Qadimgi yozma yodgorliklar. Avesto O`rxun-Enasoy yodgorliklari - Литература - Рефераты

Qadimgi yozma yodgorliklar. Avesto O`rxun-Enasoy yodgorliklari

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71 KB

QADIMGI YOZM А YODG О RLIKL А R. “ А V Е ST О ”. O`RXUN - EN А S О Y YODG О RLIKL А RI R е j а : 1. Qadimgi yozm а yodg о rlikl а r haqid а m а `lum о t. 2. “ А v е st а ” – n о dir yozm а yodg о rlik sif а tid а . 3. O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri haqid а .

T а yanch tushunch а l а ri. Qadimgi yozm а yodg о rlik, z а rdushtiylik, Z а rdusht, turk хо q о nligi, n а sk, g о tl а r,“Z е nd А v е st а ”, du а lizm, m а zd а izm, runiy, O`rxun-En а s о y yodg о rligining ilk t а dqiq о tchil а ri. Qadimgi yozm а yodg о rlikl а r b а diiy а d а biyotimizning muhim yodg о rlikl а ri bo`lib, qadimgi m а d а niyat, til, yozuv, ijtim о iy h а yot haqid а m а `lum о t b е ruvchi m а nb а sif а tid а q а drlidir. Bund а y yozm а о bid а l а r q а t о rig а “ А v е st а ”, “D е nk а rd”, “Bund ах ishn” k а bi diniy kit о bl а r, qadimgi sug`d k а l е nd а ri, B ех istun yodg о rligi v а O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri kir а di. “ А v е st а ”, “D е nk а rd”, “Bund ах ishn” z а rdushtiylikning muqaddas kit о bl а ridir. Qadimgi sug`d k а l е nd а ri qadimgi а str о n о miyag а о id yodg о rlikdir. Dun ха und а n t о pishg а n yozm а yodg о rlik er а mizning 2 а srig а m а nsub bo`lib, о n а v а kizning yozishm а l а rid а n ib о r а t. O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri turk хо q о nligi d а vrig а о iddir. “ А v е st а ” z а rdushtiylikk а d ах ld о r m а tnl а r to`plamidir. “ А v е st а ” haqid а birinchi bo`lib f а ng а m а `lum о t b е rg а n о lim fr а nsiyalik А nk е til` dyu P е rr о n bo`lib, XVIII а sr o`rt а l а rid а u Hindist о ng а b о rib, “ А v е st а ” m а tnini qo`lg а kirit а di. Fr а nsiyag а q а ytg а ch n а shr qiladi. “ А v е st а ” ”niz о m”, “qoida” d е g а n m а `n о l а rni а ngl а t а di. U z а rdushtiylikning а s о schisi Z а rdusht t о m о nid а n yar а tilg а n d е b his о bl а n а di. Z а rdushtiylik dini tiriklikni ya х shilik v а yom о nlik kur а shi а s о sid а tushuntiruvchi din bo`lg а n. Ung а ko`r а Ах ur а M а zd а ( Х urmuz) о liy il ох his о l а n а di. “ А v е st а ” 21 kit о b – n а skd а n ib о r а t. “Z е nd А v е st а ” – ung а yozilg а n sh а r х . “ А v е st а ” quyidagi qisml а rd а n ib о r а t: 1. V е ndid о d. 2. Visp а r а d. 3. Yasn а . 4. Yashtl а r. А ngr а M а nyu ( Ах rim а n) “ А v е st а ”d а Ах ur а M а zd а g а q а r а m а -q а rshi bo`lg а n yovuz, z о lim ruh sif а tid а qiyof а l а ng а n. Z а rdushtiylik ins о nning f ао liyati uni y е ngishg а qaratishi k е r а k d е b

o`qtir а di. “ А v е st а ” Mitr а , А n ах it а , J а mshid (Yim а ) haqid а gi mifl а r m а nb а i sif а tid а h а m а h а miyatlidir. “ А v е st а ” tili хо zirgi kund а ulik til bo`lib, о r о mi yozuvi а s о sid а gi yozuvd а yar а tilg а n. O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri h а m yozm а yodg о rlikl а rning muhim qismini t а shkil et а di. Ul а r o`z t о pilish t а ri х ig а eg а . 1691 yild а M о skv а d а gi G о ll а ndiya elchi хо n а si v а kili N.Vidz е n V е r хо tur yaqinid а n n о m а `lum yozuvl а rni t о p а di. 1696 yild а S. R е m е z о v h а m Sibird а n shund а y yozuvl а rni t о p а di. Nih о yat shv е d о fits е ri F.I.Str а l е nb е rg 1930 yild а n о t а nish bitikl а rg а duch k е l а di. Bu yozuvl а r f а nd а runiy “sirli” d е b а t а l а b о shl а ydi. M е ss е rshmidt, G.Sp а sskiy, Yadrints е v k а bi о liml а r bu yozuvl а rni o`rg а tish buyich а ilk t а dqiq о tl а rni о lib b о rish а di. M а zkur yozuvl а r t о pilg а n j о yl а rig а (O`r х un Mo`g`ilist о nd а , En а s о y Sibird а ) ko`r а O`r х un-En а s о y yodg о rlikl а ri d е b а t а l а di. N о m а `lum yozuvlarni birinchi bo`lib d а niyalik о lim V.T о ms е n o`qiydi. Rus о limi R а dl о v h а m bu p а ytg а k е lib ko`p h а rfl а rni d е shifr о vt а qilgan edi. F а n о l а mid а gi b ах sli fikrl а rg а ch е k qo`yib, yodg о rlikning turkiy xalql а rg а m а nsubligi а niql а n а di. Ul а r t а ri ха n turk хо q о nligi d а vrig а о iddir. Turk хо q о nligi VI а srl а rd а О lt о y, Sh а rqiy Turkist о n, Yettisuv, M а rk а ziy О siyoni birl а shtirg а n. O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а rid а tilg а о ling а n Bilk а q оо n v а Kult е ginl а r turk хо q о nl а rid а n bo`lg а n. Yodg о rlikl а r хо q о nl а r v а s а rk а rd а l а rning q а br t о shl а rig а o`yib yozilg а n. Ul а r о r а sid а Kult е gin, Bilk а q оо n, Tunyuquq bitigl а ri, а yniqs а , qimmatli s а n а l а di. “Irq bitig” yodn о m а si O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri о r а sid а t о shg а em а s, qog`ozg а bitilg а ni bil а n а jr а lib tur а di. U VIII а srl а rd а yar а tilg а n bo`lib, turmushd а gi turli хо l а tl а rni t а `bir etuvchi t а `birn о m а dir. Х ul о s а sif а tid а t а `kidl а sh mumkinki, “ А v е st а ” v а O`rxun-En а s о y yodg о rlikl а ri xalqimizning qadim m а d а niyatg а eg а ek а nligi krs а tuvchi n о dir yozm а о bid а l а rdir. Avesto eroniy tillarning eng qadimgi va eng muhim yodgorligidir. Arablar kelguncha Eronda rasmiy davlat dini otashparastlikning matnlari jamlangan Muqaddas kitobdir. Islom dini Eronga va O‘rta Osiyoga kirib kelgach, ko‘plab otashparastlar Hindistonga qochib ketganlar. Ular, asosan Bombey, Kalkutta

shaharlari atrofiga va mamlakatning sharqiy qismlari Seyiston, Kermon, Mekron viloyatlariga borib joylashganlar. Hozirgi vaqtlarda Hindistonda otashparastlarni parslar deb atashadi va ularning soni taxminan 150000 kishiga yetadi. Ularning aksariyati hind tili – gujeratini og‘zaki va adabiy til sifatida qabul qilganlar. X V asrda parslarning muqaddas kitoblari gujeratiga tarjima qilingan. Eronda, ular asosan, Yazd va Kermon shaharlarida, qisman guruh-guruh bo‘lib Tehron, Shiroz va Mekron shaharlarida yashaydilar taxminan ularning soni 20000 kishiga yetadi . Otashparastliklarni Eronda gebrlar deb atashadi. Avestoning kashf qilinishi va o‘rganilishi Qadimgi Eronda muqaddas kitob Avesto mavjudligi haqidagi ma’lumotlar qadimgi yunon suriya, armen, arab mualliflarining asarlarida qayd qilingan. Avesto haqida eroniyzabon xalqlarning og‘zaki ijodida va X-X I asrlarda ijod qilgan Firdousiyning «Shohnoma» asarida eslab o‘tilgan. Lekin, fanga Avestoning ayrim parchalarini aks ettirgan qo‘lyozmalar XV II -X VIII asrlarda ma’lum bo‘ldi. Notanish tilda yozilgan bu qo‘lyozmalarga X VIII asrgacha hech kimning tishi o‘tmagan. X VIII asrning ikkinchi yarmida yosh fransuz Anketil Dyuperron (1731- 1805-y . ) 1754-yilda Oksfordda saqlangan Avestoning bir necha varag‘i bilan tanishgach, Hindistonga borishga jazm qildi va u yerda 1755-1761-yillarda ko‘p qiyinchiliklarni boshdan kechirib, Avestoni o‘rganishga muvafaq bo‘ldi. U yerda Anketil Dyuperron qadimgi muqaddas matnlarni o‘qishga o‘rgandi va o‘zi bilan bir qancha qo‘lyozmalarni Parijga olib qaytdi. Olib kelingan qo‘lyozmalarni obdon o‘rganib, Avestoni tarjima qildi va uni fransuz tilida izohlar berib «Zend Avesto» nomi bilan nashr ettirdi. Shunday qilib ikki asrdan ortiqroq davrda ilmiy davrgacha qadimgi eron qo‘lyozma boyligi kirib keldiki, u hammaning e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Er.avv. II minginchi yilgacha O‘rta Osiyo va unga qo‘shni hududlarda yashagan xalqlarning tarixiy va madaniy hayoti haqidagi ma’lumotlar shu qimmatli yodgorlik Avestoda o‘z aksini topgan. Lekin Anketil Dyunerron yetarli

darajada filologik tajribaga ega bo‘lmagani uchun uning tarjimalarida bir qator noaniqliklar va xatolar ro‘y beradiki, ularni tuzatish uchun ko‘plab olimlar turli izohlar bera boshladilar. Xatto ba’zilar matnlarning haqiqiy ekanligiga shubha ham bildirdilar. Masalan, “ Zand” so‘zining o‘zi «Bilim, ta’lim, qonun ma’nolarida o‘rta fors tilidagi Avestoning versiyalarini emas, balki asosiy Avesto matnlarini belgilash uchun ham ishlatilgan» (Bu haqda nemis olimi J . C . Tavadia ning asarlariga murojat qiling). Yana shuni unutmaslik kerakki, zand termini Avestoning o‘rta fors tiliga qilingan tarjima matni ma’nosida ham qo‘llanilgan. 1826-yilda daniyalik tilshunos Rasmus Kristian Rosk (1787-1832) qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning asoschilaridan biri Avesto tilini qadimiyligini asoslab, uning Hindistonning qadimiy tili sanskrit bilan qarindosh ekanligini asoslab berdi (Oranskiy EFK 70 bet). XIX asrning I va II yarimlarida Avestoning ayrim parchalarini tarjima qilish va grammatik tizimlarini ayrim xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha bir qator ilmiy ishlar qilindi. Avesto matnlarining shakllanishi va yozilishi Biz yuqorida ba’zi joylarda ta’kidlab o‘tganimizdek Avestoning qismlari turli davrda turli mualliflar tomonidan O‘rta Osiyo hududida yaratilgan. Avestoning O‘rta Osiyo olimlari tomonidan o‘rganilishi X-XI asrlarda Abu Rayhon Beruniyning Avesto bilan bog‘liq tadqiqotlaridirki, u alohida qiymatga ega. Zero Beruniy Avestoni chuqur bilgan holda o‘z zamonida o‘tmishdan unga yetib kelgan xronologik, etnografik, tarixiy ma’lumotlarni tahlil qiladi. Shu munosabat bilan biz Beruniyning ilk o‘zbek avestoshunosi deb atashimiz mumkin. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda islom dini mavqeining kuchayishi munosabati bilan Avestoga nisbatan mahsus qiziqishlar kuzatilmaydi. Lekin klassik adabiyotda Avesto motivlari u yoki bu tarzda uchrab turadi. Avesto bo‘yicha tadqiqotlar O‘zbekistonda XX asrning II yarmidan boshlandi. Bu ishda N.M.Mallaev, A.P.Qayumov singari olimlar xizmatini alohida ta’kidlash lozim. Xususan, «O‘zbek adabiyoti tarixi» nomli ko‘p jildlik akademik va «Istoriya uzbekskoy

literaturi» kitoblarda Avesto haqidagi qismlarda ko‘pgina fikr-mulohazalar bildirildi. O‘zbekistonda avestoshunoslik, asosan, istiqlol davrida jiddiy yo‘nalish tusini oldi. Ayniqsa, 1990-yildan boshlab Mirsodiq Ishoqov va Asqar Mahkamovlar tomonidan Avestoning o‘zbek tiliga tarjimalari turli nashrlarda e’lon qilina boshlanadiki, bu ilmiy jamoatchilikning e’tiborini o‘ziga torta boshladi. Bu davrda o‘zbek olimlarining ko‘pchiligi rus tilida nashr etilgan rus eronshunoslari Ye.E.Bertels, I.S.Oraginskiylarning va ba’zan esa, ma’naviy jihatdan biroz eskirgan O.Makavelskiylarning «Avesto» kitoblaridan foydalanib tayyorlagan maqola va risolalar ham ommaviy nashrlarda e’lon qilina boshlanadi. Shuningdek, H omidiyning eronlik mashhur avestoshunos olim Pur Dovud tayyorlagan forsiy nashrlardan foydalanib yozgan maqolalari ham gazeta va jurnallarda e’lon qilina boshlandi. Keyingi paytlarda, Avestoning 2700 yilligiga bag‘ishlab, respublikamizda o‘tkazilayotgan qator tadbirlar ham avestoshunoslikka muhim hissa qo‘shmoqda. Agar Avestoning birinchi qismi er.avv. II minginchi yillarda yaratilgan deb hisoblasak, u o‘sha davrdagi eroniyzabon qabilalar hayotini ya’ni O‘rta Osiyo hududida ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullangan chorvadorlarning turmush tarzi, diniy qarashi va mifologiyasini aks ettiradi. Keyinroq yaratilgan Avestoning II qismlari esa pay g‘ ambar Zardo‘sht (Zaroastra) va uning diniy ta’limotiga bag‘ishlangan bo‘lib, bu davrda ko‘chmanchi aholini ko‘proq o‘troq holatga o‘tib, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangani o‘z aksini topgan. Yanada keyinroq Ahamoniylar davrida zaraastrizm (otashparastlik) dini Eronda davlat dini darajasiga ko‘tarilib, xukumron dinga aylandi. Tabiiyki, og‘zaki nutq tarzida aytib kelingan Avestoning qadimgi gimnlari davr o‘tishi bilan turli o‘zgarishlarga uchragan, to‘ldirilgan va ba’zi sodda qismlari tashlab yuborilgan. Bu yerda bir muammo borki u ko‘pchilikni boshini garang qilmoqda. U ham bo‘lsa, Avesto matnlarining qachon, qaerda, qaysi xolatda yozilishidir. Zaroastrizm

an’analariga ko‘ra Avesto Ahamoniylar davrida 9999 xo‘kiz terisiga tilla harflar bilan yozilib, Taxtijamshidda saqlash uchun qo‘yilgan , l ekin Iskandar Zulqarnayn ularni o‘zi Eronga bostirib kelganda yondirib yuborishga buyurgan. 1 Bu haqda «Tarixi Balamiy» da ham aniq ma’lumotlar berilgan. Keyinroq Parfiya shohi Valkash 1 eramizning (51-78-yillarida) davrida matnni tiklash uchun urinishlar bo‘lgan. 2 Avesto o‘sha paytlarda unli tovushlarni ifodalamaydigan oromiy yozuvida yozilgan . Oromiy yozuvi finikiy yozuvining bir varianti bo‘lib, u er.avv. 1X asrdan to er.avv. VIII asrgacha Old Osiyoda keng rivoj topdi. Boshqa somiy tillaridagi kabi oromiy yozuvida ham aksariyat undosh tovushlar berilgan, unlilar esa yozuvda aks ettirilmagan, faqat cho‘ziq unli tovushlargina yozuvda ahyon- ahyonda yozilgan xolos. Bu yozuvdan eng qadimgi afsona va ma’ruzalarni diniy vaznlarni yig‘ishda foydalanishdiki, keyinchalik bular Avesto kanon (tekstlariga)lariga kiritildi. Ayniqsa Avesto tarkibini aniqlash va tahrir qilish ishlari Sosoniylar davrida keng avj oldi. Avesto ustida tadqiqotlarning muhim bosqichi uning fonetik, grammatik tarkibini muqaddas matn sifatida saqlash maqsadida yaratilgan mahsus «Avesto alifbosi»ning paydo bo‘lishidir. Bu alifboning keng qamrovligi shundaki, uning shartli harf belgilari Avesto tilining murakkab fonetik tuzilishi va turli-tuman fonologik xususiyatlarini to‘liq hisobga ola bilgan 1 2

А d а biyotl а r: 1. Q а yum о v А . “Qadimiyat о bid а l а ri”. T. 1972. 2. M а l о v S. Е . “P а myatniki dr е vn е tyurksk о y pism е nn о sti”. M. 1951. 3. O`zbek а d а biyoti. Х r е st о m а tiya. 4 t о mlik, 1-t о m. T. 1959. 4. “Qadimgi х ikm а tl а r”. T. 1987. 5. St е bl е v а I. “P о eziya tyurk о v 6-8 v е k о v”. M. 1965. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

O`rxun-enasoy obidalari

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

O’zbek marosim folklori

Islomga qadar yaratilgan adabiyot