Хорхе Луис Борхес - Литература - Рефераты

Хорхе Луис Борхес

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Хорхе Луис Борхес (1899-1986) Аргентиналик улуғ ёзувчи ва мутафаккир Х.Л.Борхес ҳаётлик чоғидаёқ кўплаб адабий мукофотлар, фахрий унвонларга - Сервантес ва “Форментор” мукофоти, Британия империясининг “Буюк хизматлари учун” ва Испаниянинг “Доно Альфонс хочи” ордени, Италия республикаси Коммендатори, Адабиёт ва санъат соҳасидаги хизматлари учун Фахрий легиони Командори, Сорбонна, Оксфорд ва Колумбия университетлари докторлига эришган. Адабий фаолияти учун Нобель мукофотини олган. Аргентина ёзувчилар жамияти президенти(1950-1955) . Аргентина Миллий кутубхонаси директори (1955 -1973 ) вазифаларида ишлаган. Борхес 1899 йил Парана дарёсининг океанга қуйилиш ерида жойлашган Буэнос-Айрес шаҳрида , ҳуқуқшунос оиласида дунёга келди. Психология профессори бўлган отаси ўғлида болалиги дан инглиззабон адабиётга меҳр уйғота олди. Борхес 8 ёшида О.Уайльднинг «Бахтли шаҳзода» асарини инглиз тилидан испанчага ўгирди. 1914-йили бетоб отаси истеъфога чиқиб, Борхеслар оиласи Швейцарияга кўчиб ўтгандан сўнг бўлажак ёзувчи Женева лицейида таълим олди. Бу ерда у Вергилийдан бошлаб Кафка асарларигача ўқиб чиқди, немис экспрессионистлари таъсирида илк шеърларини ёзди. 1919-йили ёзувчи оиласи билан Испанияга кўчиб ўтди. 20-йилларда Борхес модернистларнинг “Греция”, “Космополис”, “Ультра” журналларида шеърларини чоп эттирди, необарокко шоирлари гуруҳи билан яқинлашди. Ушбу гуруҳ аъзолари метафорани асос ий элемент сифатида қабул қилиб, шеъриятнинг бош мақсади деб эълон қилган эдилар. Ультрачи(модернининг бир кўриниши)ларнинг метафоралари деярли визуал (илғаб бўлмас) характерга эга бўлиб, бу Борхеснинг 1921-йилда Аргентинага қайтиб келиб чоп эттирган илк шеърий тўпламлари “ Буэнос-Айресга муҳаббат" (1923), "Ой қаршисида" (1925) да ўзининг ёрқин ифодасини топди .

Шеъриятда ўз овози ва ўрнини топа олмаган Борхес насрий ва илмий- публистик асарлар ёза бошлайди. А сосий ижоди: тўплами "Тергов" (1925), "Умид макони" (1926), "Аргентиналиклар тили" (1928), "Муҳокама" (1932), "Тубанликнинг дунё тарихи"(1935), "Мангулик тарихи" (1936), "Беркитилган матнлар" (1936— 1940), "Айри йўлкалар боғи" (1942), "Тўқилган тарих" (1944), "Алеф" (1949), "Янги тергов" (1952), "Яратувчи" (1960), "Бошқа ва олдинги” (1964), "Зулматга сано" (1969), "Броуди хабари" (1970), "Йўлбарслар олтини" (1972), "Сўзбоши" (1975), "Қум китоб" (1975), "Қимматли атиргул" (1975), "Темир танга" (1976), "Овоз чиқариб фикрлаш" (1979), "Сир ёзувчи" (1981), "Данте ҳақида тўққиз очерк" (1982), "Етти оқшом " (1982), "1983 йил 25-август" (1983), "Кафиллик" (1985); "Фантастик адабиёт антологияси" (ҳаммуаллифликда,1943), "Герман адабиёти антологияси"(Д.Инхеньерос билан бирга, 1951), "Ангилия адабиётига кириш" (М.Э.Васкес билан бирга, 1965), "Ўйлаб топилган махлуқлар ҳақида китоб" (М.Герреро билан бирга, 1967), "Фантастик зоологиядан қўлланма"( М.Герреро билан бирга,1967), "АҚШ адабиётига кириш" (Э.Самбараин де Торрес билан бирга, 1967), "Тунлар тарихи" (1977), "Буддизм нима?" (А.Хурадо билан бирга, 1977), "Инглиз-саксон адабиётининг қисқача антологияси" (М.Кодама билан бирга, 1978) ва бошқалар. Прозага ўтган Борхес моҳиятан шоирлигича қолди.У кўп марта ҳар бир ҳикоясининг “оммавий поэтик таъсири” ва “поэтик ғояси” ҳақида гапириб, асосий эътиборини услубга эмас, сўзга қаратганлигини, уни турли контекстларда қўллаб, маъносини бойитганлигини таъкидлаган. Расман Борхес прозасининг поэтикаси постмодернизмга яқинлиги қайд этилади. Матн тузилишида постмодернизм қонун-қоидаларига хос цитаталар, таснифлар, сўз ўйинларига катта эътибор қаратганлигини кузатиш мумкин. Унинг новеллалари фабула(воқеа+занжир)сининг кучсизлиги ёки умуман йўқлиги билан ажралиб туради. Адиб бошланғич асос сифатида кўпинча фавқулотда тўқнашув ёки ногаҳоний фаразни қўллайди, шунда у ёки бу

холат, факт, нуқтаи назарнинг маъно майдонини кенгайтириш имконияти пайдо бўлади. Воқеалар ривожини ечимга ёки охирги нуқтага олиб бормайди. Матндаги «мен» - бу матн мағзини чаққаннинг «мени»дир , деган тамойилга амал қилади. Борхеснинг усули, мутола а стратегиясининг асосий тамойили шундан иборатки, унга кўра “хусусийликда умумийликни” кўра билиш керак. Борхес ўзини биринчи навбатда китобхон деб атаб, китобхон-Борхес, ёзувчи- Борхесдан қизиқарлироқ эканини таъкидлайди. Ёзувчи учун ҳар доим “умумий макон”ни, “хилма-хилликда бир хилликни” излаш муҳим эди. Уни ягона тил, чексиз китоб, универсал кутубхона маъно чегарасининг образи сифатида ўз и га жалб қилган. “Хусусийликда умумийликни”англаб етиш – “сенинг оламингни бошқа оламга даҳлдорлигини” кўзда тутади. (Борхес учун ўлим нуқтаси – бу ҳаёт нуқтасидир . Шарқ тасаввуфидаги, ўлим-комил, етук дуённинг эшиги, бошланиши деган тушунчаси билан солиштиринг. Қ.Й.). Оламни англашга интилаётган инсон учун бу юришдан четга чиқиш, уни ортиб борувчи ва шаффоф бўшлиқ лабиринтига кириб қолиб, кузатувчига айланиб қолишга олиб келиши мумкин. Борхесда лабиринт(айрилиб, тарқалиб кетувчи сўқмоқчалар боғи) дунёнинг турғун образи сифатида талқин этилади. Кўпликдаги умумий бирликнинг образли талқини сифатида қайсидир бирламчи нуқта хизмат қилиши мумкин, хатти-ҳаракатларимизда яхлитлик мавжуд бўлсагина, у маъно касб этади. Борхес ижодининг бош мавзуларига унинг ўзи қўллайдиган мифология чегараси, маъно қутблари орасидаги вақт ва макон билан ўйнаш, инсон руҳиятининг универсал, вақтдан ташқаридаги ҳолати, идрокнинг ақлий қаҳрамонлиги, воқелик жумбоқлари ортидан қувиш, ҳаёт ва ўлим чегараларидан ўта олиш, инсоният тарихидаги кўтаринкилик ва диний- фалсафий илмлар, фалсафий ва теологик тизимларнинг адабий-маърифий имкониятлари, турли ахлоқий таълимотлар, эстетик умумийлик, маданиятлар тарихи кабилар киради. Борхеснинг фикрича, дунё улкан, сўнгсиз кутубхонадир. Бу ерда қадимдан фалсафий тахмин ва мулоҳазалар, бадиий

образ ва метафоралар, эътиқодлар рамзи ва кўп асрлик донишмандлик мавжуд. Борхеснинг фикрича, уларни қабул қилиш, баҳолаш, дунё қадар ранг-баранг ва боғланмаган билимлар, меросларни ўрганиш керак. Борлиқ метафоралар китобидир. Унинг ўзи кошона ва боғ. Бу ерда сўз ўсади. Бу ерда танқидчи, ўқувчи, таржимон, умуман адабий жараённинг қатнашчилари ёзувчи билан биргадир. Матнни ўқиб, муҳокама қилиш натижасида биз эришган маънавий билим, эстетик завқ, Борхеснинг фикрича, бизнинг ижодимиздир. Чунки мутолаа вақтида бизда туғилган барча изоҳ ва маъно, тушунчалар бизга тегишлидир. "...Ҳар бир ёзувчи, — уқдиради Борхес, — ўз аждодларини яратади. Уларнинг ёзгани бизнинг тушунчамизда қайта пайдо бўлади, шу тариқа келажак ҳам". Исталган бадиий ёки фалсафий асар ўқувчининг ички дунёсига хос: ҳар қандай матн кутилмаган ва аввал очилмаган мазмун ва ассоциацияга эга бўлиши мумкин. Уларнинг қайтарилиши мумкин эмас. Чунки, ўқувчи ҳамма “вақт айрилган йўлаклари боғи”га қамалган бўлади. Бу лабиринтда макон ва вақт сурункасига кўпайиб боради. Борхеснинг тушунчаси бўйича, муаллиф нима ёзишни билмайди — "чунки, ёзаётган одам ўзи ўйлаган чегарадан четга чиқиши керак. Айнан шунда адабиётнинг сирлилиги ётади..." Агар адабиётнинг вазифаси сирли ва сеҳрли эканлигига ишонсанг, улар сенга бўйсунади. Юксак илҳом билан вақти-вақти билан Кимнингдир ёки ниманингдир буйруғини бажара бошлайсан , - дейди Борхес. Ўқиш унинг фикрича, ҳамма вақт беқиёс даражада маънидаги олдинга бориш, қачонлардир идрок орқали ўтилган йўл матн кўринишида шаклга туша бошлайди. Руҳиятдаги бу феномен ижтимоий маданиятнинг авлоддан авлодга етказиб беришда муҳим ўрин тутади. Унинг фикрича, биз ҳаммамиз Римнинг гражданимиз, ундан ҳам олдин Греция фуқароси бўлганмиз. Чунки руҳ овози бизга инсоният моҳият ва ҳақиқат йўлида эришган барча ютуқларни турли маданият, эътиқод, турмуш тарзи, бадиий образлар, метафорик бирикма ва матн тарзида етказиб беради. Инсон билимининг

чексизлиги, башарият оламининг барча сифат ва уфқлари индикатор сифатида ҳар кишида эканлиги Борхес эссе ва новеллаларининг севимли мавзусидир. Контекстдаги вақт ғояси энг жасур фантастик тасаввур каби мутлоқликка маҳкум. Инглиз тилидан ташқари немис, француз, италян, португал, лотин, швед, қадимги инглиз ва қадимги исланд тилларини билган Борхес Ридьяр Жозеф Киплинг, Жеймс Жойс, Уильям Фолькнер, В.Флор асарларини таржима қилди. XX асрнинг буюк ёзувчиларидан бири бўлган Хорхе Луис Борхес, замонавий адабий жараёнга улкан таъсир кўрсатди. 1973 йил кўзи кўрмай қолгач, Аргентина Миллий кутубхонаси директорлигидан истеъфога чиқади. У 1986 йил вафот этди.

Адабиётлар : 1. Алимасов В. Борхес парадокслари // Тафаккур , 2004, №- 1, 36-41-бетлар. 2. Затонский Д. Постмодернизм : Гипотезы и возникновения. Иностранная литература. - М., 1996, № 2 3. Михальская Н.П., Пронин В.А., Редина О.И., Кузнецова А.И., Мончаковская О.С. Зарубежная литература XX века. М:- «Дрофа». 2007. 4. Постмодернизм энциклопедия. Составители А.А. Грицанов, М.А. Можейко Интерпрессервис. Книжный дом. Минск. 2001 5. Рубен Ишханян. Умберто Экон или Дедалус? Copyright: 2 0 09 6. Скороденко В. Достоинство человека и хаос жизни. Заметки о р о манах Айрис Мёрдок. М:. «Радуга». 1991 год. 7. Словарь иностранн ых слов. М. Русский язык. 1989 8. Субҳон Шермурод. Постмодернизм ҳақиқати // Гулистон , 2008 , 5-сон 9. Субҳон Шермурод “Постмодернизм: истилоҳлар”. “ЎзАС” газетаси 2009 йил 30 январь. 5-сон, 4 саҳифа. 10. Шарафиддинова М. ХХ аср адабиётида абсурд ҳаёт руҳи//Жаҳон адабиёти, 1999, январь, б-194-199. 11. Холбеков М. Сўлган атиргулнинг номи . « ЎзАС” 2008 й. 16-январь. 12. Этическая м ысль. Научно-публицистические чтения. М.- Издательство политической литературы. 1990.

Похожие

Aдaбиётшунoслиk – сўз санати ҳaқидаги фан

Насрдаги эклектик жараён

Умберто Эко

Милорад Павич

Габриель Гарсиа Маркес