Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди реферат - Литература - Рефераты

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди реферат

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди РЕЖА : 1. К.Хоразмий ижодининг ўрганилиши; 2. Шоир яшаган давр ва адабий муҳит; 3. К.Хоразмийнинг таржимаи ҳоли; 4. К.Хоразмийнинг ижодий мероси.

Таянч тушунчалар. Теократик тузум, хаттотлик санъати, девон тузиш тартиби, тошбосма ва қўлёзма китобат, мусаввирлик, оҳанг ва нота, шеърий ҳасби хол ёзишнинг сабаблари ижтимоий-ҳаётий муҳит ҳақида шеърий назмий фикр билдириш ва унинг омиллари ҳақида шарҳ. К.Хоразмий ижодини унинг ўз замондошлари юқори баҳолаганлар. Тарихчи олим ва шоир Огаҳий Комил Хоразмий ижодининг аҳамияти тўғрисида сўзлаб, уни «фазл ва ҳунар аҳли орасида мумтоз» деб баҳолайди. Чунончи Огаҳийнинг «Гулшани давлат» китобида К.Хоразмий ҳақида шундай дейилади: «Наврас фикр ва тоза табъшуародин, фазл ва ҳунар аҳли орасинда мумтоз Паҳлавон Ниёзким, фозиллар гуруҳи ичра тақаллуси Комилдир». Аҳмад Табибий ҳам 1908 йилда тузган «Мажмуатуш - шуаро» тазкирасида К.Хоразмийга машҳур шоирлар қаторидан жой ажратган. К.Хоразмийнинг бир қанча асарлари Тошкентда «Туркистон вилоятининг газети»да нашр этилган. Шунингдек Б.Раҳмонов ва М.Юсуф Девозодаларнинг 1925 йилда Москвада нашр этилган «Хоразм мусиқий тарихчиси» китобида К.Хоразмий мусиқий маданиятимизнинг машҳур арбобларидан бири сифатида тилга олинади. В.Беляевнинг 1933 йилда Москвада босилган «Ўзбек мусиқа асбоблари» номли асарида К.Хоразмийнинг мусиқа соҳасидаги хизматлари талқин этилган. Унинг адабий ижоди ҳақида маълумот берувчи мукаммал асарлар асосан қирқинчи йилларда пайдо бўлди. Бу жиҳатдан адабиётшунос олим Шарафуддиновнинг 1945 йилда олий ўқув юртлари учун Тошкентда нашр этилган «Ўзбек адабиёти тарихи хрестоматияси»ни эслаш кифоя. Шундан сўнг К.Хоразмий номи шоир ва мадаият арбоби сифатида мактаб ва олий ўқув юртлари дастури ва дарсликларида тилга олиниб, унинг ижоди тарғиб қилина бошланди. Чунончи, М.Юнусов 1947 йилда К.Хоразмий ижоди ҳақида номзодлик диссертацияси ёқлаб, 1960 йилда шу диссертация асосида шоир яшаган даврни, унинг ҳаёти ва ижодини акс эттирувчи «Комил Хоразмий»

номли китобчасини нашр эттирди. Шоирнинг «Танланган асарлари» биринчи марта Тошкентда 1961 йилда нашр этилган. Марказий Осиё хонликларида бўлгани каби Хева хонлигида ҳам теократик идора усули жорий этилган эди. Бу идора усулига кўра, дин сиёсий ҳокимият кучига эга бўлиб, дин аҳллари – шайҳлар, қозилар, эшонлар мамлакатни идора қилиш ишига бевосита иштирок этар эдилар. Феодал идора усулининг энг қабиҳ кўринишларидан бўлган бу идора усули ҳукумронлик қилган мамлакатда халқ, бойлар ва дин аҳллари зулми остида аёвсиз эзилар эди. Бу даврда тамагирлик, порахўрлик давлат сиёсатига айланиб қолган эди. Ундан ташқари хонлик махкамаси томонидан жорий қилинган солиқларнинг тури 25га етган эди. Чунончи, «беъор»-ариқ ва анҳорларни тозалатиш c олиғи; «солғут»- ер солиғи; «чопар пули»-солиқларни йиғиш бошланиши ҳақида хабар қилувчига бериладиган пул; «милтиқ солиғи»-яроқ-аслаҳа олиш учун йиғиладиган солиқ; «качу»-дамбаларини таъмирлаш пули; «Отланиб»-хоннинг ови учун йиғиладиган пул; «туман пули»-амалдорлар учун йиғиладиган пул; «Мушрифона»-ер ўлчовчи ва ҳосилни аниқловчи учун йиғиладиган пул; тутун пули, қаровул пули, тарози пули, улоқ тутув ва хоказо. Бу солиқлар халқни қашшоқлаштиради. Шунинг учун халқ ғазабланиб, инсофсиз амалдорларга, қулфурушликка қарши бош кўтарди. Ҳамма томонлама заифлашиб қолган Хива хонлигини Рус армияси 1873 йили осонгина босиб олиб, ўзига вассал қилган. Энди халқнинг турмуши янада оғирлашади, айни пайтда Хоразмга рус сиёсатининг, маданиятининг кириб келиши прогрессив аҳамият касб этади. Илғор зиёлилар орасида сулхпарвар, рус маданиятига мойиллар қатлами пайдо бўлди. Айниқса Хевада рус тузем мактаблари ва типографиянинг очилиши уларнинг сонини кўпайтирди. А.Навоий, М.Хоразмий, Огаҳий анъаналарига суяниб ижод қилаётган К.Хоразмий, Баёний, Мирзолар ижодида рус демократик адабиёти ва маданиятининг таъсири ўлароқ миллий реслистик руҳдаги тараққийпарварлик анъаналари асосига қурилган илғор демократик адабиёт майдонга келди. У ёрқин истиқболга эга бўлган муҳим ижтимоий ғояларни

илгари сурувчи илғор адабиёт бўлди. К.Хоразмий ана шу адабиётнинг пешқадам намоёндаларидан бири бўлиб, Хоразмдаги мураккаб тарихий вазиятда, тенг бўлмаган адабий жараёнлар кураши муҳитида яшаб ижод этди. К.Хоразмий 1825 йили Хива шахрида мударрис Абдулла Охунд оиласида туғилган. Унинг исми Ниёзмуҳаммад бўлиб, тахаллуслари – мусиқий асарларда “Паҳлавонниёз”, тарихий асарларда “Матниёз”, адабий асарларда эса Комил Хоразмий бўлган. К.Хоразмий Хивадаги мактаб ва мадрасаларда тахсил кўрган. Илми- толиблик даврда отадан етим қолади. У мадраса тахсилини икки йилга тўхтатиб, она томонидан бобоси савдогар Хўжаш Макрам қўлида хизмат қилиб рўзғор тебратишда онасига ёрдам беради. Сўнгра тахсилни давом эттириб муваффақиятли якунлайди. У мадраса дастурига мувофиқ араб ва форс тилларини мукаммал ўзлаштиради. К.Хоразмийда санъат ва адабиётга бўлган ҳавас эрта уйғонган эди. Илми толиблиги даврида Шарқ мумтоз адабиёти билан танишуви унинг адабиёти ва санъатга бўлган хавасини кучайтириб юборди. Улуғ Алишер Навоий назмиётини алоҳида муҳаббат билан мутаола қилди. Унга эргашиб ўзи ҳам шоирлик ҳавасида шеър машқ қила бошлайди. У толиблик кезларида санъатнинг бошқа соҳаларида ҳам ўз қобилиятини кўрсата бошлаган: у хаттотлик ва машшоқликда ҳам эътибор қозонади. К.Хоразмийнинг бундай кўп қиррали истеъдодини кўрган сарой аҳли уни хизматга таклиф қилади. У дастлаб 1856-65 йилларда хукмронлик қилган Хива хони Саид Муҳаммадхон замонасида саройда мирза – хаттот вазифасида ишлади. Сўнгроқ 1865 йилда тахтга ўтирган Муҳаммад Раҳимхон II Феруз замонасида эса мирзабоши вазифасини бажарган. 1873 йилда Рус харбийларининг Хива хонлигига қилган юришида ҳам К.Хоразмий мирзабоши эди. Руслар Хивани босиб олиб, хонини вассал сифатида ўз тахтида қолдирганларидан кейин К.Хоразмийни девонбеги вазифасига тайинлашади. К.Хоразмийнинг бу даврларда халқ ва мамлакат олдидаги тарихий хизматлари катта бўлган. Айни пайтда у хаттотлик ва мусиқа билан ҳам шуғулланган ва бу соҳаларда ҳам катта шухрат топган. К.Хоразимий ўша давр

маданий ҳаётида китоб тузиш ва тарқатишда муҳим роль ўйнаган хаттотликда кўп шогирдлар етиштирган устоз даражасига кўтарила олган эди. Унинг тарбиясида –Муҳаммад Паноҳ, Худойберган Мухрхон, Мухаммадшариф Тарро, Матёқуб Харрот ва нихоят, шоир ўғли Муҳаммад Расулларни кўрсатиш мумкин. Айни пайтда К.Хоразимий Петербург ва Тошкентда рус мусиқий нотасини ўрганиб, ундан андоза олиб ўзбекча нота кашф қилди. Уни «танбур нотаси» деб номлади. К.Хоразимий бу янги системада куйларни ёзиб олиш учун халқ ўртасида энг машхур бўлган мусиқа асбобларидан бири танбурдан фойдаланган. К.Хоразмий бу нотада «Рост» мақомининг бош қисмини ёзиб улгурган. Шоирдан кейин унинг ўғли Муҳаммад Расул отаси бошлаган ишини давом эттиририб, Хива «Шашмақом» ининг ҳаммасини шу нотада ёзиб олган эди. Бу мақом ноталари икки катта китобдан иборат бўлиб, бизгача сақланган. У бастакор сифатида куйлар ҳам яратган. Унинг «Рост» мақомига боғлаб яратган куйларидан «Мураббаи Комил» ва «Пешрави Феруз» куйларининг нотаси бизгача етиб келган. Шундай қилиб К.Хоразмий шоир сифатида адабиётимиз тарихида ўзига муносиб ўрин эгаллаш билан бирга, хаттот, мусиқачи-мусиқашунос ва давлат арбоби сифатида ҳам ўтмиш маданиятимиз тараққиётида маълум хизматлари билан шухрат қозонган. Таржимон сифатида тарихда қолган. К.Хоразимий поэтик ижод билан шуғулланар экан, у мумтоз адабиётимиз анъанасини давом эттириб, ғазал, мухаммас, мусаддас, маснавий, рубоий, қасида каби турларда асарлар яратар экан, унинг ижодида адабиётимизда кам учрайдиган мусаббаъ, баҳри тавил каби шеърий шаклларнинг ҳам характерли намуналари учрайди. Комил Хоразмий ўз асарларини тўплаб, девон тузган. Унинг девони бизгача турли вариантларда, қўл ёзма ва тошбосма шаклларида етиб келган. Бундан ташқари, XIX асрнинг охири, ХХ асрнинг бошларида Хоразмда тузилган қўлёзма баёзларнинг деярли ҳаммасида Комил Хоразмий шеърларидан намуналар учрайди.

К.Хоразмийнинг девони шоир ҳаёт вақтидаёқ нашр этилган. шоир девонининг биринчи нашри 1881 йилда Хива литографиясида босилган. Бу девон 204 бетдан иборат бўлиб, 1773 байтни ўз ичига олади. Шоир девонининг иккинчи нашри ҳам шу Хива литографиясида 1895 йилда босилган.бу девон ҳам шоир ёзган ҳамма шеърларни ўз ичига олмаган бўлса ҳам, олдинги нашрига нисбатан анча тўлиқдир. Девоннинг иккинчи нашри 232 бетдан иборат бўлиб, 2850 байтдан иборатдир. К.Хоразмий девонининг учинчи нашриэса Тошкентда, шоир вафотидан сўнг 1909 йилда босилган. «Девони мавлоно Комил маъ таворихи шоҳони Хоразм» деб аталган бу китоб, афтидан, Комил Хоразмий асарларини тўплаш ва нашр этиш мақсадида тузилмаган бўлса керак. бу девонга шоир асарларининг маълум қисмигина – 2399 байти киритилган. Шундай қилиб, шоирнинг ҳаётлигида Хивада нашр қилинган иккала девон ҳам, Тошкентда нашр қилинган учинчи девон ҳам Комил Хоразмий асарларининг тўлиқ тўплами эмас. Комил Хоразмий асарларини ўз ичига тўла олган девонлар бизгача қўл ёзма ҳолда етиб келган. Улар Ўз.Р.Ф.А. Шарқшунослик институти ҳазинасида сақланаётган девонлардир. Бу девонларнинг биринчиси ўзининг тўлалиги билан ажралиб туради. У 280 бетдан иборат бўлиб, 3680 байтни ўз ичига олган, у ҳар жиҳатдан шоир асарлари тўпламининг асосли ва ишончли нусҳасидир. К.Хоразмий ўз шеърларини икки тилда – ўзбек ва форс-тожик тилларида ёзган. Шубҳасиз, унинг адабий меросида ўзбек тилида ёзилган шеърлар кўпчиликни ташкил қилади. К.Хоразмий асарларини ХХ асрда талаб даражасида бўлмаса ҳам ўрганилди. Унинг асарларидан намуналар дарсликларга таскираларга киритилди. 1961 йили «Танланган асарлари» нашр қилинди. Бу тўпламда шоирнинг 36 та шеъри-ғазал, муҳаммас, маснавий, рубоий ва фардлари нашр этилди. К.Хоразмий лирикасида қатор оригинал мазмунга эга бўлган ва жонли ҳис- туйғуларни жозибадор услубда ифода қилган бир қатор асарлар учрайди. Кулмадинг бир, то мани юз қатла гирён қилмадинг, Тутмадинг бир жом, то кўнгул тўла қон қилмадинг. Ёки

Сирри ишқинг, неча пинхон туттим элдин, эй пари, Қўймадинг Комилни то расвойи даврон қилмадинг. К.Хоразмий ўз ижодий фаолиятида мумтоз поэзиямизнинг мусаббаъ (еттилик), баҳри тавил каби кам ишлатиладиган шеърий шаклларидан ҳам муваффақият билан фойдаланган шоирдир. Бўл меҳру вафо йўлида собир, Ҳар навъ жафо етушса шокир, Ондин несифат шу ўлса содир, Зинҳор маломат этма зоҳир, Кўр булбулу гул ишини охир, Булбул кўтарурда ошёнин, Гул дедики: «Ҳусн гулу жаҳон пок» Шунингдек шоир шеър тузилишида муҳим роль уйнайдиган ички қофия яратишда ҳам катта маҳорат қозонган. Унинг «гул» радифли шеърида ички қофия яхши ишланган бўлиб, шеърнинг бадиий ҳусусиятини, таъсир кучини оширган: Бўлди булбулларға гулшан ичра хуснинг шавқидин, Нола гул, афғон гулу, алхон гулу, минқор гул... Гулшани базм ичра ҳар феъл ўлса гар сандин аён, Ноз гул, рафтор гул, гуфтор гул, атвор гул... Қилди Комил табъини шаҳ лутфан гулзор ўйлаким: Маснавий гул, қитъа гул, абётгул, ашъор гул... Комил Хоразмий таржимон сифатида ҳам машҳурдир. У шарқнинг икки нодир асарини форс-тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилган. Улардан бири «Маҳбубул-қулуб», XVIII аср ёзувчиларидан Бархўрдор бин Маҳмуд туркман Фароқийнинг асари бўлиб, насрий йўлда ёзилган. Кичик ҳикоя ва латифаларни ўз ичига олади. 1865 йилда таржима тугалланган. Иккинчиси»Латойиф-ат тавойиф» яъни «Турли тойифаларнинг латифалари» асари XVI асрда яшаб ижод

этган ёзувчилардан Сафийнинг асаридир. Сафийнинг асл исми Фахриддин Али бўлиб, у машҳур адабиётчи, Навоийнинг замондоши Ҳусайн Воиз Кошифийнинг ўғлидир. Сафий бу асардан ташқари «Рашахот» ҳамда «Маҳмуд ва Аёз» асарларини ҳам ёзган. «Латойифат - тавойиф» асари олимлар, шоирлар, шайҳлар, дарвешлар, қаландарлар ва бошқа тойифа кишилар ҳаётидан олинган кичик хажмдаги ҳикоялар ва латифалар тўпламидир. Унда А.Жомий ва А.Навоийлар ҳақида ҳам кўпгина ҳикоялар учрайди. Хуллас Комил Хоразмий адабиётимиз ва маънавиятимизнинг машҳур арбобларидан биридир. Унинг энг муҳим тарихий хизмати шундаки, у ўзбек мумтоз адабиётининг илғор анъаналарининг меросхўри бўлиб чиқди ва уларни XIX асрнинг иккинчи ярмида Хоразмда давом эттириб, у ерда прогрессив адабиётнинг ривожланишига катта ҳисса қўшди.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. III нашри Т. 1987 йил. 2. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. Т. 1993 йил. 3. Каримов Н. ХХ аср ўзбек адабиёти тараққиётининг ўзига хос ҳусусиятлари ва миллий истиқлол мафкураси. Т. 1993 йил. 4. Комил. Девон. Т. 1975 йил. 5. www.e-adabiyot.com

Похожие

Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди 2 реферат

Комил Яшин ижоди

Зулфия ижоди реферат referat

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди