«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон - Литература - Рефераты

«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.734375 KB

«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон Режа: 1. «Лисон ут-тайр» нинг ёзилиш тарихи, сабаблари ва тахаллус масаласи. 2. Алишер Навоийнинг Фаридиддин Аттор «Мантиқ ут-тайр» ига муносабати. 3. Достоннинг ўзига хос хусусиятлари (масал, қуш, тасаввуф ғоялари) 4. Достоннинг мавзу, образлари, бадиияти.

Алишер Навоийнинг машҳур фалсафий достони «Лисон ут-тайр» (Қуш тили) бўлиб, бу асар 904ҳ. – 1498-1499м. йилда, яъни шоирнинг ҳижрий ҳисобда олтмиш ёшга қадам қўйган йили (туғ. 844 ҳ. йил) ёзилган. Бу ҳақда шоирнинг ўзи достоннинг икки бобида алоҳида тўхталган: Олтмишқа умр қўйғонда қадам, Қуш тилин шарҳ этгали йўндум қалам. (189-боб) Йил тўқиз юз ўтмиш эрди доғи тўрт, Ким улуснинг кўнглига солди бу ўрт. Ҳам бу тарих ичраким қилдим шурўъ Ихтимомига доғи бўлди вуқўъ. (193-боб: МАТ, 20 томлик, 12-том, 295, 302-бетлар) Алишер Навоий олтмиш ёшга қадам қўйганида мазкур достонни ёзгани сабаблари асарнинг «Бу китоб назмида ўз муносабатининг тақриби» деб аталган 189-бобида маълум даражада баён этилган. Унинг моҳияти шундан иборатки, Фаридуддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» асари Алишернинг ҳали мактабда ўқуб юрган чоғида унинг диққатини ўзига тортибгина қолмай, балки ўзига шундай мафтун этган эдики, ёш Алишер уни бошдан охиригача ёдлаб олиб, такрор-батакрор ўқиб юрарди. Бу ҳолдан хабар топган ота-онаси уни ўқишни манъ этиб, асарни яшириб қўядилар. Алишер Навоий шундай ёзади: Лек чун ёдимда эрди ул калом, Ёшурун такрор этар эрдим мудом. Ондин ўзга сўзга майлим оз эди, Қуш тили бирла кўнгул ҳамроз эди. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 295-бет). Демак, Фаридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» и Алишер Навоийни ёшлигидан ўзига мафтун этиб, умри давомида унинг билан ҳамроҳ бўлди, унга жавоб ёзиш нияти ҳам шоирнинг кўнглидан жой олган эди. Ана шу ният

Алишер Навоийнинг олтмишга қадам қўйганида амалга ошди. Бу бежиз эмасди. Чунки шу даврда Алишер Навоий ўзининг «Муножот», «Сирож ул- муслимин» асарларини ҳам ёзган эди. Буларда, хусусан «Муножот» да гўёки умри бўйича қилган ишларини сарҳисоб қилиб, яна бажарилиши лозим бўлган ишлар, яъни ҳали кўп «қарзи» борлигига ҳам ишора қилгандай бўлади. Ана шундай бажарилиши лозим бўлган ишлардан бири «Мантиқ ут- тайр» га жавобан туркий тилда бир асар яратиш муддаоси эдики, Алишер Навоий «Лисон ут-тайр» достонини ёзиш билан бу ишни амалга оширди. Фаридиддин Аттор XII асрнинг машҳур шоир ва адибларидан бўлиб, ўзининг «Илоҳийнома», «Тазкират ул-авлиё» ва, хусусан «Мантиқ ут-тайр» асарлари билан ўзидан кейинги адабий ва маънавий ҳаётда катта мавқега эга эди. Ҳатто Жалолиддин Румий Фаридиддин Атторнинг орифона кашфиётларига юқори баҳо бериб, шундай ёзган эди: Ҳафт шаҳри ишқро Аттор гашт, Мо ҳанўз андар хами як кўчаем. Мазмуни: Аттор ишқнинг еттита шаҳрини кезиб чиқди, биз бўлсак ҳали ҳам ишқнинг бир кўчаси бошидамиз. Дарҳақиқат, Аттор ишқни тасаввуфона талқин қилгани туфайли Алишер Навоийнинг ҳам диққатини ўзига қаратган эди. Шунинг учун ёзади: Ҳақ мунунг нутқин чу гўё айлади «Мантиқ ут-тайр» ошкоро айлади. Бу тил изоҳин камоҳий айлабон, Шарҳи асрори илоҳий айлабон… (МАТ, 20 томлик, 12-том, 277-бет) Ўзининг достони ҳақида эса шундай дейди: Улча асроринг манга эрди аён, Айладим қушлар тили бирла баён. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 275-бет) Бунда Алишер Навоий «Лисон ут-тайр» ининг мавзуси ва уни очишдаги ўзига хослик баён этилган, яъни достон тасаввуфий мавзуда

(«Шарҳи асрори илоҳий») бўлиб, бу мавзу қушлар тили воситасида мажозий тарзда ифода этилган. «Лисон-ут-тайр» достони ўзбек тилида ёзилган бўлса-да, унда «Навоий» тахаллуси эмас, балки Алишернинг иккинчи тахаллуси бўлган Фоний қўлланилган. Достонда бу тахаллуснинг қўлланилгани сабабларини баён этиш учун шоир «Бу китобда тахаллус тағйирининг узри» сарлавҳали алоҳида боб (191-боб) ажратган. Унда туркий тилдаги асарларида Навоий ва форсий тилдаги асарларида эса Фоний тахаллусларини қўллаганлигини айтиб, «Лисон ут-тайр» ҳам туркий-ўзбек тилида бўлганидан унда Навоий тахаллусини қўллаш жоиз эди, аммо мен унда Фоний тахаллусини қўллаш мақсадга мувофиқ деб билдим, деб шундай ёзади: Чун «Лисон ут-тайр» оғоз айладим, Турфа қушлар бирла парвоз айладим. Мунда ансаб эрдиким тузғоч наво, Бўлса назмимға Навоийдин адо. Ким наво қушлар тили алҳонидур, Дилкаш афғони ҳазин достонидур. Туркий услуб эрди ҳам бу достон, Топқудек эрди Навоийдин нишон. Бу рақамда Фоний айларга лақаб, Мустамеъ бўлғонға айтурмен сабаб, Ким бу дафтар назмидин кулли мурод, Чунки маржеъ майли эрдию маод, Мунда Фоний бўлмай иш ўлмас тамом, Фоний андин топти назмим ихтимом. (МАТ, 2О томлик, 12-том, 299-3ОО-бетлар) Шундай қилиб, Алишер Навоий достоннинг мавзуи унда Фоний тахаллусини қўллашни талаб қилганини ёзади ва, бу билан, бадиий асарга мувофиқ тахаллус қўллашнинг ҳам катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди.

Алишер Навоий «Лисон ут тайр»ида «шарҳи асрори илоҳий» масаласи бевосита ҳазрати инсон ва унинг билан боғли бўлган муаммоларни баён этиш, шарҳлаш йўналишида ҳал қилинади. Шунинг учун достоннинг «ҳамд» бобидаёқ шоир шундай дейди: Офарин ишдин қилиб инсон ғараз, Они айлаб халқ ичинда беаваз. Кўнглин онинг махзани ирфон қилиб, Ул тилисм ичра ўзин пинҳон қилиб. (МАТ, 2О томлик, 12-том, 9-бет) Ана шу инсоннинг ўзлигини таниши лозимлиги масаласи Алишер Навоий достонида алоҳида таъкидланади ва бу ҳақда шундай дейилади: Муттасиф бўлсанг сифотиллоҳ ила, Жазм этарсен хотири огоҳ ила. Ким сен- ўқ сен ҳарнеким мақсуд эрур, Сендин ўзга йўқ неким мавжуд эрур. Зотнинг ижмолига тафсилсен, Ҳам вужуд ишколиға таъвилсен. Ўз вужудингға тафаккур айлагил, Ҳар не истарсен ўзунгдин истагил. (МАТ, 2О томлик, 12-том, 269-27О-бетлар). Достоннинг асосини ташкил этган қушларнинг Симурғ томон интилиши ва уларнинг бу йўлда бошдан кечирган саргузаштлари, шу муносабат билан келтирилган турли ҳикоят ва масалларда ҳам ана шу масала бош йўналиш бўлиб хизмат қилади. Достон ва унинг хусусиятларидан кўпгина олимлар, жумладан Е.Э.Бертельс, В. Зоҳидов, Н.Маллаев, А.Ҳайитметов, Ш.Шарипов, Н.Комилов, С.Олим, И.Ҳаққул ва бошқалар турли хилда сўз юритганлар; Матншунос Ш.Эшонхўжаев эса унинг илмий-танқидий матнини тайёрлаб нашр эттирди. Алишер Навоий мукаммал асарлари тўпламининг 12-томида ҳам достоннинг матни Ш.Эшонхўжаев томонидан изоҳлар билан нашр

эттирилган. Унинг насрий баёни эса Шарофиддин Шарипов томонидан бажарилиб, нашр эттирилган. Ана шу илмий тадқиқотлар ва матн асосида шуни таъкидлаш жоизки, Алишер Навоий достонида ўз даври фалсафий ақидалари хожагон тариқатининг нақшбандия сулуки таълимоти асосида ёритилиб, унда Инсон ва Аллоҳ таоло, Инсон ва коинот яхлитлиги, Инсоннинг ўзлигини таниш йўллари каби муҳим масалалардан мулоҳазалар юритилган. Жалолиддин Румий томонидан айтилганидек, Фаридиддин Аттор, жумладан Алишер Навоий ҳам ишқнинг етти шаҳри-водийсини кезганлар ва унинг натижасини баён этганлар. Масалан, Алишер Навоий қушлар саргузаштининг охирида «Қушларнинг фано ҳусулидин бақо вусулиға еткони» сарлавҳали 169-бобда шундай ёзади: Чун ул ўттуз қушқа бу эрди хаёл, Мунча кўргандин ўкуш ранжу малол- Ким магар Симурғ кўргузгай лиқо, Бу фанолардин етишқай ул бақо. Кўрдилар ўзни қаёнким тушти кўз, Аллоҳ-Аллоҳ, не ажойибдур бу сўз. Ким қилиб Симурғ ўттуз қуш ҳавас Ўзларин кўрдилар ул си мурғу бас. Мунда зоҳир бўлди сирри «Ман араф» Ким кўрубтур гавҳар ўлмоғлиғ садаф. Эй кўнгул, бу нуктадур қушлар тили, Рамзу имо мулкига тушлар тили. Гарчи бу сўзда аёндур таъмия, Ким риёзатдинки, топти тасфия. Чун риёзат рафъ этиб руҳоният, Салб бўлғоч кимсадин нафсоният. Қолмағай руҳониятдин ўзга ҳеч, Сен тахаллуфдин бу маъни ичра кеч.

Бордур инсон зотида онча шараф, Ким ямон ахлоқин этса бартараф. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 268-269-бетлар) Мазмуни: Кўп азоб-уқубат чеккан ўттиз қушда «Симурғ жамолини кўрсатиб, ўттуз қушни фонийликдан боқийликка эриштиргай», деган хаёл – тушунча бор эди. Аммо қушлар етиб келган манзилнинг қайси томонига қарамасинлар фақат ўзларини кўрдилар. Шуниси ниҳоятда ажойибки, ўттиз қуш Симурғни кўришга ҳавас қилардилар, аммо улар ўзларини – ўттиз қуш – Си мурғни кўрдилар, холос. Худди шу вақтда қушлар садаф ичида дурларнинг ҳосил бўлиши сирларини англадилар. Эй кўнгул, бу сўзлар қушларнинг рамзларга тўла тилидир. Бу сўзларда яширин маънолар бор, яъни риёзат-азоб-уқубат чекиш покланишга эришишдир. Чунки риёзат маънавиятни юксакликка кўтаради ва инсонни нафс балосидан қутқазади. Шунда инсонда руҳоният- маънавиятдан бошқа ҳеч нарса қолмайди. Сен бу ҳолатни нотўғри тушунишдан воз кечгил. Инсон зоти ёмон ахлоқни ўзидан кетгизса, у энг шарафлидир. Достонда айтилмоқчи бўлган асосий мазмун бу байтларда қуш тили мисолида, қушлар тимсолида ўз аксини топган. Достонда тасвирланган воқеалар қуйидагича: Бошлиқ- шоҳларидан маҳрум бўлган қушлар бир жойда тўпланадилар. Аммо улар ўтириш-туриш, ўзни тутишда қоидаларга риоя қилмаганларидан жанжоллашадилар. Бу ҳолни кўрган Ҳудҳуд уларга яхши бошлиқ-шоҳ, яъни Симурғ ҳақида ҳикоя қилади. Бу ҳикояни эшитган қушлар бу шоҳни – Симурғни кўришга Ҳудҳуд бошчилигида йўлга отланадилар. Йўл оғир ва узоқ бўлганидан кўпгина қушлар ундан қайтадилар. Фақат ўттиз қушгина риёзат-азоб-уқубатларга бардош бериб, етти водийни кезиб, Симурғнинг гўзал манзилига етиб келадилар. Аммо бу манзилда қайси томонга қарамасинлар афсонавий Симурғни эмас, балки ўзларини – си мурғ – ўттиз қушни кўрдилар, яъни қушлар – тимсоллар, Алишер Навоий ибораси билан айтганда, риёзат чекиб, ўзларида энг гўзал сифатларни – «сифотиллоҳ» ни

мужассам этиб, комиллик даражасига эришдилар. Демак, инсоннинг комиллик даражасига эришуви ана шу тимсоллар – қушларнинг афсонавий Симурғни излашлари, уни эса ўз вужудларида кўрганлари воқеасида баён этилган: Ким қилиб Симурғ ўттуз қуш ҳавас, Ўзларин кўрдилар ул Си мурғу бас. Инсоннинг маънавий жиҳатдан покланиши масаласи достонда турли муносабат билан Ҳудҳуд тилидан баён қилинган ўгит – насиҳатларда, қушларнинг саволларига берган жавобларида, ҳикоя ва масалларда ҳам ўз ифодасини топган. Жумладан, содиқ бўлишга оид, (41-боб), меҳнат қилмай, хор-зор кун кечиришни қораловчи (47-боб), фиреб ва ҳийлагарликнинг охири войлиги (50-боб), Мудбир ва Муқбил (53-боб) , Шайх Нажмиддин Кубронинг сўзи ва итга тушган кўзи (86-боб) ҳақидаги ҳикоялар; Шайх Санъонга оид ажойиб қисса (79-боб); парвона ва шамъ (164-боб) ҳақидаги ва бошқа масаллар айтилганларга гувоҳ бўла олади. Шуниси ҳам борки, айрим ҳикоя ва масаллар сайёр бўлиб, ундаги тимсол ва воқеалар талқини асарнинг мавзуи асосида амалга оширилган. Ана шундай ҳикоялардан бири Мудбир ва Муқбил ҳақидадир. Маълумки, бу ҳикоядаги воқеага ўхшаш ҳолат Алишер Навоий «Хамса» сининг «Ҳайрат ул-аброр» ва «Сабъаи сайёр» достонларида ҳам учрайди. Жумладан, «Ҳайрат ул-аброр» нинг қаноат мавзусига бағишланган еттинчи мақолотининг охирида «Қонеъ жавонмард ва томеъ жаҳонгард ҳамроҳлиги…» сарлавҳаси билан (35-боб) бир ҳикоят келтирилган. «Сабъаи сайёр» да эса олтинчи мусофир тилидан Бохтар диёридан бўлган Муқбил ва Мудбирларнинг саргузаштлари (25-боб) анча кенг ва қизиқарли ҳикоя қилинган. Бу достонларда мазкур ҳикояларнинг воқеа ва тимсоллари ҳаётий-ахлоқий йўналишда талқин қилинган бўлса, «Лисон ут-тайр» даги Муқбил ва Мудбирга доир ҳикояда воқеа ва тимсоллар достоннинг асосий мавзусидан келиб чиқилган ҳолда тасаввуфий – маънавий йўналишда талқин қилинган. Ҳикояда тасвирланишича, Муқбил ва Мудбирлар бирга саёҳатга чиқдилар. Йўлда Мудбир ўзининг ярамас

қилмишлари ва сўзлари билан Муқбилнинг жонига тегади. Аммо у чидам билан йўл юради ва бир шаҳарга етгач, бир-бирларидан ажралиб, Муқбил фақрхонага борса, Мудбир байт ул-латаф-айшхонага боради. Муқбил фақрхонага одоб ва эътиқодининг олижаноблигидан ҳурмат-эҳтиромга сазовор бўлади. Мудбир эса айшхонада бировни ўлдиради. Шунда мамлакат подшоҳи фақрхонадаги Муқбилга меҳрубонликлар кўрсатиб, уни ўзига яқинлаштиради, одам ўлдирган Мудбирни эса қатл эттиради. Алишер Навоий ҳикояни шундай байт билан якунлайди: Худшиканга етти ул олий мақом, Худнамо топти бу янглиғ интиқом. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 72-бет) Демак, худшиканлик – фақр йўлига кирган соликнинг хусусиятларидан бўлиб, унда Расулуллоҳнинг «ал-фақру фахри» ҳадиси шарифи ҳаёт ва яшаш мезони сифатида қабул қилинади. Маълумки, бу нақшбандия сулуки соликлари учун хос хусусият бўлиб, Алишер Навоий ҳам ана шуни назарда тутади ва инсоннинг комилликка эришувида бу хусусиятнинг қанчалик зарурлигини бадиий тимсол (Муқбил) хатти-ҳаракатлари воситасида баён этади. Демак, сайёр сужет ва тимсоллар ҳар бир асарнинг хусусиятларидан келиб чиқилган ҳолда қаламга олинган ва талқин қилинган. Бу эса Алишер Навоий бадиий маҳоратининг ранг-баранг қирраларини намойиш эттиради. Худди шундай ҳолни сайёр тимсоллардан бўлмиш Искандар ҳақида «Лисон ут-тайр»нинг 77-бобида келтирилган ҳикояда ҳам кузатиш мумкин. Маълумки, Алишер Навоийнинг кўпгина асарларида Искандар тимсолига мурожаат қилинган ва, ҳатто, «Хамса»нинг бир достони- «Садди Искандарий»да унинг Алишер Навоий тасаввуридаги яхлит тимсоли яратилган. Аммо «Лисон ут-тайр»даги ҳикоя воқеалари ва Искандар тимсолининг талқини достоннинг умумий ғоясидан келиб чиқиб амалга оширилганидан у ўзига хос ва янгича хусусиятларни ўзида мужассам этади.

Ҳикояда келтирилишича, подшоҳ Искандарнинг ўзи бир мамлакатга элчи сифатида бориб: Деди элга: будур Искандар сўзи, Турфа буким эрди Искандар ўзи. Элчилардек сўз баён айлар эди, Ўзи ўз ҳукмин аён айлар эди. (МАТ,20 томлик, 12-том, 93-бет) Шундан сўнг Алишер Навоий қуйидаги байтларда ўзининг ҳикоядан кузатган мақсадини ифода этади: Эл не билсунларки Искандардур ул, Йўқки қосид, ҳокими кишвардур ул… Халқнинг мингдан бири билмай бу ҳол, Ким недур бу парда нақшида хаёл. Сен доғи шаҳдин қилурсен нукта гўш Соғинурсен лек ноқилдин Сурўш. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 93-бет) Шоирнинг мақсади шуки, элчи Искандар-подшоҳ Искандарнинг ўзи эканлигини таъкидлаш билан Симурғга интилаётган қушларнинг ўзлари Симурғ, яъни афсонавий қуш эканликларини уқтиришдан ва, шундан келиб чиқиб, уларнинг (қушларнинг) ўзлигини таниши лозимлигини баён этишдан иборатдир. Бас шундай экан, мазкур достонда Искандар (элчи-подшоҳ) тимсоли ана шу ақидани бадиий тимсол воситасида исботлашдан иборатдир. (Шуни эслатиш керакки «элчи-шоҳнинг ўзи» мавзуси «Садди Искандарий» достонида ҳам «Элчи-Чин хоқонининг ўзи» тарзида фойдаланилган бўлса-да, ундан кузатилган мақсад бошқадир). Достондаги Шайх Санъон ҳақидаги ривоят энг жозибали қиссалардандир. Шу жиҳатдан бу қисса кўпгина олимларнинг диққат марказида бўлиб, унинг ҳақида турлича фикрларни баён этганлар. Хўш, Алишер Навоий тасвирлаган Шайх Санъон ким ва унинг саргузаштларидан кузатилган асосий мақсад нимадан иборат?

Бу саволга шоирнинг қиссада баён этган фикрлари асосида жавоб топмоқ мақсадга мувофиқдир. Алишер Навоийнинг ёзилишича, Шайх Санъон «Каъбада шайх ул- машойих», яъни Каъбадаги шайхларнинг роҳнамоси бўлиб, «Кўнгли ғайб асроридан огоҳ» бўлган сиймодир. Шунинг учун: Остонининг гадойи шоҳлар, Қуллуғига муфтахир огоҳлар. Ҳар дуоким қилса бир ғамгин учун, Қўл очиб хайли малак омин учун. (МАТ, 20 томлик,12-том,96-бет) Бас, шундай юксак даражадаги сиймонинг кейинги саргузаштларини қандай изоҳламоқ лозим. Бу масала Алишер Навоий томонидан шу қиссадан олдин келтирилган «Қушларнинг йўл кайфиятин Ҳудҳуддин саволи ва онинг жавоби» сарлавҳали 78-бобда ва қиссанинг ўзида изоҳланган кўринади. 78-бобда Алишер Навоий Ҳудҳуд тилидан шундай ёзади: Ким бу йўлда ишқдур кулли сифат, Ишқ аҳлидин йироқдур маслаҳат. Кимки ошиқдур анга жондин не бок, Куфр олиб, бермак имондин не бок. Гар керак ошиққа ўз жононидин, Саҳл эрур чекмак жаҳону жонидин. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 94-бет) Демак, ҳақиқий ишқ аҳли, яъни «кўнгли ғайб асроридан огоҳ» бўлганлар учун «жонон»- Аллоҳ таолонинг истаги билан яшаш шартдир. Агар «жонон» ошиқдан жон фидо қилишни истаса, ошиқ «жаҳону жонидин» воз кечмоғи ҳеч гап эмас. «Жонон» - Аллоҳ таоло эса ўз ошиқининг унга нисбатан бўлган ҳақиқий ишқда содиқми – содиқ эмасми эканлигини имтиҳон қилишнинг турли йўлларини ишга солади. Шайх Санъон саргузаштлари унга нисбатан қўлланган имтиҳонлардан бири эди. Шайх

Санъон эса бу имтиҳондан аъло даражада ўтди: «жонон» нинг барча истакларини азоб-уқубатларга гирифтор бўлган бўлса-да, бажарди ва оқибатда яна ўзининг ҳолатига қайтди: Каъбадин андоқки қилди азми дайр, Дайрдин ҳам Каъбаға кўргузди сайр. Тенгрига арз этти узри момазо, То ани ҳам ёриға қўшти қазо. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 135-бет) Бунга асосий сабаб Шайх Санъоннинг ҳақиқий ишқга содиқлиги ва унинг барча имтиҳонларидан шараф билан ўтганлигидир. Чунки бу йўлда Шайх Санъон «жонон» иродасига бўйсунади ва унинг хоҳишларини сўзсиз бажаради. Бундай бўлиш эса «фақр аҳли атвори» - фақрга тааллуқлиларнинг сифатлари бўлиб, унга амал қилмаслик «вафосизлик» бўлиб, бу қораланади. Бу ҳолни Шайх Санъонни Румда қолдириб келган муридларга Шайх Санъон сафарига қатнашмаган ва шайх сафаридин сўнг Каъбага келиб, бу ҳодисани эшитган Шайх Санъоннинг содиқ муриди томонидан шайхга нисбатан вафосизлик қилган муридларга қарата айтган қуйидаги сўзларидан ҳам англаш мумкин: Шайхким, пир эрдию сизлар мурид, Борчаға иршодидин беҳбуд умид. Фақр аро шарти иродат келди бу Кимни қилса муршиди фархундахў, Хайлу асҳоби ташаббуҳ айламак, Тенгрига лекин таважжуҳ айламак. Гар тааллуқ бўлса, гар тажрид анга Ҳар не қилса айламак тақлид анга. Сиз вафосизларга фақр атвори ҳайф, Аҳли тақво хирқау дастори ҳайф. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 124-бет)

Бунда «пир» кенг маънода ишлатилган бўлиб, мурид пирнинг барча ишлари, гаплари ва хоҳишига «Тақлид айламаги» зарур. Фақр йўналишига алоқадорликнинг шартларидан бири ҳам шу. Аммо барча ҳолатда асосий нарса – «Тенгри таолога таважжуҳ»ни бажармоқ керак. «Тенгрига таважжуҳ» пирнинг асосий мақсади. Бас шундай экан, пирнинг барча ишлари, сўзлари шунга асосланади, ундан четга чиқмайди. Шунинг учун муридлар пирга «тақлид» қилгандагина асосий мақсадга эриша оладилар. Ана шу ақида Шайх Санъоннинг ўзига ҳам тааллуқли. Чунки у «жонон» - пирнинг айтганларини сўзсиз бажариш билан «тенгрига таважжуҳ»ни бажарди, унинг истакларини амалга оширди. Кўринадики, Алишер Навоий нақшбандия йўналишидаги пир ва мурид ўртасидаги муносабат, ҳар бирининг бурчи, вазифаларидан сўз юритади ва «пир»ларга содиқ бўлиш, уларга нисбатан самимиятни намоён этиш – Тенгри таолога таважжуҳ қилмоқнинг намунаси эканлигини уқтиради. Чунки унга эришиш йўллари, усуллари турли хил бўлиши мумкин, аммо мақсад биттадир- Тенгри таолога таважжуҳ, ўзликни таниш ва комилликка эришишдир: Мунда соликка тафовут бўлди фош, Анга меҳробу мунга бут бўлди фош. Бўлди ўз ирфони ҳар кимга сифат, Кўп тафовут қилди пайдо маърифат. Ҳар киши ўз таврида истаб камол, Қилди водий тай қилурға иштиғол. Гар сулук атворида тағйир эди, Мақсади лекин борининг бир эди. (МАТ, 20 томлик, 12-том, 225-бет). Шундай қилиб, «Лисон ут-тайр» да келтирилган турли хил ҳикоя, масал ва қиссалар ҳам достоннинг яхлит таркибий қисмини ташкил этиб, асосий мавзуни ҳар томонлама ёритишга хизмат қилади.

Шуни ҳам назарда тутмоқ керакки, достоннинг асосий қаҳрамонлари қушлар бўлса-да, аммо ҳикоя ва қиссаларда тарихий ва бадиий тўқима шахс- инсонлар тасвирланади. Қизиғи шундаки, турли тоифа ва хусусиятга эга бўлган шахс-инсонлар фаолияти ҳақида қушлар ҳикоя қилади, яъни қушларга инсонлардан ўрнак ва сабоқ олиш кераклиги уқтирилгандай бўлади. Бу эса бежиз эмас. Чунки Алишер Навоий таъкидлаганидек: Офаринишдин қилиб инсон ғараз, Они айлаб халқ ичинда беаваз, - Яъни Аллоҳ таоло табиат ва коинотни яратар экан, уларни инсон учун яратди ва инсонни яратилган нарсаларнинг ҳеч бири билан алмаштириш мумкин эмас. Шунинг учун гарчи қушлар ташхисланган – инсонийлаштирилган бўлсалар-да, улар Инсон ўрнини боса олмайдилар, балки ундан ибрат ва намуна оладилар, чунки унинг кўнгли «ирфон махзани» бўлиб, Аллоҳ таолонинг тажаллийгоҳи ҳамдир. Демак, улуғ шоир бунда табиат ва Инсоннинг яхлитлиги ҳақида сўз юритади. Шунинг билан бир қаторда Инсон мавжудот Халлоқи томонидан энг мўътабар ва мўъжиза сифатида яратилганига ҳам ишора қилади. Шундай қилиб, «Лисон ут-тайр» достони фалсафий-тасаввуфий асар бўлиб, унда Алишер Навоийнинг умри охирларидаги фалсафий-ижтимоий ва ахлоқий қарашлари рамзий тимсоллар ҳамда тарихий ва бадиий тўқима образлар мисолида гавдалантирилган. Кўринадики, Алишер Навоий, бир томондан, достонларнинг яхлит туркумидан иборат бўлган буюк «Хамса» ни ва, иккинчи томондан, алоҳида достоннинг гўзал намунаси бўлмиш «Лисон ут-тайр» ни яратиш билан бу соҳада Шарқ мумтоз адабиётида мавжуд бўлган анъаналардан илҳомланиб, турки-ўзбек достончилиги тарихига улкан адабий ёдгорликларни ҳадя этди. Алишер Навоийнинг достончилик соҳасидаги фаолияти фақат ўзбек адабиёти тарихидагина эмас, балки Шарқ адабий-маданий ҳаётида ҳам муҳим бир ҳодиса эканлиги кўпгина шоир ва алломалар томонидан эътироф этилган.

Шунинг учун Шарқнинг улкан шоир ва адибларигина (жумладан, Муҳаммад Фузулий) эмас, балки Ғарбнинг машҳур ёзувчилари (жумладан, Христофор Армений, Вольтер, Марк Твен) ҳам Алишер Навоий достонларидан илҳом олдилар, улардаги сужетлардан фойдаландилар.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. МАТ, 20 томлик, 12-том, Тошкент, «Фан», 1996, 326 бет. 2. Ш.Эшонхўжаев. «Лисон ут-тайр» достони учун ёзилган изоҳлар. МАТ, 20 томлик, 12-том, Тошкент, «Фан», 1996, 307-320-бетлар. 3. Н.Комилов. Тасаввуф. Биринчи китоб. Тошкент, 1996. 4. Ш. Шаропов. «Лисон ут-тайр» ҳақиқати. Тошкент, «Маънавият», 1998. 5. Ф. Исомиддинов. Шайх Санъон ҳақидаги қиссаларнинг қиёсий таҳлили (Фаридиддин Аттор ва Алишер Навоий асарлари асосида). НДА, Тошкент, 2001.

Похожие

«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

«Маҳбуб ул-қулуб» ёзилиш тарихи мавзу доираси тузилиши бадиияти

Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони

Болалар адабиёти ривожланиш сари