Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти - Литература - Рефераты

Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти РЕЖА : 1. Исҳоқхон Ибрат ҳақида замондошлари; 2. Ибратнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти; 3. Ибрат маърифатпарвар – олим; 4. Ибрат тараққийпарвар зиёли; 5. Ибрат ҳозиржавоб шоир; 6. Олим, шоирнинг илмий-адабий мероси.

Миллий уйғониш даврининг етук намояндаларидан бири Исҳоқхон Ибрат фаолият доираси кенг, Ватан, халқ истиқлоли учун жонини фидо қилган тараққийпарвар инсон сифатида машҳурдир. Исҳоқхон Жунайдулло ўғли Ибрат 1862 йилда Наманган вилоятидаги Тўрақўрғон туманида туғилди. Унинг ота-оналари Жунайдуллахўжа ва Ҳурибиби ўз даврининг ўқимишли кишиларидан бўлганлар. Унинг отаси Шарқ мумтоз адабиётидан яхшигина хабардор бўлган, Ходим тахаллуси билан шеърлар ҳам ёзган. Онаси эса уйда қизларни тўплаб ўқитар, уларга Навоий, Жомий, Машраб ғазалларини таҳлил қилиб берар, ёзув ва ҳуснихатдан ҳам сабоқ берар эди. Ёш Исҳоқхон ҳам илк таҳсилни онасидан олади. Бу ҳақда шоир шундай ёзади: «Аввалги вақтдаги маҳалла мактабида 5 йилда 3 адад муаллимда ўқуб, охирги саводим чиқмай, кейин қизлар мактабида, ўз уйимизда, волидаи муҳтарамамдан ўқув савод чиқардим. Икки сана қиблагоҳимдан хуснихат машқ этдим». Саккиз ёшида отаси вафот этади. Онаси унинг таълим-тарбиясига катта эътибор бериб, 1878 йилда Қўқондаги Муҳаммад Сиддиқ Тунқатор мадрасасига ўқишга юборади. Ибратнинг Қўқон мадрасасида таҳсил кўрган йиллари (1878- 1886) ўзбек адабиёти, маданий ҳаётида туб ўзгариш содир бўлаётган даврга тўғри келди. Унинг бу адабий-маданий ҳаётдан баҳраманд бўлганлиги табиий, албатта. У Қўқон адабий муҳитининг йирик намояндалари – Муқимий, Фурқат, Завқий, Нодим, Ҳазиний ва Муҳйилар билан яқин алоқада бўлган, адабий мушоираларининг фаол иштирокчисига айланган. Мадрасада у фақат мадраса илмлари билангина чекланиб қолмай, араб, форс, рус тилларини ҳам пухта ўрганди. 1886 йилда Қўқон мадрасасини тугатган бўлажак шоир ота қишлоғи Тўрақўрғонга қайтиб келади ва ўз фаолиятини маърифат тарқатиш билан бошлайди – қишлоқда янгича усулдаги мактаб очади. Ўқиш ва ўқитиш юқори савияда бўлган бу мактабнинг умри қисқа бўлди. Баъзи бир жоҳил мутаассиблар мазкур мактабни «кофирлар мактаби» деб мактабга келувчиларни қайтаришга ҳаракат қилдилар ва генерал-губернаторлик амалдорлари ёрдамида ёптирдилар.

1887 йилда, яъни 25 ёшида онасини Маккага олиб боришга отланади. Бироқ , онаизори Жидда шаҳрида ўпка шамоллаш касаллиги билан вафот этади. Ибратнинг Шарқ мамлакатларига сафарга чиқишдан асосий мақсади, биринчидан , онасининг ҳажга олиб бориш ҳақидаги орзуларини амалга ошириш бўлса, иккинчидан, чет эл халқлари ҳаёти, маданияти билан яқиндан танишиш эди. Исҳоқхон Ибрат онасини Жидда шаҳрида дафн этиб, Шарқ мамлакатлари бўйлаб саёҳатини давом эттирди, шу билан бирга у Истанбул, С у рия, Афина, Рим каби Европанинг марказий шаҳарларида бўлди. Манбаларда келтирилишича, “анча вақтгача Афғонистоннинг Қобул, Арабистоннинг Жидда каби шаҳарларида истиқомат қилди. Макка шаҳридан Қизил Денгиз ва Ҳинд океани орқали Ҳиндистонга келди. 1892-1896 йилларда Ҳиндистоннинг энг катта порт шаҳарларидан Бомбей ва Калкуттада яшади ” 1 . У бу ерда араб, форс, ҳинд-урду ва инглиз тилларини, шу билан бирга энг қадимий финикия, яҳудий, сурия, юнон ёзувларини ўрганди. Замондоши Иброҳим Даврон Ибратни кўп тилларни мукаммал билганлигини эътироф этиб, «жаноблари туркча, форсча, ҳиндча, русча лисон билиб, яна русча, французча, армани ч а ва бошқа хатлар ёзмоққа моҳирдурлар» деб хотирлайди. Ибрат ниҳоят 1896 йилда Қашқар орқали ўз юртига қайтиб келди. У Ҳиндистондан «Сантур» деб аталадиган музика аппаратини олиб келади, ҳамқишлоқларига эшиттиради. Ўзи кўп тилларни билишга интилган Ибрат ўзбек фарзандларини нг Европа тилларини билишларини хоҳлар эди. Шу мақсадда у олти тилдаги: араб, форс, ҳинд, турк, рус ва ўзбек тилларидаги «Луғати ситта-ал-сина» («Олти тилли луғат»)ни яратди. Мазкур асар узоқ саргузаштлардан сўнг 1901 йилда Тошкентдаги В.И.Ильин босмахонасида нашрдан чиқди. Луғат 6 тиллик, анча мураккаб, ўзбекча сўзларнинг қаршисида арабча, форсча, туркча, ҳиндча ва русча таржималари берилади. У мингдан ортиқ сўзни ўз ичига олиб, 53 бетдан иборат, 2 қисмдан ташкил топган. 1 Қаранг. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Дарслик. Т., “Маънавият”, 2004, 167-181 бетлар.

Кейинроқ «»Жомеъ ул- х утут» («Ёзувлар мазмуаси») номли илмий асар яратди. Бу асарда муаллиф ёзувларнинг энг ибтидоийси – пиктографик ёзувлардан то сўнгги давр энг мукаммал ёзувларгача босиб ўтган тараққиёт тарихини ёритиб беришга ҳаракат қилади. Олимнинг мазкур асари катта ҳажмда – 132-бетдан иборат бўлиб, 1912 йилда ўзининг «Матбаи Исҳоқия» босмахонасида нашр қилинди. «Жомеъ ул-хутут» дунёда машҳур бўлган 41 хил ёзув системаси ҳақида, жумладан, араб хатининг сулс, тақеъ, райҳон, зулф, ҳумоюн, турра каби шакллари ҳақида маълумот беради. Ибрат мактаб-маориф ишларида янгиликка интилишда давом этди. У 1907 йилда ўз хонадонида янги усулдаги мактаб очди . Ўзи очган мактабни стол, стул, парта, доска, янги дарсликлар билан таъминлади. Мактабда 25 -30га яқин қишлоқ боласини ўқитди. Мактаб учун дарсликлар ёзди. Унинг 14 та илмий-педагогик асари мавжуд. Мутахассислар Ибратни мактабга янгича ўқитиш усулларидан яхши хабардор бўлган педагог Ҳусайн Макаев ва унинг рафиқаси Фотима Макаеваларни ўқитувчи сифатида хизмат қилишга таклиф қилганлигини таъкидлайдилар. Бизнингча, бу Ибрат домланинг ўз мактабини мавқеи ва нуфузини ошириш мақсадида олиб борган хайрли ташвиқоти эди. Булардан ташқари Исҳоқхон тўра илғор мактабдорлардан бири сифатида мактабига яна бир янгилик – ҳафталик дарс жадвалини жорий қилди. Маориф ва маданият, халқ онгининг шаклланиши ва ривожланишида газетанинг аҳамияти катта. Буни онгли тушунган Исҳоқхон Ибрат 1913 йилда «Матбааи Исҳоқия» қошида «Ал-тижор ал-Наманган» номида газета чиқаришга ҳаракат қилди ва бу ҳақда ҳукуматга ариза ҳам беради. Бу анчайин шов-шувдор воқелик бўлди, ҳатто бу ҳақда Уфада чиқадиган, Ўрта Осиёда, умуман, туркий дунёда анча машҳур бўлган «Вақт» газетаси ушбу ҳушхабарни қуйидагича маълум қилади: «Наманган мўътабариндин Исҳоқ қози ҳазратлари «Ал-тижор ал- Наманган» исминда бир газета чиқарарга сўраб ариза берди. Бу зот 1908 йилда Наманганда бир матбаа очган эди. Бу йил «Кутубхонаи Исҳоқия» исминда

кутубхона очиб, турк, татар, ўзбек тилларинда бўлғон адабиёт китоблари олдирди. Ҳозир газета чиқармоқ ҳаддиндадур. Чин кўнгулдан муваффақият тилаймиз». Маърифатпарвар Исҳоқхон газета нашр қилишга муваффақ бўла олмади, лекин ўз уйида анчагина бой кутубхона ташкил қилди ва уни «Кутубхонаи Исҳоқия» деб атади. Мазкур кутубхонада таълим-тарбия ва ўқитишга оид ўзбек, рус, турк, татар, фор-тожик тилларида кўплаб китоблар бўлган, бу кутубхонадан нафақат ўзи, қишлоқ аҳолиси унумли фойдаланган. Энг муҳими, кутубхонада болалар учун даврнинг нуфузли дарсликлари мавжуд эди. Хусусан, Исмоилбек Гаспралининг “Хўжаи сибён”, Саидрасул Саидазизовнинг “Устоди аввал”, Мунавварқорининг “Адиби аввал”, “Адиби соний”, Беҳбудийнинг “Асбоби таълими савод”, “Китобатул атфол” каби дарслик қўлланмалар бўлган. Ибрат кутубхона аъзоларининг китоб олиш ва ўқиб бўлгач, уни топшириш дафтарларини ҳам ташкил қилган, аъзоларнинг, айниқса, ёшларнинг китоб ўқишларини Исҳоқхоннинг ўзи назорат қилиб борган. Кутубхонадаги китоб фонди йил сайин катталашиб, аъзолар сони ортиб борган. «Кутубхонаи Исҳоқия» китоб фондининг катталашиб боришида «Матбааи Исҳоқия» катта рол ўйнаган. Бу матбаада чоп этилган китобларнинг деярли ҳаммасидан бир неча нусха «Кутубхонаи Исҳоқия»га топширилар эди. “Миллий уйғониш” дарслигида шоир ҳаётининг сўнгги йиллари фактлар асосида шундай белгиланади: “Исҳоқхон Ибратнинг сўнгги йиллардаги ҳаёти анча таҳликали ўтди. Биринчидан, қарилик. Ииккинчидан, 1935 йилдан эътиборан барча лавозимлардан четлатилган, қарилик нафақаси ҳам тайинланмаган эди. Шоир тепасида ҳам қатағон булутлари қуюқлашиб борарди”. Дарҳақиқат, 1937 йилги қатағонли кунлар Ватанимизнинг фозил кишилари қаторида Исҳоқхон Ибратни ҳам аждарҳодай ўз комига тортди. 75 ёшли кекса шоирни Андижон турмасига ташлашди. Турмада 2 ой ётиб, ҳаётдан кўз юмди. Ибрат ҳаёти давомида кўп савобли ишларни амалга оширди. Чунончи, отасидан қолган уч таноб ерни халқ учун гулбоғ қилди. 150 туп арча, бошқа жуда

кўп хилдаги Европа манзарали дарахтларини эктирди. Дарвозага «хуш келибсиз, Исҳоқия боғига» деб ёздирди. Ибрат ўзининг 1916 йилда яратган «Тарихи маданият» асарида кейинги 20 йил ичида 14 та илмий-тарихий, лингвистик асарлар ва 30 йиллик назмий ижодининг мажмуи бўлмиш «Девони Ибрат» шеърлар тўпламини яратди. Ибрат ўз назмий ижодида анъанавий усулдан бормади, ўз фикру қарашларини, орзу-умидларини содда ва жўн, лекин таъсирли қилиб ифода этди. Яратилган шеърлар ўзининг мазмуни ва илгари сурган ғояларига кўра жуда халқчил, инсонпарварона характерга эга: Кўб фойдалар қўюб неча дўконлар, Қилди фуқарони кўп дилозор. Етмай кучи неча камбағаллар Йиғлар эди вақти бемаҳаллар. Шоир ўз босмахонасининг қурилиб ишга туширилиши муносабати билан ёзган шеърида ўзининг оддий кишилар қатори яшаётганлигини, катта бинолар қуриб ёдгорлик қолдиришга маблағи йўқлигини, аммо халққа бевосита фойда келтирадиган, уларни маърифатли қилиш йўлида иш берадиган бино босмахона қуриб битирганлигини айтади. Маълумотларга кўра, босмахона дастгоҳлари Россиядан поездда, Қўқондан туяларда олиб келинган. Уни ўрнатиш ва ишлатиш учун мутахассислар ёлланган. Шунга қарамай, Ибрат камтарлик билан «Мен бой эмасман» дейди, яъни у топган маблағини ўз вақтида халқ йўлида сарфлаб турган, бошқаларни ҳам шундай ишларга даъват этган ёки хасисларни танқид қилган:

Мен катта бой эмасдимки, айласам биное , Даҳлим етишмас эрди рўзғори чою нона. Сад хайфким ғанийлар сарфини билмадилар , Еб-ичтилар семуриб сиғмай туруб чофона. Ўз асримизда ўтди бир неча а ғ ниёлар Қолдирмайин нишона, ер остин этти хона. Маданият ва маърифат тарқатувчи воситалардан бири газета эканлигига Ибрат катта эътибор билан қарайди. Бир ўринда шундай ёзади: «Газеталар хўб яхши экан. Оламнинг хабарини ҳаммага билдируб турар экан. Газета қаерда бўлса, ул элни маданиятли қилар экан. Газеталарнинг роли ва аҳамияти ҳақида Ибрат «Газетадур жаҳон аҳлига бир лисон; «Табрик Намангандин», «Манзума Ибратдин» каби шеърлар яратди. Жумладан, шоир бундай ёзади: Кўрдим, Ибрат, жаҳон машаққатини, Кутамиз эмди ани роҳатини Маданиятни кўрмай одамдин, Кетмасак эрди ушбу оламдин…» Ибрат ижодиёти мавзу жиҳатидан якранг эмас . Унинг Муяссар бўлса ул жонон, ато қилса ўшал Субҳон,

Йўлида жон қилай қурбон, саҳар вақти чаман ичра байтли каби ғазаллари ишқ мавзусига янгича руҳ бағишласа, “Қалайсизлар?”, “Бўлубтур”, “Ўлурсан”, “Шикоят”, “Сийму зардур” каби ижтимоий-сиёсий мавзудаги шеърлари ўзбек сатирасини бойитди. Исҳоқхон Ибрат йирик тарихнавис ҳамдир. Унинг “Тарихи Фарғона”, ”Тарихи маданият”, “Мезон-уз замон” каби тарихий-илмий асарлари Ватанимиз тарихи ва маданиятини ўрганишда бирламчи манбалардан бўлиб хизмат қилиши тайин. Исҳоқхон тўра Ибрат-миллий ўйғониш даврининг фаол ижодкорларидан бири, серқирра истеъдод соҳиби. Ибратнинг замондоши, шоир ва маорифчи Иброхим Даврон у киши ҳақида 1908 й-«Туркистон вилоятининг газети»да (56- сонида) шундай ёзади: «Исҳоқхон тўра улуми диния ва фания ва адабияда устози комиллиғи билан бутун Фарғона ва дигар жиҳат Осиёйи Вустода инкор ўлунмас даражада бир мавқеи мумтози тутмушдур. Исҳоқхон тўра улуми динияда мударрисдур, фунуни дунявийда, билошубҳа, архитектор, техник ва механик, физиқия илминда тилифонист, тилиғрофист ва яна химик десак яна оздур, чунки бу илмларни ул кишим яхши билур. Исҳоқхон тўра олим ва фозил бир зоти олий бўлиб, бу турфа фазоили инсонияга молик... Баъзи ихтироти ҳам бордур». Исҳоқхон 1862 йили Наманган вилояти Тўрақўрғон туманида туғилган. Унинг ота-оналари Жунайдуллахўжа ва Ҳуррибибилар ўз даврининг ўқимишли кишилари эдилар. Исҳоқхон дастлаб «усули ибтидоия» мактабида ўқиган, аммо хат-саводини онасининг қўлида чиқарган. Ҳуррибиби мактабдор бўлиб, ўз мактабида ўқишдан ташқари қизларга ёзиш ва хуснихатни ҳам ўргатар эди. Шунинг учун ҳам Исҳоқхон онасини кўп асарларида устози сифатида ҳам хурмат билан тилга олади. Адабиёт ва санъатга муҳаббати зўр бўлган Исҳоқхонни ўқишни давом эттириш учун Қўқонга юборадилар. У 1878 йили Муҳаммад Сиддиқ Тунқатор мадрасасига ўқишга киради. Исҳоқхоннинг Қўқон мадрасаларида таҳсил

кўрган, 1878-1886 йиллари ўзбек адабиётида, маданий ҳаётида, маорифда катта ўзгаришлар содир бўлаётган даврга тўғри келади. Унинг бу адабий-маданий ҳаётдан баҳраманд бўлганлиги шубҳасиз. Ибрат Қўқон адабий муҳитининг йирик намоёндалари Муқимий, Муҳйи, Фурқат, Завқий, Ҳазинийлар билан яқин алоқада бўлган адабий мушоираларда иштирок этган. У мадраса берадиган илмлар билангина чекланиб қолмай, ўқиш давомида Шарқ шоиру олимларининг китобларини араб, форс ва рус тилларида ўқиган. «Туркистон вилоятининг газети», «Туркестанские ведомости» каби ҳамда ўлкага янги тарқалаётган Исмоилбек Гаспиралининг «Таржимон» газетаси билан ҳам биринчи марта Қўқонда талабалигида танишган. 1886 йили мадраса ўқувини тамомлаб Тўрақўрғонга қайтган Ибрат ўз қишлоғида «усулисавтия» мактабини очиб ўқитувчилик қила бошлайди. Бироқ мутаассиблар мактабни биринчи йилдаёқ ёпишади. 1887 йили онасини олиб хаж сафарига жўнайди. Жиддада онаси қазо қилгач, ўзи ўша ерда бир муддат яшайди. Сўнг Қобул, Истамбул, София, Рим шаҳарларига саёҳат қилади. 1892-96 йилларда Бомбей, Калкутта шаҳарларида яшаб, бу ерда кўп ишлатиладиган арбаъ лисон, яъни тўрт тилни: араб, форс, хинду- урду ва инглиз тилларини мукаммал ўрганади. 1896 йили Бирма орқали Қашқарга ўтиб, юртига етиб келади. Ибрат чет элдан қайтгач адабий-маърифий ишга астойдил киришади. У олти тилни ўз ичига олган «Луғати ситта алсина» номли луғат китобини ёзиб, 1901 йили нашр эттиради. Жадид мактабини очиб ўқитувчилигини давом эттиради. Ҳамом, чойхона қуради. «Матбааи Исҳоқия»ни очиб нашр ишларини йўлга қўяди. «Кутубхонаи Исҳоқия», «Фотография Исҳоқия» ва «Исҳоқия боғи» очиб оммани маърифий маданий тараққиётига хизмат қилади. Бироқ оммавий қатағон Ибратни ҳам четлаб ўтмади. 1937 йилнинг баҳорида Ибратни ҳам қамоққа олишди. 75 ёшни қоралаган шоир-маърифатпарвар шўролар ҳибсхонасида икки ой ичида, суди бўлмай қазо қилади. Ибрат – истеъдодли шоир. У-ўзбек, араб ва форс тилларида эркин ижод қилган. Шеърларини тўплаб девон тузган. Аммо мазкур девон топилани йўқ. «Илми Ибрат» шеърий тўплами 1909 йили ўз матбаасида нашр этилган.

Муяссар бўлса ул жонон, ато қилса ўшал Субҳон, Йўлида жон қилай қурбон, саҳар вақти чаман ичра. Ибратий, ьеҳабар бўлма, яна ғафлат била ўлма, Гуноҳи беадад қилма, саҳар вақти чаман ичра. Ибрат ниҳоятда иҳчам, байтлари бир-бирига жуда мутаносиб, ўзига хос композицияга эга ғазаллар ярата олган. Ғазаллардаги нафис ташбиқ сифатлашлар мазмун теранлигига хизмат қилган. У шўролар даврида ҳам ҳажвий асарлар яратишда давом этган. Эй, районга раис ўртоқлар, Давлат узра юринг бўлиб соғлар. Қуриди ўрик, олма, ёнғоқлар, Хўжасини қўйиб бағрига доғлар. Сайрашар эрди гул узра булбуллар, Булбул ўрниға қузғуну зоғлар. Ибрат ўз даврининг йирик муаррихи сифатида «Тарихи Фарғона», «Тарихи маданият» ва «Мезонус замон» асарларини, тилшунос сифатида «Жомеъ ул хутут» илмий асарини яратди. Бу асарда муаллиф ёзувларнинг энг қадимийси – пиктографик ёзувлардан, то сўнгги давр энг мукаммал ёзувларгача босиб ўтган тараққиёт босқинчиларини ёритиб беришга харакат қилган. Асар 132 бетдан иборат.

АДАБИЁТЛАР : 1. Мерос. (Ибрат. Тарихи Фарғона). Т. 1991 й. 2. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т. 2004 й. 3. Ибрат, Ажзий, Сўфизода,. Танланган асарлар. Т. 1999 й.

Похожие

Исҳоқхон Ибрат

Жадид педагогикаси намояндалари Исҳоқхон Ибрат (Исхокхон Ибрат)

Абдулла Авлоний ижодий фаолияти

Каримбек Камий ижодий фаолияти

Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти