Муқимий ижодий фаолияти ва адабий муҳити - Литература - Рефераты

Муқимий ижодий фаолияти ва адабий муҳити

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Муқимий ижодий фаолияти ва адабий муҳити РЕЖА : 1. Муқимий ижодий меросининг ўрганилиши; 2. Муқимийнинг болалик ва ўсмирлик йиллари; 3. Муқимий толиби илм; 4. Муқимий ижодининг бурилиш даври; 5. Муқимий лирикаси;

Муқимий ҳаёт вақтидаёқ унинг ижодий фаолиятига бўлган турли муносабатлар, Муқимий атрофидаги фикрлар кураши унинг вафотидан сўнг янада кучаяди, турли тарихий шароитларда турлича шаклда давом этади. Чунки шоир Муқимийнинг шеърлари сиёҳи қуримасдан ҳофизлар томонидан қўшиқ қилиниб халқ орасига ёйилиб кетар эди. Унинг асарларини ўз ичига олган қўлёзма баёзлар асосан ХIХасрнинг 80 йилларининг бошларига тўғри келади. Шулардан бири 1881 йилда китобат қилинган (Ш.и.ф.№1307) баёз бўлиб, унда Муқимийнинг «ўлмасун» радифли бир лирик шеъри киритилган. 1883 йилда китобат қилинган бошқа бир баёзда (Ш.и.ф.№1821)Муқимийнинг йигирмага яқин шеърлари жойлаштирилган. Бундан кейин тузилган баёзлардан эса Муқимий асарлари борган сайин кўпроқ учрайди. Бу фактлар Муқимийнинг 80-йиллар бошидаёқ, шоир сифатида кенг шуҳрат қозонганини кўрсатади. 1907 йилда, Николай Остроумов Тошкентда «Девони Муқимий» номли тўплам нашр эттирди. Тўпламининг охирига Н. Остроумов томонидан ёзилган мақола ҳам илова қилинган бўлиб, бу мақолада муаллиф шоирнинг таржимаи холи ҳақида маълумот беради, унинг шаҳсияти ва ижодий фаолияти баҳолайди. Н. Остроумов Муқимийнинг «умрини қаландарона ўтказмоқни лозим» топиб, таркидунё қилган, дарвишлик тариқатини қабул этганг киши, деб талқин қилади. Остроумов ўз тафсифномасининг охирида Муқимий кундузлари дин ақллари хизматида бўлар ва мадраса хужрасида ўтирар, кечалари эса қуръон ўқиш ва шеър ёзиш билан шуғулланар эди, деб кўрсатади. Шундай қилиб, Остроумов Муқимийни бу дунёдан воз кечган таркидунё қилган диндор бир шахс деб таъкидлайди. 1910 йилда Тошкентда Порцев литогрфиясида «Девони Муқимий маа ҳажвиёт» номи билан Муқимий асарларнинг тўплами нашр қилинди. 1912 йилда яна Тошкентда Орифжонов типолитографиясида Муқимий асарларининг иккинчи тўплами нашр қилинди. Бу ҳар икки тўпламда ҳам Муқимий ижодий қиёфасини ёритишда Остроумов нуқтаи назари давом эттирилган. Муқимий ҳаёти ва ижодини ўрганиш масаласига тааллуқли бу фактлар шуни кўрсатадики, рус

босқинчиларининг олимлари Муқимий ижодини соҳталаштириб, бузиб ўзларини унинг ижодини хомийси қилиб кўрсатишга уринганликлари кўриниб туради. Бу билан улар Муқимийни ўз одамларига айлантирмоқчи ва унинг ҳалқ ўртасидаги обрўсидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланмоқчи бўлганликлари билиниб туради. Уларнинг бундай қобиқ ниятларига қарши ўлароқ ўзбек ҳалқи айниқса тараққийпарвар зиёлилари Муқимийни ўзининг севикли ва қадрдон шоири сифатида хурмат қилиб келди, унинг шеърларини кўз қорачиғидай асради, севиб ёдлади, энг яхши кўрган куйларига солиб, тараннум этди. (Юбилейлар ҳақида, оғзаки). 1938 йилда республикамизда Муқимийнинг вафотига 35 йил тўлиши муносабати билан ўтказилган хотирлаш юбилей даврида шоир ҳаёти ва ижодини ўрганиш сохасида кескин бурилиш рўй берди. Юбилейга тайёргарлик даврида Муқимий асарларини тўплаш, ўрганиш, нашр этиш устида қизғин ва самарали иш олиб борилди, газета ва журналларда кўплаб мақолалар босилди. Бу мақолалар ичида Ғофур Ғулом ва Ҳамид Олимжон, Сотти Ҳусайнларнинг мақолалари эътиборга моликдир. Муқимийнинг адабий меросини тўплаш ва нашр қилиш соҳасида шоир Ғофур Ғулом томонидан тузилиб, 1938 йилда Тошкентда нашр этилган «Муқимий баёзи» номли тўплам катта аҳамиятига эга бўлди. «Баёз»да шоирнинг 800 мисрадан иборат 27 шеъри берилган бўлиб, улар жанр турига қараб жойлаштирилган ва уларга зарурий изоҳлар, луғатлар берилган. Баёзнинг бош қисмида кичик сўз боши ҳам берилган бўлиб, унда шоир ижодини энг муҳим томонлари тафсифланган. Муқимий ижодини ўрганиш масалалари ХХ аср адабиётшунослигининг аҳволи ва тараққиёти билан чамбарчас боғлиқ ҳолда давом этди, унинг кейинги йилларда эришган юруқларига асосланилган ҳолда ёритилди. Кейинги йилларда Муқимий ижодига бағишлаб чиқарилган китоблар: Х.Ёқубовнинг «Ўзбек демократ шоири Муқимий» (1953 й), А.Олимжоновнинг «Муҳаммад Амин Муқимий» (1953 й), Ҳ.Зариповнинг «Муҳаммад Амин Муқимий» (1955 й), Ҳ.Раззоқовнинг

«Муқимий ва Завқий» (1955 й) номли китоблари ҳамда «Муқимий ва Фурқат» (1958 й) номли мақолалар тўплами, Муқимий «Танланган асарлар» ининг (1958 й) рус ва ўзбек тилларидаги нашри, Муқимийнинг икки асарлар тўплами (1960) бунга яққол мисол бўла олади. 1970 йилда Ғофур Ғулом номидаги бадий адабиёт нашрётида «Муқимий Ҳаёти ва ижоди» номида биринчи мартаба монография нашр этилди. Шубхасиз, бу асарлар ва шу каби бир қатор ишлар адабиётшунослигимизнинг кейинги даврларда эришган жиддий ютуқларидир. Айни замонда Х I Х-ХХ асрлардаги адабий ҳаётимизни, бу даврда яшаб ижод этган йирик шоирлар фаоилятини шу жумладан атоқли шоир Муқимий ҳаёти ва фаолиятини чуқур илмий асосда ўрганиш ҳамон ўзбек адабиётшунослигининг муҳим вазифаларидан бири бўлиб келмоқда. Муҳаммад Аминхўжа 1850 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. Унинг отаси Мирзахўжа асли Тошкентлик бўлиб, 1835-36 йилларда ўз отаси Мирфозил билан Қўқонга кўчиб келган. Улар Қўқондаги Беквачча маҳалласидан ҳовли-жой қилиб, шу ерда ўрнашиб қолганлар. Мирзахўжа Қўқонда Бибиойша исмли қизга уйланган. Бибиойшани отаси Саидолим Нодиршоҳ ўғли бўлиб, улар ҳам Мирзахўжалар сингари Хўжанддан кўчиб келган ва Қўқонда турғун бўлиб қолганлардан эди. Мирзахўжа билан Бибиойша беш фарзанд тўрт қиз ва бир ўғил кўрган эди. Муҳаммад Аминхўжа мактаб ёшига етгач, уни ўз маҳалласидаги мактабдор домлага бердилар. Мактаб боланинг саводини чиқарди, унинг бадиий завқини эса ойиласи уйғотади. Чунки унинг онаси Бибиойша замонасининг зийрак, ўқимишли ва бадиий завқи юксак аёлларидан бўлган. У ўз эртаклари, қўшиқлари билан йиғинларга файз дугоналари қалбида завқ-шавқ уйғотиб, шаҳар аёллари орасида катта обрў қозонган. Бибиойшанинг дугоналари уни эркалаб Ойшабиби Хуморбиби деб аташар эдилар. Бибиойшадаги бу маънавий ҳислат, шубҳасиз, ўғли Муҳаммад Аминхўжага ҳам таъсир этган ва унда жуда эрта эстетик завқ

уйғонишига сабаб бўлган. Муҳаммад Аминхўжа мактабни битиргач, ўқишни шоира Нодирабегим бино қилган «Моҳларойим» мадрасасида давом эттирган. Муҳаммад Аминхўжа илми толиблик йилларида ўзига Муқимий (турғун) таҳаллусини олиб, шеър машқи билан шуғуллана бошлаган. Муқимийнинг бир таърих жанрида ёзган шеъри борки, унда фикримизни тасдиқловчи маълумотлар бор. Муқимий, тахминан, 1872-73 йилларда Қўқон мадрасасини битиргач, ўқишини давом эттириш учун ўз даврининг илмий маркази ҳисобланган Бухорога боради. Муқимий бир неча йил давомида Бухорода бўлиши унинг маънавий такомилида сезиларли из қолдирди. Айниқса, шоирнинг форс–тожик тилинимукаммал ўрганиб, у тилда бадиий юксак шеърлар ёзишида Бухоро муҳитининг таъсири кучли бўлди. Муқимий Қўқон ва Бухоро мадрасаларида узоқ муддат давом этган ўқиш даврида ижодий иш билан шуғулланиб, талайгина шеърлар ёзган. Муқимийнинг мадрасаларда ўқиш даври 1865 йиллардан 1876 йилларгача давом этади. Узоқ муддат мадрасаларда риёзат чекиб илм ҳазиналарини эгаллаб, «хатми кутуб» қилган мулло, зўр чидам ва қаноат билан ўз истеъдодини камолотга эриштириш йўлида меҳнат қилган шоир, 1876 йилда Бухородан Қўқонга қайтиб келади. Одатда, «Бухорои шариф» да «хатми кутуб» қилган муллалар тантана билан кутиб олинар эди. Лекин Муқимийнинг Қўқонга қайтиб келиши ҳеч кимни қизиқтирмади. Бир оз вақт ўтгач, шоир Қўқондаги ер қурилиш махкамасидан иш топиб, оз вақт ишлади. Бўлмади. Оқчар паромида паттачилик қилди. Бўлмади. Махкамаларда хизмат қилиш шоирга турмуш билан бевосита танишиши имконини берди. Бу эса унинг ижодида катта ўзгаришлар рўй беришига замин ҳозирлади. Ҳаётий фактлар, турмуш таассуротлари, халқнинг аянчили ҳаёти, ўз бошидан кечираётган фожиалари шоир ижодида чуқурроқ из қолдира бошлади. Шоир ҳамма жойда қашшоқликни, кулфатни, азоб-уқубатли турмушни кўрди. Ҳаётнинг бундай аянчли манзаралари шоирни ўйлашга, турмуш ходисалари ҳақида жиддий мулоҳазалар юритишига мажбур этди. Натижада шоир ўз ижодига ва адабиётга,

адабиётнинг вазифаси, шоирлик бурчи каби масалаларга ўзгача ёндаша бошлади, ҳаёт ҳақидаги тушунчаси кенгайиб, уларни бошқача баҳолашга мажбур бўлди. Шундай қилиб, Муқимий ҳаётининг 1876 йилдан кейинги йилларини шоир бурилиш даври, янги ижодий нуқтаи назарга ўтиш даври, деб ҳисоблаш тўғри бўлади. Бу даврда Муқимий илгари, ўз фаолиятининг илк даврида йўл қўйган ёт адабиётнинг баъзи бир таъсирларидан қутилади ва мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналарини ўзига сингдириб олган етук шоир сифатида уни бойитиб, ривожлантириб боради. Муқимий ер қурилиши махкамасидаги мирзаликни қандай сабаблар билан тарк этган бўлса, худди шундай сабаблар билан Оқжар паромидаги паттачиликдан ҳам воз кечди. Тирикчилик ишлари шу тақлидда муваффақиятсизликка учрагандан сўнг, 70-йилларнинг охирларида, Муқимий бутун борлиғи билан ижодий ишга шўнғийди. Муқимий лирикасининг асосини муҳаббат мавзуси ташкил этади. Бу мавзу фақат мумтоз адабиётимиздагина эмас, балки жаҳон адабиётида ҳам жуда кўп ишланган ва унда қанчадан-қанча шоҳ асарлар яратилган. Муқимий ўз лирикасида кенг маънодаги муҳаббатни Оллоҳга бўлган ишқни, муҳаббат алангасида куйган инсонни куйлаган. Бу инсон истаклари, армонлари, курашлари, кечинмалари, севинч ва аламлари шоир шеърларининг туб моҳиятини ташкил этади. Маълум маънода Муқимий лирикасини инсон руҳиятининг қомуси деб аташ мумкин. Муқимий сўзидан бўйи муҳаббат келгай, эй аҳбоб, Тараннум қилса маҳфилларда ҳофизларни хушхони. Муқимий яратган лирик қаҳрамон чинакам ҳаётий қаҳрамон бўлиб, шоир назмиётининг чуқур ҳаётийлик ҳусусиятидан далолат беради. Муқимий лирикаси ўзининг мана шу ғоявий хусусиятлари билан халқ оммасининг руҳиятига жуда яқин эди. Шоир лирикасининг халқ ўртасида кенг шухрат қозонишининг ва севилиб куйлашининг сири ҳам ана шундадир.

Адабиётимиз тарихида Муқимий мураббаъ жанрининг устаси эканлиги билан ҳам машхурдир. Муқимий шеъриятнинг бу жанрида жуда кўп чиройли намуналар яратган. Муқимий мураббаълари, унинг кўпчилик ғазал ва муҳаммаслари каби, ўзбек халқ куйларига мослаб ёзилган. Улар ўзининг содда ифодаларида чуқур мазмунни англатиши, равонлиги, асосан, халқ қалбидаги нозик туйғуларни тараннум этганлиги учун халқ ҳаётига сингиб кетган. Бизга Муқимийнинг 12 та мураббаъси маълум бўлиб, улар ўзининг ғоявий ва бадиий хусусиятлари билан алоҳида диққатга сазовордир. Мураббаъларнинг деярли ҳаммаси ишқий мавзуда ёзилган. Лекин бу таниш мавзу мураббаъларда шу қадар усталик, шу қадар маҳорат билан ишлаганки, натижада мўъжизакор санъат асари юзага келган. Мана шоирнинг мазмунан тугал бенуқсон мураббаъларидан намуна: Энди сандек, жано, жанон қайдадур, Кўриб гул юзингни боғда бандадур. Сақлай ишқинг токи жоним тандадур, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Меҳринг ўти ногоҳ тушди жонларга, Парвойим йўқ зарра хону монларга, Лола янглиғ тўлиб бағрим қонларга, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Эртаю кеч фикру зикрим ҳаёлинг, Бир сўрмадинг: «Налар кечди аҳволинг?», Эсларимга тушиб ширин мақолинг, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Воқиф эрмас киши сенингаслингдин, Токим десам пари сенинг наслингдин, Во дириғо, жудо бўлдим васлингдин,

Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Йўқ сан каби малоҳатлик ягона, Кўрганмукан мисолингни замона, Бўлиб халқ ичида мундоғ афсона, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Юзларингдин хижил моҳи тобонлар, Рафторингга шайдо жумла ёронлар, Қолиб ҳар дам ўз ишимга ҳайронлар, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Султонсан, барча хўблар надиминг, Дойим эрдим дуогўйи, қадаминг, Бовужуди сўрмай ўттинг Муқиминг, Ўзим ҳар жойдаман кўнглум сандадур. Кўриниб турибдики, унда муҳабат кечинмалари тасвирланади. Лекин шоирнинг маҳорати шундаки, кичик хажмдаги шеърда муҳаббатнинг бутун бир саргузашти ва таърихи: муҳаббатнинг туғилиши, кечинмалари, алам-хасратлари, шодликлари ва унинг тақдири кўрсатилган. Шеърнинг аниқ муқаддимаси ва хотимаси бор. Шунингдек, ундаги руҳий холатлар ривожидаги ички боғланиш, тадрижий ва мантиқий харакат ҳам мавжуд. Мураббаъ бандлари ўзининг ғоявий вазифасига батамом мувофиқдир. Мураббаъ мазмунан ва шаклан мукаммал бўлиб, ўқувчида ошиқ саргузашти ҳақида тўлиқ таассурот қолдиради. Умуман Муқимий шеър ёзганда унинг жарангдорлигини, мусиқийлигини таъмин этадиган вазн, қофия, радиф масалаларига катта эътибор беради. У аруз вазнининг деярли барча баҳрларидан тўла хабардор бўлган. У кўпроқ арузнинг ҳазат, рамол, ражаз баҳрларидаги вазн турларидан фойдаланган.

АДАБИЁТЛАР 1. Kаrimоv G`АZАL. O`zbеk аdаbiyoti tаriхi. T., 1975. 2. YOqubоv Х. Хаlqpаrvаr shоir. T., 1949. 3. YAqubоv Х. O`zbеk dеmоkrаtik shоiri Muqimiy. T., 1953. 4. Оlimjоnоv А. Muhаmmаd аmin muqimiy. T., 1953. 5. Аbdug`оfurоv А. Erk vа ezgulik kuychilаri. T., 1979. 6. Vоhidоv Х. Furqаt vа Muqimiyning ijtimоiy siyosiy qаrаshlаri. T., 1959. 7. Оrzibеkоv R. Lirikаdа kichik jаnrdа. T. 1974.

Похожие

Абдулла Авлоний ижодий фаолияти

Каримбек Камий ижодий фаолияти

Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти

Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти

Абдулла Авлоний ижодий фаолияти.