O’zbek marosim folklori - Литература - Рефераты

O’zbek marosim folklori

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

O’zbek marosim folklori Marosim arab tilidagi “marsum” so’zidan olingan bo’lib, 1-chizilgan; 2-rasm qilingan; 3-odat bo’lgan ma’nolarini anglatadi. Har bir inson umri davomida turli maqsadlarda uyushtirilgan va xalq orasida odat tusiga kirgan marosimlarda ishtirok etadi. Ular to’ylardan, yig’inlardan, ma’rakalardan iborat bo’lishi mumkin. Ayni paytda, butun xalq qatnashadigan bayramlarni ham marosimlar qatoriga qo’sha olamiz. “Insonga sihat-salomatlik tilash, uning turmushida to’kin-sochinlik, kundalik hayotida omad keltirish yoki inson hayotining muhim nuqtalarini qayd etish, nishonlash maqsadida maxsus o’tkaziladigan, xalq orasida qat’iy an’anaga aylanib qolgan xatti-harakatlar marosim deyiladi” mazkur ta’rifdan ma’lum bo’layaptiki, marosim xalq orasida qat’iy an’anaga aylangan tadbir hisoblanar ekan. Haqiqatan ham, qizni turmushga berish to’yi yigit tomonidan qiz yashaydigan oilaga sovchi kelishidan boshlanadi. “Sovchi” Mahmud Koshg’ariy ma’lumotiga ko’ra, xabarchi ma’nosini anglatad. Demak, sovchi bo’lajak kelin oilasiga kuyov haqida ma’lumot beradi va kelin haqidagi xabarni yigitnikiga olib ketadi. Shundan so’ng, ikki tarafning kelishuviga binoan fotiha to’yi o’tkaziladi. To’y marosimi ham to’y olib kelish, ziyofat berish, yor-yor aytish, tortishmachoq kabi o’nlab kichik-kichik sahnalardan iborat bo’ladi. San’atshunoslik sohasi bo’yicha fikr yuritsak, har bir to’y ma’lum hududda yashovchi xalq tomonidan ko’p yillar mobaynida maxsus ishlab chiqilgan ssenariy asosida o’tkaziladi. Faqat uning ishtirokchilari ayrim ojdatlari, sababchilari, uyushtirish sifati, darajasi, oilaviy va hudud sharoiti taqozosi bilan boshqa bo’ladi. Millat vakillarining an’analari, odatlari, rasm- rusumlari, mentaliteti (tabiati) ana shu ssenariyda, ya’ni marosimni o’tkazishda o’ziga xos lavhalardan iborat. Insonning tug’ilishi, uylanishi, turmushga chiqishi bor ekan, marosimlar ham bo’laveradi. Demak, marosimlar xalq tarixidagi eng qadimgi qadriyatlar hisoblanadi. Qadim zamonlarda yigit qizga uylanish uchun o’zining jismoniy quvvatini u bilan kurash tushish yoki boshqa yo’l bilan

namoyish qilishi zarur edi. Zamonlar o’tishi bilan bu odat yo’qolgan. Uning o’rniga yangi-yangi odatlar paydo bo’lgan. Marosimlar o’tkazilish vaqti, ko’rinishlari, odamlarning ishtiroki, maqsadga ko’ra mavsumiy va oilaviymaishiy turlarga bo’linadi. Jumladan, mavsumiy marosimlarida qon-qarindoshlik jihatidan yaqinlikdan qa’ti nazar, ma’lum hududda yashaydigan butun aholi ommaviy tarzda ishtiroq etadi. Navro’z, Mehrijon, Ramazon hayiti, Qurbon hayit kabi yirik bayram- marosimlar ham borki, ularni bir yoki bir necha xalq vakillari o’tkazadilar. Shox moylar, Sust xotin marosimlari esa kichik bir qishloq, mahalla yoki juda bo’lmaganda tuman miqyosida uyushtiriladi. Oilaviy marosimlarda esa, asosan, marosim egasining qarindoshlari, do’st-birodarlari, hamkasb xizmatchilari qatnashadilar. Ammo marosimlar turidan, maqsadidan qat’i nazar, jamoadagi odamlarni bir-biriga yaqinlashtirish, o’rtada mehr-oqibat tushunchalarini shakllantirish, har bir odamni topshirilgan vazifani bajarish ruhida mas’uliyatli qilib tarbiyalashi bilan ahamiyatlidir. Mavsumiy marosimlar folklori Dunyodagi boshqa xalqlar qatori o’zbeklarning hayoti ham ko’p jihatdan tabiatdagi o’zgarishlarga bog’liq bo’lgan. Yil fasllarining o’zgarishi, har bir faslning o’z xalq tasavvurida shakllangan tarzda kelishi oxir pirovardida hosilning mo’lligini yoki dehqon mehnatining zoye ketishini belgilagan. Shuning uchun yil boshlanishi- bahor biz o’zbeklarda umidlar fasli sifatida kutib olingan. “Har faslning o’z xislati bor. Har faslning o’z fazilati”- deganlaridek, xalqimiz boshqa fasllarni ham o’ziga xos ravishda qabul qilgan va har qaysisiga alohida-alohida marosimlar o’ylab topgan. Bir fasldagi udumlar ikkinchisida takrorlanmagan. Jumladan, bahorda “Loy tutish”, “Shox moylar”, “Navro’z”, “Sust xotin” marosimlari o’tkazilgan. Loy tutishda ariqlar tozalangan, butun aholi bu ishda faol ishtirok etgan. Bevosita ariq tozalash ishini bajarayotganlar, ularning yonidan o’tib ketayotgan odamga ketmon yoki belkurakda loy tutishgan. Yo’lovchi o’ziga loy tutilganidan so’ng yo biron qo’shiq, yo boshqa hunarni ko’rsatib, ishlayotganlarni mamnun qilish lozim hisoblangan. Aks holda u ham odamlar bilan ariq tozalashga

majbur qilingan. Ariq tozalash ishlarining tugashi odatda maxsus uyushtirilgan sayil, holi baqudrat tayyorlagan ziyofat bilan nihoyasiga yetgan. Shox moylar esa bahorda birinchi yer haydash ishlarining boshlanishi bilan o’tkazilgan. Bo’lajak hosilning mo’l bo’lishiga niyat qilib, qo’shga qo’shilgan ho’kiz shoxi yog’ bilan moylangan va dastlab piri badavlat, uvali- juvali bobo dehqon qo’sh haydab bergan. Keyinchalik ishni yoshlar davom ettirgan. Bu marosim ham gavjum to’plangan odamlar ishtirokida sayil o’tkazish, xursandchilik bilan amalga oshirilgan. Bahor quruq kelgan kezlarda “Sust xotin” marosimi tayyorlangan. Bu marosimda mahalla, qishloq ayollari yig’ilib mo’la (poliz qo’riqchisiga o’xshagan qo’g’irchoq) yasashgan va uning ustidan suv sepib, qo’shiq aytishgan: Sust xotin, suzma xotin Ko’lankasi maydon xotin! Yomg’ir yog’dir ho’l bo’lsin Yer-u jahon ko’l bo’lsin. Maysalar quloq yozsin, Sut-u qatiq mo’l bo’lsin. Albatta, bahor faslidagi eng aziz va har bir o’zbek uchun qadrli marosim Navro’z bayramidir. Navro’z haqidagi dastlabki ma’lumot Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida uchraydi. Shuningdek, Umar Xayyomning “Navro’znoma” risolasi va Muhammad Rizo Ogahiyning bevosita Navro’z bayramiga bag’ishlangan she’riy asarlari bor. Navro’z ayyomi yilning 21- mart kuni nishonlanadi. Bayramning Navro’z deb atalishi yangi kun, ya’ni yangi yilning kirib kelishi bilan bog’liq. Bu kunda kecha va kunduzning uzayishi boshlanadi. Shuninng uchun ham Navro’z diniy emas, balki, dehqonchilik, bog’dorchilik ishlarining qizg’in pallaga kirishi bilan aloqador alohida bayramdir. Navro’z bayramini faqat o’zbeklar emas, qozoqlar, qirg’izlar, turkmanlar, tojiklar, ozarbayjonlar va boshqa millatga mansub xalqlar nishonlaydilar. Avvalo, uni o’tkazishga katta tayyorgalik ko’riladi: halim, sumalak, ko’k somsa, ko’k chuchvara, har xil shirinliklar tayyorlanadi. Professor B. Sarimsoqovning ma’lumot berishicha, katta bir idishda yetti xil don ekinining

urug’i undirilgan. Ular bug’doy, arpa, zig’ir, tariq, no’xot, jo’xori, sholilardan iborat bo’lgan. Ogahiyning ma’lumot berishicha, Navro’zda hamma qayiqda daryo sayiliga chiqqan. Bog’larda o’yin-kulgilar o’tkazidgan. Ammo eng muhimi, har bir odam, avvalo, betob, dili xasta, hech kimi yo’q kimsalarni, ota-ona ajdodi ko’milgan mozorlarni ziyorat qilgan. Bu kunda hamma nizolar unutilgan. Ginali qarindoshlar o’z da’volaridan voz kechganlar va bayramni totuvlik bilan o’tkazishgan. Hatto, davlatlar, podsholar o’rtasidagi urushlar ham bayram munosabati bilan to’xtatilgan. O’zbekistonda Navro’z bayrami 1990- yilda katta uyushqoqlik va tantanalar bilan o’tkazildi . Bayram kuni Respublika Milliy Bog’ida katta teatrlashtirilgan sahnalar tayyorlanadi. Sayil boshlanadi. San’at ustalarining ommaviy chiqishlari uyushtiriladi. Hech ikkilanmay aytish mumkinki, Navro’z bayramining bu qadar katta e’tibor berib, tantana qilinishi O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishgani bilan uzviy bog’liqdir. Navro’z bayrami odatda 21- martdan boshlanadi va mevali daraxt gullari meva tukkuniga qadar davom etadi. Odatda yoz fasli, kuzda hosilning mo’l bo’lishi uchun tayyorgarlik ko’rish, erta pishar meva va poliz ekinlarini yig’ish ishlari bilan o’tkaziladi. Kuzgi bug’doyni o’rish, davlatvoy, asati kabi qovunlarni; chillaki, tog’ uzumlarini uzish, shubhasiz, qandaydir marosimlar bilan boshlangan. Ammo mustabid sovet tuzumi davrida bu an’analar yodimizdan ko’tarildi. Ehtimol, qovun, qulupnay, uzum sayillari o’sha an’analarning bir ko’rinishidir. Professor Bahodir Sarimsoqovning ko’p yillar mobaynida olib borgan izlanishlari natijasi o’laroq “Choy momo” marosimi haqida ayrim ma’lumotlar to’planadi. Olimning aytishicha, bu odat yozgi marosimlar qatoriga qo’shilib, Janubiy Qozog’istonda yashovchi o’zbeklar orasida uyushtiriladi. Dalada pishib etilgan bug’doy surunkali shamol oqibatida yerga egilib ketishi natijasida nobud bo’lishi mumkin. Ana shunday kezlari “Choy momo” marosimi o’tkaziladi va tabiatdan shamolni to’xtatish so’raladi. “Choy momo” aslida “Shamol ona” ma’nosini beradi. Sayram atrofidagi keksa ayollar “Choy momo” qo’shig’ini aytishadi: Choy, Choy, Choy momo,

Choy momosi o’libdi, O’g’li yetim qolibdi, Bosa-bosa beringlar Bosilib qolsin bu shamol. Ucha-ucha beringlar Uchilib qolsin quv shamol. Oblo-hu, Oblo-hu. Bir yosh bola eshakka minib xonadonlardan berilgan xayr- ehsonlarni yig’ib boradi. Keyinchalik “choy momo” ga atab yig’ilgan narsalardan xudoyi qilinadi. Turkiston atrofida esa bu marosim boshiga kuloh kiyib, yuziga qora surib olgan chollar ishtirokida amalga oshirilgan. Bu yerda quyidagi qo’shiq aytilgan: Chuy, Chuy, Chuy momo, Chuy momoning o’lganiga uch kun bo’ldi, Chuy, Chuy, Chuy momo. Ucha-ucha beringlar, Uchilib qolsin chuy momo. Ma’lum bo’ladiki, shamol to’xtatish marosimi mazmunan uzoq, qadim zamonlardagi mifik dunyoqarash belgilari sifatida baholanishi mumkin. Unda so’zning mo’jizaviy qimmati va xudoyining ta’sir kuchiga ishonish yetakchilik qiladi. Kuzda esa shamol chaqirish marosimi o’tkazilgan. Endi yig’ilgan don hosilini po’chog’idan ajratish uchun shamol kerak. Don yanchilgach, uni shamolda shopiradilar va somonni shamol uchirib, don tozalanadi. “Yo, Haydar” qo’shig’i aynan ana shu marosim belgisi hisoblanadi. Professor Bahodir Sarimsoqov qo’shiqda Haydarga, ya’ni Hazrati Aliga murojat qilib, ajdodlarimiz shamol chaqirishgan, degan xulosaga keladi: Haydar, ota-onang o’libdir, Moli senga qolibdir. Bolang suvga oqibdir, Shamolingni qo’yvor.

Bu marosim ham qadim zamonlardan bizgacha faqat ayrim hududlarda saqlanib etib kelgan. qish o’zbeklarda, asosan, yil bo’yi qilingan mehnatdan dam olish fasli hisoblangan. Gap-gashtaklar, turli yig’inlar, mumtoz adabiyotimiz namunalarini sharhlash suhbatlari ko’pincha, qishda bo’lar edi. SHu bilan birga, o’zbeklar qishda o’tkazadigan alohida marosim ham bor. Uni “Yas-yusun” deb atashgan. Bu marosim, asosan, bo’za ichish bilan bog’liq. Ma’lumki, yaqin o’tmishgacha o’zbek xonadonlarida mehmonlarni qabul qilish uchun maxsus mehmonxonalar bo’lgan. “Yas-yusun” o’ttiz-qirq ulfat ishtirokida ana shu mehmonxonalarda o’tkazilgan. Marosimda kosagul piyolaga quyib bergan bo’zani bir nafasda ichish, uni to’kmaslik, maxsus ruxsatgacha faqat cho’kka tushib o’tirish, odob saqlash, ruxsatsiz ketib qolmaslik, marosim boshlig’iga itoat etish kabi shartlar bo’lgan. Marosimda quyidagi mazmunda qo’shiq aytilgan: Alyor bo’lsin-ay, Xo’jam yo bo’lsin-ay, Xo’jam bergan bu davlatga, Ushman zor bo’lsin-ay. Xullas, mavsum- marosimlari xalqimizning yil fasllari bilan bog’liq yig’inlaridan iborat edi. Bu marosimlar bir tomondan, o’zbek xalqi qadriyatlari tarkibining boyligini, qadimiyligini dalillasa, ikkinchi tomondan, o’zbeklarning qadim zamonlardan uyushgan millat ekanini isbotlaydi. Oilaviy marosimlar O’zbek farzandi uchun oila oldidagi mas’uliyati, mahalla qarshisidagi burchi muqaddasdir. Bu tununchalar rivoj topib, Vatanga muhabbat tuyg’usi bilan uyg’unlashadi. Shuning uchun qadim zamonlardan buyon shakllanib kelgan oilaga munosabat o’zbeklarda mazmunan teranligi bilan ajralib turadi. Ota-ona, aka-uka, opa-singil, tog’a-jiyan, amaki va amakivachcha tushunchalari hamisha o’zbek uchun e’tiborli bo’lgan. Hatto o’zbekning otasi olamdan ko’z yumsa, u otasining do’stlarini e’zozlagan. Binobarin, oilaviy marosimlarga bizning alohida e’tibor bilan qarashimiz tabiiydir. Oilaviy marosimlarimiz shu qadar boy va rang-

barangki, uning har bir a’zosi balog’atga yetgunga qadaroq marosimlar ta’sirida bir-biriga bog’liq va mas’ul bo’lib qoladi. Oilaviy marosimlar to’ylardan, aza- ma’rakalardan va so’zning mo’jizali quvvatiga asoslangan odatlardan tashkil topadi. O’zbeklarda beshik, xatna (sunnat) va nikoh to’ylari o’tkaziladi. Beshik to’ylarida yangi tug’ilgan go’dakni turli ins- jinslardan muhofaza qilish, ko’rinmas yovuzliklarni aldash va shu yo’l bilan chaqaloqni ulardan asrash, farzandning dunyoga kelganiga shukronalar bildirish maqsadi amalga oshiriladi. Yurtimiz viloyatlaridagi beshik to’yi ularning o’tkazilishidagi farqlardan qat’i nazar, mohiyat jihatidan umumiylikka ega. Xususan, to’yning go’dak chillasi chiqqanidan keyin boshlanishi, beshikni go’dakning onasi tomon olib kelishi, beshikni turli bezaklar bilan yasatilishi ko’p viloyatlarda bir xil saqlangan. O’rtada turli tomoshalar uyushtiriladi. Bolani beshikka yotqizishdan oldin uni odatdagidan boshqacha, turli holatda yotqizishadi va shu tarzda yotishining ma’qul ekani atrof xotinlaridan so’raladi. Ayollar bir ovozdan “Yo’q, Yo’q!” deb javob qaytaradilar. Oxiri chaqaloq beshikda qanday yotishi lozim bo’lsa, shunday yotqiziladi va bu udum nihoyasiga etadi. Go’dak quyidagi qo’shiq jo’rligida belanadi: -Qoch-qoch, babasi, Keldi eshikning egasi, Ota-onang gapirishsa, Qichqirishsa yana qo’rqma! Beshik to’yida ham juda qadimgi dunyoqarash belgilari saqlanib qolgan. Jumladan, yosh go’dakning sog’ qolishini ta’minlash uchun shartli yovuz kuchlarni aldash usulidan foydalanishlar fikrimiz dalilidir. Xatna to’ylari, asosan, yurtimizda islom dinining shakllanishi bilan bog’liq. Uni o’tkazishda bolaning ota-onasi tomonidan hamma qatnashadi. To’y bir necha qismdan iborat bo’ladi. Xususan, mahalladagi qariyalar ishtirokida xudoyi qilish, bola xatna bo’ladigan xonani jihozlash, qarindosh- urug’lar uchun bazm tashkil etish va ko’pincha yurtga osh berish kabilar shular jumlasidandir. Nikoh to’ydlari turli vaziyatlarda o’ziga xos an’analar bilan o’tkaziladi. Toshkent, Farg’ona, Buxoro va boshqa viloyatlarninng o’z odatlari va rasm-

rusumlari bor. Ammo hamma hududlarda sovchi, fotiha to’yi, yor-yor aytish, kelin salomlar kabi an’analar saqlangan. Kelinning kuyovnikiga kelishi, to’y kechalarini o’tkazish odatlarida bir qator farqlar bor. Xullas, to’ylar insonning hayotidagi muhim o’zgarishlar bilan bog’liq. Ularni turli o’yin-kulgilar, shodiyonalar, bazmlar birlashtirib turadi. Inson to’y bilan tug’iladi va aza marosimi bilan hayotdan ko’z yumadi. Shuning uchun xalqimizda odamning qo’shiq bilan hayotga kelishi, qo’shiq bilan hayotdan ketishi qayta-qayta ta’kidlanadi. Motam marosimi ham juda qadim tarixga ega. Mahmud Koshg’ariyning “Devon-u lug’otit turk” asarida saqlanib qolgan. Alp Er Tunga (Artunga) haqidagi marsiya fikrimizga dalildir. Motam marosimida juda ko’p kichik-kichik yig’inlar o’tkaziladi. Uch, etti, yigirma, qirq kunliklar, qor yog’di, gul, shir oshi, qovoq kabi movliyatlar shular jumlasidandir. Avvvalo, hayotdan ko’z yumgan kishining ijobiy xislatlari, qarindoshlik aloqalari esga olinib yig’i beriladi: Baland tog’lar past bo’ldimi, voy otam? O’lganingiz rost bo’ldimi, voy otam? Shamol kelmay o’chdi chirog’im, voy otam, Kuz kelmay xazon bo’ldi bog’im, voy otam. Shu tarzda ota, ona, bola, umuman jigar nomlari tilga olinadi. Bunday qo’shiq turlari marsiya deyiladi. Marsiyalarda yig’i aytuvchi shaxs boshiga tushgan kulfat, yaqin kishidan judo bo’lish qismati, o’sha ruhiy kechinmalarning ta’sirchanligi vositasida aks etadi. Ayrim hududlarda, ba’zan esa oilalarda marsiyalarni alohida ta’sirchan va mahorat bilan kuylaydigan ayollar aytadilar. Ular motam marosimlarining markazida harakat qiluvchi bosh shaxslarga aylanadilar. Xalq orasida ko’pincha marsiyani “aytib yig’lash” deb ham atashadi. Odatda, motam marosimi hayotdan ko’z yumgan shaxs vafotiga yillik ma’rakalar o’tkazish bilan yakunlanadi. Xullas, o’zbek xalqi mavsumiy va oilaviy marosimlarni ko’plab o’tkazgan. Xalq qadriyatlariga munosabat yomonlashgan zamonlar ta’sirida bu marosimlarning ko’pchiligi yo’qolib ketdi. Mustaqillik sharofati bilan ularni qaytadan tiklashga alohida e’tibor berilmoqda. Xalq marosimlari shakl va

mazmunidan qat’i nazar bugungi kunni o’tmish bilan bog’lab turuvchi ma’naviy zanjir hisoblanadi. Marosimlarning mo’jizali ta’siriga ishonish ham halq vakillarining halolligi, tabiatan pokizaligi bilan uzviy bog’liqdir. Marosim folklori xalq qadriyatlarining go’zal namunalari sifatida milliy dunyoqarash va mafkurani shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir. O’ZBEK FOLKLORI VA ENG QADIMGI YOZMA MANBALAR O’zbek xalq og’zaki ijodi qadim zamonlardan turkiy tilda so’zlashuvchi elatlar og’zaki ijodining tarkibiy qismi bo’lgan. Uning tarixiy ildizlari 3-4 ming yil avval yaratilgan yozma manbalarga borib taqaladi. Bu manbalar “Avesto”, “Behistun”, “Bundaxishn”, “Denkard” kabi qadimiy kitoblardan, O’rxun-Enasoy yozuvlaridan, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” deb atalmish risolalaridan, mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” ilmiy tadqiqoti va boshqav asarlardan iborat. Shuningdek, Gerodotning “Tarix”, Polenning “Harbiy hiylalar” kabi tarixiy kitoblarida ham turkiy xalqlar o’tmishiga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bu adabiyotlarning hammasi O’rta Osiyo xalqlarining, shu jumladan, o’zbeklarning o’z davriga nisbatan o’ta yuqori madaniyatga ega bo’lganini anglatadi. Xususan, keyingi yillarda olimlarimiz “Avesto” bizning yurtimizda yaratilganini isbotladilar. Bu asar haqida o’zbek tarixchi olimlar bilan bo’lgan uchrashuvda Prezidentimiz I. A. Karimov shunday degan edi: “Eng mo’’tabar qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan o’ttiz asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir”. Haqiqatan ham, jahon madaniyati tarixida alohida qimmatga ega “Avesto”ning vatani O’zbekiston bo’lishi bu yurtda qadim zamonlarda ham hamma xalqlar havas qiladigan yuksak ma’naviyatning mavjud ekanini ko’rsatadi. “Avesto” o’n ikki ming qoramol terisiga yozilgan kitob bo’lib, unda dunyoning, inson va tabiatning paydo bo’lishi haqidagi dastlabki mifik

ma’lumotlar berilgan. Axura Mazda (yaxshilik dunyosi) va Angra Manyu (yovuzlik dunyosi) o’rtasidagi kurash keyingi adabiyotlarga ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurash an’anasi bo’lib o’tdi. “Avesto”da aytilishicha, dehqon yerga don sochganidan so’ng: “Qachonki egatlarda urug’ yetilsa, devlar o’rinlaridan qo’padilar. Qachonki bug’doy gurkirab ko’karsa, devlar dahshatdan titray boshlaydilar. Qachonki bug’doy un bersa, devlar nola chekadilar. Qachonki bug’doy xirmonga uyulsa, devlar nobud bo’ladilar. Qay bir xonadonda bug’doy bosh chiqarsa, devlar u xonadondan uzoqlashadilar. Qay bir xonadonda bug’doy ombori bo’lsa, go’yo qizdirilgan temir devlar bo’ynini chirmab tashlaydi…” (“Vendidod”, 3-fargard, 31-32-bandlar). O’z-o’zidan ma’lum bo’lyaptiki, ajdodlarimiz ming-ming yillar oldinoq bizga o’z o’gitlarini berib ketgan ekanlar. Yuqoridagi iqtibosda inson hayotiga oid zaruriy falsafa bor. Asrlar davomida turmush tajribasida tasdiqlangan bu haqiqat mehnat qilishning fazilatidan iborat. Mehnat qilgan inson va oiladan falokatlar yiroq turadi. Chunki har bir xastalik, tashvishning davosi mehnatdir. Shuning uchun ham “Avesto” kitobidagi mehnatga chaqirish da’vati xalqimiz maqollari, qo’shiqlari, ertaklari va dostonlarida bosh mavzu hisoblanadi. Shuningdek, “Avesto”da inson burchining mas’uliyati, ma’naviy poklik, atrofdagi yurtdoshlarga xayrixohlik tuyg’ulari maqtaladi, madh etiladi. Bularning hammasi xalqimiz og’zaki ijodida o’zining mantiqiy davomini topgan. “Avesto”da jamiyat a’zolari qanday xususiyatlarga ega bo’lishi, o’zaro munosabat axloqi, go’zallik, poklik, ezgulik, yovuzlik haqidagi qonun-qoidalar misollar bilan izohlangan. Bu fazilatlarning badiiy ifodasi esa “Alpomish”, “Ravshan”, “Aql – bebaho boylik”, “Uch og’a-ini botirlar” kabi epik asarlarda, minglab maqollarda o’z ifodasini topgan. O’rxun-Enasoy yodgorliklari ajdodlarimizning Vatan mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari haqida hikoya qiladi. Tabg’achga qaram bo’lgan Turk yurti Tunyuquq, Eltarish, Kultegin kabi farzandlar harakati bilan ozodlikka erishdi. Yurtni ozod qilishdan ham qo’lga kiritilgan mustaqillikni asrab qolish mushkulroqdir. Bitiktoshlarda VIII asr da ro’y bergan ana shu jarayon o’z ifodasini topgan. Bitiktoshdagi: “Xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan”, “Turk

sir xalqi yerida boshqa ega yurmasin”, “Tun uxlagim kelmadi, kunduz o’tirgim kelmadi”, “Yupqa yig’in tor-mor qilishga oson emish, ingichka yig’in uzishga oson emish. Yupqa qalin bo’lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish. Ingichka yo’g’on bo’lsa, uzadigan bahodir emish” kabi parchalar xalqning o’z farzandlariga nasihati, boshidan o’tkazgan quvonch va tashvishlar izhori edi. Miflardan afsonalar, rivoyatlar, ertaklar, dostonlar vujudga kela boshlaganda, og’zaki ijodimiz ana shu sarchashmalardan oziqlandi, desak xato bo’lmaydi. Zamonlar o’tib ilm rivojlanadi, yurtimizdan butun olamga mashhur allomalar yetishib chiqa boshladi. Imom Ismoil al-Buxoriy, al-Farg’oniy, Mansur Moturidiy, Burhoniddin Marg’iloniy, at-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy kabi buyuk olimlar risolalarida turli munosabatlar bilan maqollardan, qo’shiqlardan, rivoyatlardan namunalar keltiriladi. Xususan, Abu Rayhon Beruniy xalqimiz qadriyatlari haqida “Qadim xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” kabi tadqiqotlarida ma’lumot beradi. Ayniqsa, Navro’z bayrami tarixi haqidagi qaydlar alohida ahamiyatlidir. Muhimi shundaki, Beruniy bu qadriyatlarni xayoliy tushunchalar qatorida emas, balki ma’naviy yodgorliklar sifatida baholaydi. Bu bilan alloma xalqning hayoti va kelajagi bevosita uning madaniy boyligi xazinasiga bo’lgan munosabatiga bog’liq ekanini ta’kidlagandek bo’ladi. Ayni paytda, hind xalq eposidan “Mahobhorat”, “Panchatantra”, “Ramayana”, arab xalqining “Ming bir kecha” ertaklari ham og’zaki ijodimiz rivojida muhim ahamiyat kasb etgan. O’zbek xalq ijodidagi epik janrlar namunalari bo’lmish afsona, rivoyat, naql, ertak, dostonlarni o’rganish sharq xalqlari og’zaki ijod asarlarida juda ko’p umumiy nuqtalar mavjud ekanini dalillaydi. Masalan, farzandsizlik, kutib-kutib topgan farzandning el hayotida muhim yangilik kiritishi, asarlarda fantastik narsa-buyumlarning ishtirok etishi, dev, pari, farishta, yalmog’iz kabi obrazlarning mavjudligi ertak va dostonlar asrlar davomida yonma-yon yashab kelayotgan yoki Buyuk ipak yo’lida iqtisodiy, madaniy muomalada bo’lgan xalqlarning ijodiy hamkorlikda yashaganliklari isbotidir. Farzandiga oshiq bo’lgan podshohlar, sevikli xotinining qayta turmushga chiqish kuni uzoq va xatarli safardan qaytgan qahramonlar, ukalariga boylik

orttirish ilinjida xiyonat qilgan akalar, tushlarida sevib qolgan oshiq- ma’shuqalar ishtirok etgan asarlar ko’pincha sayyor syujetlar, ya’ni ko’chib yuruvchi bir xil mazmundagi asarlar qahramonlaridir. Og’zaki ijodimiz asarlari milliy qadriyatlarning tarkibiy qismi sifatida yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasining asosini tashkil etadi. Davlatimiz tomonidan milliy mafkuraga bo’lgan e’tiborning salmoqli qismi og’zaki ijodimizdagi san’at namunalari bilan bevosita aloqadadir. Chunki og’zaki folklor farzandlar qalbida vatanparvarlik, xalqparvarlik, mehnatsevarlik, ezgulik, saxiylik, ilm- hunarga muhabbat tuyg’ularini shakllantirish bilan birga axloqiy jihatidan ham go’zal inson bo’lib etishishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Aziz talaba! Siz mazkur darslikdan o’zbek xalqining ming yillar davomida yaratgan og’zaki ijodi haqida asosiy ma’lumotlarga ega bo’ldingiz. Og’zaki ijod asarlari nima uchun davlatimiz tomonidan shu qadar e’zozlanayotganini tushunib oldingiz, deb o’ylaymiz. Xalq maqollari, topishmoqlari, askiya, latifa, qo’shiq, ertak, doston kabi janrlardagi asarlarning bir-biridan farqini bildingiz. Ayni choqda ularning hammasini o’zbek tilida yaratilgani va badiiy obrazlarga egaligi birlashtirib turganini ham angladingiz. Endi eng muhim vazifalardan birini butun hayotingiz davomida bajarishingiz lozim bo’ladi. Bu vazifa xalq og’zaki ijodi bilan yaqinlikni yo’qotmaslikdan iborat. Kun sayin qo’shiqlardan namunalar yodlash, xalq dostonlarini o’qish doimiy mashg’ulotingizga aylanmog’i lozim. Yodingizda bo’lsinki, xalq rasm- rusumlarini, urf- odatlarini, og’zaki ijodini bilmay, unga sidqidildan amal qilmay turib, o’zbek xalqining farzandiman, deyish mumkin emas. Ajdodlarimiz ruhiga sodiq qolish har bir o’zbekning muqaddas burchidir.

Похожие

O’zbek marosim folklori

O’zbek bolalar folklori

Bolalar folklori

Bolalar folklori

Bolalar folklori misollar