Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi - Литература - Рефераты

Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi Reja: 1. Ijodiy jarayon haqida dastlabki tasavvur 2. Hayot, ma’naviyat, ijtimoiyatning o’zaro aloqasi 3. In’ikos va uning shakllari 4. Ada biyot hayotni qayta yaratish san’atidir

Tayanch tushunchalar: Ijodiy jarayon. Hayot. Ma’naviyat. Ijtimoiy borliq. Adabiyotning asosi. In’ikos va uning turli-tuman shakllari. Badiiy olam kashfi. Zahiriddin Muhammad Boburning qizlari Gulbadan begim yozadilar: “ U kishi ( H umoyun - H.U.) kasal yotgan vaqtda podsho h hazratlari hazrat Murtoza Ali (xudo unga karam qilsin) mozoriga boruvchi (kishi)ni ko’rishni istardilar. U boruvchini chorshanba kunidan (bori) saqlar e d i. O’zlari iztirob va betoqatlik bilan seshanba kuni kuzatdilar. Havo nihoyatda issiq edi. Dil-jigarlari kuyar edi. O’sha boruvchidan, xudoyo, agar jon o’rniga jon berish mumkin bo’lsa, menki Boburmen, umri-jonimni H umoyunga bag’ishlayman ” , deb duo qilishni so’radilar. Shu kunning o’zidayoq jannat makon Hazratning toblari qochib qoldi. H umoyun podshoh esa o’z boshlaridan suv quyib, tashqariga chiqdilar va ko’rgani kelganlarni qabul qildilar, podshoh Bobomning kasalliklari tufayli ichkariga olib kirdilar. Yaqin ikki-uch oy (kasal bo’lib) yo tib qoldilar ” . 1 Bu ishonchli va tarixiy ma’lumot “ Yulduzli tunlar ” da quyidagicha badiiy talqin qilinadi. “ H umoyun nafasi qaytganday talvasa qilib, o’zini u yoqdan bu yoqqa bir- ikki otdi-yu, yana hushidan ketdi. Saroy tabiblari bu og’ir dardga hyech bir davo topolmadilar. Mohim begim yum-yum yig’laydi. Bobur suyukli o’g’lini h adeb o’tga-suvga solib, shu kasalikka o’zi ham sababchi bo’lganday o’rtanadi. Og’ir paytlarda Boburga suyanib o’rgangan odamlar biron chora topishni undan kutadilar. Lekin hozir u ham chorasizlikdan o’zini qo’yadigan joy topolmay qiynaladi. Keksayib munkillab qolgan Shayxulislom Boburning yoniga keldi: - Hazrati oliylari, ko’p g’am chekmang, parvardigor g’oyibdan shifo yuborgusidir, - dedi. - Tabiblardanki ish chiqmadi, endi xudo yo’liga dunyo molidan tasaddiq qilmoq kerak. Bobur Shayxulisl o mning niyatiga tushunolmay: - Qaysi moldan? - deb so’radi. 1 Гулбадан бегим. Ҳумоюннома. Т.,ЎзФА нашриёти.1959,39-бет.

- Jon omon bo’lsa javohir topilur. O’shal... ashxas olmos yaxshi tasaddiq bo’lg’ay. Bobur Jamna ustida o’ltirganda Humoyun keltirib ko’rsatgan olmosni esladi. - Ko’hinurnimi? Shayxulislom tasdiq ma’nosida bosh irg’adi. Bob u r h ushini bir joyga yig’ib: - Taqsir, kimga tasaddiq qilaylik? - deb so’radi. Qiymati ulkan oltin xazinalariga barobar keladigan bu olm o sni o’g’rilardan qo’riqlab turish uchun ham juda ko’p navkar kerak edi. Shuni biladigan Shayxulislom “ menga ” deyishga tili bormadi. - Murtazo Ali mozoriga, - dedi. - Din yo’liga. Mozor va Ko’ h inur olmosi bir-biriga mutlaqo qovushmaydigan narsalar edi. Dindorlarning kattasi Shayxulislom bo’lganligi uchu n olamni bezaydigan bu go’zal olmos aylanib kelib uning sandig’iga tushi sh i aniq. Bobur hozir molu dunyoni o’ylaydigan ahvolda bo’l ma sa ham Humoyunga taqdim etilgan bu noyob gavharga munkaygan Shayxulislom ko’z tikkani uni sergaklantirdi. Ruoniylar ilojini topsa podshohdan ham baland turishga va ularni boshiga og’ir kun tushganidan foydalanib hukmlarini o’tkazishga intilishlari ko’pdan ma’lum edi. - Taqsir, nazaringizda, o’shal olmos azizmi yoki mening jonim aziz? Shayxulislom h ang-mang bo’lib: - Nechun unday deysiz, hazratim! - dedi. Undoq olmoslarning yuztasidan sizning bir mo’yingiz azizroqdir! - Minnatdormen! Undoq bo’lsa, men Humoyunga jahondagi barcha olmoslardan ham azizroq bir narsamni qurbon qilmoqchimen. Faqat bu qurbonni sizu bizga o’xshagan bandalari emas, zarur bo’lsa, parvardigorning o’zi olsin! Bobur o’ziga umid bilan qarab turgan odamlarning orasidan o’tib, Humoyunning to’shagi yoniga keldi. - Humoyun, jigarbandim! - dedi u hamma eshitadigan tovush bilan. - Sening betoqatligingga men toqat keltiray. Sening shu og’ir dardingni xudo sendan olib menga bersin! Behush yotgan Humoyun bu gaplarni eshitmas, lekin bemorning

xobgohidagi ayollar, mulozimlar, tabiblar, ruhoniylar - hammasi Boburga quloqlarini ding qilib turardilar. Bobur umumiy jimlikdan Humoyunning boshidan uch marta aylandi-yu: - E, parvardigor! - deb iltijo qildi. - Menki Boburmen, agar jon berish mumkin bo’lsa, umri jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azroyil mening jonimni olsinu xudo Humoyunga shifo bersin! Mohim begim yig’idan to’xtab, Boburga qo’rquv aralash hayrat bilan tikilib turardi. Keksa Shayxulislom esa hozirning o’zidayoq Humoyunning sog’ayib ketishini va Boburning holsizlanib yiqilishini kutganday ancha vaqt ota-bolaga baqrayib qarab turdi. Lekin kutilmagan mo’jiza yuz bermadi. Beh u sh Humoyun alahlab bir nima dedi-da, yana jim bo’ldi. Bobur boshini quyi solib xobgohdan sekin chiqib ketdi. Unda hyech qanday o’zgarish yuz bermagani esa Shayxulislomni sarosimaga soldi” (“Yuulduzli tunlar ” , T., 1979, 483-485 betlar). Tarixiy fak t , hujjat bilan badiiy kashfni solishtirib ko’rish uchun, ataylab, ikki manbani ham to’liq keltirdik. Ko’rayapsizki, ikkalasida ham Bobur o’g’liga kelgan ajalni o’ziga oladi. Tarixiy aniq hujjatda aytilishicha, Murtazo Ali mozoriga boruvchidan “Xudoyo, agar jon o’rniga jon berish mumkin bo’lsa, menki Boburmen, umri jonimni Humoyunga bag’ishlayman” deb du o qilishni so’raydi. Romanda esa g’oyaviy- badiiy asosga mos tarzda ishonarli va o’ta ta’sirchan qilib, bu haqiqat jonlantiriladi: Bobur Humoyunga Ko’hinurdan ham aziz jonini sadqa qiladi. Lekin uning asosida o’g’lining buguni - sog’ayib ketishigina emas, balki ertasi - Shayxulislom kabi ruhoniylarga mute bo’lishdan asrash ham yotadi. Chunki o’sha tasaddiq evaziga Humoyunni biz tuzatganmiz , degan ishonch bilan, uni qayirib olishlari mumkinligini Bobur chuqur his qiladi. Shu tasvirning o’ziyoq Boburni uzoqni o’ylaydigan donishmandligidan, insoniyligining buyukligidan, jumardligidan, fidoi y ligidan ogoh etadi, ularga to’la-to’kis ishontiradi. Bobur haqidagi ana shunga o’xshash haqiqatlar san’atkor qalbidagi ishonchli

va boy reali s tik haqqoniylikka zarblangach, P.Qodirovning “ o’z Boburi” - bizning, hammamizning Boburimiz bo’lib tiriladi. Eng asosiysi, fotihlikdan, shohlikdan Otalikni, insoniylikni, olijanoblikni, barcha ezgu tuyg’ularni ustun qo’ygan- tariximiz, bugunimiz, ibratimiz bo’lib, qalbimizning o’ta shaffof, sof va o’xshashi yo’q olmosi bo’lib yashayveradi. Њ zbekning - betakror fidoiysi, farzandiga jonini sadqa qilgan ulug’ otasi, haqni va haqiqatni yoqtirgan, ixlos qilgan, “Sharqdagi shohlar orasida bu jihatdan yagona va be n azir ” (P.Qodirov), dilbar (J.Neru) Insoni bo’lib, safdosh va zamondosh bo’lib yashayveradi. Istiqlolimizni ezgulik bilan boyitaveradi. Ha, ajdodlarimiz hayotidan, tariximiz haqiqatlaridan, uning ana shunday badiiyatidan bahramand bo’lishga doimo shoshilish lozim. Go’zal xulq, nodir insoniy munosabatlar egasi bo’lish uchun o’rganmoq, umrimizni tezroq bezamoq uchun ham shoshilmoq zaruratdir. “Yulduzli tunlar” (P.Qodirov) romanidan keltirilgan ushbu lavhaning yaratilish tarixini aniq tasavvur qilish uchun uni (shartli ravishda) bo’laklarga ajratish mumkin: 1. Hayot va unda bo’lib o’tgan voqea (Humoyunning og’ir xastaligi va Boburning unga munosabati) 2. Uni mushohada qiluvchi yozuvchi (Pirimqul Qodirov) 3. Mushohada va muhokama natijasida yozuvchi ongida tug’ilgan fikr, g’oya (Bobur farzandi uchun jonini sadqa qiluvchi buyuk va mard podshoh, fidoyi ota – shohlar orasidagi benazir inson) 4. Shu fikr (g’oya)ni ifoda qilish uchun yozuvchi tomonidan tasavvur qilingan va yaratilgan lavha (yuqorida keltirilgan badiiy parcha) Bu bo’laklarning har birini va o’zaro aloqasini - adabiyotshunoslikning asosiy vazifasini kurs davomida tahlil etamiz. Lekin hozircha ular badiiy ijod jarayonini tasavvur qilishimizga imkon beradi: Hayot va uning voqealari turli – tuman taassurotlar, sezgilar orqali yozuvchinng ongiga kiradi, qalbiga ta’sir etadi, unda ma’lum fikrlar, tuyg’ular silsilasini uyg’otadi, ular san’atkor salohiyati(borlig’i)da

“qaynab”, “pishib”, “yetilib” adabiyot asari sifatida yuqoridagi lavha shaklida ko’z oldimizda namoyon bo’ladi. Demak, adabiyotning asosi, uni dunyoga keltiruvchi omil – hayotdir. U bitmas – tuganmas yaratish qudratiga, yangilanishga, o’sish va rivojlanishga qodir ekan, adabiyot ham unga mos holda shu qodirlikni o’zida mujassam etadi, u ham kamolot sayin taraqqiy qilishdan, hayot baxshida etgan yangiliklarni kashf etishdan to’xtamaydi. Albatta, adabiyot bu vazifani inson ruhiyatining ma’naviyatga va ijtimoiy borliqqa o’zaro ta’sirini o’rganish, tadqiq qilish bilan amalga oshiradi. Chunki ma’naviyatsiz ijtimoiy borliqni, ijtimoiy borliqsiz insoniyatni tasavvur qilish mumkin emas. Ma’naviyat (Kishining ichki hayoti(ruhiyati)ga oid, degan ma’nosi bor) – keng ma’noda inson qalbi va ruhiyatining barometri; axloqiy, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy, mafkuraviy, huquqiy, diniy, texnikaviy, tarbiyaviy, falsafiy va sh. k. sohalardagi bilim, ko’nikma va tajribalarini jamlab, yaxlitlab poklikka yetaklovchi ohanrabodir. Inson o’z faoliyati bilan qalb pokligiga erishishi, o’zligini va Allohni tanishi – ma’naviyatdir. Ma’naviyatning ildizi – iymon, e’tiqod, ishonch va vijdon pok bo’lmagan yerda – ma’naviyatsizlik hukmron bo’ladi; inson qalbi – shaytonlashadi, ya’ni ifloslanadi, og’ulanadi, qabohatlashadi, yovuzlanadi va h. Ma’naviyat, dastavval, san’at va adabiyotda ob’ektivlashadi, moddiylashadi, ya’ni uning ranglari, kuylari, notalari, raqslari, suratlari, so’zlarida ifodalanadi, takomillashadi, yuksaladi va birbutun go’zalligi bilan o’zining egasini – odamlarni hayratga soladi, poklikka burkaydi. Ma’rifat (bilim) inson tafakkurini toblasa, ma’naviyat – inson ruhiy dunyosini boyitadi, qushning ikki qanotidek, ikkalasi birlashib – insonni “yaxshi so’z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq va maorif” (A.Navoiy)ga ega odamni bunyodga keltiradi. Komil insoniyat – bid’at, xurofot, jaholat, yolg’onchilik, yulg’ichlik, boqimandalik, o’g’rilik, tubanlik, yovuzlikdan yiroq bo’lib, hamkor, hamdard, hamfikr, hamdam bo’ladi; “Shariat, tariqat va haqiqatda yetuk” (A.Nasafiy)likka erishadi. “Ijtimoiy borliq deyilganda, individual yakka

shaxs va jamiyat hayotining hamma tomonlari emas, balki ularning faqat moddiy hayoti tushuniladi. Jamiyat moddiy hayoti esa kishilarning o’z hayotlari jarayonida ularning irodalariga bog’liq bo’lmagan ishlab chiqarish munosabatlaridan, bu ishlab chiqarish munosabatlarining jamini o’z ichiga olgan jamiyatning iqtisodiy tizimi, real bazisidan iborat bo’ladi” 1 “Iqtisodiyot jamiyatning tanasi bo’lsa, ma’naviyat uning joni” (I.Karimov) ekan, ular birlashganda – inson tirikligi, harakati, faoliyati rivoji ta’minlanadi. Demak, insoniyat, ma’naviyat va ijtimoiyat o’zaro aloqada, o’zaro ta’sirda bo’ladi, uchchalasi birlashgan holda butun bir jamiyat hayotini voqye qiladi, uning mohiyati va faoliyatini ta’minlaydi. Shu asosda o’zligini, borliqni, Allohni bilish va o’rganishda uzluksiz davom etaveradi. Demak, ana shu murakkab dunyo yozuvchi ongida in’ikos (arabcha so’z: ob’ektiv voqyelikning kishi ongida aks etishi, aksi) etadi va uning so’z vositasidagi ifodasi – badiiy asar bo’lib tug’ilaveradi. Lekin bu in’ikos xilma – xildir. Jumladan, yuqoridagi parchani yozuvchi Bobur faoliyatinig bir lahzasini betaraf tarzda, xuddi uzoqdan ko’rib turgandek tasvir etadi, undan kelib chiqadigan fikr – g’oyani ham, tasvirdagi voqeaga munosabatini ham ochiq aytmaydi. Boburning – benazir va betakror podshoh ekanligini, shohlik va boylikdan o’z farzandining salomatligini ustun qo’yuvchi, o’z jonini Humoyunga baxshida etuvchi buyuk otaligini tushunib olishni kitobxonga havola qiladi. Ushbu parchadagi voqeani betaraflarcha hikoyalash, ob’ektiv ko’rsatish shakli ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. San’atkor hayot voqealaridan ta’sirlanib, qalbidagi tug’yonlarini kuyub, yonib, musiqaviy ohangdor qilib tasvirlashi ham mumkin. Jumladan, Hamid Olimjonning “Savol”i – kuydek yoqimli, jozibadek sodda. Uni – yorga bo’lgan intilishning beg’ubor va mayin tasvirini, yoqimli qo’shiqni xirgoyi qilasiz: Kiyintirsam seni bahorga, Yulduzlarni o’rasam qorga. Olib kelib oldingga qo’ysam, 1 Фалсафа. Т., “Шарқ”, 1999, 176-бет.

Ham yulduzni, ham seni suysam. To tonggacha so’ylasam ertak Chechak terib etak va etak Oyog’ingga keltirib to’ksam, Seni maqtab, ag’yorni so’ksam – Shunda seni ko’ngling to’lurmi? Aytganlaring bajo bo’lurmi?.. Ushbu she’rda hayotning keng manzarasi ifodasi yo’q, unda yorning iltijosi borasida qalbda uyg’ongan tuyg’u – hislarning bir oniy tasviri bor; yorga baxshidalik, yor ko’nglini olish uchun borlig’ini berishga tayyorlik bor. Bu – shoirning shaxsiy kechinmalari shaklida, hayajonli va musiqiy tarzda yuzaga chiqyapti. Hayotni akslantirishning yana bir usulida ko’rsatmalilik, ya’ni “tomosha” ko’rsatish, to’g’rirog’i harakat bilan tomosha ko’rsatish bosh xususiyat sanaladi. Unda muallif ishtirok (remarkalarni hisobga olmaganda) etmaydi, voqyelik harakatdagi insonlarning dialog va monologlari shaklida yuzaga chiqadi; kollektiv sezimga, ya’ni asarni jamoa bo’lib, bir o’tirishda sahnada tomosha qilishga mo’ljallangan bo’ladi: Olimjon. Xo’p, unda men yaratgan robot, ya’ni mening mashinam qani? Qo’chqor. Men qaydan bilaman sening mashinangni! E, birovning uyiga bostirib kirib, mashinam qani, deysan! Biz er – xotin tinchgina o’tiribmiz, chirog’imizni yoqib! Olimjon. Demak, men yetti yil ko’zimning nurini to’kib, mingta byurokrat bilan olishib ... Qo’chqor. Nima krat? Olimjon. Byurokrat. Kechalari uxlamay, o’lib tirilib sizga xotin tayyorlab bergan ekanman-da, a? Qo’chqor. Rahmat. Biz ham yaxshi kunlaringda qaytararmiz. Bizdan qaytmasa, bola – chaqamizdan qaytadi.

Olimjon. Bola – chaqangizdan? Hali “kichkina – kichkina robotchalar yasab ber” ham dersiz? Qo’chqor. U yog’i bilan ishing bo’lmasin, bildingmi?! Kerak bo’lsa, o’zimiz yasab olaveramiz! (Bir oz sukunatdan so’ng) Vey, bu dunyoda odamdan faqat yaxshilik qoladi. Otam rahmatli “birov senga yomonlik qilsa ham yaxshiligingni ayama, o’sha padariga la’natdan” deganlar. Yaxshilik yaxshi-da, Olimtoy!.. (Sharof Boshbekov, “Temir xotin”, “Yoshlik”, 1989, №5, 28-bet). Hayotning adabiyotda in’ikos etilishining uchchala universal ko’rinishlaridan tashqari boshqa shakllari ham ko’p. Jumladan, san’atkor hayotimizda nuqson va kamchiliklarni yengil kulgu bilan tasvirlasa – yumor (ing. humor – ho’l, suyuqlik) yuzaga keladi. Unda hazil, kulguli holat ustunlik qiladi; Hayotdagi kamchiliklar ustidan san’atkorning falsafiy o’ylari tarzida voqye bo’ladi, yumoristning yuksak ma’naviy ideali bilan hayotdagi kamchilik, nuqsonlar o’rtasidagi qarama – qarshilik, to’qnashuvdan tug’iladi. “Afsona” (A.Muxtor) – xuddi shu fikrlarga isbotdir: Qadim arman yerida (Bizga aloqasi yo’q), Go’zal tonglarning birida Paq etib otildi o’q. El ustiga ofat yetdi, Dushman bosdi o’lkani. Omon qolgan qochib ketdi, Yerda qoldi o’lgani. Shahnoz ochdi darpardasin Osmon o’par ko’shkida. Bosqinchilar sarkardasi Yonar uning ishqida. Kelganida vahshiydek, Malika eshik ochmadi. Bundan o’lim yaxshi, deb

Derazadan tashladi... - Shumi?! – dersiz. Quloq soling, Eng qizig’i bu yoqda. Malikamiz tirik qoldi, Yumshoq qo’ndi o’tloqqa. Chunki xuddi parashyutday Ochilgandi etagi ... Tamom bo’ldi mana sho’tta Malikaning ertagi. Ammo, gap bor qizlarga, - Nima bo’pti! – demanglar. Saboq shuki sizlarga, Mini yupka kiymanglar... Keltirilgan ushbu misollardan xulosa chiqarish mumkin: yozuvchi doimo hayotdan, hayotdagi fakt va hodisalardan turtki oladi. Tasavvuri va tajribasida ularni pishitadi, so’ngra asariga olib o’tadi. Demak, adabiyot hayotning in’ikosidir. Ko’rinadiki, san’atkor to’ppadan – to’g’ri hayotni tasvirlamaydi, balki muayyan g’oyaviy – badiiy maqsad asosida hayotni qayta yaratar ekan, xuddi ana shu maqsadning birbutunligini, maftunkorligini ta’minlashga qodir bo’lmagan keraksiz va foydasiz fakt va hodisalardan voz kechadi, eng xarakterli, zaruriylarini tanlaydi, saralaydi, o’zida (xotirasida, qalbida, zehnida, tajribasida) borini qo’shadi. Eng asosiysi, hayotga haqiqatan o’xshash qilib, bo’lishi mumkin bo’lgan olamni yaratadi. Mana shu haqiqatda adabiyotning mohiyati yaqqol ko’zga tashlangani uchun yana bir bor ta’kidlaymiz: san’atkor (adabiyot) hayotni asos qilib oladi, uni salohiyatiga moslab bichib-to’qib, qaytadan tiklaydi, hayotga

o’xshash qilib, hayotda bo’lishi mumkin bo’lgan, to’qilgan, mubolag’ador badiiy olamni yaratadi.

Adabiyotlar 1. Falsafa. T., “Sharq”, 1999, 160-177-betlar. 2. I.Sultonov. Adabiyot nazariyasi, T., “O’qituvchi”, 1980, 53-62 betlar. 3. Hotam Umurov. Ma’naviyat va badiiyat, S., “Sug’diyona”, 1998, 96-102 betlar. Hotam Umurov. Badiiy ijod mo’jizalari, S., “Zarafshon”, 1992, 24-41 betlar.

Похожие

Adabiyotning ijtimoiy vazifasi

Hayot va adabiyot

Hayot va adabiyot. Adabiyot hayotning badiiy in`ikosi

Adabiyot nazariyasi fanining predmeti va mazmuni

Adabiyotshunoslik - fan