O’zbek bolalar folklori - Литература - Рефераты

O’zbek bolalar folklori

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.6796875 KB

O’zbek bolalar folklori Reja: 1. Bolalar folklorining tabiati, ijtimoiy-estetik ahamiyati. 2. Alia janri tabiati. 3. Aytim-olqishlarning janriy tabiati. 4. Erkalama va ovutmachoq janrlari. 5. Yalinchoqlar va hukmlagichlar. 6. Maishiy qo’shiqlar-to’rtlik va aytishuvlar. 7. Tegishmachoq va masxaralamalar — bolalar hajviy lirikasi namunalari. 8. O’yin fol’klori tabiati va tarkibi (chorlamalar, cheklashmachoqlar, sanamalar, tarqalmachoqlar). 9. Ma’naviy o’yinlar (tez aytish, chandish, guldur-gup va yashirin tilning ma’naviy-axloqiy mohiyati).

O’zbek folklori va folklorshunosligini bolalar og’zaki ijodisiz tasawur qilish qiyin. Garchi bolalar og’zaki ijodi umumfolkloming tarkibiy qismi sanalsa-da, faqat o’zigagina xos xususiyatlarga ham ega. Bu hoi uni alohida hodisa sifatida ajratib o’rganishni ehtiyojga aylantira bordi. Bolalar folklori kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining uyg’unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o’yinlar, qo’shiqlar va muzikali poetik janrlarning butun bir tizimi tarzida tarkib topgan. Uni yaratishda kattalar ham, bolalar ham baravar hissa qo’shishgan. Kattalar bolalarni erkalash poeziyasini yaratishganki, alia, aytim- olqish, erkalama, ovutmachoq, qiziqmachoq va qaytarmachoq singari erkalash motiviga limmo-lim janrlar tizimi onalik folklori tarzida xarakterlanadi. Bunday de-yilishining sababi shundaki, bu janrlarga mansub asarlarning ijodkorligi va ijrochiligida onalar bosh rolni o’ynashadi. Shu xususiyatiga ko’ra G.S.Vinogradov, N.P.Andreev, V.l.Chicherov va S.G.Lazutinlar erkalash poeziyasini bolalar folklori tarkibiga kiritmaydilar. Ammo shu narsa ayonki, erkalash bolalami ardoqlashdan iborat mushtarak motiv bo’lib, uni faqat turli yoshdagi bolalargagina kuylash mumkin, u bolalami tarbiyalash maqsadinigina ko’zlaydi. Bu - erkalash poeziyasining bosh vazifasi. V.P.Anikin, E.V.Pomeranseva, V.A.Vasilenko va M.N.Melnikovlar shunday vazifadoshlik xususiyatiga ko’ra erkalash poeziyasini bolalar folklorining tarkibiy qismi sifatida xarakterlaydilar. Bu g’oyat to’g’ri nuqtayi nazardir. Zotan, xuddi shu genetik asosga tayangan holda kattalar bolalarga mo’ljallab maxsus badiiy adabiyot yaratdilar. Bu hodisa bolalar adabiyoti deb yuritiladi. Binobarin, kattalarning bolalarga atab to’qigan allalari, aytim-olqishlari, ovutmaehoqlari, qiziqmachoq va qaytarmachoqlari bolalar folklori tarkibiga kiritilishi va tahlil qilinishi ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi. ALLALAR ijtimoiy-estetik qimmatiga ko’ra ikki vazifani bajaradi: birinchisi- bolalami uxlatish; L.Z.Budakov «Turk-tatar so’zlarining qiyosiy lug’atida» (1869) «alia» so’zining chig’atoycha ekanligini ta’kidlar ekan, dastlab u «allala» shaklida bo’lib, boshning orqasi, ya’ni ensani anglatishini qayd etgan. Chindan ham

chalqanchasiga yotganda boshning orqasi yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. Chaqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi - allasi bilan chalqanchasiga cho’zilib uxlaydi. Shu vazifasidan kelib chiqib, bola nutqida allala so’zi alia shakliga o’zgargan va uyquga chorlovchilik mohiyatini kasb etgan. Aslida «alia» so’zi bolani allalab-ovutib, avaylab uxlatishni anglata borgan. Alia - yoshini to’ldira boshlagan chaqaloq nutqida «uxlayman» ma’nosini anglatadi. Uyqu chaqirmoq, uxlatmoq asosiy vazifasiga aylangan qo’shiq turini ajratuvchi ma’nosi bilan istilohiy mohiyat kasb etgan. Bunday qo’shiqlarda allalab ovutish yoki ovutib uxlatish kuylash jarayonida amalga oshiriladi. AUaning ikkinchi vazifasi- tarbiyaviy-estetik mohiyati ana shundadir. Bu uning emotsional ta’sirchanligidan kelib chiquvchi xususiyati bo’lib, bolani kuy og’ushida hayot bilan tanishtirish, ohanglar vositasida hayot ma’nosini anglashiga yo’l ochish, shu zaylda estetik didini shakllantirish va o’stirish maqsadiga qaratilganligidir. Abu Ali ibn Sino allaning shu xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday yozgan edi: «...bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo’llamoq kerak. Biri, bolani sekin-asta tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat bo’lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo’lgan iste’dodi hosil qilinadi. » 82 Allalar, odatda, bolalarning emizikli davrida - ularto uch yoshini to’ldirgunlarigacha aytiladi. Ulaming bolalarning ana shu yoshi bilan bog’lanishi qat’iy bo’lib, beshik qo’shig’i sifatida xarakterlanishiga yo’l ochgan. Ularni ona suti bilan bog’lab «sutda qorilgan va mehrga yo’g’rilgan qo’shiq» deyishlari sababi shunda. Allalar onalarning minglab avlodidan bir-biriga o’tib, sayqal topib, onalik mehrini, armonini uzluksiz silsilaviylikda ifodalab kelyapti. Ulaming bu qadar uzoq zamonlar yashovchanligi sababi, A.Vetuxov ta’kidlashicha, allalarda onalik qalbining, ayollik mahzunligining barq urib turishidadir. 85 Xuddi shu xususiyati tufayli allalar nafaqat bolalarga, hatto kattalarga ham yoqimliligini, qolaversa, har bir xonadonda kuylanishini, xush ko’rilishini ta’minlagan. Allaning qachon paydo bo’lgani o’zbek folklorshunosligida hozircha aniqlangani yo’q, ammo uning qanday ma’naviy ehtiyoj tufayli yuzaga kelganini

A.Vetuxov shunday izohlaydi: «Ona o’zining tug’ma sezgirligi bilan bola uchun faqat qo’shiq kerakligini ..., tinchlantiruvchi, yorqin va monoton qo’shiq kerakligini angladi. Shu zaylda alia shakli yuzaga keldi. O’sha onalik sezgilari allalarning qanday mazmunga ega bo’lishini aytib turdilar: unda onalik qalbida qanday ko’tarinkilikbo’lsa, hammasi bor». 84 M.N.Melnikov shu fikrga qo’shilgani holda allalami onalar dunyosisiz, sezgilarsiz, tashvishlarisiz tasavvur etib bo’lmasligini, barchasi, A.Vetuxov ifodalaganidek, instinktiv tug’ma sezgirlik tarzida emas, balki ming yillar davomida yashagan onalar necha-necha avlodlarining hayotiy tajribalari sifatida, ulaming qanchadan-qancha yanglishuvlari, ajralishlari, kuyinishlaridan tug’ilgan achchiq saboqlar sifatida «ijtimoiy tajribalar, ijtimoiy ong mahsuli» 8 ’ bo’lib yuzaga kelganini ta’kidlaydi. A.M.Gorkiy e’tiroficha, allalar ona-shoira bilan ishchi-tarbiyachining bir siymoda birlashgan vaqtida asl. o’lmas poeziya sifatida hamma adabiyotlarning boshlang’ichi bo’lib vujudga kelganlar. Shu ma’noda har bir xalqda allaning tarixi o’sha xalq bolalar folklorining tarixi sanalishi mumkin. Allalar faqat kuylanadi. Ulami shunchaki aytish, deklomatsiya qilish mumkin emas. Monoton ohang o’zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir. Biroq monoton ohang onaning ijro paytidagi holati va kayfiyati bilan chuqur bog’liq. Ona kayfiyati chog’ kezlarda allaning monoton ohangida xush yoquvchi mayin yumshoqlik mayli sezilib tursa, xafaligida, iztirob chekayotganida ma’yus tortuvchi xazinlikka moyil bo’ladi. Har ikkala holatda ham shu monoton ohang bola ruhiga ta’sir etadi, qalbiga orom bag’ishlaydi, uni elitadi. Birinchi holatda bolaning serzavq bo’lib o’sishiga zamin hoziriasa, ikkinchi holatda uning ruhan ma’yuslashuviga asos solinadiki, bu bola ulg’ayganda xarakterida o’z asoratini, albatta, qoldiradi. Bola uchun allaning so’zi emas, kuyi yoqimli va muhim. Chunki u hali so’zni anglamaydi. Alladagi so’zlar ona uchun muhim: ular-ona qalbining nidolari. Bir xil ohangdagi kuy bola ma’naviy ehtiyojining dastlabki qondirgichi sifatida xizmat eta boshlaydi. G.Dobryakov aytganidek: «Bola birinchi oydaligidayoq musiqiy idrokini - ritm va ohangni idrok eta olishini namoyon etadi; lekin unga faqat

murakkab bo’lmagan tovushlarning almashinishi ritmikasigina o’ngg’aydir.» 86 Biroq shu monoton ohang turii xildagi harakatlar jo’rligidagina allalarning kompozitsion yaxlitligini ta’minlaydi. Chunki allaiar har qanday holatda ham jismoniy harakat, ham psixik faoliyat bilan uzviy bog’liqdir. Jismoniy harakat bolaning muttasil o’sishini, organizmining fiziologik chiniqishini rag’batlantiruvchi muhim vosita bo’lsa, allalarning monoton ohangi esa shu jismoniy rivojlanishini ma’naviy ulg’ayishga ulaydigan kanal bo’lib, bola psixik faoliyatini harakatga solishga va faollashtirishga xizmat qiladi. O’zbek folklorshunosligida allalarning kompozitsion butunligini so’z, ohang va harakat birligida, shu uzvlarning o’zaro mantiqiy aloqadorligida ko’rish hali Umiy maromiga kirganicha yo’q. Jumladan, o’zbek allalarini o’rganishda birmuncha ishlar qilgan, ayni choqda asossiz ravishda ularni marosim qo’shig’i sifatida xarakterlagan taniqli folklorshunos M.Alaviya: «Alia, asosan, to’rtlikdan tashkil topgan bo’lsa ham, ba’zan allalovchi to’lqinlanib ketsa, davom ettirib, boshqa misralarni ham qo’shib yuboradi va bir-biriga yaqin bir qancha to’rtliklarni aytib, bu bilan o’zining tilak, armonini izhor etadi» 87 , — deb yozib, allaning struktural xususiyatlarini cheklab qo’ygan. Chindan ham to’rtlik shaklidagi band - o’zbek allalarining yetakchi struktural uzvi. Ammo o’zbek onalari repertuarida uchlik, beshlik, oltilik, yettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allaiar ham, shuningdek, shu xildagi bir necha bandlardan tarkib topgan allaiar ham ancha. Bunday strofik xilma-xillik onaning allani kuylayotgan vaziyatdagi kayfiyatining natijasi bo’lib, unda ifodalanishi kutilgan g’oyaviy niyatning salmog’iga, yo’nalishiga bog’liq. O’zbek allalarida shunday bir ichki mantiq borki, u qaysidir bir ishorada harakat, ohang va mazmun birligini ta’minlab turadi: Alla-yo Alia Oppoq qizim, alia, Qaymoq qizim, alia, Go’zal qizim, alia, Asal qizim, alia,

Oqcha qizim, alia, Zog’cha qizim, alia, Sanam qizim, alia, Tamtam qizim, alia, Erka qizim, alia, Serka qizim, alia, Alla-yo alia. Yotsin qizim, alia, Shirin uxlab, alia, Qotsin qizim, alia, Alla-yo alia. Bu alia erkalama xarakteriga ega. Uning strofik tuzilishi - ikkilik shaklida. Barcha qofiyadosh so’zlar epitet (sifatlash) vazifasini bajargani holda nuqul satr boshida kelgan - anafora tarzida: «qizim, alia» murojaatnomasi esa monoton mayin ohangni ta’minlovchi murakkab radif bo’lib, butun alia davomida ohang va kuyning yaxlitligini, yagona oqimda oqishini, erkalovchi pardalarda tovlanishini ta’minlagan. Epitet-qofiyadosh so’zlarda onaning qizalog’iga bo’lgan chuqur mehri xilma-xil qiyoslash va o’xshatishlarda tovlanib turadi. Shu qiyoslash va o’xshatishlarni yuzaga keltirgan narsa va hodisalarning aksariyati qay bir xususiyati bilan uxlatilayotgan qizaloq — alia lirik qahramoni xarakter — xususiyatlarini yoki qiyofasini ochishga qaratilgan. Inchunin, qizalog’ining erkaligi serkaning holatini esga solganda jonlilik kasb etgani singari «oqcha qiz»ning chug’ur-chug’uri zog’chaning ayni holatini xotirga keltiradi. Shu tariqa ona qizalog’ining nafaqat tashqi sifatlarini (oppoqligi, go’zalligi, chopqiriigi va h.k.), balki ma’naviyatiga xos yumshoqlik, vazminlik, samimiylik va boshqa belgilarini ham poetik ta’riflab turib, shu insoniy fazilatlami o’z jigargo’shasida ko’rishni istaydi, uni mehrga yo’g’rilgan orzu pardalarida mayin kuylaydi. Onalar o’zlari xush yoki noxushliklaridan qat’iy nazar farzandlariga hamisha mehribonlik qiladilar; farzandlarini erkalata turib uyquga kirganlarida eng nafis ranglarni tanlashga, shu ranglarni g’oyat nazokat bilan ishlatishga alohida e’tibor beradilar. Bolalarning xarakterlarini ochishda doimo tiniqlik va quvnoqlik bilan bog’liq

tuyg’ularini teran ko’rsatishga xizmat qiluvchi epitetlarga murojaat qiladilar; Shu niyatda go ‘zichoq, go ‘chgor, olgor, toychog, soman, taylog, bo ialog, kiyik, serka, bulbul, guralay, gizil gul obrazlarida farzandlari qiyofasiga xos fazilatlami umumlashtirib e’zozlaydilar: Bulbul qushning bolasi, Alia, qo’zim, alia, Daraxtda bo’lar uyasi, Alia, bolam, alia. O’zbek allalarini kompozitsion jihatdan ildci turga bo’lish mumkin: Vogeaband (sujetli) allalar. Bularni allachilikning eng takomillashgan namunalari, deyish joiz. Bu xildagi allalar yagona sujetga ega, barcha bandlardagi poetik muddao bir silsilada markazlashgan hayotiy voqealaming biror epizodi natijasida vujudga kelgan kayfiyatlar tasviridan iborat bo’ladi. Ularda kompozitsiya puxta: ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya va yechim singari uzvlar mavjud: Bulbul sayrar yozina, alla-yo alia, Qulluq qush ovozina, alla-yo alia. Manim bulbul shu o’g’lim, alla-yo alia, Quloq qo’ysin ovozima, alla-yo alia, Bulbul kichkina qushdir, alla-yo alia, Sahar ovozi xushdir, alla-yo alia. Bermang bulbula ozor, alla-yo alia, Bulbul beozor qushdir, alla-yo alia. Bulbul sayrar chamanda, alla-yo alia, Shu bag’ri keng vatanda, alla-yo alia. Uni aslo cho’chitmang, alla-yo alia, Sayrasin shu chamanda, alla-yo alia. Bulbul uchar qo’limdan, alla-yo alia, Наг kim qo’rqar o’limdan, alla-yo alia, Shu bulbulim sayrasa, alla-yo alia, O’lim qochar yo’limdan, alla-yo alia. Allada ekspozitsiya — bulbulning yozda sayrashi va maftunkorligining har qanday minnatdorlikka sazovorligi bo’lsa, tugun-bulbul obrazidagi o’g’ilning kelajakdagi taqdiri, kim bo’lishi. Kulminatsiya esa, shu bulbul - o’g’il taqdirining o’limga ro’para kelmasligi niyatidan tug’ilgan tuyg’ular qarama-qarshiligida ko’rinadi. Nihoyat, shu o’g’il — bulbulning xushxon sayrab qolishi-o’limni qochirishdan iborat taskin — tugunning optimistik yechimi hisoblanadi. Voqeabandlik xususiyatini

yumoristik hamda yig’i-yo’qlov allalarda, shuningdek, improvizatsion allalarda ham kuzatish mumkin. Parokanda allalar ham o’zbek onalari repertuarida serob. Ularning muhim xususiyati-yaxlit sujet asosida qurilmaganligi. Bu tipdagi allalarda har bir band o’zicha mustaqil, tugal motiv yo mazmunga ega. Lekin mustaqillik tashqi belgi, xolos. Chunki mazmun mantiqi, baribir. bolaga qaratilganligi tufayli bir necha band yagona bir ipga tizilgan bo’ladi. Buni vazn, qofiya, radif va naqarot singari badiiy tasviriy uzvlar kuchaytiradi. Allada parokandalikning yuzaga kelishida uni kuylayotgan ona kayfiyatidagi beqarorlik, aniqrog’i, onaning sarguzashtlari, hayotiy tashvishlari, omadsizliklari, o’kinchlari, armonlari girdobiga uning nechog’lik chuqur kirib borishi, mutaassirligi asosiy rol o’ynaydi. Onaning bu holatini AVetuxov shunday izohlaydi: «DO’z mulohazalariga kuchli g’arq bo’lib ketish oqibatida ona chaqolog’ining kelajak taqdirini va hayotining barcha davrlarini o’ylay boshlaydi. Fikri bola atrofida aylanadi-yu, biroq qo’shiqqa ozmi- ko’pmi miqdorda onalik hislari va istaklarini singdirayotganini o’zi sezmay qoladi.» 8 * Natijada onaning o’y-mulohazalari ikki yo’nahshga bo’linadi: ham bolani, ham o’zini o’ylay boshlaydi. Shunday vaziyatda ona o’y-mulohazalarida parishonlik va takror yuzaga kela boshlaydi. Biroq onaning o’zi haqidagi o’y- mulohazalari aslida bolasi haqidagi o’y-mulohazalar zaminida kechadi. Bu esa alladagi sirtqi parokandalikka mantiqan bir butunlik bag’ishlab turadi: Saharlar uyg’onarman, Turib sanga suyanarman. Suyanganim san o’zing, Rahm qil manga, qo’zim, AJlo-o, huy-e. Allo-allo, odingday-ay, 89 Alvonjiying 90 bodinan-ay. Onajoning o’rgilsun, Kokulingni torinnan-ay, 91 Allo-o, huy-e. Bu xildagi allalarni istagancha cho’zish mumkin. Chunki bu bolaning uyquga ketishi, uyqusi kelishi muddatining cho’zilishi va onaning shu

jarayonga yetgulik kuylash bardoshiga va to’qiy bilish salohiyatiga bog’liq. O’zbek allalarida radif qonuniydir: alia so’zi har satrda yoki satr osha, goho esa uzvli shaklda (alla-yo alia, allo-o, huy-yo tarzida) takrorlanaveradi. Gohida uzvli shakli to’rtlik yo uchlikdan keyin n a q а г о t vazifasini o’tab, allaning ekspressivligini ta’minlagan. Alia so’zi birgina satrda - ham boshida, ham so’ngida; ikkilikda -birinchi satrning boshida va ikkinchi satrnirig oxirida takror qo’llanib, kompozitsion qoliplovchi uzv vazifasini ham bajargan. O’zbek allalari xalq etnografiyasi va etnopedagogikasi asoslarini o’rganishda qimmatli material hisoblanadi. Ularda bolaga daxidor qator rasm-rusumlar ifoda etilgan. Binobarin, o’zbek allalarini mavzu mohiyatiga ko’ra avaylovchi, maishiy, tarixiy, hajviy va yig’i-yo’qlov singari ichki ko’rinishlari mavjud. Qolaversa, ularni paydo bo’lish tarixi nuqtayi nazaridan an’anaviy va zamonaviy turlarga bo’lib o’rganish mumkin. Allalar ijrochiligi va ijodkorligi o’tmishda ancha faol edi, Sho’ro davrida bu jarayon passivlashdi. Buning sababini onalarning ishlab chiqarishda erkaklar bilan teng qatnashayotganliklari va bu holat bolalar tarbiyasining ilk bosqichidayoq ijtimoiy xarakter kasb etib borayotganligi bilan izohlash mumkin. Aytim-olqishlar erkalovchi motivdagi rasm-rusum qo’shiqlari bo’lib, aksariyati, asosan, bolalarning beshik davriga oid turli-tuman marosimlarda ijro etiladi: chaqaloq besh va to’qqiz kunga to’lganda, ilk bor cho’miltirilganda, beshikka birinchi marta va har gal bog’lanib, yana ochib olinganda, ilk bor ota- onasi va qarindoshlariga tanishtirilganda, ilktishi yorilganida, birinchi marta mustaqil o’tirganida, oyoq bosganida, toy-toylaganida, yangi kiyim kiygizilganda, ilk bor ovqatlantirilganda, qizaloq sochini ilk bor yuvib-taraganda, tirnog’i ilk bor olinganda, o’g’il bolaning sochi birinchi marta qirqilganda, bola sha’niga isiriq tutatilganda, xullas, shunday rasm-rusumlarning har bin mazmuniga yarasha aytim-olqishlar mavjud. Bularning ma’lum qismi ijtimoiy taraqqiyot tufayli so’na boshlagan bo’lsa-da. ma’lum qismi xalq an’analarining poetik uzvi sifatida hamon yashamoqda, aytaylik, bolalarning yangi kiyim kiyishiga oid aytim-olqish ijtimoiy munosabatlardagi o’zgarishlar ta’sirida transformatsiyaga uchrab, tug’ilgan kunini

nishonlash jarayonida bolaga yangi kiyim kiydirish qutloviga aylangan: San bir yillik, YanarYoqasi moyli bo’lsin, Man ming yillik. Etagi loyli bo’lsin. Kiya-kiya to’zdiraylik, Mayli bir yilda to’zsin, Dugonalarimdan o’zdiraylik. O’zi-chi. ming yil kulsin. Bu xildagi aytim-olqishlar ijrosidagi o’ziga xoslik shundaki, ularni awal bolaga kiyim kiydiradigan kishining o’zi aytib, so’ngra o’sha boladan takrorlash talab qilinadi. Yangi kiyim kiyayotgan bola shu talabga muvofiq takror ijro etadi. Erkalama va ovutmachoqlar ham suyish qo’shiqlarinmg bir-biridan farq qiluvchi janrlari sanaladi. Ovutmachoqlar kichkintoylar g’ashlanganda. baqirib- chaqirib yig’laganda, betoqatligi oshganda ovutish zaruriyatining ehtiyojga aylanishi oqibatida yuzaga kelsa, erkalamalar uchun esa kayfiyatning ko’tarinkiligi muhim rol o’ynaydi. Erkalamalar теАлхмгы /Ydantug’iluvchibadihaIardir. Ovutmachoqlar vaziyat taqozosi tufayli ehtiyojga aylansa, erkalamalar kayfiyat taqozosi tufayli ehtiyojga aylanadi. Ovutmachoqlarda ijrochi kayfiyatining qay holatdaligi ahamiyatsiz. Erkalamalarda ijrochi kayfiyatining xushligi, ko’tarinkiligi muhim; xafalikda, ehtiroslar sovugan paytda bolani erkalash mayli tug’ilmaydi. Bolani erkalash uchun kayfiyat behad chog’ bo’lmog’i shart. Ekstaz holat erkalamalar janr tabiatini belgilovchi yetakchi xususiyatdir. Erkalamalarning aksariyati «O... shugina» yoki to’ppa-to’g’ri «Shugina» va «Shuginagina» so’zlari bilan boshlanib, ko’pincha 4 yoki 6, ayrim hollardagina 10 va undan ortiq satrdan iborat bo’ladi. Bunday cheklanishning asosiy sababi — mehr xurujining cho’ziluvchanlik darajasiga, aniqrog’i, uzoq cho’zila olmasligidan iborat psixologik holat bilan bog’liq. Chunki mehr xuruji soniyaviy bo’lib, tezda pasayishi tabiiy. Binobarin, erkalama hajman mehr xurujining nechog’lik kuch va cho’ziluvchanlikda namoyon bo’lishi oqibatidir. Erkalamalar xalqning o’z farzandlariga beqiyos mehr tovlanishlarini aks ettiradi. Ularda xalqimizning bolaparvar siymosi nurlanib turadi: О . . . shugina, shuginagina, Munchagina, tunchagina,

Kunchagina, shunchagina, Yashnab turgan g’unchagina. Mehr xuruji ona qalbini tug’yonga keltirganidan u shu so’zlar tizimi ritmida arzandasini ardoqlash, erkalash ohangini chuqur tuygan. Erkalamalarda «-gina», «- ginagina» qo’shimchalari faol, ularda kichraytirishdan ko’ra erkalash ma’nosi bo’rtibroq tovlanadi. Erkalamalaming «Ha, lo’tti-lo’tti», «Ha, do’rsa, do’rsa, do’rsa», «Ha, kishta- kishta, kishta» singari taqlidiy va so’qma so’zlar tizimidan to’qilgan an’anaviy satrlar bilan boshlanuvchi butun bir turkumi borki, faqat 2-3 yashar bolalarga mo’ljallangan. Buning sababi -shu yoshdagi bolalar vaznining yengilligi, bujobarin, ularni havolata-havolata, ko’tarib-tushirish o’ngg’ay. Erkalama ham xuddi shu harakat ravishiga mutanosib ohangda shovqin solinib aytiladi: Ha, do’rsa-do’rsa, do’rsa... Otasi bozorga borsa, Go’sht-u birinch keltirsa, Onasi pazanda bo’lsa, Bolasi xo’randa bo’lsa... Erkalamalarda kichkintoylar kelajagiga daxldor orzularai kuylash-yetakchi motivdir. Ular, asosan, yetti yoshgacha bo’lgan bolalarga aytilsa-da, aslida bolalarni erkalash jarayoni 11-13 yoshga to’lganlarigacha va hatto undan keyin ham davom etishi mumkin. Biroq bu davrda erkalash poetik shaklda kechmay, maqtash, xatti-harakatni ma’qullash va unga mirmatdorchilik izhoridan iborat obrazli iboralar ( «Yasha!», «Balli!», «Ofarin!», «Rahmat!» va h.k.) vositasida amalga oshadi. Urauman, erkalamalar bolalarda samimiyliktuyg’usini tarbiyalaydi. Ovutmachoqlar esa bolani tinchlantirish ehtiyojini qondiruvchi badihalardir: Vo’y-vo’y, shuginani kim urdi? Vo’y-vo’y, shuginaga kim lab burdi? Yig’lama, oppoqqinam, Boshimdagi qalpoqqinam. Ko’rinayotirki, chaqaloqning yig’isi onada uni tinchlantirish assosiatsiyasini uyg’otgan. Ona shu zaruriyatga ko’ra so’zga murojaat qilayotir. U so’zbozlik qilayotgani yo’q, balki so’zni tashkil etgan tovushlar garmoniyasida tinchlantiruvchi intonatsiyaga urg’u berib, orom beruvchi, ovutuvchi ohangni

anglatishga, his etishga, tuyishga erishayotir. Bunda bolani bag’riga bosib, beshik yo belanchakda tebrata turib, unga termulib turib. lablarini cho’chchaytirib yoxud bolaning yupqagina labchalarini qitiqlab ovituvchi ohangning omuxtalashtirilishiga alohida e’tibor berilgan. Natijada so’zlardagi ohang, ma’no va harakat muvofiqligi ovutmachoqning ritmik mehvariga aylangan. Buni his-hayajonni ifodalovchi so’zlarning juftlashgan takrori bo’rttirib ifodalagan: Ho’-ba, ho’-ba, nega yig’laysan? Ho’-ba, ho’-ba, nega big’laysan? Ho’-ba, ho’-ba, big’-big’lama, Ho’-ba, ho’-ba, sen yig’lama, Yig’lab bag’rimni tig’lama. Ho’-ba, ho’-ba, jo. . . on, jo. . .on, Sadqa senga shirin jon. «Ho’-ba, ho’-ba» taqlidiy so’zi takror holda mayin cho’zinchoq ohangga ega. Tovushlar alteratsiyasi asosida ohangdoshlik kasb etgan qofiyalar anaforalardagi mayin cho’zinchoq ohangni to’ldirib, izchil tarovatlanishini ta’minlagan. Natijada boladagi injiqlikni elita oladigan jozibali ovutuvchi ohang yuzaga kelgan. Ovutmachoqlaming bevosita bolaning o’ziga poetik murojaat shaklida qurilganligi elitish, yumshatish jarayonini yanada faollashtirgan va samimiylashtirgan xos xususiyatidir. Bola tovushlar ohangida sehrli jozibadan rohatlanib tinchlana boshlaydi. Bu esa, o’z navbatida, bola faoliyatida ongni uyg’otish va harakatga solish yo’lidagi ilk assosiatsiya bo’lib, unda nutqning hosil bo’lishi va shakllanishiga yo’l ochadi. Shu tariqa, allalardagi monotonlik, erkalamalardagi patetik ko’tarinkilikka hamohanglikda ovutmachoqlardagi bamaylixotir tovush tovlanishlari o’zaro uyg’unlashib, bolada o’z ona tilisining tovush gammalarini ilg’ash, bora-bora nutq tovushlarini o’zlashtirishga yo’l ochadi, nutqning shakllanish jarayonini harakatga keltiradi. Kattalar bolalarning tabiatga munosabatlarini shakllantirishda ham faol ishtirok etadilar. Buning natijasida bolalarning o’z solnomasi (kalendari) va uni ifoda etuvchi mavsum-marosim qo’shiqlari yuzaga keigan. Bahor, yoz, kuz, qish

mavsumlari bilan bog’liq bunday qo’shiqlaming bir qismi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot taqozosiga ko’ra kattalar repertuaridagi mavqeyini yo’qota borib, yo tamoman so’nib ketadi. yo transformatsiyaga uchrab, bolalar repertuarida saqlanib qoladi. «Boychechak», «Yo ramazon» va hayitliklar shular jumlasidan hisoblanadi. «Boychechak» — bolalarning mavsumiy marosim qo’shig’i. Bolalar Navro’z elchisi sifatida erta bahorda dala-tuzda boychechakni ko’rishlari bilanoq undan guldastalar yasaganlar, tolxivichlarga shodalab, boshlariga gulchambar qilib kiyganlar. So’ngra hovlima-hovli yurib, «Boychechak» qo’shig’ini kuylab, gul ulashib, bahor kelganidan xabar berganlar. Bolalarning biri — yakkaxon (solo) to’rtliklarni kuylasa, qolganlari naqarotini xor bo’lib ijro etganlar: Boychechagim boylandi, Qozon to’la ayrondi. Ayroningdan bermasang, Qozonlaring vayrondi. Qattiq yerdan qazalab chiqqan boychechak. Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak. Boychechakni tutdilar, Tut yog’ochga osdilar. Qilich minan chopdilar, Baxmal minan yopdilar. Qo’shiq tugagach, boychechakchilarga sovg’a- salomlar berishgan, bolalar bularni o’zaro bo’lib olishgan yo hammalari birgalikda mehmonnavozlik qilishgan. Qo’shiqda ta’riflangan boychechak — erta bahorda ochiladigan gulgina emas, umumlashma darajasiga ko’tarilgan ramziy obraz ham. Unda murg’akkina bolalik obrazi tajassum topgan. Xalq bolani erta bahorning ilk guli timsolida ko’rgan, bola shu gulday nozik, yoqimli navnihol va chindan ham insoniyat bahorining g’unchasi tarzida e’zozlangan. Bolalar repertuarida ibtidoiy ajdodlarimizning qachonlardir animistik va totemistik e’tiqodlari asosida shakllanib, endilikda o’sha mohiyatini yo’qotgan yalinchoqlar va hukmlagichlar hamon yashamoqda. Mohiyatan tabiat hodisalari bilan bog’liq bo’lib, ibtidoiy animistik qarashiar

zamirida vujudga keigan va yagona vazifadoshlik kasb etgan holda shakllangan bolalarning mavsum — marosim qo’shiqlari yalinchoqlar hisoblanadi. Davrlar o’tishi bilan animistik e’tiqod ham so’na borgan, natijada unga daxldor marosim ham so’ngan. Biroq marosimga oid ayrim qo’shiqlar, inchunin, quyoshga, oyga, kamalakka. yulduzlarga, shamolga, yomg’irga va boshqa tabiat hodisalariga yalinishdan iborat animistik mohiyatini yo’qotgan holda bolalar repertuariga o’tib, goh rudiment holida, goh transformatsiyaga uchragan holda yashay boshlagan. Bolalar repertuarida g’oyat keng tarqalgan va xilma-xil variantlarga ega «Oftob chiqdi olamga» yalinchog’i bu jihatdan e’tiborga loyiq. U qish oxirlab, quyosh bulutni yorib ko’ringan chog’larda ijro etiladi. Bolalar quyoshni ko’rishlari zahoti qator tizilishib, sakrab-sakrab birgalikda kuylashganlar. Oftob chiqdi olamga, Yugurib bordim xolamga. Xolam: — Ana yer, — dedi, Borib o’tin ter, — dedi. O’tin terdim bir quchoq, Non yopdi o’choq-o’choq. Menga berdi elakday, O’ziga oldi gilakday. Otib urdim eshikka, Boshim tegdi teshikka. Yalinchoqning quyosh ko’ringanda unga tikilib kuylanishida ajdodlarmizning quyoshga sig’inishdan iborat qadimiy animistik e’tiqodining tarixiy ildizini fahmlash qiyin emas. Gerodot ma’lumoticha, qadimgi massagetlar eng chopqir otni qurbon qihb, quyosh chiqishini kutganlar va unga sig’inish marosimini uyushtirganlar. To’marisning quyosh nomi bilan qasamyod qilishida ham shu e’tiqodga ishora qilinayotgani ayonlashadi. Shu e’tiqodning so’nishi tufayli marosim ham yo’qolgan, davrlar o’tishi bilan bolalar qishki o’yinida kuylanadigan yalinchoq shaklida saqlanib qolgan. Biroq endi animistik mohiyatini ham yo’qotgan, unda yetimlik shikoyati motivini ifodalash real tus olgan. Bunda qishning shafqatsizligi o’gaylik mohiyatini ochuvchi ijtimoiy parallellizmni

yuzaga keltirgan. Hukmlagichlar ham qadimgi ajdodlarimzning totemistik e’tiqodlariga daxldor marosim qo’shiqlarining davrlar o’tishi bilan ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot ta’sirida transformatsiyaga uchrab, asta-sekin bolalar repertuariga o’tib, bolalarcha mushohadakorlik asosida qaytadan sayqallanib, yangi motivlar. yangi obrazlar hisobiga to’lishib, ularning mavsum-marosim poeziyasida barqarorlasHgan namunalari sanaladi. Totemistik e’tiqod qoldiqlari bolalaming hasharotlarga munosabatiga daxldor hukmlagichlarida ravshanroq ko’rinadi. Chunonchi, bolalar orasida beshiktervatarni ko’rganda uning vositasida fol ochish an’anasi mayjud: Beshiktervatar, beshiktervatar, Salima xolam nima tug’adi? Beshiktervatar o’ng oyog’ini ko’tarsa, o’g’il, chap oyog’ini ko’tarsa, qiz tug’ilishiga yo’yishadi. Erta pishar xalili uzum xol tashlaganda xonqizi, tillaqo’ng’iz hasharotlari ko’payadi. Bolalar orasida Xalilipazak, Hasanak nomlari bilan ham yuritiladigan xonqizi sirtida nuqtasimon oq xolchalar borligidan unga xol deb ham murojaat qilinadi: Xol, xol, xol, Otang o’ldi, Onang o’ldi, Borib xabar Olmaysanmi? Rivoyatga ko’ra, xonqizi aslida podsho qizi bo’lgan-u, qashshoq cho’ponni sevganidan g’azablangan otasi uni: «Iloyi qumursqaga aylan!» deya qarg’agan emish. Qarg’ish tutib, u hasharotga aylanganmish. Xonqizi deyilishi shundan qolganmish. Tillaqo’ng’iz, kaltakesak, chumoli, ilonga murojaat tarzidagi hukmlagichlarda totemistik qarashlar saqlangan. Qarg’a, musicha, bedana, to’rg’ay, qaldirg’och, laylak va boshqa qushlarga oid hukmlagichlarning ma’lum qismida totemizm ta’siri bir qadar sezilsa-da, taqlidiy so’zlar faolligida to’qilgan qismida bu ta’sir tamoman so’ngan. Taqlidiy so’zlar hukmlagichlarda asosiy poetik yuklamani bajaradi: Qurvaqajon, vaq-vaqa, Ko’zing nega bundaqa? Bugun o’sma qo’ymadim, Shuning uchun shundaqa.

Taqlidiy so’zlar yordamida yaratilgan hukmlagicMarning ko’pchiligi totemizm aqidalaridan xoli bo’lib, bevosita bolalar dunyoqarashini, voqelikka hayratomuz munosabatlarini, idrok va zavqlaridagi o’ziga xosliklarni aks ettiradi. Umuman, yalinchoqlar bolalarning tabiat bilan yuzma-yuz muloqotda bo’lishlariga yo’l ochgan bo’lsa, hukmlagichlar hayvonot olami bilan munosabatlarini ta’minlagan, shu asosda bolalarda hayotsevarlik fazilatlarini shakllantiruvchi ekologik va estetik-axloqiy shuur tarbiyalangan. K.I.Chukovskiy yozganidek, kattalar «so’zlar, tilshunoslik formulalari» vositasida fikrlashsa, bolalar aksaran «narsalar, olamning ko’rimli predmetlari» vositasida fikr yuritadi. «Ularning fikri ilk bosqichda nuqul aniq obrazlar bilangina bog’liq bo’ladi». Bevosita bolalarning o’z og’zaki ijodiyotiga mansub qo’shiqlar va o’yinlar ana shu fazilatlari bilan ajralib turadi. Ular bolalar kundalik turmushining asosini tashkil etgan holda ularning ma’naviy olamini ham butun murakkabligi bilan aks ettiradi. Bolalar ilk qo’shig’ini 2-5 yasharliklaridayoq to’qishadi. Harakatga omuxta zavqdan jilolangan bu qo’shiqlar qiqillamalar bo’lib, kichkintoylarning ritmni his qilishlari zamirida shovqin solib aytishlari negizida yuzaga kelgan. Bolalar ulg’aygan sari hayotni teranroq anglay boradilar. Bu hoi ularning maishiy qo’shiqlari silsilasini tashkil etuvchi to’rtliklari, aytishuvlari va katta qo’shiqlarida ifodalangan. To’rtlik bolalar ijodkorligida g’oyat keng tarqalgan. Shaklan ixchamligi, xilma-xil poetik niyatlarni ifodalashga qulayligi, turli-tuman maqsadlarga muvofiqlashtirishga o’ngg’ayligi, ommaviyligi va ijro jarayonining serqirraligi sababli bolalar o’tmishda ham, hozir ham unga faol munosabatdadirlar. Ularda barcha yoshdagi bolalarning qalb kechinmalari-orzu-umidlari, o’kinch-u alamlari, quvonch-u zavqlari, xullas, hayotga munosabatlari tarovatlanib turadi. To’rtliklarda bolalar dunyoqarashining shakllanish jarayoni ko’zgudagidek tovlanib turadi. Ularda o’zbek bolalarining o’tmishdagi mashaqqatli hayotiga oid manzaralarni ham: Etikchamni bo’yi bor,

Kiyay desam, juda tor. Boyvachcha kunda kiyar, Ko’nasiga 92 bizlar zor. Ijtimoiy turmush taraqqiyoti рШароуаЬйгпщ » yaxlit panoramasini ham ko’rish mumkin: U bog’chada olicha, Bu bog’chada olicha. Qo’shiq kuylab o’tadi Qo’lida gul Xadicha. Aytishuvlaming kompozitsion asosini savol-javob tashkil etadi. Savol-javob bolalarning hali o’zlariga noma’lum voqelikni o’rganish, o’zlashtirish, qolaversa, kashf etish yo’llari bo’lib, o’ynoqi ritmga solinganligi tufayli poetik mohiyat kasb etadi, ayni choqda, qo’shiqda voqeabandhkni (sujetni) yuzaga keltiruvchi vosita sifatida ritmni harakatga soladi, o’ynoqi shiddat bilan oqishini ta’minlaydi: - Sottivoy sotti — Nimani sotdi? - Nimani sotdi? - Qo’yini sotdi. - Otini sotdi. - Sottivoy sotdi, - Sottivoy sotdi. - Nimani sotdi? - Nimani sotdi? - Uyini sotdi. - Molini sotdi. — Sottivoy sotdi. - Sottivoy sotdi. - E, muzlab qotdi. - Nimani sotdi? - U nega qotdi? - Itini sotdi. - Ishlamay yotdi. - Sottivoy sotdi. ~ Sottivoy sotdi. - Nimani sotdi? - Endi ne sotdi? - Bitini sotdi. - O’zini yo’qotdi. - Sottivoy sotdi. E’tibor qiling-a: Sottivoy barcha narsalarini sotgan. qo’yidan tortib itigacha sotib yegan. Hech qayerda ishlamaganidan shunday qilgan. Endi qahraton qishda muzlab qolishi - «o’zini yo’qotishi» aytishuvchilarni jirkantirishi ravshan.

Aytishuvdagi saboq ana shu. Shu saboqqa asos bo’lgan voqea, boshqacharoq aytganda, hissaga asos bo’lgan qissa tovushlaming shiddatkor alteratsiyasi va assonansi zamirida harakatga kelganidan aytishuvchilarni qiynamaydi, balki ular qalbiga tez singadi, shu zaylda oson ommalashadi. Buning sababi, M.N.Melnikov ta’kidlaganidek. shundaki, aytishuvlarda «Hali chegaralangan so’z zahirasiga ega bo’lgan bolalargagina yaqin va tushunarli bo’lib, har qanday og’zaki jimjimadorlikdan xalos qilingan, ikkinchi darajali bo’laklar qalashtirilib murakkablashtirilmagan ko’chirma gaplargina mayjud, shuningdek, dialog qo’shiqda dinamika bor, harakat shiddat bilan rivojlanadi. Iboralar og’zaki jozibasi va sintaktik aloqadorligi, o’zining mazmundorhgi va tovush ohangdorligi bilan o’zaro bog’lanib, bolalarga estetik huzur bag’ishlaydi». 93 Aytishuvlar ikki yoki undan ortiq bolalarning taraf-tarafga bo’linib ijro etishiga mo’ljallangan, aksaran birgina bola tomonidan ikki ovozda shovqin solib aytilishlari ham mumkin. Bola shu zaylda xilma- xil ovoz solish malakasini o’zlashtiradi, o’sha ovozlarning mantiqiy mutanosibligini, garmoniyasini his qila boshlaydi, xullas, inson ovozining sehr-u sinoatini — ohang tovlanishlarini, ma’no jilolarini, mantiqdorligini, ritmik jozibasini idrok qilib o’zlashtirib boradi. Bola o’zi uchun poetik so’z va nutqni shu tariqa kasb etadi, Bolalar ham hazil-mutoyibaga alohida rag’bat bilan qarashadi. Bir-birlaridagi tabiiy yoki ma’naviy kamchiliklami payqashgan zahotiyoq, tap tortmasdan, ayashmay awaliga nomga qofiyadosh laqab topib (Jo’ra- jo’ppi, Narimon-qoshi kamon kabi), keyinroq jarayon chuqurlashgan sayin shu laqabning ohangdoshligiga omuxta ritmga uyg’unlashgan hazilni chuqurlashtirib, mazax qilib teginishadi; hatto ota-onalaridagi nojo’ya xatti-harakatlarni ham boplab yuzlariga solishadi. Bolalar aql-idroklari to’lisha va teranlasha borgani sayin ijtimoiy voqelikka faolroq munosabatda bo’lishga intiladilar. Natijada o’zlari payqagan ijtimoiy illatlarai masxaralash darajasida jur"at kasb eta boshlaydilar. Ana shunday assosiatsiya zamirida bolalar og’zaki ijodiyotida satirik va yumoristik qo’shiqlarning butun bir turkumi yuzaga kelgan. O’zbek bolalar og’zaki poeziyasida yumoristik sayqali baland qofiyadosh laqablar va tegishmachoqlar

qatorida satirik o’ti yarqirab turgan masxaralamalarnmg ko’pligi buning yorqin dalilidir. Tegishmachoqlar qofiyadosh laqablardan o’sib chiqib, bolalarning bir- birlariga va kattalarga hazilkashliklari, tegishishlaridan tug’iladigan goh mutoyibali, goh mulozamatli, goh mazaxli yumoristik badihalar hisoblanadi. Ulardagi yumoristik zavq oniydir. Shu sababli, aksariyati ikki, uch, to’rt, besh, olti va sakkiz satratrofida. Bunday kompozitsion ixchamligi-yumoristik zavqning lahzaviyligi, uzoqqa cho’zila olmasligi, samimiyligi va beg’arazhgi bilan bog’liq. O’zbek folklorshunosligida tegishmachoqlarning to’rt ichki turi e’tirof qilingan: 94 I. Laqab-tegishmachoqlar. Masalan: Safiya safon, Yana: Usmon ulama, Boshida chopon. Yo’lda yig’lama, To’yga borar Xamirturushdan Bedasturxon. Odam bo’lama? II. Portret — tegishmachoqlar: Ergash degan oti ekan, Oyoqlari shoti ekan, Noskadiday burni ekan, Kajavaday qorni ekan, Somonxona o’mi ekan. III. Epigramma - tegishmachoqlar: Jo’raboy jo’ra-jo’rtildoq, Oyoq-qo’li qarsildoq. Bultur berdim bir o’g’loq. Qani menga qovurdoq? Qovurdog’ingni it yesin, Seni o’zingni bit yesin. IV. Uyaltiruvchi tegishmachoqlar: Xadicha xolam o’tirdi, Asalga non botirdi. Yoniga mushuk kelganda Mushti bilan qotirdi. Shunisi ham borki, bolalarning ulg’aya borishlari ta’sirida tegishmachoqlar mazmun-mundarijasida ham raa’lum o’zgarishlar sodir bo’la boradi. O’g’il va qiz bolalarning balog’atga yetishuv jarayoni ularning bir- birlariga hazil-mutoyibalari va tegishuvlarini ham yolqinlantirib yuboradi. Natijada ular to’qigan hazil qo’shiqlarda insonga xos nafis tuyg’ular sadolana boradi. O’g’il

bolalar qizlarga va aksincha, qizlar o’g’il bolalarga tegajoqiik qilib, hazilomuz qo’shiqlar to’qishadi, shu asnoda lirik-yumoristik tuyg’ular qorishgan tegishmachoqlar yuzaga keladi. Mana shunday tegishmachoq namunasi: Guli, Guli, Gulnoro, Qoshi-go’zing qop-qoro. Man boraman ermaka, Gulnor, sani go’rmaka. Xo’rozing bor-bir cho’qoq, Barmasam sutli cho’rak. Kuchuging ham quvaloq! Gulnorojon, Gulnoro, Xo’roza ayt cho’qmasin. Gulma etib mosxoro, Kuchuka ayt, quvmasin. Ko’rinayotirki, qo’shiqda balog’at yoshiga yetgan o’g’il bolaning qiz bolaga bo’lgan mayli izhor etilgan. Unda Gulnora ismining erkalovchi ohangda so’nggi hijosidagi «a» tovushini «o» bilan almashtirib aytilishi, shuningdek, xo’roz va kuchukka oid tafsilotlardagi hazilkashliklarda bola qalbida kechayotgan to’pori tuyg’ularning samimiy ifodasini kuzatish mumkin. Masxaralamalar esa satirik xarakterdaligi, aniqrog’i, bolalarning voqelikka sinfiy ijtimoiy nuqtayi nazardan tanqidiy munosabatlarini ifodalashi va ijro etilishi jihatidan tegishmachoqlardan farq qiluvchi badihalardir. Tegishmachoqlar ham, masxaralamalar ham shovqin solib aytilishlariga ko’ra o’zaro o’xshasalar-da, birinchisi, bevosita obyektga qaratilgan bo’lib, ko’pchilik tomonidan ijro etilsa, ikkinchisi, ayni ijro jarayonida obyektga qaratilmagan bo’ladi. Masxaralamalar yakka holda — soloda aytilaveradi, gohida hattoki deklomatsiya qilinishi mumkin. Masxaralamalarda bolalar sinfiy mavqelarini ayonroq ko’ra boshlashlari tufayli sinfiy dunyoqarashlarining kurtak ota borishidan tug’ilgan tanqidiy munosabatlarini ifodalash yetakchi tamoyildir. Dastlabki bosqich bo’lganidan, bu jarayon birmuncha jo’n va soddaroq kechadi. Bolaning ijtimoiy hodisaga tanqidiy munosabatini ifodalovchi sinfiy nazari elementar tashqi belgilarni ajratib ta’kidlash

shaklida zuhur topadi: Yomg’ir yog’aloq, Echki sog’aioq. Boylar bolasi — Qorni dumaloq. «Yomg’ir yog’ishi» - tabiatga xos hodisa, jamiyatda esa suvtekin sanaladi. «Boylar bolasi» mehnatkashlarni «echkiday sog’ayotgan otalari hisobidan «Qorinlarini dumalatib» yashayotganini sarkastik parallelizmda fosh qilingan. Masxaralamalar hamma zamonlarda — o’tmishda ham, bugun ham yaratilmoqda. Qaysi zamonda yaratilganidan qat’iy nazar, davrning tarixiy ruhiga muvofiq yovuzlar qiyofasini aniq an’anaviy ifodalarda fosh etadi. Bunda bolalar tasavvurining aniqligi, yovuzlikni yoki yovuzlarni badbashara shaklda ravshan va tiniq ko’rishni taqozo etishi obrazlar tasviridagi an’anaviylikka mone’lik qilmagan. Shu sababli bunday masxaralamalar poetik tavsifga o’xshaydi: Otam ketgan urushga, Gitler ekan badqovoq, Dushmanni xo’p qirishga. Afti xunuk, karquloq. Boshi uzun, ko’zi ko’r Bosh deb olib yurgani Gitlerni o’ldirishga. Kalla emas, to’rqovoq. Bola hali ijtimoiy voqelik mohiyatini chuqur idrok etolmagani, anglab yetmagani tufayli unga asl mohiyatiga yarasha baho beroimaydi. Natijada o’ziga yaqin, anglangan an’anaviy obrazli ifodalar va epitetlarga murojaat qilib, o’z nafratiga sazovor bo’lgan obyektning ko’rimli karikaturik obrazini yarata olgan. Bolalar qalbi qo’shiqqa shu qadar oshuftaki, ular hatto faoliyatlarining asosini tashkil etuvchi o’yinlarni ham qo’shiq bilan ziynatlaganlar. O’ynagani bir-birlarini qo’shiq aytib chaqiradilar, bunday badihalar chorlamalar deb yuritiladi. Ular bolalarning o’yinga chorlov kechinmalarini aniq vaziyatga bog’liq holda ifodalaydi va hamisha o’yinga da’vat etish, chaqirish vazifasini bajaradi: Bacha, bacha bozi, Yana: Bacha bo’lsang, kelaver, Kim qora qozi? O’ynab-o’ynab ketaver. Kim o’yinga chiqmasa, Kel-ho, kel,

Bo’yinga tosh-tarozi. Kel-ho, kel!. . . Chorlamalar aksaran hayqirib aytiladi. O’yinni ikki qarama-qarshi tarafga bo’lish asosida tashkil etmoqchi bo’lishsa ( «Oq terakmi, ko’k terak?» tipidagi o’yinlarda), cheklashmachoq aytishadi. Cheklashmachoq, odatda, ikkibolaning o’zaro yashirincha kelishib, til biriktirib, o’zlariga yasama «ot qo’yish»lari asosida yuzaga keladi. Bu hoi ularning onaboshi (o’yinboshi) bilan qiladigan savol- javoblarining sirliligini ta’minlagan. Chekiashmachoqiar aksar hollarda onaboshi (o’yinboshi)ga murojaat qilish bilan boshlanadi: - Mati. mati, Kimi navbati? - Mening navbatim! - Toji tillo xo’rozni olasanmi Yo chala mullo tovuqmi? - Toji tillo xo’rozni. Men toji tillo xo’roz! - O’t men tomonga! Bunday chekiashmachoqiar murojaat va savoldan iborat bo ’ lishsa - da , savol hal qiluvchi ahamiyatga ega . Bolalar onaboshi ( o ’ yinboshi ) ga murojaatda uning tashqi ko ’ rkini ta ’ rifiashni ham unutmaydilar : - Onaboshi, onaboshi, Yigitlarning qalam qoshi, Nima eysan? Ne olasan? Atalami? Palov oshi? Bolalar cheklashishni ta’minlagan barcha sirli nomlarning o’zaro mutanosibligiga alohida e’tibor berganlarki, bu ular estetik zavqini tarbiyalovchi vositaga aylangan. Bolalar o’yinini tashkil etishda navbatda (galda) turuvchini aniqlashga ehtiyoj sezsalar ( «Yashinmachoq» tipidagi o’yinlarda), sanama aytib, galda qoluvchini belgilaydilar. Sanamalar keng tarqalgan o’yinboshi badihalari bo’lib, o’yin boshlanishi oldidan navbatda turuvchini aniqlash, galda qoluvchini ( «Yashinmachoq» o’yinida toparmonni) belgilash vazifasini bajaradi. Ular o’yinga kompozitsion asos bo’lolmasalar-da, muqaddima sifatida uning kompozitsion uzvini tashkil etgan va o’sha o’yinning umumiy yo’nalishiga poydevor solgan.

Sanamalardagi sanash ohangi, qo’l yoki oyoq harakatlari bilan to’ldirilib, tasdiqlanib turiladi. Onaboshi har bir so’zni yoki iborani sanoq ritmiga muvofiq shovqin solib ayta turib, har bir ritmik taktda qo’lini navbatma-navbat o’yin ishtirokchilari ko’ksiga yo kiftiga tekkiza boradi, shu asosda sanoq ritmini bo’rttirib ta’kidlaydi va qo’li tekkan bola davradan chiqib turadi. Eng so’nggi so’z kimning chekiga tushsa, o’sha navbatda (galda) qoladi. Sanamalarda raqamlar shunchaki tilga olinmaydi, balki ular magik mohiyatga ega bo’hb, sanama ritmik asosini tashkil qila turib, vaznni yuzaga keltiradi: Bir, ikki, uch ... o’n olti ............. O’n olti deb kim aytdi? O’n olti deb men aytdim. Ishonmasang, sanab boq: Birov, Ikkov, Uchov. . . . Qoch-ov! Raqam o’rnida so’z va so’qma so’z qo’llangan, aniqrog’i, ma’noli so’z va so’qma so’zlar ritmik asosiga aylangan sanamalar behad ko’p. Bunday sanamalarda har bir ma’noli yoki so’qma so’z sanoq ohangida qo’llangan, har bir so’z sanash ohangini hosil qilgan. Qovun palak, Chuvak qovun Guvak otdi. Shirin ekan Guvak emas, Safdan chiqsin Chuvak otdi. Qo’lirn tekkan! Yoki: Abadayni, Shabadayni, Shab-shabadayni Dumala qoq, San chiq-u qoch! Sanamalar o’zbek bolalar folklorining necha asrlik tarixga

ega bo’lgan janri bo’lib, bugungi kunda ham faoldir. O’zbek folklorshunosligida uch turi - voqeaband sanamalar, kumulyativ sanamalar va so’qma sanamalar mavjudligi qayd qilingan. 95 Hech bir poetik janr bolalarda Htm tuyg’usini tarbiyalashda sanamalarga teng kelolmaydi. Chorlamalar ham, cheklashmachoqlar ham, sanamalar ham o’yin folkloriga mansub mustaqil poetik janrlar bo’lib, asosan, o’yin muqaddimalari vazifasini bajaradilar. Shu poetik muqaddimalarsiz bolalarning talay o’yinlari g’oyat g’arib tuy^ilardi, binobarin, bular o’yinlar zavq-u sururini ta’minlagan va ayni choqda bolalarda hayotsevarlik tuyg’usini shakllantirgan ma’naviy vositalardir. Bolalar hatto o’yinni tugatib uy-uylariga tarqalajagini ham qo’shiqqa solib e’lon qiladilar: Uy-uyingga, Yana:Aldab-aldab boplandi, Katta to’yingga, Boplandi-yu, toblandi. Bir xo’rozim bor, Bo’ldi, men ko’p o’ynadim, Qaysi biringga! O’yindan chiqib ketdim. hayqirib aytiladigan bunday badihalar tarqalmachoqlar deb yuritiladi. Shu xildagi poetik boshlama va tugallamalari borligidan o’yinlar bolalar folklorining serzavq tarkibiy qismiga aylangan, ular bolalarning voqelikni dramatik tarzda ifodalash shakli, aniqrog’i, bolalar xalq dramasining kurtagi hisoblanadi. O’yinning muhim xususiyati shundaki. unda bolalar ayni choqda ham ijrochi, ham tomoshabin rolini o’taydi. Aksaran o’yinlar muqaliid asosida qurilgan. Ular Yanush Korchak ta’kidlaganidek: «bolaning stixiyasigina bo’lib qolmay, unga ozmi- ko’pmi tashabbuskorlik ko’rsatish uchun imkon beradigan birdan-bir sohadir. Faqat o’yinlardagina bola o’zini ma’lum darajada mustaqil his qiladi» 96 . O’yinlar bolalar faoliyatini shakllantirishning ilk vositalari hisoblanadi. Binobarin, o’yin bolalarni mehnatga o’rgatadigan, yashash uchun kurashishga tayyorlaydigan mashqlar. Bolalar uchun o’ynash hayot taqazosigina emas, balki ifodasi ham. O’yin orqali bolalar o’zlari yashayotgan olamni idrok etadilar va anglab boradilar. «O’yin, — M.Gorkiy haqli ravishda ta’kidlaganidek, — bolalarning o’zlari yashaydigan va keyinchalik o’zlari o’zgartiradigan dunyoni anglash yo’llaridir.»

Bolalar o’ynab turib ham jismonan chiniqishadi, ham ma’naviy, ham axloqiy saboq olishadi, ham o’zlarida intizom tuyg’usini shakllantirishadi. Bolalar o’yin folklorining etnopedagogik mohiyati mana Shunda. Bolalar xalq o’yinlarida amaliy pedagogika, san’at va jismoniy tarbiya asoslari chatishib ketgan. Shunga qaramay, ularning ma’lum qismi so’z asosidagina qurilgan. Shu xususiyatiga ko’ra ularni harakatli o’yinlar va ma’naviy (so’z) o’yinlari tarzida ikki guruhga ajratish mumkin. Harakatli o’yinlarda biror predmet (o’yinchoq) yoki so’z (qo’shiq) hal qiluvchi roi o’ynaydi, ular butun o’yinni boshqaruvchi vosita vazifasini bajaradi. «Chillik» o’yinida chillikdasta va chillik, «Danak yashirish» o’yinida danak — harakatni boshqaruvchi predmet, shularsiz o’yin voqe bo’lmaydi. «Oq terakmi, ko’k terak?», «Boy xotin», «Mehmonmisiz?» va boshqa talay o’yinlarda so’z (qo’shiq) harakatni boshqaruvchi vositaga aylangan. Chunonchi, «Mehmonmisiz?» o’yinida 2 ta qiz bola qatnashadi. Shartga ko’ra, birovi ikkala qo’lining kaftlarini ochgan holda o’rtog’i tomon uzatib turadi. Ikkinchisi esa: Juba-juba, Sochi mayda, Ani tuba. Qo’li belida, Tog’da lola Voy qo’lim-ey, Bir qiz bola, Voy belim-ey, Ko’chaga chiqing, Omonmisiz, esonmisiz? Bir qiz kelyapti. Bugun bizga mehmonmisiz? - deb tugatishi zahoti chaqqonlik bilan dugonasining ochiq qo’li kaftlariga o’z qo’li kaftlarini urib tekkizib qochadi. Shunda qizning qo’lini tuta olsa yoki belgilangan marragacha quva turib o’rtog’ini tuta bilsa, o’yin galini olib, endi u qo’shiqni takrorlashi lozim bo’ladi. Bordi-yu tuta olmasa, yana o’zi qo’lini cho’zganicha ochib turaveradi. Ma’naviy (so’z) o’yinlarida so’zning o’zi bosh rolni o’ynaydi. Bunda so’z ma’nosini tuyish, so’z ohangini his qilish, so’zda yashiringan ma’noni belgilar ifodasi yordamida topish, so’zdagi tovushlar garmoniyasini ilg’ash, tovushning so’zda ma’noni farqlovchi

mohiyatni idrok etish mashqlari muhim ahamiyat kasb etadi. Guldur-gup, tez aytish, chandish, topishmoq janrlari ana shunday poetik vazifalarga ega. Guldur-guplar o’zbek bolalari repertuarida keng tarqalgan ma’naviy o’yin. U bolalar oldiga gapirmaslikni, jim turish shartini qo’yadi. Dim-dim-dim, Yaiia: Mushuk o’ldi, O’raga sichqon ko’mdim. Dumi qoldi. Gapirganing og’ziga Kim gapirsa, Bir shapaloq urdim. Uni yeydi. Guldur-guplar bolalarga so’zning qudratini, insoniy munosabatlardagi mas"ulligini, so’z va ish (harakat) uyg’unligini idrok yetishlariga ko’maklashadi, eng muhimi, bardoshlilikka o’rgatadi, irodalarini toblantiradi. Tez aytishlar vositasida bolalar ona tilidagi tovushlar va so’zlami ravon, burro, ochiq talaffuz etishni, tovushlar ohangdorligini, so’zlarning nozik ma’no tovlanishlarini his, va idrok qilish, anglash hamda ilg’ab olishni mashq qiladilar. Shu ma’noda tez aytishlar tovush va so’zlar ustidagi mantiqiy poetik mashqlar hisoblanadi. Tez aytishlar nutq tovushlari alteratsiyasiga asoslangan folklor janri bo’lib, o’xshash tovushli so’zlar yoki so’z birikmalarining bir nafasda shiddatli aytilishi jarayonida u yoki bu tovush, u yoki bu so’z talaffuzida chalg’ish yo tutilish natijasida voqe bo’luvchi ma’no o’zgarishi negizida yuzaga keladi: «Namanganda usta Musa puch pistafurush bor ekan. O’sha usta Musa puch pistafurushning oltmish uch pud puch pistasi bor ekan. Oltmish uch pud puch pistasi bo’lsa ham, o’sha usta Musa puch pistafurush, oltmish uch pud puch pistasi bo’lmasa ham, o’sha usta Musa puch pistafurush». Tez aytishda savdodagi qalloblikni fosh etish, yetakchi motiv: pistaning puchligini ta’kidlovchi «p»va «ch» tovushlari-alteratsiya asosi, tez aytish uchun muddao husni-motivni ifodaiovchi vositaga aylangan, alteratsiya, rivojiga turtki beruvchi o’zak ham shu iborada. Muddao husni, aslini olganda, ham she’riy, ham nasriy tez aytishlarda tugun vazifasini o’taydi. Ular motivnigina emas, qaysi tovushni alteratsiyaga solishni, qay so’zni takrorlashni belgilovchi vosita sifatida

so’z yoki birikma shaklida namoyon bo’ladi: Qishda kishmish pishmasmish, Pishsa kishmish qishmasmish. Chustda usta Tursunmatning uchta tustovug’i bor. O’sha uchta tustovuq Chustdagi usta Tursunmatning uchta tustovug’imi yoki o"sha Chustdagi usta Tursunmatning uchta tusdagi tustovug’imi? Dastlabki tez aytishda «kishmish» so’zi muddao husni bo’lib. «sh» undoshining alteratsiyasiga zamin yaratgan va qish fasliga oid ma’lumotni tashigan. Keyingisida «uchta tustovuq» birikmasi -muddao husni: «ch, t. s» undoshlari alteratsiyasi shu negizda hosil qilingan. Bu ibora vositasida lutf san’ati yuzaga keltirilib, dastlab tustovuqlar miqdori, uchtaligi anglashilsa, keyin tovuqlar rangi uch . tusdaligiga ishora qilinadi. Tovushlar alteratsiyasi tez aytish ijrochisiga shu nozik ma’noni ilg’ashiga xalal yetkazadi, natijada chalg’ish hosil qilinadi. Tez aytishlar shu xildagi rang-barang tovush alteratsiyalari, omonimlar, omofonlar, omograflar, paronimlar va taftalogiyalarga asoslangan ma’no tovlanishlari bilan pedagoglar va bolalar e’tiborini qozonib kelmoqda. Chandishlar ’ham keng tarqalgan ma’naviy o’yinlardan, ularso’zda laqillatish, chandib olish hisobiga, «g’aflatdagi» harifni hushyor torttirish. shu asosda so’zga. so’z ma’nosiga, ohangiga nisbatan sezgirlik reaksiyasini uyg’otish hamda so’z ohangidan hozirjavoblikka shaylash maqsadini ko’zlaydi. Chandishlar so’z o’yini sifatida, M.N.Melnikov to’g’ri ta’kidlaganidek, «bolalarning nimanidir bajara olmaydigan. nimanidir bilmaydigan yoki zarur bo’lganda o’zini tuta olmaydigan tenqurlaridan quvonib kulishlari vositasi» bo’lib xizmat qiladi 97 . Chandishlarning dialog shakli qat’iy bo’lib, ikki bola ishtirokida amalga oshadi. Ular o’ziga xos ilmoqdor va serjilo so’z musobaqasi hisoblanib. bolalarning so’zda bir-birlarini tutishi, chandishi asosida yuzaga keladi, ularga so’zning xilma —xii ohang va ma’no tovlanishlarini kashf etishga, o’zlashtirishlariga yo’l ochadi. O’zbek bolalari repertuarida sun’iy va tabiiy dialogdan iborat chandishlar, aldanmachoq hamda qistirma chandishlar keng tarqalgan. Sun’iy va tabiiy dialogdan hosil bo’lgan chandishlar kompozisityasiga ko’ra

savol, ilgak va chandimoqdan iborat: — Moshin, degin. Yoki: — lkki karra ikki nechi? — Moshin. - To’rt. — Otang keldi, yoshin! — Kelin bo’lib to’rga o’t! Aldanmachoq-chandishlar gohida onaboshi va o’nlab o’yinchilarning she’riy savol-javobi shaklida bo’lishi mumkin: Karim qayoqqa ketdi? — Ola tayoqqa ketdi? — Salim qayoqqa ketdi? — Qizil bo’yoqqa ketti. — BaUi! — Kakku ko’kka uchdimi? Bulbul cho’lda sayrarmi? — Kakku ko’kka uchadi. Bulbul bog’da sayraydi. — Baqa ko’kka uchdimi? Burgut suvda suzarmi? — Baqa ko’lga tushadi. Burgut tog’da yayraydi. — Balli! Balli! — Bo’ri uzum yeydimi? — Bo’ri qo’zi yeydi. — Tulki sovun yeydimi? — Tulki tovuq yeydi. — Balli! — lion uzum yeydimi? — Hon uzum yeydi. — E...e...e... Ahmoq shunday deydi! Barcha to’rtliklar ikki savol va unga qaytarilgan javoblardan iborat. Dastlabki to’rtlik aldab-chandimoq uchun fon, u ekspozitsiya vazifasini o’tagan «K» va «Q» tovushlari alteratsiyasi o’yin ishtirokchilarini keyingi ilgaklar silsilasiga ro’para qilishni ko’zlaydi. Ikkinchi to’rtlikning dastlabki savol-javobi ham ilgaksiz. Ammo undagi «k» undoshi alliteratsiyasi navbatdagi savolda ilgak tayyorlagan. bu «baqaning ko’kka uchishi»ga oid mantiqsiz savolda ifodalangan. Bolalar javobda shu ilgakka qoqilmay, mantiqsizlikni tuzatadilar. Keyingi to’rtliklardagi savollar

surunkasiga mantiqsizliklarga asoslana boradi, go’yoki mantiqsizliklarning silsilaviy xuruji darajasiga ko’tariladi. Shu yo’l bilan bolalaming hayot hodisalarini qay darajada anglab yetganliklari sinaladi: ular idrok etgan hayotiy hodisalar haqiqatmi yoki sarobmi- mantiqsizliklar negizidagi ilgaklar shularni aniqlashga qaratilgan. Bolalar idrok etgan qay bir hayotiy haqiqatga qat’iy va sobit bo’lsalar, o’sha haqiqatning chinligiga, to’g’riligiga ishonsalar, u yoki bu tovush alteratsiyasi aldanish zaminini ta’minlab turganida ham, yanglishmay, o’sha mantiqsizlikni tuzatib, ilgakni oson va to’g’ri ochib borganlar. Hayotiy haqiqat yuzaki idrok qilingan yoki anglanmagan hollarda ular yanglishganlar, javoblari noto’g’ri chiqqan va onaboshi (qarshi tomon)ning chandishiga uchraganlar. Bunday chandishlarni istagancha cho’zish mumkin. Ularda chandish-moq marrasi birinchi adashuv-gachadir. «Hon uzum yeydi» javobi ana shunday adashuv marrasi bo’lib, «Ahmoq shunday deydi»-chandishning o’zidir. Qistirma chandishlar o’tkir luqma singari gapga gap qistirish shakhda hosil qilinadi: - Ishlar qalay? — Opajoningni olay. Chandishlar bolalaming so’zni anglash, xalq tili nozikliklarini idrok etish yo’lidagi ma’naviy mashq o’yinlari bo’lib, she’riy ijod texnikasini o’zlashtirishdagi izlanishlari natijasi hisoblanadi. Xullas, bolalar xilma-xil janrlardagi ana shu qo’shiqlarning qay birini shovqin solib, qay birini jo’r (doira shaklida o’ynab turib) bo’lib, qay birini raqsga tushib, qay birini yakkaxon (solo) holatda, qay birini yurib yoki sakrab turib, hakkalab chopgancha kuylash yoxud aytishni ham yaxshi biladilar. Xuddi shu asosda bolalar folklori navqiron avlodning yosh psixologiyasi xususiyatlarini, badiiy ijodkorligi salohiyati va imkoniyatlarini ifodalagan, unda bolalaming voqelikka munosabatlari, estetik-axloqiy qarashlari va rango-rang tuyg’u-kechinmalari muhrlangan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Askiya. O’XI. Т.: G’ACN, 1970. 2. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 3. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т., 1981. 4. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 5. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 6. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 7. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 8. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 9. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 10. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 11. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 12. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 13. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 14. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 15. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 16. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b.

Похожие

Bolalar folklori

Bolalar folklori

O’zbek marosim folklori

O’zbek marosim folklori

Bolalar folklori misollar