Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти - Литература - Рефераты

Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Режа : 1. Бе ҳ будийнинг ҳ аёт й ў ли 2. Бе ҳ будий юксак шариат ма қ омларининг эгаси. 3. Бе ҳ будий янги мактаблар ташкилотчиси. 4. Бе ҳ будий-дунё к ў рган олим. 5. Бе ҳ будий ёзган мактаб дарсликлари. 6. Бе ҳ будий ва театр. 7. Бе ҳ будий ва матбуот. 8. Бе ҳ будий маърифатдан сиёсат и

Ма ҳ муд ҳў жа Бе ҳ будий Туркистон жадидчилик харакатининг етакчисидир. Унинг ҳ аёти ва ижодий фаолияти ҳ а қ ида ХХ асрнинг 20-йилларда ма ҳ аллий матбуотда С.Айний, Хожи Муин, Лазиз Азиззода каби замондошлари томонидан қ атор ма қ ола ва хотиралар эълон қ илинган. Кейинги йилларда, хусусан, муста қ илликка эришилгандан с ў нг жадидлар фаолиятини ў рганишга қ изи қ иш кучайиши билан Бе ҳ будий ҳ ам қ айта кашф этила бошланди. Таржимаи ҳ олини ёритишда Ҳ ожи Муиннинг 1922-23 йилларда ў зи му ҳ аррирлик қ илган «Ме ҳ наткашлар товуши» (1922), «Зарафшон» (1923) газеталарида чоп этган ма қ олалари му ҳ им а ҳ амиятга эга. Хожи Муиннинг ёзишича, ма ҳ мудх ў жа Бе ҳ будий 1875 йилнинг 19 январида Самар қ анд я қ инидаги Бахшитепа қ ишло ғ ида ру ҳ оний оиласида дунёга келган. Отаси Бе ҳ будх ў жа Соли қ х ў жа ўғ ли туркистонлик, А ҳ мад Яссавийнинг авлодларидан, она томониданбобоси Ниёзх ў жа Урганчлик б ў либ, амир Шохмурод замонида (1780-85) Самар қ андга келиб қ олган. Имом – хатиблик билан маш ғ ул б ў лган отаси Бе ҳ будх ў жа 1894 йили вафот этади. Ма ҳ мудх ў жа ёшлигидан то ғ аси, қ ози Му ҳ аммад Сидди қ нинг тарбиясида б ў лади. Араб сарфу на ҳ вини кичик то ғ аси Одилдан ў рганади. 18 ёшидан қ озихонада мирзалик қ ила бошлайди. Дарво қ е, Бе ҳ будий Самар қ анд, Бухоро мадрасаларида анъанавий мадраса илмларини пухта эгаллаганлиги 1915 йилда этнограф Г.Андреев саволларига берган – жавоб шар ҳ ларидан билиниб

туради. (Туркес. Ведомости. 1915.17.сен). К ў п қ иррали олим катта диний ва дунёвий билимлар со ҳ иби Бе ҳ будий шариатининг юксак ма қ омлари- қ ози, муфти даражасигача к ў тарилади. 1899-1900 йиллари Бе ҳ будий Бухоролик д ў сти Хожи Ба қ о билан хаж сафарига чи қ ади. «1318 санаи ҳ ижрияда тавофи Байтулло ғ а Кавказ й ў ли ила Истамбул ва Миср ал-+о ҳ ира воситаси-ла бориб эдим. Муддати сафарим 8 ойдан зиёда ч ў зулиб эди»-деб ёзади ў зи. «Ойна» ж. 1914 й. 31 сонида. Олимнинг дунё кезиши, кузатиши изсиз кетмайди. Сафар янги мактаб ҳ а қ идаги қ арашларини муста ҳ камлайди. Унинг ташаббуси билан 1903 йилда Самар қ анд я қ инидаги Ҳ алвойи (С.Сидди қ ий), Ражабалик (А.Шакурий) қ ишло қ ларида янги мактаблар ташкил топади. Адиб ушбу усули савтия мактаблари учун дарсликлар тузишга киришади. Унинг кетма-кет 1904 йили «Рисолаи асбоби савод», 1905 йили «Рисолаи жу ғ рофияи умроний», «Рисолаи жу ғ рофияи Русий», 1908 йили «Китобат-ул атфол», «Амалиёти ислом», 1909 йили «Тарихи ислом» каби китоблари нашр этилади. Ма ҳ мудх ў жа 1903-1904 йилларда Москва, Петербургга бориб келади. 1906 йилда +озон, Уфа, Нижний Новгородда б ў лади. Булар саё ҳ ат эмас ҳ измат сафари эди. У Нижний Новгородда 1906 йилнинг 23 августида Русия мусулмонларининг турмуш маданияти муаммоларига ба ғ ишланган қ урултойда туркистонликлар гуру ҳ ини бош қ аради ва катта нут қ с ў злайди.

Туркистон хал қ лари турмушини к ў тариш учун усули савтия мактаблар очиш, янги дарсликлар ёзиш, Россиянинг мурказий ша ҳ арларида Туркистон хал қ ининг маданий савиясини ошириш б ў йича қ илинган маърузалар камлик қ илаётган эди. Энди нима қ илиш керак? Маърифат учун биргина мактаб кифоя қ илмайди. Замон ва дунё во қ еалари билан танишиб бормо қ , миллат ва Ватаннинг а ҳ волидан, кундалик ҳ аётидан ого ҳ б ў лмо қ керак эди. Бинобарин, миллат учун шундай ойна керак эдики, унда у ў зининг қ або ҳ атини ҳ ам, мало ҳ атини ҳ ам к ў ра олсин. Мана шу э ҳ тиёж ва зарурат Бе ҳ будийни театр ва матбуот сари бошлади. «Падаркуш» шу тари қ а майдонга келди. Биро қ унинг дунё қў риши осон кечмади. Бунга сабаб: биринчидан, чор ҳ укумати мустамлака Туркистонининг маърифат й ў лига кириб, ў з ҳ у қ у қ ини танишидан манфаатдор эмас эди; 1916 йилдаги Туркистон генерал губернатори Н.Р.Куропаткиннинг ў з кундалигида ёзган «Биз тубжой хал қ ни тара ққ иётдан, мактабдан, рус ҳ аётидан 50 йил ортда тутдик»- деган с ў зларини эслаш кифоя. Иккинчидан тур ғ унлик ва тут қ унлик туфайли авж олган жа ҳ олат, мутаассиблик «Кимики са ҳ нада к ў рсанг они жасорати бу», деб ёзган эди шоир Тавалло. 1911 йилда ёзилган «Падаркуш» драмаси 1913 йилдагина босилиб чи қ ди. Китоб жилдидаги «Бородино жанги ва Русиянинг французлар бос қ инидан халос б ў лишининг юбилей санасига ба ғ ишланади»-деган ёзув ва унинг Тифлис цензурасининг

ру ҳ сати билан чоп этилиши, иш осон к ў чмаганидан далолат. «Падаркуш»- ў збек драмачилигининг биринчи намунасидир. Мутахассислар уни ҳ ам жанр, ҳ ам мазмунига к ў ра янги ў збек адабиётини бошлаб берганбир асар сифатида ба ҳ олаганлар. Муаллиф «Миллий фожеа» деб атаган, 3 парда 4 манзарали бу драма ҳ ажман жуда ихчам, мазмунан ни ҳ оятда содда ва ж ў н. У жа ҳ олат ва нодонлик, ўқ имаган боланинг бузу қ й ў лга кириб, ў з отасини ў лдиргани ҳ а қ ида ҳ икоя қ илади. 1913 йилдан Бе ҳ будий матбуот ишлари билан шу ғ улланади. Апрелдан «Самар қ анд» газетасини чи қ аради. Газета туркий ва форсий тилларда, ҳ афтада икки марта, дастлаб икки, с ў нг т ў рт са ҳ ифада чоп этилган. 45 та сонидан кейин моддий танглик туфайли чи қ иши т ў хтаган. Ў ша йилнинг 20 августидан у «Ойна» журналини чи қ ара бошлаган. Бу безакли ҳ афталик журнал асосан ў збек тилида б ў либ, унда ихчам форсий шеърлар, ма қ олалар, русча эълонлар ҳ ам бериб турилган. Бу ҳ а қ да Зиё Саид «Бошда ҳ афтада бир марта ва иккинчи йилдан эътиборан 15 кунда бир қ атла чи қ иб, йигирма ой чамаси давом қ илди... Кавказ, Татаристон, Эрон, Аф ғ онистон, Хиндистон ва Туркиягача тар қ алар эди... Жадидларнинг севикли журнали эди»-деб ёзган. Бе ҳ будий шу йиллари нашр ишлари билан ҳ ам қ из қ ин шу ғ улланади. «Нашриёти Бе ҳ будия» номи билан ў з хусусий нашриётини очди. Фитратнинг «Баёноти саё ҳ и хинди» асарини 1913 йила русчага таржима қ илдириб, нашр этди.

Туркистон харитасини тузиб босмадан чи қ арди. Кутубхоначиликни бошлади. Ў ша давр ва қ тли матбуотида «Бе ҳ будия кутубхонаси» ҳ а қ идаги хабарлар тез-тез босилади. Бе ҳ будий ў з даврининг забардаст сиёсатчиси ҳ ам б ў лган. У ў з даврининг идора усуллари ҳ а қ ида фикр юритар экан. «Миллат озод б ў либ, ў зининг муста қ ил давлатини ў рнатмагунча, ижтимоий адолатни тиклаб б ў лмайди», - бу Бе ҳ будий келтирган биринчи сиёсий хулоса эди. + ўқ он мухториятини қ онга белаганликларидан қ атти қ ғ азабланган. Бе ҳ будий Тошкентга бориб Совет Туркистони ра ҳ барияти билан олиб борилган музокаралари бесамар б ў лади. Орзулари пучга чи ққ ан Бе ҳ будийни 1919 йилнинг 25 мартида Шахрисабзда қў лга олиниб, сирли ҳ олда +арши ша ҳ рида қ атл қ илинади. Унинг қ атли ҳ а қ идаги маълумот бир йилдан кейин эълон қ илинади. 1920 йилнинг апрелида бутун Туркистон мотам тутади. Ў нлаб марсиялар ёзилади. Фитратнинг бир шеъри «Бе ҳ будийнинг са ғ анасини изладим» деб аталади. +арши ша ҳ ри 1926-37 йилларда 11 йил Бе ҳ будий номи билан юритилди. Адиб номининг абадийлаштирилиши шунчаки бир ни қ об эди. У 1926 йилдаё қ Бе ҳ будий мансуб б ў лган жадидчиликни аксилин қ илобий, аксилш ў равий харакат сифатида қ оралаш компанияси бошлаб юборилган эди.

A d a b i yo t l a r 1. Tanlangan asarlar (B.Qosimov tahriri ostida). “Ma`naviyat”, Toshkent, 1998. 2. Qosimov B. Maslakdoshlar. “Sharq” nashriyot-matbaa konsernining bosh tahririyati. Toshkent, 1994. 3. Turdiev Sh. “Padarkush” fojiasi haqida“, “Sharq yulduzi”, 1989, 5-son. 4. Qosimov S. Behbudiy va jadidchilik. “O`zbekiston adabiyoti va san`ati”, 1990, 3-4-sonlar. 5. Aliev A. Mahmudxo`ja Behbudiy. “Yozuvchi”, Toshkent, 1994. 6. Alimova D., Rashidova D. Mahmudxo`ja Behbudiy va uning tarixiy qarashlari. “Ma`naviyat”, 1998. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Абдулла Авлоний ижодий фаолияти

Каримбек Камий ижодий фаолияти

Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти

Абдулла Авлоний ижодий фаолияти.

Муқимий ижодий фаолияти ва адабий муҳити