz kamondan о 'q otamiz, nayza irg 'itamiz, otda sakraymiz, chavandozlik qilamiz. Afsuski, biz, ayollar qiladigan ishlarga о 'rganmaganmiz. Sizning ayollaringiz yuqorida eslatilganlarning birortasi bilan shug 'ullanishmaydi, ular faqat ayollarning ishlarini bajaradilar, ov qilmaydilar, umuman, hech qayerga chiqmaydilar. Shu sababli, biz ular bilan chiqisha

olmaymiz. Agar sizning xotiningiz bo 'lishimizni istasangiz, о 'zlaringizni sofvijdonli deb hisoblasangizlar, и holda ota-onalaringizning huzuriga boringizlar va tegishli meroslaringizni olib qaytingizlar. Shundan keyin birga yashaymiz. Yigitlar xotinlarining so 'zlariga quloq soldilar. Ota-onalarining huzuriga borib, tegishli merosni olib, amazonkalar oldiga qaytdilar. Bu voqeadan so 'ng xotinlari erlariga shunday deyishdi: - Aql bovar qilmas hodisadan qo'rqayapmiz. Endi bu о 'Ikada yashashjuda og "ir. Chunki siz bizning baxtimiz uchun olalaringdan ajraldilaring. Biz esa mamlakatingiz uchun ulkan gunohga botdik. Agar siz bizni xotinlikka olmoqchi bo 'Isalaringiz, и holda birgalikda shunday qilaylik: bu mamlakatdan ko'chamiz va Don daryosining narigi tomonlariga о 'tib yashaymiz. . Yigitlar bu taklifga ham rozi bo'lishdi. Ular Dondan suzib о 'tishib, sharqqa uch кип - Azov dengizidan shimol tomonga yo 7 oldilar va shu yerda yashab qoldilar. Savromat ayollari - amazonkalar о 'zlarining qadimiy odatlarini saqladilar: о 'z erlar i bilan, ba 'zan ular siz hamyolg "iz ovga chiqdilar, sayohat qildilar, erkaklarga xos kiyimlarni kiydilar. Savromatlar skifcha gapiradilar. Ularning nikohdan o ' t i s h odatlari mana shunday: qizlar dushmanlarini o'Idirmagunlaricha erga chiqmaydilar. AyrimJari kampir bo'lib, o'lib ketsalar- da, bu odatlarini tark etmaydilar. * * * «Iliada»da tasvirlangan yana bir muhim dalil turkiylarning maishiy turmush tarzi bilan bog'liq. Skif, massaget qabilalari, Gerodot yozganidek, chorvachilik bilan shug'ullanib, sutli ovqatlar bilan turmush kechirishgan. Yunon mifologiyasiga ko'ra, Troya shahrini Zevsning o'gii Dardanning evarasi И qurdirganligi haqida shunday afsona mavjud: «Kunlardan bir kuni II Frigiyada pahlavonlar musobaqasiga qatnashib, hamma qahramonlarni birma-bir yengadi. Ushbu muvaffaqiyati evaziga Frigiya shohi Ilga ellik nafar yigit va ellik* nafar navnihol qiz tortiq qiladi. Bundan

tashqari, shoh unga bir targ'il sigir ham beradi-da, Ilga shu sigir ketidan ergashib ketaverishni va u to'xtagan yerda shahar tiklashni amr etadi. Frigiya shohining aytishicha, sohibkaromat kohin, o'shal shahar ulkan shon-shavkatga muyassar bo'lg'ay, deb bashorat qilganmish. II shoh buyurganidek, ish ko'rdi. U sigir ketidan ketaverdi. II ham mana shu tepalikni manzil aylab, u yerda shahar tiklay boshladi. Shu shaharga, shoh II sha'niga Ilion (Troya) deb ot qo'ydilar». Troya-yunon urushidagi yunon bahodirlaridan bin Itaka shohi Odisseydir. Mana uch ming yildirki, Odissey yunonlarning sevimli qahramoni. Lekin «Iliada»da asar ijodkorining butun mehri troyaliklar tomonida bo'lganidek. «Odisseya»da bu ruh yanada bo'rtib ko'rinadi. «Odisseya»ning turkiylarning antik qatlamga mansub asarlari bilan juda o'xshash tomonlari bor. Bunday yaqinlikni «Alpomish» va «Qo'rqut ota kitobi» eposlari misolida ko'ramiz. «Odisseya» va «Alpomish» dostonlari syujetida yaqinlik ko'rinsa-da, lekin asardagi qahramonlik ideallari bir-birlaridan farq qiladi. Qadimshunos A.Alimuhammedov shunday yozgan edi: «Gomer asarlarini «Alpomish» asarlariga muqoyasa qilish, O'rta Osiyo xalqlarining mashhur qahramonnomasi «Iliada» va «Odisseya» poemalarining bevosita ta'siri ostida maydonga kelgandir, degan fikrni bildirmaydi. Bu asarlar o'rtasidagi yaqinlikni faqatgina Yunon va O'rta Osiyodagi ijtimoiy hayotning ma'lum tarixiy sharoitlarda bir-biriga yaqin bo'lganligi bilan izohlash mumkin, xolos». «Alpomish» va «Odisseya» dostonlari o'rtasidagi yaqinlik syujet hamda badiiy tasvir vositalarida ko'rinadi. «Odisseya» 24 qo'shiqdan iborat. Asarning teng yarmi - 13 dan 24 gacha bo'lgan qo'shiqlar syujeti, hatto qahramonlar taqdiri «Alpomish»ga hamohangdir. Jangga ketgan Odissey va Alpomish uzoq vaqt vataniga qaytib kelmaydi. Alpomish yetti yil Qalmoq elida zindonda yotadi, Odissey urushdan so'ng yana o'n yil dengiz to'foni natijasida sarson-sargardonlikda yuradi. Har ikki dostondagi yaqinlikning bosh o'zagi ko'p yillar yurtidan uzoqda yashagan qahramonlarning o'z xotinlari to'yiga yetib kelishidir.

Yigit uylanganidan so'ng jang, sayohat va boshqa tasodifiy voqealar sababli yosh xotinini tashlab ketib qoUshi, xotini eri o'lganligi to'g'risida yolg'on xabarni eshitib, xushtoriga tegishga rozi bo'lishi, to'y belgilangan kuni erning yetib kelishi voqeasi jahon xalqlarining ko'pgina epos va ertaklarida o'z aksini topgan. Chunonchi, o'rta asrlar jahon xalq og'zaki ijodida yaratilgan frantsuzlarning Ulug' Karl haqidagi epopeyasida, inglizlarning «Shoh Gorn» dostonida, ruslarning «Dobrinya va Alyosha», «Churila va David Popovich» blinasida yigitlarning o'z xotinlari to'yiga yetib kelishi tasvirlari mavjud. V.M.Jirmunskiyning «Alpomish» tadqiqiga bag'ishlangan maqolasida bu mavzu keng o'rganilgan. Shuningdek, «Alpomish» va «Odisseya»da qahramonlarning keksa otasi (Boybo'ri va Laert), balog'atga yetmagan o'g'illari (Yodgor va Telemax), sodiq qui cho'ponlari (Qultoy va Evmiy) ham asar syujetidagi yaqinliklarni ko'rsatuvchi omillardandir. Lekin ular o'zlarini birdaniga tanishtirmaydilar. Qahramonlar taqdiridagi yaqinliklarni sohshtirib ko'raylik. «Alpomish» dostonida. Alpomish karvonlar bilan qo'shilib, o'z yurtining yayloviga yetib keladi. Yilqi boqib yurgan cho'ponlardan, bu yilqilar kirnniki, deb so'raydi. Ular yilqilar Hakim (Alpomish) degan bekniki ekanligi, lekin u Qalmoq elida zindonda o'lib ketganligini, hozir hamma davlat Ultontoz qoiiga o'tganligini aytishadi. Alpomish ko'rgan tanishlarining hech biriga o'zini tanitmaydi. SinglisiQaldirg'och oyim tuya boqib yurganini ko'radi. Singlisi va boshqa cho'ponlar ham boqib yurgan qo'y hamda mollarini Ultonniki deb aytishadi. Bir mo'ysafid cho'pon «Armon bilan farzandimdan ayrildim», deb yig'lab turganini ko'radi. Bu chol o'zining sodiq quli Qultoy edi. Alpomish faqat unga o'zini tanishtiradi. Qultoy Alpomishga Ultontoz o'ttiz kundan beri Barchinoyni xotinlikka olmoqchi bo'lib, to'y berayotganligini aytadi. Alpomish Qultoyning kiyimlarini kiyib, Ultontoznikiga jo'naydi. Alpomish to'yga yilqiboqar qiyofasida kirib keladi. Yo'lda onasi, o'g'li, to'yxonada otasi va xotinini ko'radi, lekin hech biriga o'zini tanitmaydi. To'yxonada yoy otish musobaqasi bo'ladi. Yoylarning hammasi Qultoy qiyofasidagi kishining qo'lida sinadi. Alpomishning o'n to'rt botmonlik yoyini olib kelishni taklif etadi. Barchinoy otasining yoyini o'g'li

Yodgor olib kelishini aytadi. Balog'atga yetmagan Yodgor Arpali ko'lida ajriq bosib yotgan yoyni olib kelishi qiyin edi. Qultoy qiyofasidagi Alpomish unga ko'ngildan madad istab turadi. Alpomish yoy otishda g'olib keladi. U otgan o'q zarbidan chinor shoxi sinib ketadi. Odamlar Qultoy niqobidagi kishini Alpomish gumon qiladilar. Lekin sir ochilmaydi. Alpomish bazmda Barchinoyni aytishuvda yengib chiqqandan so'ng o'zini tanishtiradi. «Odisseya» dostonida. Odissey o'zi shohlik qilgan Itaka oroliga azob-uqubat bilan yetib keladi. Lekin u qayerga kelganini bilmas edi. Yana vahshiy yowoyi odamlar qo'liga tushib qolishdan qo'rqib, ko'z yoshi ham qiladi. Shunday paytda ma'buda Afina paydo bo'lib, unga o'zini qanday tutishni o'rgatadi va qari gadoy qiyofasiga solib, sodiq quli Evmeyning chaylasiga yo'liqtiradi («O'n uchinchi qo'shiq»). O'zi esa Telemax (Telemax ham otasini izlab, sarsonlikda yurgan edi) tomon uchib ketadi. Odissey Evmeyning chaylasiga yetib keladi. Kechqurun barcha cho'ponlar to'planadilar. «Gadoy» Evmeyga o'z sarguzashtlari haqida har xil qiziqarli voqealarni hikoya qiladi. Odisseyni ko'rganligi va u qaytib kelishini aytadi («O'n to'rtinchi» qo'shiq»). Telemaxning tushiga Afina kiradi va unga tezroq Evmeyning chaylasiga yetib kelishini aytadi. Odisseyda shaharga, shoh saroyiga xizmatga borish niyati tug'iladi. Evmey begona yurtda qiynalishi, o'zlari bilan shu yerda qolishini maslahat beradi («O'n beshinchi qo'shiq»). Telemax Evmey yashaydigan joyga yetib keladi. Evmeyni shaharga, onasi Penelopa huzuriga o'g'li yetib kelganligini aytish uchun jo'natadi. Odissey o'g'liga o'zini tanishtiradi. Ular Penelopaga xushtor bo'lganlar va to'y taraddudini ko'rayotganlardan o'ch olish yo'lini izlaydilar («O'n oltinchi qo'shiq»). Telemax shaharga jo'naydi va Evmeyni mehmon huzuriga qaytarib yuboradi. Telemax onasi va qarindoshlari bilan ko'rishadi. Shu paytda Evmey Odissey bilan shaharga jo'naydi. Odissey uyiga keladi, yigirma yil awal ko'rgan iti uni taniydi. Odissey Penelopaning xushtorlari bazm qilib o'tirgan saroyga kiradi. Ulardan sadaqa so'raydi. Xushtorlar uni masxara qilishadi. Penelopaning xushtori Antinoy uni quvib yuborish uchun unga qarshi o'rindiqni uloqtiradi. Bu voqeani kuzatib turgan Penelopaning g'ashi keladi.

Xonadonida begona kishi xafa bo'lganidan ranjiydi, juldur kiyimli gadoy bilan suhbatlashishni istaydi. Go'yo undan Odisseyning xabarini sezgandek bo'ladi («O'n yettinchi qo'shiq»). Xushtorlarning bazmi davom etadi. Xushtorlardan Evrimax Odisseyni haqoratlaydi va unga o'rindiqni uloqtirdi. Xushtorlar uylariga tarqalib ketishadi («O'n sakkizinchi qo'shiq»). Odissey Penelopaga o'z taqdirini so'zlab beradi. Odissey yaqin kunlarda o'z uyiga qaytib keladi, deb aytadi. Shoh saroyidagi tarbiyachi Evrekley Odisseyni oyog'idagj belgidan tanib qoladi. Lekin sir fosh etilmaydi. Penelopa qalandar niqobidagi Odisseyga agar jazmanlaridan qaysi biri Odisseyning kamonidan o'q uzib, o'n ikki xalqadan o'tkaza olsa, shunga turmushga chiqishga rozilik berishini aytadi («O'n to'qqizinchi qo'shiq»). Penelopa Odisseyning o'q va yoyini keltiradi. Xushtorlarning birortasi hatto kamonning o'qini tortolmaydi. Shunday paytda Odissey sodiq quli Evmey va boshqalarga o'zining kimligini tanishtiradi. Xushtorlardan kamondan o'q otish uchun ruxsat so'raydi. Шаг qarshilik ko'rsatadilar. Telemax kamonni otasining qo'liga beradi. Odissey Penelopa qo'ygan shartlarni bajaradi («Yigirma birinchi qo'shiq»). So'ngra o'qlarni sevgilisining xushtorlariga qaratadi. Avval Antinoyni, so'ngra Evrimaxni qulatadi. Xushtorlarni jazolashda o'g'li Telemax. so'ngra quli Evmey yordam beradi. Odissey xushtorlarga ko'maklashgan qui va cho'rilarini ham jazolaydi. («Yigirma ikkinchi qo'shiq»). Xalq va Penelopa Odisseyning tirikligiga, u qaytib kelganiga ishonadi. Odissey va Penelopa topishib. o'zlarining boshidan o'tganlarini bir-birlariga aytib berishadi («Yigirma uchinchi qo'shiq»). Odissey erta tong turib, qarib qolgan otasi Laert huzuriga boradi («Yigirma to'rtinchi qo'shiq»). «Odisseya» va «Alpomish»da qahramonlar taqdirining yaqinligiga Barchinoy va Penelopaning o'z sevgisiga sadoqati asosiy vazifani bajaradi. E'tibor bersak, har ikkala asarda ham ularning erlari o'lgan deb hisoblanadi. Lekin xotinlar erlarining kelishiga ishonishadi, shu sababli xushtorlariga shartlar qo'yishib, visol daqiqalarini kechiktira boshlaydilar. Har ikki asarda ham shart kamondan o'q otish bilan bajariladi, musobaqada esa ularning o'ldi deb hisoblangan, boshqa bir qiyofadagi erlari g'olib kelishadi va so'ngra o'zlarini tanishtirishadi. kamondan o'q otish voqeasi qahramonlar taqdirida hal qiluvchi detallardir. Ayni paytda bu detal

ikki dostondagi syujet yaqinligining asl sababini ochib beruvchi vosita ham hisoblanadi. V.M. Jinnunskiy «Alpomish» va «Odisseya»da kamondan o'q otish voqeasi yaqinligini Gerodot asarlarida berilgan skiflar afsonasiga bog'laydi. Kamon majoziy mazmunga ega. «Alpomish»da kamon qabilaning qadimgi ota-bobolardan qolgan va so'nggi avlodlarga ham meros bo'lib kelayotgan bir belgisi sifatida ko'rinadi. Kamon Alpomishningbobosi Alpinbiyniki, Hakim yetti yoshida kamondan o'q uzib, odamlarni qoyil qoldirib, Alpomish nomini olgan edi. Bu kamon unga butun umr bo'yi hamrohlik qiladi, taqdiridagi haqiqatni tiklash - Barchinoyga yetishishida ko'maklashadi. Alpomish ham kamonni o'g'li Yodgorga meros qilib qoldiradi. Yetti yoshli Yodgor o'n to'rl botmonlik yoyni ko'tarishda Alpomish unga ilohiy kuchdan madad so'rab turishida bu mazmun aks etgan. Demak. kamon to'g'rilik, bosqinchilarga shafqatsizlik. haqiqat qoshida egilmaslik ramzidir. Bunday ramziy ma'noni «Odisseya»dagi kamon voqeasida ham ko'ramiz. Kamon voqeasi dastlab turkiylar mifologiyasidagi Skif obrazi bilan bog'lanadigan bo'lsa, «Alpomish» ham jahon adabiyotida tamali juda erta qo'yilgan asariar qatoriga kiradi. Dostondao'n to'rt botmonlik kamon egasi Alpinbiy skiflar - qadimgi turkiy qabilalarining bobosi. Alpomish shu boboning qahramonligini davom ettirib, o'z qabilasi uchun kurashib kelgan xoqonlari, Yodgor qavmning orzu etilgan so'nggi qahramonidir. Odisseyning taqdirida ham minglab jangchilarning hayoti umumlashtirilgan, deb aytish mumkin. Odissey o'z xotini va yolg'iz farzandini 20 yil ko'ra olmaydi. Urush va qiyinchiliklar tufayli vatanidan uzoqda yuradi. Skif shohlari Protofey va uning o'g'li Madi 28 yil Kichik Osiyoga hukmdorlik qilar ekan, ular bilan jangu jadal yo'llarini bosib o'tgan skif yigitlar ham shuncha yil davomida o'z xotinlaridan uzoqda yashaydilar. Gerodot «Tarix» kitobida bir voqeani keltiradi (albatta, bunga ishonish qiyin): uzoq yillar davomida erlarini ko'rmagan skif ayollari o'z qullariga erga chiqib ketadilar. Qullar esa skifjangchilari yurtiga qaytib kelishi, xotini va bolalarinmg oldiga yaqinlashishiga qurol olib qarshilik ko'rsatishadi. Barchinoy va Penelopa uzoq yillar jangda ayriliqda yurgan jangchi yigitlarning xotinlaridagi sadoqatni umumlashtiruvchi obrazlardir.

YUNON VA TURKIYLAR ADABIYOTIDA TEPAKO'ZLAR OBRAZI Yunon va qadimgi turkiy xalqlar og'aki ijodidagi yana bir yaqinlik bir ko'zli odamlar haqidagi syujetlardir. Akademik V.M.Jirmunskiy kuzatishicha, Markaziy Osiyo xalqlari og'zaki ijodida bir ko'zli maxluqlar haqidagi afsonalarnihg 12 xili uchraydi. «Odisseya» («To'qqizinchi qo'shiq»)da bir ko'zli odamxo'r obrazi yaratilgan. Turkiylarning qadimiylik qatlami saqlangan «Qo'rqut ota kitobi»da bunday obraz Tepa ko'z nomi bilan beriladi. Savol tug'iladi: bir ko'zli odamsimon maxluqlar dastlab qaysi xalqlar adabiyotida paydo bo'lgan. F.Sulaymonovaning fikricha, «Qadimiy yunon asarlari bilan bog'liq bo'lgan afsonalar O'rta Osiyo xalqlari o'rtasida tarqalishi uzoq tarixga ega». Og'zaki ijodning mahsuli bo'lgan mif va afsonalar Markaziy Osiyo xalqlariga ham yetib kelganiga, shubha yo'q. Lekin bir ko'zlilar haqidagi afsonalarning tug'ilish zamini qadimgi skif turkiylarning eposlariga bog'lanadi. VII asrda yashagan Aristey Markaziy Osiyoga sayohat qilib, issedonlardan bir ko'zli odamlar haqida eshitadi va «Arimaspe» dostonini yaratadi. Gerodot bu dostonni skiflar hayoti bilan bog'laydi. Uning yozishicha «arifa» skiflarda «bio>, «spu» «ko'z» degan ma'noni beradi. «Odisseya»da bir ko'zli odamlar haqidagi hikoyat quyidagi mazmunga ega: Odissey Troya urushidan qaytar ekan, ularning kemasi bir ko'zli odamsimon devlar-tsikloplar yurtiga tushib qoladi. Odissey hamrohlaridan o'n ikki kishini olib, orolni aylangani ketadi va bir g'orga to'g'ri keladi. G'orda savat-savat pishloqlar, xumchalarda qatiq-qaymoqlar turar edi. Birmahal g'orga qo'y va echkilar podasi kirib keladi. Uning orqasidan manglayida katta bir ko'z bitilgan bahaybat Polifem paydo bo'ladi. Odissey va uning sheriklari qo'rqib ketishadi. Polifem ularga baqirganicha ikkitasini bahaybat qo'llarida ko'taradi va yerga urib o'ldiradi. So'ngra ularni tilka-pora qilib, qozonga soladi. Ovqatlangach, g'orning og'ziga tosh qo'yib, uyquga ketadi. Bu tosh shunchalik katta ediki, uni yigirma to'rt g'ildirakli arava ham ko'tarolmas edi. Odiscyey bir ko'zli maxluqni o'ldirishni cho'tlaydi, lekin toshni qo'zg'ata olmasligiga ishonadi. Ertasi kuni Polifem yana ikkita odamni o'ldirib, nonushta qiladi va g'orning og'ziga tosh qo'yib, mollarini boqqani olib ketadi.

Odissey va uning sheriklari g'orda yotgan xodalarning uchini kuydirishib, nayza qilishadi va uni yashirib qo'yishadi. Polifem kechqurun yana ikkita odamni o'ldirib, ovqat tayyorlaydi. Shunda Odissey o'zi tayyorlagan sharobdan unga uzatadi. Sharob Polifemga ma'qul tushadi va qayta-qayta ichadi hamda kayfi oshib, uyquga ketadi. Shunda Odisseyning ishorasi bilan sheriklari xodaning uchini o'tga tutishib, tsiklopni ko'ziga suqishadi. Odissey sharob tutganida Polifemga o'zining ismini Hech kim deb tanishtirgan edi. Ko'ziga kirgan og'riqdan faryod chekadi, bir ko'zli maxluqlar g'or og'ziga to'planadilar, kim xafa qilganligini so'rashganda «Hech kim!» deb javob beradi. Odissey va qolgan sheriklari qo'y-echkilarning qorniga osilishib, g'ordan chiqib ketadilar. Odissey kemaga joylashib olganidan so'ng o'zini tanishtiradi. Polifemning otasi Poseydon esa o'g'lining qasdi uchun uning dushmaniga aylanadi. Bir ko'zli maxluq skif yoki yunon xalqlari o'rtasida yaratilgan bo'lmasin uning qiyofasida odamlar hayotiga chang soluvchi yovuz kishilarning obrazi umumlashtirilgan. Yunon shoiri Aristey Qofqaz tog'laridan oltoygacha sayohatda bo'lib, bir ko'zli odamlar - arimasplarni skiflar mamlakati bilan bog'laydi. Professor X.G.Ko'ro'g'li xalq og'zaki ijodida bir ko'zli odamsimon maxluqlar obraz tadqiqiga bag'ishlangan maqolasida Ural va Qofqaz tog'lari, Sibir va Qozog'iston cho'llarida yashaydigan turkiy xalqlar o'rtasida bir ko'zli bahaybat maxluqlar haqida katta material to'plaganligini bayon etadi. Turkiy qabilalar o'rtasida Tepa ko'z - ko'zi manglayida bitganlar haqida afsonalar ko'pligining adabiy manbalari mavjud. Tepa ko'z qahramonlar obrazi qadimgi o'g'uz qabilalari o'rtasida yaratjlgandir. Yunon shoiri Aristey skiflar mamlakatida sayohatda bo'lganida ajabmaski, o'g'uzlar o'rtasida mavjud ana shunday syujetlarni eshitgan bo'lsa. Odissey bir ko'zlilar oroliga tushib qolgan joy ham Aristey bosib o'tgan yo'l -Qora dengiz atrofida bo'lishi, tabiiy. O'g'uzlarning Tepa ko'zlar haqidagi hikoyatlari «Qo'rqut ota kitobi»da o'rin olgan. Uning asar sifatida tug'ilishi miloddan avvalgi VII asrga to'g'ri keladi. Bu eposda Aruz {Afrosiyobning o'g'li deb atalgan)ning o'g'li Bisot Tepa ko'zni o'ldiradi. X.G.Ko'ro'g'li ko'rsatishicha, «Qo'rqut ota kitobi»dan tashqari o'g'uzlar

bahaybat bir ko'zlilar haqida yana ikkita afsonaviy asar yaratishgan. «Qo'rqut ota kitobi»ning VIII qo'shig'i «Bisot Tepa ko'zni qanday qilib o'ldirgani haqida» deb nomlanadi. Aruzdushman bilan qattiq jangqilgan paytda o'zi turadigan yurtdan butun qarindoshlari bilan ko'chib ketadi. Shunday to's- to'polon paytda o'g'lini yo'qotib qo'yadi. Vaqtlar o'tishi bilan Aruz yana o'z yurtiga qaytib, ko'chib keladi. Aruzning xizmatkorlari bir kuni qamishlar orasida sher bir bolani emizayotganligini ko'rib qolishadi. Bu xoqonning o'g'h edi. Tepa ko'zni esa Aruzning cho'ponlari qo'ylar orasidan topishadi. Uning ko'rinishi odamga o'xshar, lekin bir ko'zli o'g'il bola edi. Aruz bir ko'zli bolani o'zi bilan uyiga olib ketadi, Bisot bilan birgalikda tarbiyalaydi. Tepa ko'z inson bolasi nimani esa, shu bilan oziqlantiriladi. Bisot qanday tarbiya ko'rsa, shunday tarbiyalaydi. Tepa ko'z ulg'aygani sari bolalaming burnini qonatadi, xalqning tinchiigini buza boshlaydi. O'g'uzlar undan zorlanadi. Aruz Tepa ko'zni uydan quvib yuboradi. Tepa ko'z o'g'uzlar orasidan chiqib ketar ekan, katta tog'da makon quradi va o'tgan odamning yo'lini to'sib, qaroqchigaaylanadi. Dalada birortacho'pon qolmaydi. Tepa ko'z hammasini bir boshidan yeb tamom qiladi. U o'g'uzlarning boshlig'idan har kuni 60 ta odamni yeyish uchun talab qiladi. Qurqut ota u bilan muzokaraga borib, unga odamlar o'rtasida tarbiyalanganini eslatib, ikkita odam va besh qo'y keltirishga kelishadi. Tepa ko'zga qarshi kurashga kelgan pahlavonlarning hammasi yem bo'lishgandi. Bu orada Bisot uzoq sayohatdan qaytib keladi. Jangda halok bo'lishini sezgan Tepa ko'z Bisotga yalinadi. Bisot sher bolasiga xos kuch-qudrat bilan uning boshini oladi va o'g'uzlarni yaxshilikni bilmay qonxo'rlik qilgan Tepa ko'z zulmidan qutqazadi. «Odisseya» va «Qo'rqut ota kitobi»da berilgan bahaybat bir ko'zli maxluq hikoyati o'ziga xos g'oyaviy-estetik vazifani bajargan. Lekin Tepa ko'z Polifemga nisbatan ancha mukammal chiqqan. Tepa ko'zning yoshligidan o'limigacha bo'lgan hayotida ma'lum bir shaxsning - yaxshilikni yomonlik bilan qaylargan, sut bergan ota-onaga qarshi qonxo'rlik qilgan, ona yurti va xalqi boshiga zulm o'tkazgan yovuz kuchlarning obrazi umumlashgan. Tepa ko'z obrazi o'g'uzlarni, ayni paytda

qadimgi turkiy xalqlarni qoni qo'shilmagan boshqa yurt kishisini o'z qabilasi ichkarisiga olib kirmaslikdan saboq bergan, uning qiyofasi odamga o'xshaganligi, mehr-muhabbat ko'rsatishga uringani bilan dushmanhk yo'lidan qaytmasligi badiiy manzara orqali ko'rsatilgan. Akademik jug'rofshunos L.S.Berg ham «Ko'chuvchi etnograf syujetlar» maqolasida qozoq xalq og'zaki ijodidagi bir ko'zli odamsimonlar afsonasini keltiradi. Unda ifodalanishicha, qadim zamonlarda O'tim botir oltita sherigi bilan hozirgi Orskdan o'tib borar ekan, cho'lda bahaybat odam qo'y boqib yurganini ko'rishadi. O'tim sheriklari bilan uning oldiga yaqinlashadi. Cho'pon bir ko'zli dev bo'lib, ulardan bittasini tutib yeydi va qolganlarini g'orga qamab, chiqish joyini katta tosh bilan berkitadi. Bir ko'zli dev uxlab qolganida O'tim botir uning ko'ziga qizdirilgan nayza bilan sanchadi va g'ordan sheriklari bilan qo'y terisini yopinib chiqib ketadi. Bu afsonada O'timbotir obrazi Odisseyning taqdiriga aynan monanddir. Yunon tarixchilari barcha turkiy qavmlar to'g'risida to'la tasavvurga ega boimaganlar, faqat Qora dengiz va Kaspiy dengizi atrofida yashagan skiflar hamda ularning qavmlarini yaxshi bilishgan. Markaziy Osiyoda yashaydigan (ularni forslar sak deb atashadi) yoki uzoq Shimoldagi skiflarning joylariga bormaganliklari sababh ular to'g'risida ham yetarli ma'lumotlar berishmaydi. Masalan, Gerodot Xorasmiy (xorazmlik)larni tilga olgani holda ular haqida boshqa qavmlar (masalan, massagetlar)dek aniq ma'lumot keltirmaydi. Yunonlar uchun skif qavmlari afsonaviy, antiqa odamlar bo'lib ko'rinadilar. Go'yo bu o'lkalarda rang-barang xususiyatli: bir ko'zli, qishda bo'riga aylanadigan, echki tuyoqli, tovuq tusli, burgut qanotli. tilla taqinchoqli, boshida sochi bo'lmaydigan odamlar, hatto oltin junli qo'chqorlar ham bor deb eshitadilar. Endilikda bir ko'zli bahaybat odamlar haqidagi afsonalar Qofqaz va Ural tog'lari, Sibir kengliklari va Qozog'iston cho'llarida yashagan turkiy qavmlar o'rtasida ko'plab uchrashi aniqlandi. Qozoq etnografi va tarixchisi Ch. Valixonov (1835-1865) Tepako'zlar haqidagi afsonaning quyidagi variantini yozib olgan.

Qo'yliboy baks qavmining shuhratli kishilaridan biri edi. U barcha bakslarga xo'jayinlik qilardi. Bir kuni Nodir Cho'loq ismli bashoratchi, parilar boshlig'i Qo'yliboyga yaqin kunlarda bir xotin farzand ko'rishi, u albastilarning podshosi bo'lishi, u tomonga borish xavfli ekanligidan xabar beradi. Qo'yliboy ham o'z odamlariga yaqinda qo'rqinchli bir tug'ilish bo'Hshini ma'lum qiiadi. Chindan ham ikki kundan keyin Qo'yliboyga qaysi bir boydan yordam so'rab, otliq keldi. Hamma qirg'izlar Qo'yliboy bor ekan, o'limdan boshqa barcha xavflardan u himoya qilishidan ko'ngli to'q edi. Qo'yliboy yo'lga chiqdi. U yordam so'raganlar yurtiga yetib keldi. Shamshirini o'ynatib, albasti bilan jangga shaylandi. Shu payt shamshiriga nimadir kelib urildi. Qo'yliboy kuchli ovoz bilan qichqirdiyu otidan yiqildi, nafasi ichiga tushdi, qo'rqinchdan tomirlari tortishdi. Og'zi va qulog'idan qora qon keldi. Og'riq zo'ridan hushidan ketdi. Qo'yliboy o'ziga kelgach, albastilar shohiga ko'zi tushdi. U qora otda. qora kiyimda, oyog'idan boshigacha temir niqobda. lekin bir ko'zli edi. Uning ko'zi peshonasiga bitgan bo'lib, shu qadar katla cdiki, go'yo qimiz soladigan tovoqdek kelar edi. Bu afsonadagi albasti obrazi ham o'z qiyofasi bilan Polifemni eslatadi. Albasti - AJp bosdi o'z ma'nosi bilan bahodirlarni yenguvchi, qahramonlarga qarshi kurashuvchi kuch sifatida yaratilgan obrazdir. Rus etnografi N.V.Ostroumov ham XIX asrda Qozog'islon cho'llarida yurib, bir ko'zli odamlar haqidagi ikki afsonani yozib oladi. Birinchi afsona: Chibindi tog'ida qirg'iz ovchisi yashab o'tgan edi. Uni Bo'ronbotir deb atashgan ekan. U har yili bahor boshlanishi bilan qurol-yarog'ini olib, tog'ning juda sokin joylariga ovga ketar va xotinining huzuriga kech kuzda, sovuq boshlangandan keyin qaytar edi. Bir kun Bo'ronbotir tog'da ona bug'uni ko'radi va uni otadi. O'lgan bug'uning yonida hozirgina tug'ilgan bolasi«bor ekan. U oyoqqa turadi-yu, o'rmonga kirib ketadi. Bo'ronbotir o'z o'ljasining terisini shilib oladi, go'shtini burdalaydi va o't yoqib. kabob qiladi. Kutilmaganda tog' cho'qqisida go'zal yosh ayol paydo bo'ladi va «sigir o'ldi», deb baqiradi. Bo'ronbotir shu paytgacha bunday xilvat joyga ovga kelib, ayol kishining ovozini birinchi marta

eshitishi edi. Go'sht qovurilib. Bo'ronbotir uni tanovul qila boshlaganida kech tushib qolgan edi. Shu payt go'zal ayol gulxan yoniga keldi va ovchiningro'parasidao'tirdi. Bo'ronbotir ayoldan, ayol esa ovchidan ko'zini uzmas edi. Ovchi pichog'ining uchiga go'shtning parchasini ilintirar ekan, notanish ayolga uzatdi. Ayol go'sht parchasini qo'li yopilgan yengi bilan ushladi. Bo'ronbotir suyakni kemirayotgan edi, ayol xitob qildi: «Oh, olmos, o'tkir tig'li olmos». Bo'ronbotir suyakni kemirib, qo'lini o'tlar bilan arta boshladi. Ayol bu holatni ko'rib, ajablandi va shunday dedi: «Moyni moy bilan artadilar». Shundan so'ng gulxan yonidan orqasi bilan tisarilgancha uzoqlashdi va bir zumda ovchining ko'z o'ngidan yo'qoldi. Bo'ronbotir bu oddiy ayol emas, deb o'yladi. Daraxtning shoxlaridan kesib joy tayyorladi, o'tlardan to'shak hozirladi, uning ustiga kiyim- kechaklarini qo'ydi va o'zi qurol-yarog'ini olib, daraxtning ustiga chiqdi- yu, tonggachakuzatdi. Tong otish paytida o'sha ayol keldi. Ovchining to'shagi ustiga uch sarjin o'tin, so'ng katta bir g'o'lani tashladi. Bu voqeani kuzatib turgan Bo'ronbotir ayolga o'q uzdi. Yaralangan ayol shunday dedi: «Bo'ron, sen bizning qo'limizdan qochib qutula olmaysan. Otam, onam yoki opam, qaysilaridan biri seni albatta. o'ldiradi». Ayol jon berdi. Bo'ron qo'rqqanidan daraxtning ustidan quyosh chiqqanida tushar ekan, ayolning jasadi oldiga keldi. Ma'lum bo'lishicha, uning panjalari misdan ekan. Bo'ronbotir ayol «jez tirnoq» ekanligini gumon qilgan edi. Ovchi ayolning ikki qo'lidagi panjalarini ham kesib, cho'ntagiga soldi va yo'lida davom etdi. Bo'ronbotir boshqa joyda o'sha ayolning akasini oidirdi. Kuzda uyiga qaytdi, xotini bilan qishni birga o'tkazdi va bahorda yana ovga jo'naydigan bo'ldi. Kesilgan mis panjalarni esa xotiniga bildirmagan holda sandiqqa soldi va uni qulflab qo'ydi. U bu safar ovga do'sti bilan ketdi. Ular tog' bo'ylab kezib yurishar ekan, bir to'da mollarni va qo'liga tayoq ushlagan keksa cho'ponni ko'rishdi. Bo'ron cholga yaqinlashdi. Cho'ponning boshi engashgan holda edi. Ovchi cholga salom bergach, u boshini ko'tardi. Cholning ko'zi bitta bo'lib, u manglayiga bitgan edi. Bir ko'zli chol ovchidan kim ekanligini surishtirdi. Uning Bo'ronbotir ekanligini bilgach, chol shunday dedi: «Men seni qachonlardan beri kutayotgan edim. Ketdik, biznikiga boramiz». Chol ovchi va uning do'stini

tog'dagi kulbasi - g'origa olib keldi. Podasini g'orga qamar ekan, uning og'ziga katta bir toshni qo'ydi. Cholning qat'i topshirig'iga ko'ra, mehmonlar qurol- yarog'larini g'orning tashqarisiga qoldirdilar. Corning ichkarisida chol va mollar yotadigan joy chiy bilan ajratilgan edi. Choi o'rniga joylashib olar ekan, mehmonlarga shunday dedi: «Endi, hech birlaringiz mendan qochib-qutula olmaysizlar. Men uxlayman, sizlar esa o'zlaringiz kelishgan holda bittalaringni o'ldiringlar va go'shtlaringni mana bu qozonga solib qaynatinglar». Bo'ronbotir o'z do'stini so'yib, uning go'shtini qozonga solgan edi, bir ko'zli chol unga o'tkir tig'li temir nashtar berib, shunday dedi: «Sen qozonning ostiga olovni yoq, bu o'tkir tig' bilan go'shtni tekshirib tur, agar temir qizil tusga kirsa, shundan keyin meni uyg'otasan». Go'sht pisha boshiadi. Choi esa uyquga ketdi. Bo'ron o'tkir tig'li temir nashtarni olovga tobladi, u cho'g' bo'lgach, cholning manglayiga bitgan yagona ko'zga suqdi. O'zi esa chiydan oshib, mollarning orasiga yashirindi. Bir ko'zli chol og'riqning zo'ridan uyg'ondi va dod-faryod soldi: «Bo'ron, baribir mendan qochib qutula olmaysan. Ertalab, mollarimni g'ordan haydab chiqar ekanman, seni, albatta, topaman». Bo'ron eng katta echkini tanlab, uning tomog'ini kesdi, lekin boshi va oyog'ini qoldirdi, go'shtini ajratib, terming ichiga kirdi va o'z qiyofasini yashirdi. Ertalab bir ko'zli chol g'orning og'zidan toshni oldi, har bir molni putining orasidan o'tkazdi. Bo'ron echki terisida bir ko'zli cholning ikki oyog'i orasidan eson-omon o'tib oldi. Mollarining hammasini g'ordan chiqarib bo'lgach, chol qichqirdi: «Qayerdasan, Bo'ron! Chiq!» Bo'ron esa g'orning tashqarisida javob berdi: «Men bu yerdaman». Shundan so'ng bir ko'zli chol jahl bilan xitob qildi: «Endi men o'lishim kerak. meni o'ldir va mollarimni o'zingga ol!» Shu so'zlarni aytar ekan, chol ko'kragini Bo'ronning o'qi nishoniga qo'ydi. Bo'ron o'q uzdi, chol o'ldi, lekin uning mollarini olmadi. Chunki bu mollar yowoyi, o'rgatilmagan edi. Bir ko'zli cholning o'limidan so'ng Bo'ron uyiga qaytdi. Afsona ikki qismdan iborat. Uning ikkinchi qismi Polifem haqidagi syujetga o'xshaydi. Bu o'xshashlik bir ko'zli cholning g'orda yashashi, mollar to'dasining bo'lishi, qahramon uning bir ko'zini ham ko'r qilishi va hayvon terisini yopinib chiqib ketishi voqealarida ko'rinadi. Qahramon bir ko'zli maxluqni o'ldirib, echki terisi bilan jon saqlashi

osetin afsonalarida ham aks etgan. N.V. Ostroumov yozib olgan ikkinchi afsonada ham qozoq xalqi orasida bir ko'zli maxluqlar obrazi rang-barang syujetlarda yaratilganligini ko'rsatadi. Ikkinchi afsona: Xon o'zining qirq suvoriysi bilan ovga chiqdi. Ovda bir echkining orqasidan quvishib, g'orga kelib qolishdi. G'orda bahaybat bir maxluq yashar edi. Ovchilarning qorni och edi. Maxluqqa ham e'tibor bermasdan qozonda pishib turgan go'shtlarni yeyishga kirishdilar. Katta qozonda sut ham qaynab turar edi. Ovchilar sutdan ham to'yganlaricha ichishdi. Qorinlari to'yib, ko'ngillari tinch bo'lgach, atrofga nazar soldilar. O'zlarini ulkan bir uy ichida ko'rdilar. Uyning bir tomonida bir ko'zli, xuddi kichik bir tog'day keladigan maxluq, ikkinchi tomonida esa uning qo'ylari turar edi. Bir ko'zli maxluq bir o'tirishda qirqta qo'yni yer edi. Ovchilar g'orga kelishganda u uxlab yotgan edi. Bir ko'zli maxluq uyqudan turar ekan, qozonda hech narsa qolmaganligini ko'rdi va qahrlandi. U ko'zini ochar ekan, chaqirilmagan mehmonlarga nazari tushdi. Bir ko'zli maxluq ovchilar g'orga quvib kelishgan oltin shoxli echkining oyog'idan tutdi va bir tosh bilan urib o'ldirdi. So'ngra uni ochofatday yeyishga. kirishdi. Shundan so'ng ovchilarga qirqta qo'yni so'yish, qozonda qaynatishni buyurdi. Shu bilan birga ovchilardan ham bittasini yeyishga ahd qildi. U ovchilarni uning oltin shoxli echkisini ancha vaqtdan beri otib olishga qasd qilib yurganlikda ayblaydi. Ovchilar maxluqning buyrug'idan qo'rqib ketdilar va sarosimaga tushdilar. Dastlab qirqqta qo'yni so'ydilar va go'shtini qozonga solib, pishirishga kirishdilar. Bir ko'zli maxluq yana uxlashga kirishdi. U ovchilar hech qayerga qocholmasligiga ishongan edi. U qattiq uyquga ketib, xurrakni ota boshlagach, Xon yigitlarini maslahatga chaqirdi. Qirq suvoriyning hech qaysisi bir ko'zli maxluqning g'oridan qutulib chiqib ketish yo'lini ayta olmadi. Shunda Xon yigitlarigabunday dedi: «Sizlarga nima bo'ldi? Sizning har biringiz bir davlatni boshqarish kuch-qudratiga egasizlar-ku! Yolg'iz bir ko'zli maxluqdan qutulish yo'lini, nahotki, bilmaysizlar. Do'stlar, avvalo. qanday bo'lmasin uni o'ldirish yo'lini topishimiz kerak. Men bu yerdan chiqib ketish uchun har birimiz so'yilgan qo'ylarning terisini yopinishimiz,

maxluqning yagona ko'zini ko'r qilishimiz kerak, deb o'ylayman». Xonning fikrini yigitlar quvatlashdi va omadlarini sinab ko'rmoqchi bo'ldilar. Bir ko'zli maxluq hali uxlab yotardi. Xon temir sixlami olovga qo'ydi. Sixlar cho'qqa ayfangach, xon ularni maxluqning ko'ziga suqdi. Maxluq og'riqningzo'ridan qichqiraboshladi. Qo'linicho'zib, ovchilarni izlashga urindi. Lekin ulardan hech birini topa olmadi. Ovchilar xonning maslahati bilan qo'ylarning orasiga yashirinishgan edi. Bir ko'zli maxluq har qancha qidirsa-da, ularni topa olmaganidan so'ng shunday dedi: «Baribir, mendan qochib qutula olmaysanlar, bugun bo'lmasa, ertaga, albatta, qo'limga tushasanlar». Shundan so'ng u yana uyquga ketdi. Ovchilar esa gavdalarining katta- kichikhgiga qarab qo'y tanladilar, ularni so'yib, terisi ichiga kirdilar. Ertasi kuni ular qo'ylar bilan birga oyoqqa turishdi. Bir ko'zli maxluq ham uyg'ondi. Qo'ylarni yaylovga chiqarish uchun g'or eshigini ochdi, o'zi esa eshik oldiga turdi. Ovchilar chiqib ketmasligi uchun qo'ylarning har birini paypaslab turdi. Uning hisobidagi hamma qo'ylar yaylovga chiqib bo'lgan edi. Shundan so'ng bir ko'zli maxluq xitob etdi: «Ovchilar, qayerdasizlar? Bu yoqqa kelinglar!» Ovchilar g'ordan tashqarida javob berdilar: «Ey. ahmoq! Ablah! Biz bu yerdamiz!» Ovchilarning tadbirkorligidan lol qolgan bir ko'zli maxluq dod -faryod soldi va boshini g'or devorlariga urib, alam bilan jon berdi.Ovchilar bir ko'zli maxluqning butun boyligini oldilar va uylariga qaytib, murod-maqsadlariga yetdilar. Bir ko'zlilar haqidagi afsonalar turkiy xalqlar og'zaki ijodida katta turkumni tashkil etadi. Rus etnografi G.N.Potanin ham bu mavzudagi afsonalardan bir nechtasini yozib olgan va nashr ettirgan. Bir ko'zlilar afsonasi turkiylarda ko'proq uchrashi, yunon tarixchilari ham qadimgi turkiylar yashagan hududlarda Polifemlar borligiga ishonch bilan qarashi, ehtimol, bu mavzu qadimgi Gretsiyaga Sharqdan borgan bo'lsa kerak, degan fikr uyg'otadi. PROMETEY OBRAZI YARATILISHININC TURKIY MANBALARI Prometeyning nomi jahon adabiyotida zulm va adolatsizlikka qarshi kurashgan qahramonlarning umumlashma boqiy obraziga aylangan. Insonparvarlik va haqiqat ycngilmasligining majozi bo'lgan bu obraz miloddan oldingi asrlarda yunon adabiyotida yaratilgan edi.

Gomerning «Iliada» va «Odisscya» kabi asarlari so'nggi asrlarda yashagan yunon shoirlari uchun an'ana maktabi hisoblangan. Gomerdan keyin yunon adabiyotida ushbu mavzuda yaratilgan epik dostonlar «Troya turkumi» deb atalgan. Gesiod va Esxilning Prometey haqida yaratgan asarlarini ham ushbu turkumga kiritish mumkin. Chunonchi, Esxil o'z asarlarini «Gomer bazmgohida to'kilib qolgan ushoqlar», deb atagan. «Troya turkumi» yunon adabiyotidagi boshqa dostonlardan muhim bir xususiyati bilan ajralib turadi. Unda yunonlarning Troyaga yurishlaridan tashqari, turkiylarning qadimgi qavmlari hisoblangan skiflar, kimmerlar, shuningdek, ularning jangovar ayollar guruhi -amazonkalarning yashash tarzi, raamlakati haqida ham tasvirlar berilgan. Jahon adabiyotshunoslari Gesiod va Esxil Prometeyning obrazini yaralishda yunon mifologiyasida mavjud afsonalardan foydalanganini qayd etishadi. Prometey haqidagi rivoyat va afsonalar, xususan «Zanjirband Prometey»dagi tasvirlar skiflar mamlakati bilan bog'langanligj nuqtai nazaridan bu obraz badiiyatini qadimgi turkiylar hayoti bilan qiyosiy o'rganish maqsadga muvofiqdir. Zotan, muammo yechimining ijtimoiy va adabiy manbalari mavjud. Esxil fojiasidagi tasvirga ko'ra Prometey Zevsning qahrli amri bilan skiflar mamtekatidagi osmono'par qoyaga zanjirband etiladi. Yunonlar skiflar mamlakati deyilganda yer qit'asining katta qismi - hozirgi davr nazari bilan qaraydigan bo'lsak, Qora dengizdan Russiya tomon cho'zilgan shimoli-sharqiy kenglik, Qofqaz va Markaziy Osiyodagi hududlarni tushunganlar. Zotan, Esxil yaratgan Prometey skiflar mamlakatini ana shunday kengliklar bilan tasavvur etadi. Prometeyning zanjirband etilishi hamda qiynoq-azoblarga solinishi unga e'tiqod qo'ygan kuchlar qalbida rahm-shafqat uyg'otadi. Bahr ma'budi Okean uchar otda yetib kelar ekan, Prometey unga shunday murojaat qiladi: Va nihoyat sen ham kelding, bu nima, demak, Azobimga tomoshabin bo 'Iganimi yo, Senga nomdosh bo 'Igan oqim - ulug' Okean, Ham qoyavor g 'or qa 'rining ilk bargohini, Tark aylabon temir-ma 'dan iqlimi sari, Kelmoqlikka qandayjur'al qila olding- a?

Bu parchadagi «temirma'dan iqlimi» skiflar mamlakatini anglatadi. Qadimda yunonlar skiflar mamlakatini shunday nomda atashgan. Sababi bu hududda temir- ma'dan boyliklarining ko'pligi hamda skif qabilalari temirchilik ishlari bilan mashhur bo'lganligidir. Gerodot skiflaming massaget qabilasi yashaydigan joyda oltin vamis boyliklari behisobligini alohida ta'kidlaydi. Esxil yaratgan dramada Prometey skiflaming ana shunday boyliklarini ochuvchi va xalqqa yetkazuvchi qahramon sifatida ko'rinadi. Bu haqda uning o'zi shunday deydi: Binobarin...Kim aytishgajur'at etadi, Menga qadar yerostida yashirin yotgan Temir, oltin, kumushlarni, rangin mislarni Odamlarning foydasiga yetkazganini, U kimdirki, mag 'rurlansin, albatta, hech kim. Bu misralarda bayon etilgan fikrlar Prometey taqdirini «temir-ma'dan iqlimi» - skiflar mamlakati bilan yanada yaqinroq bog'laydi. Ayni paytda bu obraz skiflar jahonda yerosti boyliklarini topish va uni ishlatishda mashhur bo'lishining asosi sifatida ham ko'rinadi. Prometeyning qiynoq-azoblarga solinishi amazonkalarni yordamga otlantiradi. Dramada shunday satrlar keltirilgan: Achinmoqda senga hatto Sher yurakli amazonkalar. Meotida ко 'rfazining chekkasida Asrlar osha yashab kelgan Skifqavmi -jangarilar ham. Demak, amazonkalar skiflar qabilasi. Ularning yashash joyi Meotida (hozirgi Azov dengizi) sohillarida bo'lgan. Prometey dramada skiflar mamlakalining tabiati. boyliklari, daryolari, bu hududda yashaydigan qavmlar, ularning yashash tarzi, urf odatlari hamda o'zlariga xos ruhiy kechinmalari haqida to'la tasavvurga ega bo'lgan qahramon sifatida ko'rinadi. Xususan, bu tasvir malika loga qilgan murojaatida o'z ifodasini topgan. Xo'sh, Prometey bu qadar skiflar turmushi bilan bog'lanishiga asos nima? Nega yunon mifologiyasida Prometey obrazi keng o'rin olgan bo'lsa-da, u skiflar mamlakatida zanjirband etiladi? Skiflar hayoti aks etgan tarixiy manbalar, ular asos solgan mamlakat hududida yashayotgan qavmlar o'rtasida saqlanib qolgan adabiy syujetlar Prometey

aslan skiflarning qahramoni bo'lganiga ishonch uyg'otadi. Gerodot shunday afsonani keltiradi: Prometey skiflarning sh*>hi edi. Burgut nomidagi daryo toshib, ekinzorlarni bosgach, Prometey xalqini oziq ovqat va boshqa zaruriy narsalar bilan ta'minlay olmadi. Shundan so'ng skiflar o'z shohlarini kishanlab tashladilar. Gerakl daryo bilan dengizni qo'sha oldi. Shuning uchun ham xalq o'rtasida go'yo Gerakl burgutni o'ldirgani hamda Prometeyni zanjirdan ozod qilgani to'g'risida olqishlar tarqalgan. Gruzin olimi M.Ya.Chikovani ma'lumot berishicha, E.Kenfler (XVII-XVIII) qadimgi yunon manbalari asosida Prometey haqidagi afsonalarni batafsil o'rganar ekan, uning shaxsiyatini skif shohi Protofey nomi bilan bog'laydi. E.Kenfler tadqiqotlariga ko'ra, Protofey Mago'g avlodidan bo'lib, Yofasning o'g'lidir. U skif xalqining otasi deb tan olingan. Uning osmendan yerga olov olib kelishining mazmuni shundaki, u Qofqaz tog'laridan metall boyliklarini topish, qazish va olovda toblay olish qobiliyatiga ega bo'lgan. Yuqoridagi dalillar tarixda Prometeyning o'z muqobili bo'lganligini ko'rsatadi. Demak, Prometey obrazi yaratilishiga skiflar shohi Protofeyning shaxsiyati asos bo'lgan. Jahon adabiyotshunosbgi hozirgacha Prometey haqidagi afsonalar yunon mifologiyasi mahsuli deb tushunadi. Aslida bu afsonalar turkiylarning qadimgi avlodi skiflar og'zaki ijodida paydo bo'lgan hamda yunon yozma adabiyotiga ko'chgan, deb hisoblash haqiqatga yaqindir. Skiflar mamlakatining markaziy qismi hisoblangan Qofqaz va Qofqazorti respublikalari, Kaspiy va Qora dengiz atroflarida yashaydigan xalqlar og'zaki ijodida Prometey qahramonligini eslatuvchi rivoyat hamda afsonalarning namunalari ko'plab saqlangan. Qofqazda yashaydigan xalqlarning og'zaki ijodida «Amiran» eposi keng tarqilgan. O'rni kelganda ta'kidlash lozimki, turkiylarning nodir eposlandan biri «Qo'rqut ota kitobi»da Amiran haqida alohida doston berilgan (IX qo'shiq). Qofqaz xalqlari o'rtasidagi rivoyatlarga ko'ra, Amiran Elburs tog'ida zanjirband qilingan. Abxazlarning Abrskil, imeretlarning Rokapi, ajarlarning Rompapi, svanlarning Rokan, adigeylarning Nasrenjak kabi qahramonlari ham Prometeyning

muqobil obrazi sifatida o'z qiyofasiga ega. Prometey haqidagi afsonalar mazmuni Alisher Navoiy she'rlarida ham ifodalangan. Shoir bir ruboiysida shunday yozadi: Zog 'eki, cho 'qub oquzdi qon ко 'nglumdin, Tirnog' ila uzdi notavon ко 'nglumdin.. A 'zosida ко V asar damin duduni Minqor ila changiga nishon ко 'nglumdin. Akademik B.Valixo'jayev bu ruboiyni tahlil qilar ekan, avvalo, uni katta bir asotir mazmunini ifodalagan masal-ruboiy, mo'jaz hajmli majoziy she'r deb hisoblaydi. Ikkinchidan, olim bu ruboiyda zanjirband Prometeyning ko'ksini cho'qigan burgutlar tasviriga hamohanglikni ko'radi, uchinchidan, bunday o'xshashlikni Alisher Navoiy yunon asotirlari bilan tanish bo'lganmi yoki tavorud (ikki shoirning bir-biridan xabarsiz holda bir mavzuda asar yaratish) hodisasimi deb hisoblaydi va masalaga aniqlik kiritishni adabiyotshunoslikning muhim vazifasi deb qaraydi. FORS-TOJIK ADABIYOTI VA AFROSIYOB HAQIDAGI AFSONALAR TURKUMI Miloddan avvalgi VII asrlarda skif-kimraerlar xoqoni Madi Kichik Osiyo mamlakatlariga, jumladan, Midiya (Eron)ga qo'shin tortishi hamda ahmoniylar shohi Kayxisrav bilan jang qilisru' fors-tojik adabiyotida alohida mavzu hisoblanadi. Lekin bu mavzudagi asarlarda tarixiylik tamoyili asos qilib olingan emas. Faqat tarixiy haqiqatning umumiy yo'nalishi - tarixda turkiy va eroniy shohlar o'rtasida urush hamda nizolar tez-tez bo'lib turganligi voqeasi badiiy syujetga aylandi. Bu turkumdagi asarlarning qahramoni Afrosiyobdir. Afrosiyob skiflar qahramoni Madining to'la darajadagi tarixiy obrazi bo'lmay, balki turkiy xalqlar og'zaki ijodidagi Alp Er To'nganing muqobilidir. Qadimgi kitoblarda Afrosiyobning nomi va nasl-nasabi shunday ta'riflangan: «Franhrasyan» («Avesto»), «Frasyak» («Bundahishn»), «Frasiyab Fashan o'g'li, Rustam o'g'li, Turk o'g'li» (at-Tabariy), «Frasiyab Bashang o'g'li, Inat o'g'li, Rishman o'g'li, Turk o'g'li» (al-Beruniy), «Afrasiyab Ashk o'g'li. Rustam o'g'li, Turk o'g'li» (ibn Xaldun).

Afrosiyobni Turon mamlakatining pahlavoni, xoqoni sifatida tasvirlagan birinchi yozma yodgorlik «Avesto»dir. Shundan so'ng uning obrazi fors-tojik adabiyotidagi o'nlab og'zaki va yozma asarlarda ko'rina boshladi. Afsuski, Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» asaridagi marsiyani e'tiborga olmaganda, u haqda turkiy adabiyotda yirik adabiy syujet mavjud emas edi. Fors- tojik adabiyoti Afrosiyob haqidagi adabiy syujetlarni saqlashi bilan turkiy xalqlar ijodiga xos yodgorlikni ham bizning davrlargacha yetkazib bera oldi. Ikkinchidan, qadimgi dariy, fors-tojik, arab tillarida bitilgan Afrosiyob haqidagi rivoyat va qissalar Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlarning badiiy tafakkuri mahsulidir. Shu jihatdan qaraganda, qadimgi turkiy adabiyotning yirik vakili Yusuf Xos Hojib quyidagi misralarni bitganida haq edi: Tajiklar ayur ani Afrasiyab, Bu Afrasiyab tutti ellar talab... Tajiklar bitikda bitimish muni, Bitikda у о 'q ersa kim о 'qg 'ay ani... Mazmuni: Tojiklar uni Afrosiyob deb ataydilar, Bu Afrosiyob ellarni о 'z tasarrufiga olib tutdi. Tojiklar uni kitobida yozib qoldirganlar, Kitobda bo 'Imasa, uni kim ham bilardi... Fors-tojik adabiyotida Afrosiyob obrazi rang-barang xususiyatlar bilan gavdalantirilgan. Uning badiiy obrazini mukammal tasavvur etish uchun rivoyat va afsonalarning matnini tiklash turkiy adabiyotning ham qadimgi davrlarini o'rganishda amaliy ahamiyalga ega. Birinchi afsona: Eron va Turon chegarasining belgilanishi.Afrosiyob Eron shohi Manuchehrga bir necha marta zarba berdi. Manuchehr Zolni Afrosiyobni Jayhunning narigi tomonlariga quvib yuborish uchun jangga yubordi. Lekin Afrosiyob ko'p sonli qo'shini bilan Tabaristonga kelib, Manuchehrni tiz cho'ktirdi. Som vaZoljangda qatnashmagan edi. Nihoyat, ular sulh tuzishga ahd qildilar. Orsh Amul qal'asidan turib kamonda o'q uzdi. Uning o'qi Akab-Mazdavavran (Seraxs va Mervning o'rtasi)ga kelib

tushadi. Eron va Turonning chegarasi shu joydan belgilanadi («Mujmil at-tavarix al-qasas», Tehron, 1335-1956). Ikkinchi afsona: Afrosiyob va Xisravning qudrat ma'budi Ardvisura- Anahitaga qurboniik keitirishi. Eron va Turon mamlakatidagi taniqli pahlavonlar qudrat hamda shafqatpesha ma'budi Ardvisura - Anahita sharafiga yuzta ot, mingta nawos, o'n mingta qo'y qurboniik keltiradilar va ularning istak-niyatlafini aytib, undan omad so'raydilar. Yaratguvchi Ahura Mazda, ilk afsonaviy qonunshunos shoh Xush- shiyanka-Paradata, suv toshqini qahramoni Yima, mashhur bahodir Tretona, pahlavon Gersasplarning iltijolarini Ardvisura - Anahita qabul qiladi va ularning ishi rivojlanishiga omad tilaydi. Shunda Turon shohi Franhrasyan ham yuzta ot, mingta novvos, o'n mingta qo'yni qurbonlikka keltirib, undan madad so'raydi: «Baxshida qil menga shundayin omad, O, qudratli, shafqatpesha Ardvisura. Kim Huvarno sahanatin sohibi bo 'lay, Boruqashning orasida por lagan mudom, Hozirda va kelajakda. Qo 'shilgandin oriylarning mamlakatiga Va ertaga e 'tiqodli Spitam- Zardusht Unga hamrohdir. Ardvisura-Anahita unga omad bermaydi. Shundan so'ng qaviy urug'ining hukmdorlaridan biri Qavan-Usan, qaviy shohi Xisrav shuncha miqdordagi qurboniik keltiradi. Ularning iltijolari qabul qilinadi. Xisravning maqsadi shunday edi: «Baxshida qil shundayin omad, O, qudratli, shafqatpesha Ardvisura. Kim men hokim bo 'layin mutlaq, Bareha kishvar-iqlimlarga. Barcha devlar va insonlar, Jodugarlar, afsungarlar. Qaviylik va qoroponlik, Hukmdorlar ustidan ham, Vajangovar aravani Boshqarayin barchadan avval,

Jang arsasida. Ham xoinlar tuzog 'idan omon qolayin, Suvoralar kurashida g 'olib kelsa Yovuzlarham» («Avesto», 5-yasht). Uchinchi afsona: Ma'buda Osha Afrosiyobni asirga olishga madad beradi. Tur shohi Franhrasyan (Afrosiyob) Siyovarshan (Siyovush)ni yovuzlarcha o'ldirgan edi. Shuningdek, narava urug'idan bo'lgan eron sipohi Ahrarat (sug'dlarmng qadimgi «Bundaxishn» kitobida bu obraz Afrosiyobning ukasi deb berilgan) ham o'ldirilgandi. Qaviylar sulolasidan bo'lgan Xisrav otasining xunini olish uchun Afrosiyobga qarshi intiqomkurashigaotlanadi. Xisrav Mitraning singlisi ma'buda Oshaga Siyovarshan va Ahrarat uchun turorilik botir Franhrasyandan o'ch olishga madad so'raydi. Ma'buda Osha Xisravning iltijolarini qabul qiladi. Qaviylarning pahlavoni va sipohiylari ham Oshaga kelib, Turon bahodiri azobidan qutqarishni iltijo qiladilar. Hamma Franhrasyanni asir qilish, qo'l oyog'ini boylab. Xisrav qoshiga keltirish uchun kurashda omad so'raydi. Ma'buda Osha ularning iltijolarini qabul qiladi va kurashda omad tilaydi. («Avesto», 17-yasht). To 'rtinchi afsona: Afrosiyob o'z ukasi Agreraspni o'ldirishining boisi. Afrosiyob jangda Eron shohi Manoshchihra (Manuchehr)ni asirga oladi. Afrosiyobning ukasi Agrerasp uni ozod qiladi. Bundan jahli chiqqan Afrosiyob o'z ukasini o'ldiradi («Bundahshin»). Beshinchi afsona: Siyovushning Afrosiyobdan panoh so'rab kelishi. Ajamning Sharqidagi Turkiston yen Afrosiyob ixtiyorida edi. Ajam, uning g'arbidagi Xijoz, Yaman Kaykovusga qarashli bo'lgan. Eron va Turon o'rtasidagi chegara Amudaryo (Jayxun) orqali o'tar edi. Kaykovus bir o'g'il ko'rdi. Uning nomini Siyovush qo'ydilar. Butun dunyoda bundan chiroyliroq o'g'il yo'q edi. Bola mashhur sarkarda Rustam qo'lida tarbiya

topdi. 20 yoshga to'lgach, Siyovushni otasi qoshiga olib keldilar. Kaykovus uning yaxshi ishlarga va odobga o'rganganidan quvondi. Kaykovusning bir xotini bor edi. U Mozandaron shohining qizi edi. Bu xotin juda ko'zi sho'x, chiroyli bo'lgan. U Siyovushni ko'rib, unga oshiq bo'lib qolgan. Siyovush o'gay onasining so'ziga quloq solmadi. U men otamga bevafolik qila olmayman deb javob berdi. Bundan g'azablangan ayol ko'p hiylalar ishlatdi, yolg'on gapirib, Siyovushga tuhmat qildi. Natijada ota o'g'lini o'limga buyurmoqchi bo'ldi. Ammo Siyovushni Afrosiyobga qarshi urushga otlangan qo'shinga boshliq qilib yubordi. Siyovush Turonga kelib urush qildi, yovning ko'p askarlarini o'ldirdi. Shundan so'ng Afrosiyob ikki kishini yuborib, sulhso'radi. Siyovush sulh tuzdi va bu haqda otasiga xabar qildi. Otasi, men sulhni istamayman, deb javob berdi. Siyovush, men bevafolik qilmayman, o'z ahdimdan qaytmayman, dedi. U endi otasining oldiga bora olmas, yo u yoqqa, yo bu yoqqa o'tishi kerak edi. U Afrosiyob oldiga bordi. Afrosiyob uni yaxshi qarshi oldi va Siyovushga o'z qizini berdi. Qo'shin Eronga qaytdi. Afrosiyob Siyovushning odobi, mardligi, suvoriyligidan xavotirlana boshladi va bu haqda o'z cdamlari bilanmaslahatlashdi. Nihoyat, Siyovushni o'ldirdilar. Siyovushning xotini (Afrosiyobning qizi) homilador edi. Unga dori berib bolasini tushirmoqchi bo'ldilar. Afrosiyobning Piyron degan bir vaziri bor edi. U Siyovush bilan Afrosiyob o'rtasida tuzilgan sulhning tashabbuskori bo'lgan edi. Piyron Afrosiyobning huzuriga keldi, uning qilgan ishini qoraladi. U, malikzoda sening yoningga keldi, senga xizmat qildi, u nima gunoh qilgan ediki, sen uni qatl ettirding. Endi Kaykovus va Rustam sendan uning xunini talab qiladilar, sen ulardan salomat qutulib ketolmaysan. Ular Turonni vayron qiladilar. Modomiki, sen Siyovushni o'ldirding, endi qizingni menga topshir, agar u o'g'il tug'sa, o'sha o'g'ilni Kaykovus va Rustamga yuboraman, shu bilan ularning g'azabini kamaytiraman, dedi. Afrosiyob qizini Piyronga topshirdi. Ammo agar o'g'il tuqqan bo'lsa, o'sha bolani o'ldirishni buyurdi. Piyron shoh qizini uyiga olib ketib saqladi. Bir oy o'tmasdan Siyovushning xotini o'g'il ko'rdi. U xuddi otasining o'zi edi. Piyronning bolani o'ldirishga ko'ngli bo'lmadi. Unga Kayxisrav deb nom qo'yishdi va yashirincha tarbiyaladi. Afrosiyobga, qizing farzand ko'rdi, deb xabar qildi. Ammo

o'g'il ekanini bildirmadi. Bir qancha vaqt o'tgach, Afrosiyob qizim nima bola tug'di, deb so'radi. O'g'il, deb javob berdi Piyron, ammo uni o'ldirishga ko'nglim bo'lmadi. dedi u. - Keltir, - dedi Afrosiyob, uni ko'rayin. Piyron toza kiyimlar kiygizib Kayxisravni Afrosiyob qoshiga keltirdi. Afrosiyob uni ko'rgan zahoti yig'lab yubordi va Siyovushni o'ldirganiga pushaymon edi. Kayxisravni o'z yoniga o'ltirg'izdi va uning yuzidan o'pdi. Piyronga bu bola cho'ponlar orasida bo'lsin, ulg'ayganda, kimning zotidan ekanini bilmasin, deb buyurdi. Bolani cho'ponlar qo'liga tarbiyalash uchun topshirdiJar. Oradan yetti yil o'tgach, bir kuni Afrosiyob Piyronni o'z huzuriga chaqirdi va unga: - Bugun hech uyqum kelmayapti. Hamon o'sha go'dakning andishasini qilmoqdaman. Qanday qiiib podshohzoda cho'ponlar qo'lida bo'lishi mumkin, nima ravo bo'lsa, o'sha ravo bo'lsin, borgin, uni keltirgin, - dedi. Piyron ketdi. U cho'ponlar yoniga keldi va bolani ko'rdi. Kayxisrav chavgon o'ynar edi. Piyron otdan tushib, piyoda uning yoniga keldi. Quchoqlab bag'riga bosdi. Qattiq o'pa boshladi va yig'lab yubordi. Kayxisrav undan o'zini olib qochar edi. U Piyronga, ey otliq, senda uyat yo'qmi, nega cho'pon bolasini bag'ringga bosib quchoqlaysan, dedi. Piyron tangdil bo'ldi. U aytdi: «Sen cho'pon bolasi emassan, podshohzodasan». U bolani otga o'ltirg'izib, yashirincha Afrosiyob qoshiga keltirdi. Yo'lda unga, Afrosiyob oldiga kelayotganligini aytdi, undan bobong nimani so'rasa shunday javob berish kerakki, u sendan qo'rqadigan bo'lmasin, deb tushuntirdi. Afrosiyob qoshiga yetib kelishdi. Afrosiyob bolaning komilligidan hayratda qoldi. Afrosiyob Piyronga, buni olib borib onasiga topshirginki, undan hech ajralmasin, men uning boshini so'rayman, deb o'ylab xavotir bo'lmasin. dedi. Piyron uni olib borib, onasiga topshirdi. Bir qancha vaqt o'tgach, Siyovushning o'ldirilganligi xabari Kaykovusga borib yetdi. U nihoyatda g'azablandi, yig'lab nola qildi. Barcha qora kiydi. Bir necha yil o'tdi. Lashkarboshilar ichida Gudarz degan odam bor edi. Bir kuni u tushida shunday holni ko'rdi: bir odam unga o'g'ling Gevni Turonga yubor. U borib

Kayxisravni olib kelsin, dedi. Gudarz bu tushdan Kaykovusni xabardor qildi. Kaykovus Gevga buyruq berib, uni Turonga jo'natdi. Gev yctti yil Turonda bo'ldi va Kayxisravni izlab topdi. U Kayxisravni va uning onasini qo'lga kiritib, Eron sari yo'l oldi. Afrosiyob bo'lgan ishlardan xabar topib, uch yuz mard va jasur yigitlarini Piyronga berdi va ularni qochoqlar ortidan jo'natdi. Gev ular bilan jang qildi. Ba'zilarini o'ldirdi, ba'zilarini qochishga majbur etdi. U Piyronni tutib oldi va o'ldirishga qasd etdi. Kayxisrav Piyronning unga ko'p yaxshiliklar qilganligini aytdi va o'ldirmaslikni so'radi. Gev, men uning qonini to'kaman, deb qasam ichganman, o'ldirmasam bo'lmaydi, dedi. Kayxisrav unday bo'lsa sal qulog'ini kesgin, shunda qasaming ham buzilmaydi, Piyron ham omon qoladi, deb maslahat berdi. Gev Piyronning qulog'ini sal kesdi va uni otiga bog'lab qo'ydi. Gev va Kayxisrav Eronga Kaykovus huzuriga yetib kelishdi. Kaykovusning buyrug'iga ko'ra, Rustam katta qo'shinga bosh bo'lib Turonga yurish qildi. Afrosiyobni yengib qochirdi, ko'p ellarni g'orat qildi, asir va o'ljalarni qo'lga kiritdi. Kaykovus bir yuz ellik yil yashab, so'ng vafot etdi. Kaykovus vafotidan so'ng taxtga Kayxisrav bin Siyovush o'tirdi. U tojni kiygan zahoti odamlarini yig'di va Afrosiyooning ustiga yurish qilajagi va otasining qasdini olajagini bildirdi. Lashkarlari orasidan yuz ming kishini ajratib oldi va ulami Tusi Navdarga topshirdi. Ular Turonga yo'l oldilar. Afrosiyob bu ishlardan xabar topgach, u ham lashkar tortdi. Piyronni qo'shinga boshliq etib tayinladi. Qo'shinlar bir-biri bilan uchrashgach, qattiq urush boshlandi. Urushda Turon askari yengib chiqdi. Firibarz boshchiligidagi Eron qo'shini yengilib, bayroqni orqaga o'girib qochishga yuz tutdi. So'ng Kayxisrav yana butun Eron lashkarlarini yig'ib, Afrosiyobdan o'ch olishdan boshqa chora yo'q, deb e'lon qildi, sipohlar uning atrofida jipslashdilar. Afrosiyob ham barcha turk qo'shinini jam qilgan edi. Kayxisrav Eron va Turon o'rtasidagi chegaraga keldi. U qo'shinni to'rt qismga bo'lib, Turonga kirish va g'anim lashkarlarini o'rab olishdan iborat rejasini e'lon qildi. Gudarzga Axtari

koviyon deb atalgan katta bayroqni topshirdi, unga qo'shib amakisi Firibarzni ham yubordi. Yana bir qo'shirmi Girgin milod nomli boshliq qo'l ostida boshqa tomonga jo'natdi. Qolgan lashkarlarni Rustamga berdi, yana Gushtahi nomli lashJcarboshini ham u bilan jo'natdi. O'zi o'z manzilgohida qaror topdi. Agar biror lashkar yengilsa unga madad yuborar, yengsa ularni yana ruhkntirar edi. Bu xabarlar Afrosiyobga borib yetdi. Uning Garshiyuz nomli bir birodari bor edi. Siyovushni o'ldirgan shu edi. Kayxisrav shuni berishni talab qilar edi. Afrosiyob o'sha birodariga sonsiz-sanoqsiz lashkar berib, jangga jo'natdi. Kayxisrav Turonga sipoh tortib kelgan bo'lsa ham, ularning eng ko'pi Gudarz qo'l ostidagi qo'shin edi. Koviyon tug'i ham o'shanda, sen o'sha tomonga yo'l tut, deb Afrosiyob unga topshiriq berdi. Kayxisrav Turon qo'shinining yaqinlashganini, uning boshlig'i Piyron o'zining tarbiyachisi ekanini bilib, uni o'ldirishni istamadi. Kayxisrav vakillar yuborib. Piyronga bunday xabar qildi: - Seningmenda haqingbor. Sen meni otam va onam o'rnida tarbiya etding, menga ko'p yaxshiliklar qilding, sen qaytgin, mening qo'shinim bilan urush qilmagin, tokim g'alaba qozonsam sening haqingni oqlayman. Piyron uning elchilari va nomasini saqladi. Afrosiyob Piyronni o'z birodarlari va farzandlaridan ham ortiq qadrlar edi. Uni o'zidan keyin boshliq etishga mo'ljal qilgan edi. Piyron o'z lashkarlari bilan olg'a yurdi va Gudarz qo'shini bilan urush boshladi. Gudarz Piyron qo'shiniga zarba berdi. Piyron shu urushda o'ldirildi. Uning hamma birodarlari, Afrosiyobning yaqinlari, shular qatori Siyovushning qotili Garshiyuz ham asir qilindi. Garshiyuzning qulog'ini kesib, ko'zini o'yib oldilar. U Siyovushga nima qilgan bo'lsa, unga ham shuni qildilar va qatl etdilar. Kelgusi kuni Kayxisrav taxtga o'ltirdi, amakisi Namfuram o'ng qo'l tomonga o'ltirgandi, unga Kirmon va Makron hokimligini topshirdi. So'ngra Kayxisrav Gudarzga rninnatdorchilik izhor etdi, ko'p sovg'alar berdi va uni Isfahon hamda Gurgon hokimligiga tayin qildi. Boshqa lashkarlardan ham xabar keldi. Ular Turon yerida Afrosiyobni o'rab olgan edilar. Jahon Afrosiyobga tor bo'lgan edi. Afrosiyob ham o'z lashkarlarining

mag'lub bo'lgani, Piyronning o'ldirilgani, Garshiyuzning hamma a'zolari, badani pora-pora qilinganini eshitgan edi. Afrosiyobning hali ko'p askari bor edi. Afrosiyob o'g'li Shaydaga ko'p qo'shin berib, Kayxisravga qarshi kurashga jo'natdi. Shayda joduhunariga usta edi. Kayxisrav uning jodusidan qo'rqib, qo'shinini olib chiqib ketdi. Maydonda faqat Quruq ibn Harxon nomli kar lashkarboshi qo'l ostidagi bir qism askarni qoldirdi. U lashkar qo'shini bilan chorshanba kuni butun kun bo'yi jang qildi. Nihoyat, turk qo'shini chekindi va Kayxisrav lashkarboshisi ularni ta'qib etib bordi. Ular yetib borishib, Shaydani otdan qulatdilar va o'ldirdilar. Turk qo'shini yengilib qochdi. Kayxisrav lashkarlari ko'p asir va o'ljalar olib qaytdi. Afrosiyob bu xabarni eshitib, lashkarboshilikni endi kimga topshirishni bilmay qoldi. Nihoyat katta qo'shin yig'ib, o'zi bosh bo'lgan holdajangga otlandi. Kayxisrav ham qo'shinini yig'di. Uch lashkarboshisi oldinga chiqdilar.. Hukmronlar va malikzodalar Kayxisravning atrofiga jam bo'ldilar, urush boshlandi. Bunday urushni hali jahonda hech kim ko'rmagan. Afrosiyob mag'lub bo'lib chekindi. Kayxisrav uni ta'qib etib, shaharma-shahar quvib yurdi. Ammo Afrosiyob hech bir joyda to'xtamadi. Nihoyat, u Turondan chiqib, Rumga o'tib ketdi. Afrosiyobning yonida lashkarlaridan hech kim qolmadi. U bir marg'zorga kelib qoldi. U yerda bir ko'l bor edi. Afrosiyob o'sha ко 'Ida suv ichida yashirindi. Uni axtarib topdilar va tutib Kayxisrav oldiga keltirdilar. Kayxisrav uni bandi qilishni, qaytarib olib ketishni va uch kun tinchlikda saqlashni buyurdi. To'rtinchi kuni u Afrosiyobni o'z huzuriga chaqirdi va unga dedi: «Siyovushni nega o'ldirding, sababini menga ayt». Afrosiyobning hech hujjati yo'q edi. Kayxisrav uni o'limga buyurdi. Gudarazga buyurdiki, bir tog'ora olib kelsinlar. Afrosiyobni yotqizdilar, oyog'i va qo'lini kesdilar, bo'g'zini qo'yga o'xshatib, o'sha tog'ora ustida uzdilar. Siyovushning bo'g'zini ham u xuddi shunday uzgan edi. So'ngra Kayxisrav qo'shinni qaytardi va o'z yurtiga keldi. U barcha xalq va askarini yig'ib bunday dedi: «Men jahondan nimaniki lozim bo'lsa, topdim. Endi jahon ishini tark qilaman, mamlakatdan chiqib ketaman. Mamlakat va hukumatni boshqarishni kimni xohlasangiz o'shanga bering». Ular hammalari g'amgin

bo'ldilar. Qancha yolvordilar, foyda qilmadi. U yana dedi: «Menga o'lim kelmoqda, o'lganimdan so'ng nimani qilmoqchi bo'lsalaringiz, hozir shuni qilinglar». Xaloyiq bildiki, hech narsa foyda bermaydi. Ular, bizga nomzodingni layin qil, tokim hokimiyatni o'shanga topshiraylik, dedilar. U yerda Luhrasp o'ltirgan edi. U podshohzodalardan edi. Kayxisrav qo'lini o'sha tomonga uzatdi va jim bo'ldi. O'sha kecha Kayxisrav g'oyib bo'ldi. Keyin uni hech kim. ko'rmadi. Deydilarki, Kayxisrav tog'larga chiqib ketgan va o'sha yerda vafot etgan. («Tarixi Tabariy», akademik A.Qayumov tarjimasi). Oltinchi afsona: Afrosiyobning Romiton shahrini qurishi. Romtin (Romiton) bir ko'handizga ega va mustahkam bir qishloq bo'lib. Buxorodan qadimiyroqdir. Bu qishloqni Afrosiyob bino qilgan. Afrosiyob har vaqt bu viloyatga kelganida shu qishloqdan boshqa joyga turmagan. Forsiylarning kitobida aytilishicha. Afrosiyob ikki ming yil yashagan. U jodugar bo'lib, Nuh podshohning bolalaridandir. U o'zining Siyovush nomli kuyovini o'ldirgan. Siyovushning Kayxisrav nomli o'g'li bo'lib, u otasining qonini talab qilib, ko'p lashkarlar bilan bu viloyatga kelganida Afrosiyob shu Romtin qishlog'ini hisor qilib turgan. Kayxisrav o'z lashkarlari bilan ikki yil shu hisor atrofini o'rab turdi va uning ro'baro'siga bir qishloq bino qilib, bu qishloqni Romush deb atadi. Uni yaxshiligidan Romush deganlar. Bu qishloq hozirgacha obodondir. Kayxisrav Romush qishlog'ida otashparastlar ibodatxonasini qurdi: otashparastlarning aytishlaricha, bu ibodatxona Buxorodagi otashparastlar ibodatxonalarining eng qadimiysidir. Kayxisrav ikki yildan keyin Afrosiyobni tutib o'ldirdi. Afrosiyobning go'ri Buxoroda Ma'bad darvozasida rahmalli Xo'ja Imom Abu Hafs Kabir tepaligiga tutashgan katta tepalik ustidadir. Buxoro aholisi Siyovushning o'ldirilishi to'g'risida ajoyib ashulalar to'qigan: kuychilar bu qo'shiqlarni «Kini Siyovush» - «Siyovush jangi» deb ataydilar. Muhammad ibn Ja'far (an-Narshaxiy) o'sha vaqtdan buyon uch ming yil o'tgan deydi. (Narshaxiy. «Buxoro tarixi»).

Yettinchi afsona: Afrosiyob tomonidan Siyovushning o'ldirilishi. Buxoro arki hisorining bino etilishiga mana shu voqea sabab bo'lgan: Siyovush ibn Kaykovus o'z olasidan qochib. Jayxun daryosidan o'tib, Afrosiyobning oldiga keldi. Afrosiyob uni yaxshi qabul etdi va o'z qizini unga xotinlikka berib. aytishlaricha, barcha mulkini ham unga topshirdi. Bu viloyat o'ziga vaqtincha berib qo'yilgan joy ekanligi tufayli. Siyovush bu yerda o'zidan bir yodgorlik qoldirishni istadi. Shunday qilib, u Buxoro hisorini bino qildi va ko'proq vaqt o'shajoyda turar edi. (Kimlardir) u bilan Afrosiyob o'rtasidayomon gap yurgizgandi va (natijada) Afrosiyob uni o'ldirdi hamda shu hisorda sharqiy darvozadan kiraverishdagi «Darvozai g'uriyon» deb atalgan somonfurushlar darvozasining ichkarisiga dafn etdilar. Shu sababli Buxoro otashparastlari o'sha joyni aziz tutadilar va unga atab har bir erkak kishi har yili Navro'z kuni quyosh chiqishidan oldin o'shajoyda bittadan xo'roz so'yadi. Buxoro aholisining Siyovushning o'ldirihshiga bag'ishlab aytgan marsiyalari bo'lib, u barcha viloyatlarga mashhurdir. Kuychilar uni «otashparastlar yig'isi» deydilar. Bu gaplar bo'lganiga hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o'tdi. Shunday qilib, mana shu rivoyatga ko'ra bu hisorni Siyovush bino qilgan, ba'zilar esa Afrosiyob bino qilgan deganlar. So'ng bu hisor buzilib ketib, ko'p yillar vayronligicha qoldi (Narshaxiy. «Buxoro tarixi»). Sakkizinchi afsona: Afrosiyob- mehribon ota. Aytadilarki, Afrosiyobning bir qizi bo'lib, uning doimo boshi og'rir edi. Romtinga kelib turib qolganidan keyin bu yerning havosi muvofiq kelib, darddan xalos boidi va bu joyga «oromi tan» - «tan oromi» deb nom qo'ydi. Oddiy xalq esa buni «Romitin» deydilar (Narshaxiy. Buxoro tarixi). To 'qqizinchi afsona: Afrosiyobning qatl etiiishi. Kayquboddan so'ng Kaykovus podshoh bo'ldi. Kaykovusning bir farzandi bor edi. Uni tarbiyasi uchun Rustami shadid bin Zol bin Parishon bin Juzang bin Gershaspga topshirdi. Rustam Siiston va unga tobe viloyatlarga voliy erdi. Rustam bolaga juda yaxshi ta'lim-tarbiya berib, so'ng

otasi Kaykovus huzuriga yubordi. Afrosiyob juda mamnun bo'ldi. U Afrosiyob qizi yoki Yaman viloyati podshohining qiziga uylangan edi. U Jamilabonu Siyovahshning husni jamoli va fazlu kamolini ko'rib, unga giriftor bo'lib, ani muddaosi husuli uchun o'ziga targ'ib va ko'ngil xohishi bo'lgan amrga taklif etdi. U xotin Siyvahsh bilan otasi Kaykovus o'rtasiga sovuqlik tushirdi. Siyovahsh bundan xabar topgach, Rustami shadiddan iltimos qilib, otasidan unga Turkistonga, Afrosiyob bilan urushga ketishga ruxsat olib berishini so'radi. Ruxsat bo'lgach, Siyovush Turon bilan urushga ketdi. Qattiq urushlardan so'ng Siyovahsh Afrosiyob bilan sulh tuzishga keldi. Otasi unga qarshilik qildi. Ammo shahzoda o'z va'dasidan qaytmadi. U o'zining Afrosiyob xizmatiga o'tajagini bildirdi. So'ng shuni qildi. Afrosiyob Safo Farid degan parichehra qizini Siyovahshga erga berdi. Siyovahsh bilan hamsuhbat boigan jamoaning unga moyil bo'lib qolishidan, shahzodaning fazli kamolidan xavotir bo'lgan Afrosiyob o'z taxtiga voris chiqib qolishidan qo'rqdi. Uning ikki o'g'li va birodari hasad yuzasidan bu tahlikani kuchaytirdilar, natijada, Afrosiyob Siyovahshni o'ldirishga amr qildi va uni qatl ettirdi. Siyovahshning rafiqasi Kayxisravga homilador edi. Sipohlardan Qiyron bin Kas'on uni saqlab qoldi. Bola tug'ildi. Uni Qiyron balog'atga yetkazdi. Siyovahsh o'limidan xabar topgach, Shodvas bir qora kiyim kiyib, motam tutdi. Afrosiyob Shodvasdan bu kiyimning odatga xilof ekanini aytsa, Shodvas bugun bizga zuimat va qorong'ulik kunidir dedi. Musibat hangomida qora libos kiyish shundan odat bo'lgan. Kaykovus vafotidan so'ng Eronda Kayxisrav taxtga o'ltirdi. Uning onasi Afrosiyobning qizi Farid edi. Shu tufayli Kayxisrav Afrosiyob taxtiga voris edi. Kayxisrav to'rt tomondan turk yeriga hujum boshladi. Urushda besh yuz oltmish ming odam o'ldi, o'ttiz ming asir qilindi. Fors lashkarboshisi Gudarz edi. Unga Isfahon va Jurjon hokimligini berdi. Afrosiyob Shaydo degan o'g'lini Kayxisrav jangiga yubordi. Ammo u yengilib qatl etildi. So'ng Afrosiyob o'zi askar yig'ib bordi. Ammo yengilib. Ozarbayjonga ketdi.

Kayxisrav uni ta'qib qilib borib tutdi va qatl etdi. So'ngra Ozarbayjondan qaytib keldi. Afrosiyobning o'rniga Kaybavosif degan kishini tayinladi. Kayxisrav otasi Siyovahsh o'chini olgach, o'rniga Luhraspni tayin etib, o'zi zohidlik ixtiyor etdi va ahli a'yoni bilan g'oyib bo'ldi. Podsholik muddati oltmish yil bo'ldi. (Ibn al-Asir. «Tarixi komil»). О 'ninchi afsona: Siyovushning tuhmatga uchrashi va Afrosiyob tomonidan o'ldirilishi. Siyovushni Kaykovus askarlari Turon chegarasidagi o'rmonlardan topib olgan go'zal bir qizdan tug'ilgan (aftidan, bu qiz qadimgi yunon afsonalaridagi o'rmon ma'budasining dastlabki obrazi bo'lsa kerak). Siyovush dunyoga kelishi bilanoq (onasi uni tug'ishi paytida o'ladi) hammani o'zining beqiyos go'zalligi bilan maftun etadi. O'gay onasining shabvoniy hirsini rad etgani uchun nohaq ayblangan Siyovush o't sinovidan o'tishi, ya'ni oltin dubulg'a kiyib, qora otda katta alanga ustidan sakrab o'tishi kerak edi. U o'tni yengib, o'z nomusini qaytadan tiklab oladi hamda Turonga yurish qiladi. Urush tamom bo'lgandan keyin Siyovush Turon podshosi Afrosiyob huzuriga boradi hamda uning qiziga uylanadi. Qaynotasidan sovg'a sifatida Turon yerlarining bir qismini olib, bu joyda Kangdiz yoki Kangi Siyovahsh nomli hashamatli qasr shahar quradi. Lekin yana tuhmatga uchrab, Afrosiyob yuborgan qotillar tomonidan o'ldiriladi. Uning o'g'li («Avesto» bo'yicha nabirasi - qizining Afrosiyobning ukasi Agreratdan bo'lgan o'g'li, aftidan bu variant ancha eski, matriarxat bosqichiga oid bo'lsa kerak) Kayxisrav xiyonatchi bobosini tor-mor keltirib, ariylarning yerlarini birlashtiradi va Xorazm rivoyatlariga ko'ra, birinchi Xorazm sulolasiga asos solgan (S.Tolstov. «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab»). О ' п birinchi afsona: Afrosiyob qo'rg'oni ustida bayram. Turon shohi Afrosiyob Rustam va Kayxisravning hujumidan qochib, o'zini saqlash uchun juda katta qo'rg'on qurdiradi. Qo'rg'on qorong'u, unga nur tushmas edi. Kayxisrav Gershaspning qabridan yondirib olgan olov bilan qo'rg'onni vayron qiladi. Afrosiyob yana qochadi. So'ngra qo'rg'on o'rnida katta gulxan yoqiladi. Odamlar to'planishib,

Kayxisravni madh etuvchi qo'shiqlar aytishadi. Ushbu qo'shiqlardan birining 10 misralik parchasi yetib kelgan. Furuxt bodo ro 'sh, Xunida Gershasp hush, Home pur ast az no 'sh, No 'sh кип , may no 'sh. Do 'st, bidor go 'sh, B-ofarin nihoda go 'sh! Hamesha neki qo 'sh, De guzashtu do 'sh! Shoho xudoygono, B-ofarin shoh-o! («Tarixi Siiston»). Tarjimasi: Nurafshon кип boshlandi, Gershasp ruhi shodlandi, Qalblar to 'la hayajon, Sharob ко 'tar, jo 'rajon. Quloq solgin birodar, Ta 'zim el yerga qadar. О 'tgan kuning misli tush, Hayot keldi yaxshi, xush. Eyjahongir, shahanshoh, Senga sharaf, senga short! О ' п ikkinchi afsona: Afrosiyob qal'asi va o'lim ma'budi. Afrosiyob o'lim ma'budi Estuxxatdan qochib, katta qal'a qurdiradi. Qal'aga kiradigan birorta yo'l yo'q edi. Ustalar jon saqlaydigan bu qo'rg'onni ertaklardagiday qurishgan edi. U «Afrosiyob qal'asi» deb ataldi. Qal'a devorlarining balandligi 1000 fut (bir fut 30,479 sm ga teng- A. A.) edi. Lekin qo'rg'on ichkarisi mutloq qorong'u bo'lgan. Afrosiyob qal'aning devorlariga billur, tilla, kumush va marvaridlardan sun'iy quyosh, oy va yulduzlar o'rnatib chiqishni buyurgan. Natijada, qal'a juda yorug' bo'lgan. Go'zallik va kuch- qudrat ma'budasi Ardvisurnaxid Afrosiyobning bu xizmatini ko'rib, unga boqiy umr berishi mumkin edi. Afrosiyob ma'buda sharafiga eng yaxshi otlardan 100 ta, boqilgan buqalardan 1000 ta, semiz qo'ylardan 10000 ta so'yishni buyurdi. Afrosiyob o'zining ko'ngliga taskin topdi, o'lim ma'budasi endi kelolmasligiga ishondi. Yillar o'tdi. Afrosiyob o'zining sun'iy bog'ida aylanib yurgan edi.

Daraxtlar orqasida odam sharpasini ko'rdi, и juda oriq va qahrli edi. Afrosiyob darrov payqadi. и o'lim ma'budasi edi. Unga qarshi bormoqchi ham bo'ldi, lekin behuda ekanligini angladi. Afrosiyob jonsiz yiqildi (Professor X. Ko'ro'g'li tiklagan). О ' п uchinchi afsona: Afrosiyob shohlikdan voz kechadi. Eron shohlaridan Kaykovus yoki Jom (Som) Sharqdagi uzoq dengiz ortida Qang'diz degan shahar qurdirgan. Shahar keyinchalik Turon shohi Afrosiyob qo'liga o'tgan. Afrosiyob podsholikdan voz kechib, tarki dunyo qilib, Kangdiz shahar-qo'rg'onini o'zig'a qarorgoh qilib oladi. Kayxisrav Afrosiyobni qo'lga tushirish uchun uning izidan borar ekan, Qang'diz shahriga qo'shin tortadi. Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida bu afsonani quyidagicha bayon etadi: «Hind astronomlari obod joylar geografik uzunligini Lanka vositasida belgilaydilar. Bu joy Yer ekvatorida o'rtalikda bo'lib, Sharqida Jamakuti, G'arbida Rumaka bor. Ammo Jamakuti esa Yaqubning va al-Fozoriyning aytishicha, dengiz ichidagi mavzudadir. Unda Tora shahri bor. Hindlarning kitoblari ichida bunday nomni sira topa olmadim. Kote esa bir qal'a nomi, Joma -ajal farishtasi (demak)dir, undan Kangdiz hidlari tarqalib turadi. Forslarning yozishlariga ko'ra, Kayxisrav turk Afrosiyob izidan borishda bu dengizni kezgan. U mavzuga borganda zohidlar yo'liga o'tib, и mulkdan chiqib ketishlikni qaror qilgan». Diz forschada - qal'a demakdir (Beruniy. «Hindiston»). О ' п to 'rtinchi afsona: Eroniy xalqlar bayramlarining Afrosiyob shaxsiyati bilan bog'lanishi. Abu Rayhon Beruniy «Qonuni Mas'udiy» kitobining ikkinchi maqolasi «Eroniylarning majusiylikdagi bayram kunlari»da eronliklarning uchta bayramini Afrosiyob shaxsiyati bilan bog'laydi. Hurdod. Hurdod mohning oltinchi kuni - ikki ism (oy va кип ismi) bir-biriga muvofiq kelgani uchun bayram bo'lgan. Tir mohning o'n uchinchi kuni ham shunday. Orishning Manuchehr bilan Afrosiyob orasida sulh qilish uchun o'q

otishi ham shu kunga to'g'ri kelgan. Bu sulhga ko'ra o'q borib yetgan joy Manuchehrniki bo'lar emish. Aytishlaricha, и Ro'yo tog'idan otgan, uzoqdan otilgan shu o'q Farg'ona va Tabariston orasiga tushgan. Eronliklar, undan keyingi kunda ham o'qning borib yetgan xabari shu kuni eshitilgan, deb bayram qiladilar. Tirgon. «Ular (eroniylar - A.A.) Tirgon kuni cho'miladilar, oshxonalar va o'choqlarni supuradilar. Ammo o'choqlarni buzishlariga sabab shuki, odamlar shu kuni Afrosiyob qamalidan xalos bo'lib, har kishi o'z ishiga ketgan. Shuningdek, awalgilar yo'lidan yurib (yetilmagan) bug'doyni yetilmagan mevalar bilan qo'shib qaynatadilar, chunki ularning bug'doy yanchishga qudratlari yelmagan edi. Cho'milish marosimining sababiga kelganda, Kayxisrav Afrosiyob jangidan qaytishida lashkarlardan tashqari yolg'iz o'zi bir buloq tepasiga tushgan. Shunda u charchaganligi sababli o'zidan ketgan, Gudarz o'g'li Vayjon yetib kelib, unga suv sepgan va u o'ziga kelgan. O'sha vaqtdan beri cho'milish tabarruk rasm bo'lib keladi». Obogon. «Obogonda Zav ibn Tahmosp Afrosiyob bekitib tashlagandan keyin qazilgan anhorlarga suv qo'ygan hamda shu kuni kishvarlarga, bular iqlimlar kabi. Bevorasp davlatining zavol topgan xabari kabi tarqalgan. shundan keyin har bir kishi o'z uyi va oilasigi ega bo'lgan. Bundan oldin esa, ustlariga kelgan sarkashlarning zo'ravonligi sababli u narsalarga ega bo'la olmaganlar» (Beruniy. «Qommi Mas'udiy»). Yuqorida matni keltirilgan afsonalarning syujct o'zagi bitta: Turon shohi Afrosiyob Eron mamlakati bilan bo'lgan jangda g'olib kelishi, Eron xalqiga zulm .o'tkazishi, eroniylardan bo'lgan kuyovi Siyovushni ig'vogarlarning so'ziga kirib o'ldirishi, natijada Eron shohi va pahlavonlari Siyovush xunini undan talab qilish voqealari asosida qurilgan. Lekin afsonalarning hammasida ham Afrosiyob yovuz, mehr va insoniylikdan begona shoh sifatida ko'rinmaydi. Afrosiyob tarixdagi juda ko'plab, aytish mumkinki, hamraa shohlarga xos xususiyatni o'zida mujassamlashtirgan. Jahon tarixiga nazar tashlanadigan bo'lsa, har bir shoh ma'lum bir mamlakat bilan urishganda g'alabani qo'lga kiritish uchun shafqatsiz

bo'lgan. Zotan, Kayxisravning o'zi ham tarixiy va afsonaviy shaxs sifatida Afrosiyobga nisbatan shafqatsiz edi. Afsonalarda Afrosiyob obrazi qanday xususiyatlar bilan tasvirlanganligini nazardan o'tkazaylik: Afrosiyob pahlavon, ayni paytda o'z raqibi bilan sulh tuzib, tinchlikni istovchi shoh (I afsona), Ollohdan o'z maqsadiga erishish uchun najot so'rovchi, lekin omadi chopmagan jabrdiyda (II); O'z maqsadi yo'lida qarshilik qilgan, raqibiga yon bosganlarni shafqatsiz jazolovchi (III, IX); urushda tinchlik istovchi, pahlavonlarni qadrlovchi, lekin o'z taxti o'zgalar qo'liga o'tib ketishidan qo'rquvchi va o'z saltanatini mustahkamlash uchun qotillikdan ham qaytmaydigan shoh (V); shaharlar qurishga e'tibor bergan, odamlarning ig'vosiga ishonuvchi(VI, VII); mehribon ota (VIII); o'z raqibi ekanligini bilsa-da, pahlavonligini qadrlovchi, hatto qizini ham berishga tayyor mehribon qaynota, lekin o'z taxtini sevuvchi shoh (IX, X); dushmandan o'z jonini ehtiyot qilish chorasini izlovchi, shahar va qo'rg'onlar qurgan, lekin dunyoga ustun bo'lolmashgini, inson umri abadiy emasligini tushungan. har qanday shoh ham o'lim oldida ojizligini bilgan shoh (XI, XII); shohlik azobidan zohidlikni afzal bilgan tarki dunyo egasi (XIII) sifatidagi o'z qiyofasiga ega.

Adabiyotlar: 1. KarimovI. Istiqlol va ma’naviyat. -T.: «0'zbekiston», 1994,160-bet. 2. Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - Т .: «O'zbekiston», 2000, 50-bel. 3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. - Т .: «Sharq» nashriyoti matbaa- konserni bosh tahririyati. 1998, 32-bet. 4. Karimov I. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. Asarlar 7 torn. - Т .: «O'zbekiston», 1999, 140-bet. 5. Авеста. Избранные гимны, (пер. с авест. коммент. проф. И.М. Стеблин - Каменского; предисл. Пров. В.А. Левщица). - Ду шанбе: Адиб, 1990, стр.176. 6. Avesto. A. Mahkam tarjimasi. «San'at», 1991, № 3-12. 7. Alpomish. O'zbek xalq dostonlari. (Aytuvchi Fozil Yo'ldosh o'g'li. Yozib oluvchi M . Zarifov ). - Т.: « O ' zbekiston », 1992, 189- bet . 8. Alpomish . O ' zbek xalq dostonlari . ( Aytuvchi Fozil Yo ' ldosh o ' g ' li . Yozib oluvchi M . Zarifov )-Т.: « O ' zbekiston », 1993,224- bet . 9. Библиотека всемирной литературы. Серия первая. Том 9. Беовулф. Старшая эдда. Песнь о Нибелунгах. - Изд-во. «Ху-дож. литературы», 1975, стр.752. 10. Гомер. Илиада. - Пер. с древнгреч. Я. Гнедича; Послесловие В. Ярхо: Примеч. С. Ошерова. - М.: Моск. рабочий, 1982, стр.448. 11. Гомер. Одиссея. - (Пер. В.А. Жуковского). - М. Сов. Россия, 1983, стр.320. 12. Древние Российский стихотворения, собранные К. Данило вым. - Свердловский: Средне - Уральское кн. изд -во, 1980, стр.320.

Похожие

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari

Volga bo`yi xalqlari adabiyoti. Tatar adabiyoti

Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti