O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar - Литература - Рефераты

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

O`ZBEK А D А BIYOTINING TARAQQIYOT BOSQICHL А RI. Q А DIMGI О G`Z А KI YODG О RLIKL А R R е j а : 1. O`zbek а d а biyoti t а ri х i f а nining maqsad v а v а zif а l а ri. 2. O`zbek а d а biyoti t а ri х ining taraqqiyot bosqichl а ri. 3. Qadimgi og`zaki yodg о rlikl а r: а fs о n а l а r, qiss а l а r, qo`shiql а r.

T а yanch tushunch а l а ri. O`zbek а d а biyoti t а ri х i f а nining pr е dm е ti. O`zbek а d а biyoti t а ri х ini d а vrl а shtirish, а d а biy yodg о rlik, ep о s, lirik а , j а nrl а r, t а rjim а а d а biyoti, а d а biy oqiml а r, mif v а а fs о n а l а r, q а hr а m о nlik qiss а l а ri, qo`shiq v а lirik sh е `rl а r. Har bir xalq o`z t а ri х i, m а d а niyati, s а n` а ti v а а d а biyotig а eg а . Sh а rq m а ml а k а tl а ri qadimd а n о q m а d а niyat b е shigi his о bl а nib k е ling а n. O`zbek xalqi j а h о n ilm-f а ni, s а n` а ti v а а d а biyoti taraqqiyotig а s е zil а rli t а `sir ko`rs а tdi, buyuk о liml а rni, s а n` а tk о r v а а dibl а rni y е tishtirdi, boshqa xalql а r bil а n yaqin m а d а niy aloqad а bo`ldi. M а n а shu m а `n а viy m а d а niyatning k а tt а v а а jr а lm а s qismini o`zbek а d а biyoti t а shkil et а di. O`zbek а d а biyoti t а ri х i f а nining maqsad v а v а zif а si а srl а r m о b а ynid а yig`ilg а n а d а biy m е r о sni t а dqiq etish, o`rganishdir. O`zbek а d а biyoti t а ri х i d е g а nd а , o`zbek xalqining qadimgi z а m о nl а rd а n b о shl а b ХХ а srg а q а d а r yar а tilg а n b а diiy а d а biyot tushunil а di. O`zbek а d а biyoti t а ri х i k о nkr е t nim а l а rd а n ib о r а t? I. O`zbek а d а biyoti t а ri х i turli х il v а j а nrd а gi b а diiy а s а rl а rd а n ib о r а t. Lirik а v а ep о s o`tmish а d а biyotining а s о siy х ill а rid а ndir. G` а z а l, muxamm а s, mus а dd а s, n о m а , rub о iy, tuyuq, n о m а , d о st о n, m а s а l, hik о yal а r uning k е ng tarqalg а n j а nrl а ridir. II. O`tmish а d а biyoti bir q а t о r m е mu а r v а t а ri х iy а s а rl а rni h а m o`z ichig а о l а di. (“B о burn о m а ”, “Sh а j а r а i turk”, “Fird а vsul-iqb о l” k а bi а s а rl а r). III. O`zbek а d а biyoti t а ri х i ”T о hir v а Zuhr а ”, “Bo`z o`g`l о n”, “Qiss а i F а rh о d v а Shirin” k а bi xalq kit о bl а rini o`z t а rkibig а о l а di. IV. T а rjim а а d а byoti h а m o`zbek а d а biyoti t а ri х ining muhim bir qismini t а shkil et а di. O`zbek а d а biyoti t а ri х i bosqichl а rg а bo`lib o`rganil а di. D а vrl а shtirish m а s а l а sid а ikki muhim m е z о ng а а s о sl а n а di: 1. J а miyatning umumiy taraqqiyot q о nuniyatl а rig а : t а ri х iy sh а r о it, iqtis о diy а hv о l, m а d а niy h а yot k а bil а r. 2. B а diiy а d а biyotning o`zig а хо s х ususiyatl а rig а : а d а biy oqiml а r, j а nrl а r taraqqiyoti k а bil а r.

Yuq о rid а gil а rni his о bg а о lib, O`zbek а d а biyoti t а ri х ini quyidagi bosqichl а rg а bo`lin а di: 1. Eng qadimgi а d а biy yodg о rlikl а r. 2. X-XIII а srl а r а d а biyoti. 3. XIV-XVI а srl а r а d а biyoti. 4. XVII а srd а n XIX а srg а ch а (1-yarmi) buo`g а n а d а biyot. 5. Milliy uyg` о nish d а vri o`zbek а d а biyoti. Eng qadimgi а d а biy yodg о rlikl а r og`zaki v а yozm а yodg о rlikl а rg а bo`lin а di. Og`zaki yodg о rlikl а r o`z ichig а mif v а а fs о n а l а r, qahramonlik qiss а l а ri, qo`shiq v а lirik sh е `rl а rni о l а di. Qadimgi а fs о n а l а r а jd о dl а rimizning t а bi а t v а j а miyat h а qid а gi t а s а vvurl а rining ilk b а diiy if о d а sidir. А fs о n а l а r а s о sid а ya х shilik v а yom о nlik kur а shi yot а di. “ А v е st о ”, “T а ri х i T а b а riy”, “Sh о hn о m а ”, “T а ri х i muluki А j а m” k а bi а s а rl а r ul а rning m а nb а i his о bl а n а di. K а yum а rs, J а mshid haqid а gi а fs о n а l а r k е ng tarqalg а n а fs о n а l а rd а ndir. Qadimgi а fs о n а l а rd а Ах ur а M а zd а ya х shilik, А ngr а M а nyu yovuzlik il о hl а ri his о bl а ng а n. Qahramonlik qiss а l а ri og`zaki а d а biyot n а mun а l а ri bo`lsa-d а , bizg а ch а yozm а m а nb а l а r о rq а li y е tib k е lg а n. Tum а ris haqid а gi qiss а G е r о d о tning “T а ri х ” а s а rid а , Shir о q qiss а si P о lienning “Harbiy hiyl а l а r” а s а rid а , Z а rin а v а Stri а ngiya haqid а gi qiss а Di о d о rning “Kutub хо n а ” а s а rid а yozib qoldirilg а n. Qadimgi qo`shiql а rd а t а bi а t t а sviri, kund а lik h а yot, m е hn а t j а r а yoni, j а ng l ах z а l а ri o`z if о d а sini t о pg а n. Qadimgi qo`shiql а r о d а ml а rg а ritmik r е gulyat о r v а zif а sini o`t а g а n. K е lib chiqishig а ko`r а ul а rni quyidagi guruhl а rg а а jr а tish mumkin. 1. M е hn а t qo`shiql а ri. 2. Qahramonlik qo`shiql а ri. 3. M а r о sim qo`shiql а ri. 4. M а vsum qo`shiql а ri. Mahmud K о shg` а riyning “D е v о ni lug` о tit turk” а s а ri qadimgi qo`shiql а rning а s о siy m а nb а i his о bl а n а di.

O`rta Osiyo xalqlari dunyodagi boshqa xalqlar qatori o`zlarining eng qadimgi va boy madniyatiga, adabiy tarixiga ega. Grek, Xind, Xitoy, Arman tarixchilarining, Rus va Evropa olimlarining asarlarida O`rta Osiyo xalqlarining qadimgi madniyati va og`zaki ijodi to`grisida qimmatli ma`lumotlar keltirilgan. O`rta Osiyo xalqlarining madaniyatini, og`zaki ijodini o`rganishda rus olimalridan A.A.Kushakevich, N.Lyapunova, V.Vasil`ev, E.F.Kal, A.A.Divaev, A.N.Samoylovich, V.V.Rallov, V.V. Bartol`d, N. Volniskiy, N.P.Ostoumov kabilarning xizmatlari kattadir Ya.G`ulomov, V.Shishkin va S.P.Tolstov kabi mushxur arxeolog olimlarning O`zbekiston territoriyasida olib borgan arxeologik qidiruv ishlari ham xalqimizning eng qadimiy va boy madaniy merosga ega bo`lganligini ko`rsatadi. O`rta Osiyo xalqlarining kishilik madaniyatini eng qadimgi beshiklaridan biri hisoblanadi. Arxeologik qazilmalar natijalari eramizdan avvalgi minginchi yillardayoq bu territoriyalarda odamlar istiqomat qilganliklarini isbotlaydi Eramizgacha bo`lgan O`rta Osiyo territoriyasida (Xorazm, Amudaryo, Zarafshon vohalarida) yashagan xalqlarning tili, urf-odatlari va madaniyati bir- biridan katta farq qilmagan. O`rta Osiyo territoriyasida yashagan qabilalarning bir qismi ko`chmanchilik bilan hayot kechiradigan bo`lsa, ikkinchi bir qismi o`troq holda yashagan. Ko`chmanchilik bilan hayot kechirganlari chorvachilik va ovchilik bilan shug`ullangan bo`lsalar, o`troq holda yashaganlari dehqonchilik, hunarmandlik bilan mashg`ul bo`lganlar. Davrlar o`tishi bilan xalq sun`iy sug`orish, inshoot ishlarini keng yo`l qo`ya boshlagan. O`rta Osiyo territoriyasida yashagan qabilalar uzoq davom etgan tarixiy protsess natijasida chatishib ketganlar va hozirgi O`rta Osiyo xalqlarining qadimgi ota-bobolari vujudga kelgan. Quldorlik maydonga kelishi bilan savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlandi. Bu territoriyada Samarqand, Buxoro, Farg`ona kabi yirik shaharlar paydo bo`ldi. Arxeologik qazilmalar shuni isbotlaydiki, o`sha davrlarda yashagan ota- bobolarimiz kemasozlik, baliqchilik bilan ham shug`ullanishgan. Ma`lumki,

ibtidoiy kishilar tabiat hodisalari va jamiyatdagi voqealarning tub sabablarini bilmaganlar. Ular tabiatda yashin, dovu, suv toshqini, zilzila kabi tabiat hodisalarining mohiyatini tushunmas edilar. Inson, er, osmon, quyosh, oy kabilarni jonli hodisalar deb tasavvur qilar, ularga sig`inar, ayrim hayvonlarni muqaddas deb bilardi. Ibtidoiy kishi tasavvurida tabiatda unga do`st va dushman bo`lgan ikki xil kuch mavjud. Ana shu tasavvur zaminida turli miflar, afsonalar paydo bo`lgan. Bu xaqida A.M.Gor`kiy yozkvchilarning 1-se`zdida so`zlagan nutqida quyidagilarni aytgan edi: «Qadimgi ertaklar, miflar va afsonalarning ma`lum ekanligiga shubha qilmayman, ammo men bu ertak, mif va afsonalarning asosiy mag`zini chuqurroq tushunishni istardim. Bularning asosiy g`oyasi qadimgi davrlardagi mehnat kishilarning yukini engillashtirishga, ularning ish unumini oshirishlariga, to`rt oyoqli va ikki oyoqli dushmanlariga qarshi qurollanishlariga hamda so`z kuchi-«avrash», «afsun» yo`li bilan tabiatning kishilarga xatarli bo`lgan hodisalarga ta`sir etishlariga qaratilgan». 1 Shunday qilib, mif kishilarnng zaif tomonlarinigina emas, balki ularning kuch-qudrati va orzu-armonlarini ham fantaziya asosida tasvirlaydi, mujassamlashtiradi, u poeziya va san`atning ravnaq topishiga zamin tayyorlaydi. Shuning uchun ham qadimgi mif afsonalarni o`rganish M.Gor`kiy yozganidek: «Insonlarga dushman bo`lgan tabiat hodisalari, stixiyalarga ta`sir qilish istagi» qanday bo`lganligini yaqqol tasavvur qilishga imkon beradi. Haqiqatdan ham afsona va miflar real tarixiy sharoit va foqealardan kelib chiqqan. Inson turmushiining og`ir mashaqqatlari, inson orzu-istaklari aks ettirilgan qadimgi mif va afsonalar «insoniyat jamiyatining bolalik davri» haqidagi go`zal badiiy lavhalardir. Mif va afsonalarning qachon paydo bo`lgani, ularda hayot haqiqati qay darajada aks etganini aniqlash qiyin. Shunday bo`lsa-da, afsona va miflarda aks ettirilgan qator hollar real bog`liq, real voqea-hodisalarga asoslangani aniq. Xalq og`zaki ijodida yaratilgan bu mif va afsonalar keyincha 1

yozma adabiyotga kirib borgan, davrlar o`tishi bilan qayta-qayta ishlanib silliqlana borgan. O`rta Osiyo xalqlarining qadimgi mif va afsonalarda asosan yaxshilik va yomonlik, nur va zulmat o`rtasidagi kurash tasvirlanadi. Ko`pchilik mifologik obrazlar mana shu ikki kuch o`rtasidagi kurash fonida gavdalanadi. Miflarda hikoya qilinishicha, ikki olam ya`ni yaxshilik va yomonlik olami bor. Yaxshilik olami Axura Mazda (Xurmuz) yomonlik olamiga Angra Manyu (Axriman) boshchilik qiladi. «Go`yo 3000 yil mobaynida bu ikki olam bir-biri bilan to`qnashmagan. Yaxshilik va Nur olamini bilib qolgan Axriman unga qarshi kurash ochmoqchi bo`ladi. Xurmuz bu kurashning oldini olib, ikkinchi uch ming yillikda osmon, er, suv, o`simlik, hayvonlar va boshqalar hamda birinchi insonni yaratdi. Shundan so`ng uchinchi davr (6000-8999) kurash davri boshlandi. Er yuzi turli kuchlarning to`ngashuvi makoniga aylandi. Axriman birinchi insonni o`ldirgan bo`lsa ham, lekin kishilik urug`ini yo`qotib yubora olmaydi. To`rtinchi davr (9000-11999)da yaxshilik va kuch nurlari yomonlik va zulmat ustidan g`alaba qozonadi.». 2 Ana shu ikki kuch o`rtasidagi kurash halq og`zaki ijodida Kayumars, Siyovush, Baxman va Doro, Mitra, Anaxita, Gerasp, Elikbek kabi afsonaviy va mifologik obrazlarda mujasamlashgan. Qayumars afsonasi Bu afsona O`rta Osiyo va Eron xalqlari o`rtasida qadimdan mashhur bo`lib kelgan. Bu afsonaning manbai «Avesto»dir. Bu afsona to`g`risida «Tarixi tabariy» asarida, Firdavsiyning «Shohnoma», Alisher Navoiyning «Tarixi Muluki Ajam» asarida, shuningdek, prof. S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab», prof. N.M.Mallaevning «O`zbek adabiyoti tarixi» va boshqa manbalarida qimmatli ma`lumotlar keltirilgan. Beruniy Qayumars afsonasining mazmunini keltiradi, «Axrimaniing yomon qilmishlaridan xudo hayratda qoladi, uning peshonasidan ter chiqadi. Terni artib 2

tashlaganda ter donasidan Qayumars tug`iladi. Xudo Qayumarsni Axriman yoniga jo`natadi. Qayumars Axriman yoniga etib kelib, uning elkasiga minib oladi va shu holda dunyoni aylana boshlaydi. Nihoyat Axriman bir hiyla bilan Qayumarsni elkasidan uloqtirib tashlaydi va uning ustiga minib olib eyajagini aytadi. Seni qaysi tomoningdan boshlab eyayin, deb so`raydi Axriman. Oyoq tomonimdan, deb javob beradi Qayumars, tokim dunyo go`zalligidan uzoqroq bahra olib turayin. Ammo Qayumars Axrimanning u aytgan gapning teskarisini qilishini bilar edi. Axriman Qayumarsni bosh tomonidan eya boshlaydi. Beliga etganda Qayumarsning urug`donidan ikki dona urug` erga tushadi. Ulardan o`simlik o`sib chiqadi. O`sha o`simliklardan biri o`g`il, bir qiz (Meshi va Meshona) paydo bo`ladi. Ular forslar Odam va Momohavo deb biladilar. Ular yana Mali va Malxiana deb ham ataganlar. Xorzamliklar esa Marp va Marpona deb ataydilar» 3 «Tarixi tabariy»dagi Jamshid afsonasi o`z mazmuni bilan Navoiy va Firdavsiy hikoyasidan bir oz farq qiladi. Unda Jamshiddan tashqari yana Iblis obrazi ham bor. Tarixi Jamshidning keyinchalik Iblis makriga uchraganligini alohida qayd etib, unga ma`lum darajada afsonaviy ruh beradi. Jamshid obrazi o`zbek xalqining «Kitobi Jamshid» asarida ham saqlangan. Beruniy Jamshidning ko`p va xayrli ishlarini sanab chiqadi. Uning Navro`z bayramini tayin etganini so`zlaydi. Umuman Jamshid mifologik obrazi xalq og`zaki ijodida, keyincha yozma adabiyotda yomonlik kuchlariga qarshi kurashda xalq najotkori sifatida tasvirlanadi, kishilarning ma`naviy g`alabasi va o`z kelajagiga ishonchini yaqqol ifodalaydi. SIYoVUSh AFSONASI. Bu afsona ko`proq O`rta Osiyoda yoyilganligi Xorazm va Buxoroda mashhur bo`lgan tarixiy manbaalarda qayd qilinadi. E.E.Bertel`s o`zining «fors-tojik adabiyoti tarixi» (1960) nomli kitobida Siyovush afsonasining tarixiy ildizlari «Avesto»da uchraydi deb ko`rsatsa, S.P.Tolstov Beruniy ma`lumotlariga asoslanib, Siyovush miloddan avvalgi XIII asrda Xorazm davlatiga asos solgan deb yozadi, A.D.Avdeeva esa 3

«O`zbekistonning raqs san`ati» (1960) monografiyasida farg`onacha «katta o`yin» Siyovush afsonasi asosida yaratilgan deb ko`rsatadi. Siyovush afsonasi to`g`risida «Tarixi tabariy», «Tarixi Komil», «Tarixi Narshaxiy» kitoblarida ham ma`lumotlar yozilgan. 4 Siyovush-xalq qaxramoni. Afsonalarda xikoya qilinishicha, Siyovush Kaykovusning o`g`li bo`lgan. Nihoyat darajada go`zal yigit bo`lib, uni o`gay onasi sevib qoladi. Lekin, u o`gay onasining taklifini rad etadi. Bunga chiday olmagan o`gay ona unga tuhmat qiladi. Siyovush o`zining pokligini isbotlash uchun ot surib alangadan o`tadi, so`ng Afrosiyob poytaxtiga boradi. Afrosiyob uni izzat-hurmat bilan kutib oladi va unga o`z qizini beradi. Lekin, dushmanlar Afrosiyob bilan Siyovush o`rtasiga nifoq soladilar, adovat urug`ini sochadilar. Natijada Afrosiyob Siyovushni o`ldiradi. Siyovushning o`g`li Kayxisrav o`z bobosi Afrosiyobdan otasi uchun qasos oladi, uni o`ldiradi. Afsona oxirida Kayxisrav xorazmiy shohlar sulolasiga asos solganligi so`zlanadi. Xalq tarixchisi Narshaxiy «Buxoro tarixi» asarida Siyovushning Buxoro yaqiniga ko`milganligini yozadi. Ko`rinib turibdiki, bizgacha saqlab qolgan Mitra, Anaxita, Qayumars, Jamshid, Gerasp, Elikbek, Afrosiyob, Siyovush, Rustam, Zarina, Zoriadr, va Odatida xaqidagi afsonalar qadimgi O`rta Osiyo xalqlarining boy va takrorlanmas og`zaki ijodi bo`lganligini isbotlaydi. Hayot mashaqqatlari va xalq orzularini o`zida ifoda etgan bu afsona va miflar qadimgi ota-bobolarimiz turmushi xaqidagi go`zal badiiy lavhalardir TO`MARIS AFSONASI. «To`maris» afsonasi O`rta Osiyo xalqlarining chet-el bosqinchilariga qarshi olib borgan qahramonona kurashining yorqin badiiy ifodasidir. To`maris eradan avvalgi XI asrdla massaget qabilasiga bosh bo`lib, Eron shohi Kirga qarshi kurash olib borgan ayoldir. Bu ayol haqida grek tarixchisi 4

Gerodot o`zining «Tarix» kitobida hikoya qilgan. Afsonaning qisqacha mazmuni quyidagicha: Eng qadimgi zamonda Amudaryo yoqalarida massagetlar yashar edilar. Bu davrda ularga To`maris ismli ayol boshchilik qilar edi. Eron shohi Kir massagetlarni o`ziga qaram qilish niyatida To`marisga uylanmoqchi bo`lib, sovchilar yuboradi. Lekin To`maris Kirning asl maqsadini tushunib, unga rad javobini beradi. Shundan so`ng Kir ochiq tajovuzga o`tadi, Massagetlar ustiga qo`shin tortadi. To`maris urushni oldini olishga, behuda qon to`kmaslikga xarakat qiladi. Lekin, uning urinishlari behuda ketadi. Kir daryodan o`tishga ko`priklar qurdira boshlaydi. To`maris Kirga elchi yuboradi va aytadi: «Ey shoh! qilayotgan ishingni to`xtat! Hali sen boshlagan ishingni qanday tugashini bilmaysanku! Qo`y, sen o`z yurtingda podsholik qilaver, bizni ham holimizga qo`y. Lekin sen bunga ko`nmaydigan ko`rinasan. Agar sen biz bilan kuch sinashmoqchi bo`lsang, u holda marhamat, ko`priklar qurib ovora bo`lma, biz daryodan uch kunlik yo`l nariga ketamiz, shunga sen bizning erimizga o`t yoki o`z yurtingda uchrashini istasang, buni ayt, bunga biz ham rozi. Faqat nomardlik qilma». To`maris kurashga shaylanadi. Kir esa hiyla-nayrang yo`liga o`tadi. U To`maris o`g`li Sparganiz boshliq bir guruh massagetlarni mast qilib asir oladi. Voqeadan xabardor bo`lgan Kirga elchi yuboradi : «Ey qonxo`r Kir, qilgan ishing bilan maqtanmay qo`yaqol. Sen o`g`limni jang maydonida emas, nayrang yo`li bilan qo`lga olding. O`g`limni menga topshirib, kelgan eringga ziyon-zahmatsiz qaytib ket. Agar so`zimga kirmasang, massagetlar tangrisi-Quyosh nomi bilan qasamiyod qilamanki, men sendan ochko`z yuhoni qoni bilan sug`oraman»,-deydi

А d а biyotl а r: 1. Q а yum о v А . “Q а dimiyat о bid а l а ri”. T. 1972 2. M.Q о shg` а riy. “D е v о ni lug` о tit turk”. T. 1960-1963 3. “Q а dimgi hikm а tl а r”. T. 1987 4. R Vohidov, H Eshonqulov O`zbek mumtoz adabiyoti tarixi. T: 2006 yil 5. M а ll ае v N.M. O`zbek а d а biyoti t а ri х i. 1-kit о b. T. 1976 6. O`zbek а d а biyoti t а ri х i. 5 t о mlik. 1-t о m. T. 1976 7. T о lst о v S. “Qadimgi Хо r а zm m а d а niyatini izl а b”. T. 1964 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Hozirgi davr adabiyotining taraqqiyot tamoyillari

Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi )

Olmosh so`z turkumi (dostonlarvaxalq og`zaki ijodida)