Исҳоқхон Ибрат - Литература - Рефераты

Исҳоқхон Ибрат

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Исҳоқхон Ибрат (1862—1937) Режа: 1. Исҳоқхон Ибрат ҳақида замондошлари; 2. Ибратнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти; 3. Ибрат маърифатпарвар – олим; 4. Ибрат тараққийпарвар зиёли; 5. Ибрат ҳозиржавоб шоир; 6. Олим, шоирнинг илмий-адабий мероси.

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этган йирик алломалардан бири Исҳоқхон Ибратдир. У маърифатпарвар шоир, забардаст тилшунос, тарихшунос олим, илк ўзбек матбаачиларидан бири, сайёх, каллиграф, наққош, оташин публицист ва илғор педагогдир. Ибратнинг асли исми Исҳоқхон, отасининг исми Жунайдулладир. Ибрат унинг адабий тахаллусидир. Исҳоқхоннинг ўзига «Ибрат» тахаллусини олишнинг боиси шундаки, у ижодининг дастлабки йилларидан бошлаб маърифатпарвар шоир, олим сифатида ном чиқарди ва кишиларни замон илмидан, илғор маданиятдан, таълим-тарбиядан ўрнак олишга чақирди. Шунинг учун ҳам ўзига «Ибрат» тахаллусини танлади. Исҳоқхон 1279 ҳижрий (1862 милодий) йилда Наманган яқинидаги Тўрқўрғон қишлоғида туғилди. Унинг отаси Жунайдуллахўжа Суннатиллахўжа ўғли анча билимли соҳибкор боғбонлардан эди. У адабиётга, шеъриятга анча ихлос қўйган ва «Ходим» тахаллуси билан бирмунча шеърлар битган киши бўлган. Онаси Ҳурибиби, ўз даврининг ўқимишли, оқила аёлларидан бўлиб, ўз уйида қишлоқ қизларини ўқитарди. Ҳурибиби ҳам адабиёт ихлосманди бўлиб, у ҳам шеър ёзган. Лутфий, Алишер Навоий, Жомий, Бедил, Машраб каби буюк шоирларнинг асарларини мутолаа қилиш бу хонадон учун севимли машғулот ҳисобланарди. Оиладаги бундай ҳаётий вазият Исҳоқхонда адабиётга муҳаббатнинг эрта пайдо бўлиши учун асосий омил бўлди. 1870 йилда Жунайдуллахўжа вафот этиб, Исҳоқхон отадан жуда эрта етим қолди. Энди оила қийинчиликлари бутунлай онаси Ҳурибиби зиммасига тушди. Муштипар она отинлик қилиб зўр-базўр рўзғор тебрата бошлади. Ҳурибиби ўз мактабида ўқувчиларга дарсни ёд олдириш билан чекланмай қизларга ёзишни, ҳуснихатни ўргатар эди. Исҳоқхон ҳам ёшлигидан ҳуснихатга қизиқди ва ўзининг бўш вақтларини ана шу санъат сирларини ўрганишга бағишлади. Адабиёт ва санъатга зўр муҳаббат қўйган Исҳоқхон анча мукаммал саводга эга бўлгач, ўқишни давом эттириш учун

уни Қўқонга юборадилар. У Муҳаммад Сиддиқ Тункатор мадрасасига 1878 йилда ўқишга киради. Исҳоқхон Ибрат мадраса берадиган илмлар билан чекланиб қолмади. У ўқиш мобайнида буюк Шарқ мумтозлари асарларини мустақил тарзда қунт билан мутолаа қилди ва бу асарлар умрининг охиригача унга энг яқин ҳамроҳ бўлди. Исҳоқхон мадрасада араб ва форс тилларини чуқур ўрганиш билан бирга бўш вақтларида рус тилини ҳам мустақил ўрганди. Исҳоқхон Ибрат 1886 йилда Қўқон мадрасасини тугатиб, ўз қишлоғи Тўрақўрғонга қайтиб келди ва у ўз ижодини илғор ўқитувчи сифатида қишлоқда маърифат тарқатиш билан бошлади. Ўша йили у ўз қишлоғида мактаб очди. Исҳоқхон очган мактаб эски маҳалла мактабларидан анча фарқ қиларди. Исҳоқхон ўз мактабига нисбатан илғор бўлган товуш (савтия) методини татбиқ қилди ва усули савтиянинг эски метод тарафдорларидан ҳимоя қилди. 1887 йилда Ҳурибиби ўғлига Маккага олиб боришини илтимос қилади, ва улар йўлга отланадилар. Бироқ онаизорга ўз диёрига яна қайтиб келиш насиб этмади. У йўлда қаттиқ шамоллаб қолди. Олти ой бетобликдан сўнг Ҳурибиби Жидда шаҳрида вафот этди. Исҳоқхоннинг Шарқ мамлакатларига сафарга чиқишидан асосий мақсади, биринчидан онасининг ҳажга олиб бориш ҳақидаги илтимосини қондириш бўлса, иккинчидан чет эл халқлари ҳаёти, маданияти билан яқиндан танишиш, бу мамлакатларни ўз кўзи билан кўриш эди. Исҳоқхон онасини Жидда шаҳрида дафн этиб, Шарқ мамлакатлари бўйлаб саёҳатни давом эттирди ва Европанинг Истамбул, София, Афина ҳамда Рим сингари марказий шаҳарларида бўлди. Анча вақт Афғонистоннинг Кобул, Арабистоннинг Жидда каби йирик шаҳарларида истиқомат қилди. Арабистоннинг Макка шаҳридан Қизил ва Ҳинд денгизлари орқали Ҳиндистонга келди. 1892—1896 йилларда Ҳиндистоннинг энг катта порт шаҳарлари Бомбай ва калькуттада яшади. Исҳоқхон Ибрат у ерларда кўп ишлатиладиган арбаил лисонни, яъни тўрт тилни: араб, форс, ҳинд-урду ва

инглиз тилларини мукаммал ўрганди. У чет элларда ўша ерлик халқ ҳаётини, маданияти ва санъатини ўрганди. Шарқ мамлакатларига европаликлар орқали кириб келган Европа маданияти, тили ва санъати билан яқиндан танишди. «Луғати ситта-ал-сина», «Жомеъ хутут», «Тарихи Фарғона» каби илмий асарлари учун материаллар тўплади. У бу даврда Шарқ халқлари тиллари билан бир қаторда Ғарб халқлари тилларини ҳам билиш зарур деб ҳисоблади ва Арабистонда француз тилини, Ҳиндистонда инглиз тилини, шу билан бирга, энг қадимий финикия, яҳудий, сурия, юнон ёзувларини ўрганди. Исҳоқхон 1896 йилда Ҳиндистондан Бирма орқали Хитойга, сўнгра Қашқарга ўтди. Қашқардан ўз ватани Наманганга қайтиб келди. У чет эллардан бир қанча маданият ашёлари, Ҳиндистондан «Сантур» номли мусиқий асбоб олиб келди. Ибрат бу мамлакатлардан яна граммафон, турли миллат мусиқа ва қўшиқлари ёзилган пластинкалар олиб келди. Бу қўшиқ ва мусиқани ўз уйида ҳамқишлоқларига эшиттирган. Исҳоқхон Ибрат чет элларда олим ва фозил кишилар билан, улар қайси дин ёки қайси миллатга мансуб бўлишидан қатъи назар, яқин алоқада бўлди. Бу ҳақда у кейинчалик қуйидагиларни ёзади: «Ҳар бир заввор 1 ва аҳли фазл кишини кўрсам кайфият ва таълимот маолларини 2 андин сўрадим». Рус тили билан бир қаторда яқин шарқ ва ғарб тилларини анча мукаммал билган Исҳоқхон Ибрат бу муҳим масалада ҳам ўз халқига ёрдам қўлини чўзди. У олти тилдаги: арабча, форсча, ҳиндча, туркча, сартча (ўзбекча) ва русча сўзларни ўз ичига олган «Луғати ситта-ал-сина» номли мукаммал луғат китобини яратди. Муаллиф русча ёзув тизимини билмайдиганларга ҳам қулай бўлсин учун рус сўзларини араб ёзуви билан беради. Маълумки, рус ва Европа сўзларини араб ёзувида ифодалаш анча мураккаб иш, лекин Исҳоқхон Ибрат бу мураккаб ишни муваффақиятли ҳал қилди. Исҳоқхон Ибратнинг мазкур «Луғати ситта-ан-сина» асари бир неча йиллик саргузаштлардан сўнг 1901 йилда Тошкентда нашрдан чиқди. 1 Заввор — сафар =илувчи, ажнабий. 2 Маол — мазмун, натижа, о=ибат.

Мазкур луғат илғор педагоглар томонидан очилган усули савтия мактабларида ҳам рус тилини ўрганишда бирдан-бир дарслик қўлланма сифатида фойдаланиб келинди. Тилшунослик фанининг бу мураккаб соҳасида Исҳоқхон Ибрат анча мукаммал «Жомеъул хутут» («Ёзувлар мажмуаси») номли илмий асар яратди. Бу асарда муаллиф ёзувларнинг энг ибтидоийси пиктографик ёзувлардан, то сўнгги давр энг мукаммал ёзувларигача босиб ўтилган тарихий тараққиётни ёритиб беришга ҳаракат қилди. Олимнинг мазкур асари анчагина катта ҳажмда — 132 бетдан иборат бўлиб, 1912 йилда ўзининг босмахонаси «Матбааи Исҳоқия»да нашр қилинди. Исҳоқхон Ибратнинг тилшунослик соҳасида чуқур илмга эга эканлиги мазкур асарида намоён бўлди. Асарда пиктографик ёзувлардан кейин вужудга келган энг қадимий товуш-ҳарф ёзувлари: финикия, ҳинд, латин, арман, грузин, уйғурча ва бошқа қирқдан ортиқ ёзувлар, уларнинг келиб чиқиши, тараққиётè ҳàқèäà ìàúëóìîò áåðèëàäè. Èáðàò ôàқàò ўç âàòàíèäàãè ёçóâëàðíèíã намуналарини ўрганиш билан чекланмай араб мамалакатларидаги қадимий ёзувларни ҳам ўрганди, бу ёзувларни тўғри ўқишга ҳаракат қилди. У эрамиздан 2000 йил илгари финикия халқлари томонидан вужудга келтирилган ёзув ёдгорликларини, Кипр оролидаги ғорлардан топилган ёзув қолдиқларини ўз асарида акс эттирди. Ибрат ёзувлар тарихини ўрганар экан, товуш ҳарф ёзув тизими биринчи марта финикия халқлари томонидан яратилган ва бошқа қўшни халқлар: яҳудий, сурия, араб ёзувлари финикия ёзувлари асосида вужудга келган, деган илмий хулосага келди. Муаллиф ушбу асарида араб ёзувлари тарихи, уларнинг ривожланиш эволюциясига алоҳида тўхталади. У ўз текширишлари натижасида қуйидаги хулосага келади: араб ёзувлари финикия халқлари ёзувларидан келиб чиққан бўлиб, VII асрдан бошлаб икки шаклда куфи ва насҳ ёзувлари шаклида ривожланган. Куфи ва насҳ ёзувлари асосида нисбатан содда бўлган «сулс» ёзуви яратилди.

«Жомеъул хутут» асарида дунёда машҳур бўлган 41 хил ёзув тизими ҳақида, шу жумладан, араб хатининг сулс, тавкеъ, райхон зулф, хумоюн, турра каби шакллари ҳақида маълумот берилган ва шу билан бирга унда ҳуснихат санъатига оид фикрлар билдирилган. Ибрат ушбу асарида инглиз, француз, немис, латин каби чет тилларни ўрганиш ҳам илм-фан ва маданиятни эгаллашда катта роль ўйнашини алоҳида таъкидлайди. Исҳоқхон Ибратнинг жаҳон халқлари тарихига бағишланган мазкур «Жомеъул хутут» асарининг нашр этилиши, ўзбек матбаачилиги маданияти тарихида, ёзувлар тарихини ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлди. У ўзининг «Тарихи маданият» асарида хабар беришича, кейинги 20 йил ичида 14 та илмий тарихий, лингвистик, педагогик асарлар ва 30 йиллик поэтик ижодининг мажмуи бўлмиш «Девони Ибрат» шеърлар тўпламини яратди. Исҳоқхоннинг тилшуносликка оид «Луғати ситта-ал-сина», «Жомеъул хутут» асарларидан ташқари тарихшуносликка оид «Тарихи Фарғона», «Тарихи маданият» ва «Мезонул замон» илмий асарлари бизгача етиб келган. Исҳоқхон Ибрат «Тарихи Фарғона», «Тарихи маданият», «Мезонул замон» асарларида ҳам ўзининг педагогик-маърифатпарварлик қарашларини илгари сурди. Исҳоқхон ўзининг чет эл саёҳатида техника ва маданият ривожланган улкан шаҳарларда бўлди. У Туркистон шаҳарлари ҳам вақти соати етиб маданий шаҳар қаторидан ўрин олишига ишонди. Буни амалга оширишнинг бирдан-бир йўли илм-фандан, ўқиш-ўрганишдан деб билди. Исҳоқхон Ибрат 1886 йилда эски мактабларга нисбатан бирмунча илғор бўлган мактабни очди. 1907 йилда эса иккинчи марта қишлоқ болалари учун эски мактаблардан бутунлай фарқ қилувчи бепул янги усули савтия мактаби очди. Бу мактабда ўз фарзандлари Аббосхон, Ваққосхон, Фаёзхонларни ҳам 25 нафар қишлоқ болаларини ўқитди. Мактаб ўз уйида, ёруғ деразали хонага жойлашган бўлиб, у янгича ўқув қуроллари — парта, стол, стул, янги китоблар, дарсликлар, дафтар, доска кабилар билан жиҳозланганди, ўқиш- ўқитиш ишларини бўлса, у ўзи тузган дастури асосида олиб борди. Исҳоқхон

ўз мактабида ўзининг «Луғати-сита-ал-сина», «Санъати Ибрат қалами Мирражаб Бандий» асарларидан, Туркистонда рус-тузем мактабларининг асосчиси ва бундай мактаблар дарсликларининг биринчи автори С.М.Граменицский уч қисмдан иборат «Книга для чтения» (Ўқиш китоби), рус-тузем мактабларининг биринчи ўзбек ўқитувчиси ва бу мактаблар учун ўзбек тилида дарслик яратган Саидрасул Саидазизовнинг «Устод аввал», Али Асқар ибн Байрамали Калининнинг «Таълимус соний», Наманган рус-тузем мактабининг ўқитувчиси М.М.Орақуловнинг 1887 йилда нашр қилинган «Самоучитель» русского язўка для русско-мусульманских школ» каби дарслик ва қўлланмаларидан фойдаланди. Исҳоқхон янгича таълим-тарбия тизимининг ниҳоятда катта афзалликларини исботлашда кўпроқ ўзи эришган ютуқларга, ўзи амалиётга татбиқ қилган янги методларига таянади. Исҳоқхон ўз мактабига ҳафталик дарс жадвалини жорий қилди. Исҳоқхон илғор ўқитувчи сифатида болаларни мактабдан бездирувчи, уларда ўқитувчига нисбатан нафрат уйғотувчи тан жазосига биринчилардан бўлиб барҳам берди. Исҳоқхон фақат мактабда эмас оилада ҳам болани калтаклаб тарбиялаш ўта нотўғри усул эканлигини алоҳида таъкидлайди. Исҳоқхон Ибрат илғор педагоглар орасида биринчи «қалдирғочлардан» бўлиб, 1914 йилда Тўрақўрғонда рус мактаби очди ва уни «Учитель» номи билан атади. Бу мактабда 1916 йилгача Тўрақўрғон ва қўшни қишлоқлардан 30 нафар ўқувчи таҳсил кўрди. Ибрат бу мактабига рус ўқитувчиларни ҳам жалб қилди, ўзи ҳам ўқитувчилик қилди. Мактаб 1916 йилда ёпилди. Исҳоқхон Ибрат рус маданияти ва техникасини ўз кўзи билан кўриш мақсадида 1907 йилда Россиянинг Оренбург шаҳрига боради. У ердаги маданият, санъат ва техника янгиликлари билан яқиндан танишади. Исҳоқхон Оренбургдаги Гауфман деган матбаачидан, пулини 10 йил мобайнида тўлаш шарти билан кредитга (1901 йилда чиққан) литографик машина сотиб олади. Исҳоқхон литографик машина ва ҳарфларни жуда машаққатлар билан Оренбургдан Қўқонга поездда, Қўқондан Тўрақўрғонга

туяларда олиб келди. 1908 йилда ўзи қурдирган ҳаммом ўрнида «Матбааи Исҳоқия» ташкил қилди. Туркистоннинг чекка қишлоғида матбаанинг вужудга келиши ўзбек халқининг фан ва маданият соҳасидаги катта ютуғи эди. Бу литография ўз фаолиятини илм-маърифат тарқатишдан, мактаблар учун дарслик- қўлланмалар нашр қилишдан бошлади. У бу ерда биринчи марта 1908 йилда савод чиқаришга бағишланган «Санъати Ибрат, Қалами Мирражаб Бандий» асарини нашр қилди. Савод чиқаришда ва ҳуснихат намуналарини ўргатишда бу асарнинг аҳамияти шубҳасиз катта бўлган. Исҳоқхон матбаага нур таратаётган қуёшнинг тасвирини ишлаб, қуёш ичига “илм” сўзини ёзган. Бу билан маърифатпарвар Ибрат илмни нур сочаётган қуёшга ўхшатади. Бу рамзий белги матбаада чоп этилган китобларнинг кўпида мавжуд эди. Халқ ўртасида китоб ва турли рисолаларга талабнинг ортиши натижасида литография 1910 йилда Наманган шаҳрига кўчирилди ва типолитографияга айлантирилди. Бу даврда матбаа Туркистон миқёсида катта аҳамият касб этди, “Матбааи Исҳоқия”да катта ҳажмдаги асарлар ҳам нашр қилина бошланди. Исҳоқхоннинг ҳуснихатга, хат-савод чиқаришга бағишланган «Санъати Ибрат», «Қалами Мирражаб Бандий» рисоласи, «Илми Ибрат» номли шеърлар тўплами, ёзувлар тарихига бағишланган «Жомеъул хутут» каби маърифатпарварлик руҳи билан суғорилган рисола ва китоблари ўзи ташкил қилган матбаада нашр этилди. Наманган матбааси маҳсулотининг кун сайин ортиб бориши шаҳар ва қишлоқларда китоб дўконлари ва китоб бозорларининг бирмунча кўпайишига сабаб бўлади. 1910 йилдан бошлаб Наманган шаҳрида 13 та, Чустда 2 та, Попда 2 та, Янгиқўрғонда 1 та китоб дўкони очилди. Бу дўконларда асосан «Матбааи Исҳоқия»да нашр қилинган китоблар жуда арзон нархларда сотилар эди.

Маърифатпарвар Исҳоқхон халқнинг билим савиясини янада ошириш ниятида кутубхона ташкил қилишга киришади, у яна ташаббусни ўз қўлига олиб ўз уйида анчагина бой кутубхона ташкил қилди ва уни «Кутубхонаи Исҳоқия» деб атайди. Маълумотларга қараганда, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланувчи Юсуф Хос Ҳожибга тегишли «Қутадғу билиг» асарининг Наманган нусхаси, деб ном олган нодир қўлёзмаси «Кутубхонаи Исҳоқия»га мансубдир. Ибратнинг маърифатпарварликка оид фаолиятининг туб моҳияти шундаки, унинг хоҳ илм-маърифатга чорловчи шеърларида, хоҳ публицистик, хоҳ илмий асарларида, хоҳ амалий фаолиятида бўлсин, инсон тақдири биринчи ўринга олиб чиқилади. У ўз ижодида халқнинг иқтисодий- маданий ҳаётига хизмат қилувчи илм-фанни, техникани куйлайди. Шу нуқтаи назардан унинг «Тарихи чофхона», «Маданият ҳақида маснавий», «Туркистон аҳлига хитоб», «Газета хусусида», «Табрик Намангандин», «Қалам», «Тарихи манзумаи вагон Ибратдин ёдгор», «Муҳаммаси Ибрат» каби шеърлари айниқса диққатга сазовордир. Шоир бу шеърларида илғор фан-техника, маданиятнинг оташин куйчиси сифатида майдонга чиқиб, мамлакатни, халқни қолоқликка етакловчи амалдаги қонун-қоидаларни кескин фош қилади. Исҳоқхон Ибрат ўз шеърларида халқ фарзандларини дунёвий билимлардан баҳраманд қилишга чорлайди: Ўқингиз илми ҳикмат сизга бу иш катта ибратдур, Агар илм ўрганурсиз барча ишда сизга нусратдур. Агар илм ўлмаса, нодон умри барча кулфатдадур. ... Маданиятни топадурғон ва юргизадурғон асбоби илм экан, илм бўлса мактаб бирла бўлур. Мактаб бўлмаса оламни ваҳшият тутиб, ҳамма хароб бўлуб иш қўлдан кетар. Энди лозим бўлдики, маданият илм билан, илм эса

мактаб билан бўлур... Мактаб бўлмаса бу оламда маданият жорий бўлмайдур, дейди. Исҳоқхон хотин-қизлар озодлиги, уларнинг эркаклар билан бир қаторда илм олишлари, меҳнат қилишлари учун кураш олиб борди. 1919 йилда унинг ташаббуси билан Наманганда ўзбек аёллари учун биринчи марта янги мактаб очилди ва Исҳоқхоннинг таклифи билан Ҳусаин Макаевнинг равиқаси Фотима Макаева ўзбек аёлларига дарс бера бошлади. Исҳоқхон Ибрат аёллар, ёшлар ўртасида мактабнинг аҳамияти, илм-фан ютуқлари ҳақида суҳбатлар, маърузалар уюштириб турди. Исҳоқхон Ибрат бу даврда ижодий иш билан бир қаторда жамоат ишлари ҳам олиб борди. У қишлоқни ободонлаштириш, маориф, маданият, таълим-тарбия ишларини тубдан яхшилашда фаол қатнашди. Мактаблар очиш, малакали ўқитувчи кадрлар тарбиялаб етиштириш, ёппасига саводсизликни тугатиш, халқ фарзандларини мактабларга тортиш ишларида фаол иштирок этди. Исҳоқхон Ибрат 1937 йилда 75 ёшида вафот этди. Ижодкор халқимиз фан, техника, маданият, адабиёт ҳамда педагогикамиз тараққиёти тарихидаги улкан хизматлари учун Тўрақўрғон тумани марказидаги 44-ўрта мактабни унинг номи билан аташга қарор қилди. Маърифат дарғаси, оташин шоир, олим ва моҳир ўқитувчи, шубҳасиз, ана шундай таҳсинга лойиқдир, албатта.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Исҳоқхон Ибрат ижодий фаолияти

Жадид педагогикаси намояндалари Исҳоқхон Ибрат (Исхокхон Ибрат)

Сўфизода ( суфизода )

Сўфизода ( суфизода )

Фурқат ижоди