Мақсуд Шайхзода ижоди (Максуд Шайхзода ижоди) реферат - Литература - Рефераты

Мақсуд Шайхзода ижоди (Максуд Шайхзода ижоди) реферат

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Р е ж а 1. Мақсуд Шайхзода ижодининг озарбайжон ва ўзбек адабиётларида тутган ўрни. 2. Мақсуд Шайхзоданинг таржимаи ҳоли. 3. Мақсуд Шайхзоданинг озарбайжон тилидаги илк ижоди. 4. Мақсуд Шайхзоданинг ўзбек тилидаги поэзияси. 5. Мақсуд Шайхзода драмалари. 6. Мақсуд Шайхзода ижодининг танқид ва адабиётшуносликдаги талқини.

Мақсуд Шайхзода (1908-1967) Мақсуд Шайхзода ХХ аср ўзбек адабиёти тараққиётига сезиларли ҳисса қўшган истеъдодли шоир, драматург, адабиётшунос олим, таржимон ва моҳир педагогдир. У 1908 йилнинг 25 октябрида Озарбайжоннинг машҳур Ганжа вилоятидаги Оқтош шаҳрида табиб оиласида дунёга келган. Миллати озарбайжон бўлган бу йигит 1921-1925 йилларда Бокудаги Дорулмуаллиминда Абдулла Шоиқ, Ҳусаин Жовид каби машҳур шоирлардан таълим олган. Сўнг Доғистондаги Дарбанд, Бўйноқ шаҳарларида ўқитувчилик қилган ҳамда Боку Педагогика институтининг сиртқи бўлимини тугатган. Ўша йиллари Шайхзода баъзи қарашлари учун ноҳақ равишда миллатчиликда айбланиб, 1928 йилда Тошкентга сургун қилинади ва умрининг охиригача шу ерда қолиб кетади. Ўзбекистонда Шайхзода Наримонов номли мактабда дарс берди, “Шарқ ҳақиқати”, “Қизил Ўзбекистон”, “Ёш ленинчи” газеталарида ишлади. 1933-1935 йилларда у Ўзбекистон Фанлар Комитети аспирантурасида ўқиди, сўнгра тил ва адабиёт институтида илмий ходим (1935-1938 йиллар) сифатида тадқиқот ишлари олиб борди. 1938 йилдан то умрининг охиригача Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика институтида ўзбек адабиёти тарихидан дарс берди. Мақсуд Шайхзода Озарбайжондалик чоғидаёқ бадиий ижод соҳасида машқлар қила бошлаган бўлиб, 1921 йилда “Коммунист” газетасида “Қизил аскар қўшиқи” сарлавҳали биринчи шеъри босилиб чиққан эди. 1923 йили озарбайжон тилида унинг “28

апрель инқилоби” драмаси нашр этилган бўлиб, ҳаваскорлар томонидан саҳнага қўйилган, лекин бадиий жиҳатдан заиф бўлганлиги учун кейинчалик бирон марта ҳам қайта босилмаган эди. 1927 йилда Шайхзоданинг Озарбайжондаги “Маориф ва маданият” журналида “Наримон ҳақинда халқ масали” деган илк достони эълон қилинган бўлиб, у ёш шоирнинг ҳаётни кенгроқ кўламда қамраб олишга интилаётганлигидан, изланишлар жараёнини бошидан кечираётганлигидан далолат берарди. Тошкентда Шайхзода ўз она лисонига жуда яқин бўлган ўзбек тилида ижод қила бошлайди ҳамда бадиий адабиёт оламидаги изланишларини давом эттиради. Шу изланишларнинг дастлабки самараси сифатида 1929 йилда “Шарқ ҳақиқати” газетасида Шайхзоданинг “Трактор” деб аталган ўзбек тилидаги биринчи шеъри босилиб чиқади. Бу шеър бадиий жиҳатдан заиф бўлса-да, ёш шоирнинг ўз олдига инсон меҳнатини улуғлаш учун муносиб ташбеҳлар топишга интилишдек эзгу мақсад қўйганлигидан гувоҳлик берар эди. Шундан кейин бирин-кетин ёш шоир Мақсуд Шайхзоданинг шеърий китоблари нашр этилади. Улар жумласига “Лойиқ соқчи” (1932), “Ўн шеър”, “Ундошларим” (1933), “Учинчи китоб” (1934), “Жумҳурият” (1935), “Ўн икки”, “Янги девон” (1937), “Сайлов қўшиқлари” (1938) шеърий тўпламлари киради. Мазкур китоблардаги шеърларида Шайхзода рус мумтоз поэзиясидан, айниқса, В.В.Маяковский ижодидан таъсирланиб, ўзбек адабиётида эркин вазнни қўллай бошлади ҳамда рус ва шарқ шеърияти анъаналарини чамбарчас чатиштириб юборишга муваффақ бўлди. Натижада, ҳаётда эришилаётган ютуқлар,

ўлкамизнинг гўзал табиати, оддий одамларнинг кундалик ташвишлари, меҳнати ва муҳаббати масалалари Шайхзода шеърларидан катта ўрин ола бошлади. Айниқса, Шайхзода ўзбек кишисининг бой маънавий дунёсини ўзига хос, такрорланмас рангларда очиб беришга интилди. Унинг шеърларида жўшқин публицистик руҳ фалсафий теранлик билан қўшила бошлади. Дастлабки тўпламларга кирган шеърларнинг аксарияти давр ва сиёсат билан боқланганлиги, замон руҳи уфуриб турганлиги, қофия ҳамда вазнда ғализликлари борлигига кўра ажралиб кўзга ташланар эди. Бунга иқрор бўлмоқ учун “Жумҳурият” шеъридан қуйидаги мисраларни ўқиш кифоя: Буржуа ойнагидан кўзинг албатта, Сайр этаркан, ростликни четда. Биз ясаган инқилоб куррадан катта... Севгили жумҳурият олтин каби жой Энг Улуғ боёнлардан минг марта биз бой! Илк китобларидаги шеърларида Шайхзода ҳали гўё ўзига мос услуб, овоз қидирарди, шунинг учун ҳам айни бир сўзни ёки ташбеҳни қайта-қайта қўллар, машқдан-машққа кўчирарди. Бунга иқрор бўлмоқ учун “Юлдузларга бўлдим ҳамсоя” шеъридан қуйидаги мисраларни ўқиш мумкин: Уч Ватан, уч Ватан, Яшин каби тез, Илонлар бошини Яшин каби эз!

Унинг дастлабки китобларида ҳали изланишлар давом этаётгани шунда кўринардики, шоир ўзига ёқиб қолган тасвирий воситаларни, тимсолларни шеърдан-шеърга кўчирар ёки айни бир асарнинг ўзида қайта-қайта такрорлар эди. Бунинг мисоли “Ватан” шеърида учрайди: Ёндирмоқчи бўламан лабимдаги Папиросни Осиё қуёшидан, - Худди шу тимсолни ёш шоир “Юртим” шеърида мана бу тарзда такрор қўллайди: Бунга файз ёғдирар сендаги оташ, Сендан папиросни тутатай йўлдош. 30-йилларда Шайхзода кўплаб достонлар яратиб, ўша давр руҳини, сиёсий вазият ҳароратини ўзича ифодалашга уринди. Бундай асарлар жумласига “Ўртоқ мулк”, “Чироқ”, “Ўртоқ”, “Мерос”, “Тупроқ ва ҳақ” сингари достонлар киради ва шоирнинг мазкур жанрда жиддий муваффақиятга эришмаганлигидан далолат беради. Мақсуд Шайхзоданинг ижодий изланишлари уруш йиллари бирмунча яхшироқ самаралар берди, яъни унинг бадиий жиҳатдан муваффақиятлироқ асарлари туғилишига олиб келди. Уруш йиллари Шайхзоданинг “Кураш нечун?”, “Жанг ва қўшиқ”, “Кўнгил дейдики” каби шеърий тўпламлари, “Ўн бирлар”, “Женя”, “Учинчи ўқил” достонлари эълон қилинди. Уларда шоир инсон руҳий дунёсига чуқурроқ киришга ва душманга нафрат ҳамда Ватанга муҳаббат туйғуларини таъсирчан шаклларда ифодалашга

муваффақ бўлди. Худди шундай ифоданинг ёрқин намунаси сифатида Шайхзоданинг “Кураш нечун” шеърини эслаш кифоя: Эртанинг иқболи кечадан базўр, Бу кундан кечамас эрта туғилар. Шу учун, шу учун муқаддас кураш, Ўғри пачоқлангач, дермиз: “Бас, кураш!” Зафарнинг нашъасин тотиган эрлар: “Эрк десанг, урушда енгиб чиқ!” – дерлар! Шу каби шеърлар, машҳур тарихий шахс Йўлдош Охунбобоев ҳақидаги “Оқсоқол” достони Шайхзоданинг уруш йиллари изланишлар палласидан ўтиб, ҳақиқий ижод йўлига кирганлигидан гувоҳлик берар эди. Унинг бадиий адабиётдаги энг қийин жанр ҳисобланувчи драмага мурожаат қилиб, уруш йиллари “Жалолиддин” пьесасини яратиши ҳам худди шу хулосани тасдиқларди. Шайхзоданинг илк драмаси ўз вақтида ғоявий жиҳатдан қораланган эди. Танқидчиликда мазкур асарда Жалолиддин сиймоси идеаллаштирилганлиги қораланиб, муаллифга ноҳақ айблар қўйилганди. Халқнинг мўғул босқинчиларига қарши кураши манзараларини гавдалантирувчи “Жалолиддин” драмасида аслида ғоявий хатолар йўқ эди. Фақат бу пьеса бадиий жиҳатдан мукаммал эмас эди, чунки ундаги кўпчилик воқеалар хусусан, Жалолиддиннинг синглисига алоқадор сюжет чизиғи драманинг асосий йўналишига, руҳига муваффақиятли равишда чатиштириб юборилмаганди. Бундай нуқсоннинг бўлиши табиий эди, албатта, чунки мазкур асар муаллифнинг драматургия соҳасидаги илк тажрибаси ҳисобланарди.

Энди ижоднинг ҳақиқий йўлига кирган вақтларда, яъни урушдан кейин Шайхзода ҳаётида фожиали воқеалар юз берди. 1952 йил сентябрь ойида Шайхзода қамоққа олинади. Унга асарларида аксилинқилобий ғоялар мавжудлиги, ўзи эса шундай яширин ташкилот етакчиси деган айб қўйилди. Бу айбномага ўша даврнинг ҳаммага маълум ва машҳур бўлган 12 зиёлиси шоҳидлик беради. Оқибатда Шайхзодани халқ душмани сифатида Тошкент вилоят суди 25 йил қамоқ жазосига, уни ўтагач, 8 йил фуқаролик ҳуқуқидан маҳрум этишга ҳукм қилади. Сталин ўлимидан кейин ҳаётда юз берган ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда Шайхзода 50- йилларнинг ўрталарида қамоқдан қайтиб келади ва ижодида янги, яъни етуклик босқичи бошланади. Энди у ғоявий-бадиий жиҳатдан анча мукаммал асарлар яратиш палласига киради. Худди шундай етуклик даври бошланганлигидан гувоҳлик берувчи асарлар сифатида унинг “Йиллар ва йўллар” (1961), “Шеърлар” (1964), “Хиёбон” (1967) каби шеърий тўпламлари босилиб чиқади. Бу китобларга кирган шеърларнинг асосий хусусияти шунда эдики, уларда шоирнинг ҳаёт, замон, инсон, санъаткор ҳақидаги фалсафий қарашлари, ўйлари теранлашган эди: Кошки эди қўшиғим бир пиёла сув бўлса, Чанқоқини босгали йўловчига тутилса! Шундай қўшиқ саналгай сафарнинг қатновчиси, Шундай шоир бўлолгай гўзаллик яловчиси! Худди шу хусусиятни шоирнинг “Тошкентнома” номли достонида (1958 йил) ҳам яққол кўриш мумкин. Унда муаллиф кўпроқ Тошкент шаҳрини мадҳ этса-да, асосий эътиборини шу ерда

яшовчи кишилар руҳини, ўй-кечинмаларини очишга, ҳаётнинг моҳияти, яшашнинг мазмуни тўғрисидаги фалсафий фикрларини ифодалашга қаратган эди: Ҳар қачон, ҳар қайда дейилса “Тошкан”, Дегайсан ёзларга ёзлар туташган, Ҳа, “Тошкан” дейилса, эсга келар ёз... Ҳа, “Тошкан” дейилса, қуёш эсда шай. Қуёшки, умрзоқ авлодга дамсоз, Бу ерда ҳамма дер: - “Қуёшча яшай”... Шаҳарлар боқийдир, умр – ўткинчи, Дарёлар собитдир, сувлар – кўчкинчи. Ижодининг етуклик даврида, аниқроғи, 60-йилларда Шайхзода ўзининг шоҳ асари бўлмиш “Мирзо Улуғбек” трагедиясини яратади. Унда Амир Темурнинг машҳур набираси Мирзо Улуғбек ҳаётининг сўнгги йиллари жонлантирилган бўлиб, мана шу буюк олим ва фожиали тақдир эгаси ҳисобланган шоҳнинг сиймоси, курашлари, изтиробга тўлиқ руҳий кечинмалари, оламшумул фикрлари таъсирчан манзараларда, зиддиятларда, урушлар гирдобида, шекспирона бўёқларда гавдалантирилган эди. Мазкур сиймо тасвири орқали муаллиф ўзининг адолатли ҳукмдор ва улуғ олим ҳақидаги эзгу қарашларини, шу хусусдаги замонлар идеалини юзага чиқаришга интилган эди. Фақат трагедияда шўро замонидаги ҳаддан ортиқ даражада синфий ёндашувлар тазйиқида драматург тарих ҳақиқатига зид ҳолда Хўжа Аҳрор қиёфасини ўта реакцион ва мутаассиб қилиб кўрсатган эди. Шунга қарамай, умумий

савиясига кўра Фитратнинг “Абулфайзхон” тарихий трагедиясидан кейин ўзбек адабиётида мазкур жанрда яратилган иккинчи жиддий намуна ҳисобланувчи “Мирзо Улуғбек” пьесаси 60-йиллар драматургиясининг энг салмоқдор ютуқлари қаторидан ўрин олди. Деярли бутун ижодий йўли давомида Шайхзода танқид ва адабиётшунослик билан ҳам шуғулланди. У 1948 йилда Алишер Навоий лирикасининг бадиий хусусиятлари ҳақида номзодлик диссертациясини ёқлади ва улуғ ўзбек шоири ижодига оид кўплаб илмий асарлар эълон қилди. Улар жумласига “Навоийда лирик қаҳрамоннинг характеристикасига доир” (1947), “Навоийнинг бадиий услуби ҳақида” (1958) сингари мазмундор мақолалари киради. Шайхзоданинг Бобур, Муқимий, Фурқат, Ойбек, Ғафур Ғулом ва бошқа адиблар ижоди ҳақидаги тадқиқотлари ҳам катта илмий қийматга эга эканлиги билан ажралиб туради. Шайхзода ижодининг бир қисмини бадиий таржималар ташкил қилади. У А.С.Пушкиннинг “Моцарт ва Сальери” пьесасини, “Мис чавандоз” достонини, М.Ю.Лермонтов ва Н.А.Некрасов шеърларини, В.В.Маяковский достонларини, Шота Руставели, Низомий Ганжавий, Фузулий, Мирза Фатали Охундов, Шекспир, Байрон, Гёте, Эсхил, Эзоп асарларини ўзбек тилига таржима қилди. Мақсуд Шайхзоданинг биринчи шеърий тўплами «Ўн шеър» номи билан босилиб чиққан эди. Кейин унинг «Ундошлар» (1933), «Учинчи китоб» (1934), «Жумҳурият» (1935) каби тўпламлари эълон қилинади. Уруш йилларида эса «Кураш нечун», «Жанг ва қўшиқ», «Кўнгил дейдики...», рус тилида «Сааз», «Грозаю рожденўе», «Сердце говорит» каби тўпламлари босилади. Бундант

ташқарии, Й.Охунбобоев ҳақидаги «Оқсоқол», ҳарбий мавзудаги «Ўн бирлар», «Женя», «Учинчи ўғил» каби достонларини, «Жалолиддин Мангуберди» (1944) драмасини яратади. 1956-1966 йилларда «Чорак аср девони» номи билан танланган асарларини, «Тошкентнома» достонини, «Йиллар ва йўллар», «Хиёбон» тўпламларини эълон қилади. «Мирзо Улуғбек» трагедиясини 1964 йил эълон қилади. Демак, Мақсуд Шайхзода кўпқиррали истеъдод соҳиби ва ХХ аср ўзбек адабиётининг йирик намояндаларидан бири ҳисобланади.

А д а б и ё т л а р Шайхзода асарлари : 1. Асарлар. 6 томлик. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1969-1974. Шайхзода ижоди ҳақида : 2. Зокиров М. Мақсуд Шайхзода. Адабий-танқидий очерк. 3. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1969. 4. Ғафуров И. Ўртоқ шоир Мақсуд Шайхзода ижодиёти. Т., 5. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1975. 6. www.ziyonet.uz 7. www.google.co.uz

Похожие

Зулфия ижоди реферат referat

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди реферат

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди 2 реферат

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Махтумқули ижоди