Hayot va adabiyot - Литература - Рефераты

Hayot va adabiyot

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2056 KB

HAYOT VA ADABIYOT R e j a : 1. Hayot va uning badiiy in`ikosi. 2. Fan, san`at va adabiyot 3. Adabiyotning tasvir obyekti va vazifalari. 4. Adabiyot - insonshunoslik.

Badiiy adabiyotning bosh xususiyati- uning ijtimoiy ong shakllaridan biri ekanligi va, ayni chog`da, ustko`rma xodisalariga mansubligidir. Bas shunday ekan, bu o`rinda, dastavval, «ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong», «bazis va ustko`rm» xaqidagi tushunchalarni eslash joizdir. Zero, mazko`r tushunchalarsiz badiiy adabiyotning hayotni aks ettirishi va, ayni chog`da, hayot taraqqiyotiga kuchli ta`sir ko`rsatishi konuniyatlarini chuko`r anglash mumkin emas. Ma`lumki, ijtimoiy borliq- jamiyatning moddiy hayota, soddiy ne`matlar ishlab chiqarish hamda shu ishlab chiqarish jarayonida kishilar kirishadigan munosabatlar. Ijtimoiy ong - qarashlar, tasavvurlar g`oya; siyosiy, yuridik va estetik nazariyalar; filosofiya, axlok, din va xokazo. Demak, jamiyat hayotining moddiy tomonlari - ijtimoiy borliq va uning ma`naviy jihlari ijtimoiy ong xodisasi ekan. Ijtimoiy borliq ijtimoiy ingdan tashqarida va unga bog`liq bo`lmagan holda mavjuddir. Ijtimoiy ong esa ijtimoiy borliqning in`ikosidir. Ijtimoiy borliq bilan ijtimoiy ingning o`zaro munosabati - murakkab dialektik jarayondir. Adabiyot ham ijtimoiy ong shakllaridan biri ularoq ana shu konuniyatga amal qiladi - adabiyot hayotdan usib chiqadi va unga o`zluksiz ta`sir utkazib turadi. Darvoqe kishilar o`z turmushini ijtimoiy ishlab chiqishda ularning irodalariga bog`lik, bo`lmagan, muayyan, zarur munosabatlariga kirishadilar, bu munosabatlar ularning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojining muayyan bosqichiga muvofik bo`ladi. Bu ishlab chiqarish munosabatlarining jami jamiyatning iqtisodiy to`zilishini, real bazisini tashkil etadi, xukukiy va siyosiy ustko`rma shu real bazis ustiga ko`riladi va sotsial ongning muayyan formalari shu bazisga muvofik bo`ladi. Moddiy hayotni ishlab chiqarish usuli umuman ijtimoiy, siyosiy va ma`naviy hayotni belgilaydi, Kishilarning ongi ularning borligini belgilamaydi, balki, aksincha, ularning ijtimoiy borligi ularning ongini belgilaydi. Yuqoridagi fikrlardan anglashilarliki, jamiyatning iqtisodiy strukturasini tashqil etuvchi ishlab chiqarish munosabatlarining jumaljami bazisni tashqil etadi. Siyosiy, xukukiy , axlokiy, estetik, diniy, falsafiy qarashlar kabi ijtimoiy ong formalari esa ustko`rmaga mansubdir. Ijtimoiy ongning barcha formalari jamiyatning iqtisodiy munosabatlarini va iqtisodiy strukturasini aks ettiradi. Ustko`rma munosabatlari mafko`raviy munosabatlarini o`z ichiga oladi. Mafko`raviy munosabatlar esa dasttavval ong orqali vujudga keladi. Bazis tomonidan belgilangan ustko`rma xodisalari o`z taraqqiyotida nisbiy mustaqillikka ega bo`ladi. Bu gaplar badiiy adabiyotga to`la taalluklidir. Xar bir ijtimoiy- iqtisodiy formatsiya muayyan bazisga va unga muvofik keladigan ustko`rmaga ega bo`ladi. Bazis va ustko`rmaning o`zgarishi bilan bir ijtimoiy formatsiya ikkinchisi bilan o`rin almashtiradi. Iqtisodiy bazis bunyodga keltirgan va uning in`ikosi bo`lgan ustko`rma tarixiy jarayonda faol rol uynaydi. Shuningdek, adabiyot ustko`rma xodisasi sifatida jamiyatning ma`naviy hayotida g`oyatda katta ahamiyat kasb etadi. Ammo u o`z taraqqiyoti konuniyatlari asosida rivojlanib boradi - bir formatsiya yemirilishi bilan adabiyot ham yemirib tashlanmaydi- adabiyot o`z a`nanalari zaminida o`zluksiz rivojlanib boradi, biroq jamiyat tarixi taraqqiyotining xar bir bosqichida adabiyot muayan davr takozosi bilan o`ziga xos xususmyatlar kasb eta boradi.

Yuqorida kayd etilgan fikrlardan shunday xulosaga kelamiz : hayot, obyektiv borliq, ijtimoiy turmush – asos va ijtimoiy ong-xosiladir; inson o`z miyasi vositasida obyektiv borliqni to`g`ri bila olishi, tushunishi mumkin. Inson ongi, bilimlari o`zida obyektiv xaqikatni ifodalaydi - real borliq zaminida paydo bo`ladi. Shunga ko`ra, bizning ongimiz, tasavvurdarimiz, bilimlarimiz nisbiy xaqikatdir. Tarixiy materializm dialektikaning bunday xulolasini jamiyat xodisalariga tadbik qiladi: shunga ko`ra, ijtimoiy borliq birlamchi bo`lib, u ijtimoiy ongni belgilab beradi, jamiyatning ma`naviy hayotini aniqlaydi. Shu sababli, jamiyatning moddiy turmush qanday bo`lsa, uning ma`naviy hayoti – siyosiy muassasalari, siyosiy qarashlari, nazariyasi va g`oyalari ham shunday bo`ladi. Biroq bunday jamiyatning ijtimoiy ongi uning ijtimoiy borligiga befarq karor ekanlarda dean yanglish xulosaga kelmaslik zarur. Chunki, jamiyatning moddiy turmushini taraqqiy ettishda ilg`or ijtimoiy g`oyalarning tashqilotchilik, safarbarlik, kayta ko`ruvchilik roli nihoyatda kattadir. Binobarin, ijtimoiy ong (siyosat,falsafa,fan,san`ant)ning jamiyatning moddiy turmushi (bazisi)ga faol ta`siri xaqidagi falsafiy xulosa adabiyot va san`atning kishilarni muayyan g`oyalar ruxida tarbiyalash- xalk hayotiga ta`sirini to`g`ri tushunishimizga yordam beradi. Haqiqatan ham progressiv san`at va adabiyot hayotdagi yetakchi tandensiyalarni ifodalash yuli million- million kitobxonlarning tong-shuuriga, qalbiga estetik ta`sir qilgan- ularni porlok istikbolga da`vat etgan. Shuning uchun ham biz san`at asarlarini sevib ukiymiz va o`rganamiz. Fan, san`at va adabiyot. Ijtimoiy ong - obyektiv olam va ijtimoiy borliqning kishilar ongidagi in`ikosi. Ijtimoiy ongning rang - barang ko`rinish mavjud: siyosat, mafko`raviy, xukuk, axlok, din, fan, san`at, filosofiya... Ijtimoiy ong voqelikning kundalik ongdagi bevosita in`ikosidan farq qiladi: ijtimoiy ong shakllari ozmi - ko`pmi sitemalashtirilgan ong sifatida nazariy tafakko`r vositasida vujudga keladi. Masalan, san`at va adabiyot mana shunday jarayon maxsulidir. Ijtimoiy ong shakllari obyekti va in`ikos formasiga, sotsial funksiyalari va taraqqiyot konuniyatlarining o`ziga xos xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Ijtimoiy ong formalarining xilmaxilligi obyektiv olam ( tabiat va jamiyat)ning sermazmunligi va xilma-xilligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy ong shakllarining xar biri voqelikning u yohud bu jihini aks ettiradi. Ongning xar bir formasi o`ziga xos in`tikos predmetiga ega bo`lganligidan alohida in`ikos formasi bilan ham xarakterlanadi. Fan, siyosat, san`at va boshqalar ijtimoiy ong shakllari ekan, bo`larning, birinchidan, o`ziga xos xususiyatlarini va, ikkinchidan, ular urtasidagi mushtarakliklarni ko`zdan kechirish badiiy adabiyotning tabiatini anglashimiga kumak beradi. Fan-ijtimoiy-taraxiy turmush taraqqiyoti jarayonida tabiat, jamiat va tafakko`r xaqida to`plangan bilimlar majmui, yigindisi. Fanning maqsadi- xodisalarning obyektiv konunlarini ochish, ularni to`g`ri tushuntirib berishdan iborat. Jamiyat va tabiatning obyektiv konunlarini bilmasdan turib ilmiy tafakko`rfan xaqida xech qanday gap ham bo`lishi mumkin emas. Fanning kuchi

uning ilmiy umumlashmalaridadir. Fan insoniyatning ishlab chiqarish - amaliy faoliyati asosida tugiladi va rivojlanadi. Tabiiyot fanlari (kimiyo, fizika, matematika, mexaniqa, biologiya kabi) tabiat xodisalarini o`rganish bilan shugullansa, ijtimoiy fanlar (tarix, iqtisod, falsafa kabilar) jamiyatning taraqqiyot konunlarini kashf etadi. Tabiat va jamiyat xaqidagi fanlar ijtimoiy ong shakllari sifatida, birinchidan, ijtimoiy hayot va tabiat zaminida vujudga keladi va, ikkinchidan, ular ijtimoiy taraqqiyot uchun xizmat qiladi. Filosofiya - ijtimoiy ong formalaridan biri sifatida kishilik jamiyati va tabiat taraqqiyotining umumiy konuniyatlarini o`rganadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiladi, Umuman fan hayotini mantikiy xulosalar asosida o`zida ifodalaydi, hayot konunlarini ochadi.San`at badiiy adabiyot, arxitektura, xaykaltoshlik, rassomlik.musiqa teatr.xoreografiya, kino va boshqalar- ijtimoiy ong shakllaridandir.San`at ham, xuddi fandek, hayotni aks ettiradi va hayot jumboklaridan sabok beradi. Shu sababli u ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. San`at, fandan fakli ularoq, hayotni obrazlar vositasida ifodalayodi. Gegel aytganidek, san`at obrazlar orqali fikrlash demakdir. V.G. Belinskiy «1847 yilgi rus adabiyotiga bir nazar» nomli maqolasida fan va san`atning o`ziga xosligi xaqida tuxtalib, shunday degan! Filosof sillogizmlar orqali fikr yuritsa, shoir- obrazlar va kartikalar vositasida gapiradi va ularning xar ikkalasi ham ayni bir narsani aytadi. Siyosiy iqtisodchi statistika rakamlari bilan ko`rollanib, o`z uquvchi yohud tinglovchilarning zehniga ta`sir etib, jamiyatdagi falon sinfning axvoli falon-falon sabablarga ko`ra ko`p yaxshilangani yohud ko`p yomonlashganini isbotlaydi. Shoir voqelikning jonli va yorqin tasviri bilar ko`rollanib, o`z uquvchi yexud tinglovchilar zehniga ta`sir etib, jamiyatdagi faol sinfning axvoli falon-falon sabablarga ko`ra ko`p yaxshilangani yohud ko`p yemonlashgani isbotlaydi. Shoir voqelik jonli va yorqin tasviri bilan ko`rollanib, o`z uquvchilarining fantaziyasiga ta`sir jamiyatdagi falon-falon sabablarga binoan xaqikatan ham ko`p yaxshilangani yohud yomonlashganini xaqqoniy kartinalarda ko`rsatadi. Biri isbotlaydi, ikkinchisi ko`rsatadi va ikkalasi ham ishontiradi, bunga faqat ularning biri mantikan asoslash , boshqasi kartnalarda namoyon etish bilan erishadi. Hayotni obrazlar orqali aks ettirish jihidan san`at turlari urtasida umumiylik, uxshashlik , mushtaraklik mavjud bo`lsada, obraz yaratash jara1nida xar bir turi uning faqat o`zigagina xos bo`lgan ifoda vositalaridan foydalanadi. Bunday ifoda vositalari, odatda, san`at to`rining «o`z tili» deb yuritiladi. Badiiy adabiyot tili xaykaltaroshlik tilidan, musiqa tilidan, me`morlik tilidan va boshqalardan farq qiladi. Rassomlikda badiiy obraz surat va kartina qoloriti vositasida yaratiladi, shunga ko`ra rassomlik tili deganda, birinchi navbatda, chiziqlar, rang, yoruglik soyasi va kompozitsiyani tushunamiz. Xoreografiyaning tili esa inson tanasining o`ziga xos ifodali xarakatidir. Adabiyotda nutk, kompozitsiya vositasida, poeziyada yana she`riy nutkning ritmik - melodik to`zulishi vositasida badiiy obraz yaratiladi. Bunday vositalarning jamul-jamisiz adabiy asar yashay olmaydi. Shu sababli bu vasitalarning jami- nutk, ritm, melodika ( oxang), kompozitsiya- badiiy adabiyot tilidir. Biroq nutk, M.

Gorkiy aytganidek, adabiyotning ko`rilish materiali, birinchi elementi, asosidir, Shunga ko`ra, badiiy adabiyot « so`z an`ati» deb ham yuritiladi. Adabiyot so`z vositasi bilan obraz yaratganligi sababli san`atning boshqa turlariga nisbatan hayotni va insonni mumkin qadar to`laroq, ifodalash imkoniga ega. V.G. Belinskiy "Poeziyaning xil va tu»lashga bo`linishi" nomli maqolasida shu»day deb yozida : " Poeziya ( adabiyot-T.«.) san`yatning oliy turidir. Xar qanday boshqa san`at o`z ijodiy faoliyatida ko`rinishi uchun vosita bo`lgan material bilan ma`lum darajada siqilgan va chegaralangan holda bo`ladi. Me`morchilik asarlari, bir buyuk butunlik tashqil etuvchi kismlarining garmoniyasi bilan, yoki o`z formalarining ulug`vorligi va dabdabasi bilan bizni xayratda qoldiradi, o`tkir qirrali uchlari samo bizning ruximizni yuksaltiradi. Lekin ularning ruximizga qilgan ta`siri shu bilan cheklanadi. Bu- faqat shartli simvolizdan absolyut mutlak san`atga intilishdir; bu xali to`la ma`nodagi san`at emas, faqat san`atga intilish va unga birinchi kadamdir ;... Xaykaltaroshlik soxasi, kengroq, qaraganda, uning vositalari boyroqdir, u inson tanasi shakllarining go`zalligini ifodalaydi, inson yuzidagi fikr kulankalarini ko`rsatadi; lekin u yuzdagi fikrning bir paytini, tandagi ... bir vaziyatnigina tutib oladi. Shu bilan birga xaykaltaroshning ijodiy faoliyati insonning butun siymosini kamray olmaydi, balki inson tanasining tashqi shakllari bilangina chegaralanadi, erkak kishilarda faqat mardlik, ulug`vorlik va kuchni, xotinlarda go`zallik va noziklikni ifoda qiladi. Rassomlik san`ati butun insonni, xatto uning ichki ruxiy dunyosini ham o`z ichiga oladi; ammo rassomlik ham xodisaning faqat bir paytini qamrash bilan chegaralanadi. ko`tar esa, eng ko`p ruxning ichki dunyosini ifoda etuvchidir; lekin musiqa ifoda qilgan ideyalar tavushlardan ( sadolardan) ayrilmaydi, tovushlar ruxga ko`p narsa bersa ham, aqlga xech nimani ochiq aniq qilib aytmaydi. Poeziya ( adabi1t- T.B.) erkin inson so`zida ifodalanadi, so`z esa- ham tovush, ham krtina,ham aniq va ravshan aytilgan tasavvurdir. Shuning uchun poeziya ( adabiyot- T.B.) boshqa san`atlarning hamma elementlarini o`z ichiga oladi, bo`lak san`atlarning xar biriga ayram ravishda berilgan hamma vositalardan bir varakay va to`la sutda foydalanadi. Poeziya ( adabiyot- T.B.) san`atning bir butunligini va uning butun to`zilishi ko`rsatadi va san`atning hamma tomonlarini kamrab, uning hamma ochiq va aniq ayirmalarini o`z oladi». Haqiqatan ham badiiy adabiyot san`atning boshqa turlariga nisbatan tasvir imkoniyatining kengligi va tasvirining sintetikligi bilan ajralib turadi. Chunonchi, san`atning makon bilan bog`lik, turlari - rassmolik va xaykaltaroshlik bilan kiyoslab ko`raylik. Tug`ri, badiiy adabiyot ko`rgazmalilik va yorqinlik jihidan xaykaltaroshlik va rassomlik bilan baxslasha olmaydi. Xaykaltarosh va rassom predmetning ko`zga tashlanib turadigan jihlarini yaqqol aks ettiradi. Kishilarning ichki kechirmalarini, xarakterini, odamlararo muomala - munosabatlarning bir zuminigina kartina yoki xaykalda turli- tuman tashqi xarakatlar vositasida ifodalaydi, holos. So`z san`atqorining esa borada imkoniyat nihoyatda katta: adabiy asarda qaxramonning tashqi ko`rinishi, uning muhiti va ichki kechirmalari ( fikr-uylari, xisxayajonlari, tugulari, orzu - intilishlari kabilar), ya`ni insoning ko`zga tashlanib turadigan va ko`zga tashlanmaydigan jihlari mufassol ifodalanadi. G.E. Lessing «Laokoon yoki xaykaltaroshlik va poeziyaning chegarasi

xaqida» nomli asarida ta`kidlashicha, makon bilan bog`lik, san`at, asosan, figura, ya`ni predmet, xodisa, shaxsni badiiy ifodalash bilan shugullansa, poeziya doirasiga xarakat, ya`ni kishilarning ichki dunyolari va tashqi muhitida yuz beradigan xatti- xarakatlarini aks ettirish masalasi turadi. Badiiy adabiyot tarixi bu fikrning to`g`riligi ko`rsatadi. Tug`ri, dastlabki davrlarda fratilgan epik asarlarda, asosan, qaxramonlarning ishlari, jasorati, xatti- xarakatlari tasvirlangan ( masalan, Gerkulesga bag`ishlangan yunon eposlarida xuddi shu holni ko`ramiz). Keyinchalik, klassik yozuvchilar kishilar xarakterlarini chuko`rroq ochishga, ularning xatti- xarakatlariga sabab bo`layotgan omillarni taxlil qilishga, inson qalbining rang-barang ko`rinishlarini ifodalashga intila borganlar. X1X asrning oxirlariga kelib bu borada rus klassiklari juda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. L. Tolsktoy va F. Dostoyevskiylar qaxramonnning ichki dunyosini - « qalb dialektikasi» ni g`oyatda chuqur va atrofining jiddiy yutug`i. O`tgan asrning ulug` san`atkorlari xarakter bilan sharoit, inson bilan muhit o`rtasidagi aloqani, o`zaro ta`sirni ochish borasida ham jiddiy yutuqlarni qo`lga kiritishdi. Hozirgi o`zbek adabiyotida o`tmish realistik adabiyoti erishgan bunday yutuqlar - qaxramonnining «qalb dialektikasi»ni ochish va xarakter bilan sharoitning o`zaro ta`sirini chuqur aks ettirish liniyalari bir-biriga chambarchas bog`lanib ketdi - shu usulda hayotni va insonni badiiy ifodalash yuksak pog`onaga ko`tarildi. ( M. Sholoxov, A. Tolstoy, A. Fadeyev, Ch. Aytmatov, A. Kodiriy, Chulpon, Oybek, A. Kaxxor kabi yirik so`z ustalarining asarlari ana shundan guvoxlik beradi). Musiqa bilan badiiy adabiyot zamon bilan bog`lik, bo`lgan san`at turlariga mansub bo`lsa-da, ular orasida ham jiddiy tafovutlar bor. Musiqa bilan poeziyani kiyoslab ko`radigan bo`lsak, so`z san`atining ba`zi chekdangan jihlarini ham, bexad afzalliklarini ham paykay olamiz. Musiqa turli- tuman tovushlar yordamida insonning eng murakkab va eng nozik xis-tuygularini va kayfiyatini shu qadar chuko`r ochib beradiki, so`z san`at bunga shuqadar kodir bo`la olishi amrimaholdir. Poeziyaning afzalligi shundaki, u shaxsni, voqeani, predmetni yaqqol va yorqin qilib ifodalaydi. Bunga faqat so`z san`atigina kodir bo`la oladi. Chunki, badiiy adabiyot sanxatning boshqa turlariga xos bo`lgan tasvir vositalaridan ham foydalana oladi. Shunday qilib badiiy adabiyotning sintetik xarakteri, tasvir iskoniyatlari ( san`atning boshqa turlariga nisbatan) nihoyatda kengdir. So`z sanxatining tasvir doirasi qadar kengki, u tashqi dunyoning rang- barang xodisalarini ham, inson qalbi dialektikasini ham o`z ichiga kamrab oladi. Adabiyotning tasvir obyekti va vazifilari . Inson - san`at va adabiyotning bosh predmeti, tasvir obyekti. Ammo bu ham o`ziga xos tarixga esa - san`at paydo bo`lishi bilanoq inson uning assosiy predmeti qilib olinmagan. V.G. Belinskiyning uktirishicha qadimgi hind poeziyasida va san`atining boshqa turlarida tabiat ilolxiylashtirilgan, birinchi planda usimliklar, ilonlar, qushlar, sigirlar, fillar va boshqa xayvonlar ko`rsatilgan. Odam esa tabiatga tobe, yordamchi kuch sifatida berilgan. San`at taraqqiyotining navbatdagi bosqichi- qadimgi misr mifologiyasi baxaybat xayvonlar va xudolar obrazlari orasida inson kiyofasi ham ko`rina boshlagan. Faqat qadimgi yunon sa`atidan boshlab inson san`at asarining bosh predmeti bo`lib xizmat qilgan V.G.

Belinskiyning fikricha, antik adabiyotda yaratilgan xudolar - ideal odam obrazi, insonni iloxiylashtirishdan boshqa narsa emas, Gomerning «Iliada», «Odisseya» asarlari, Esxil, Sofokl va Yevripd tragediyalari, Aristofan komediyalari- badiiy tafakko`r tarixidagi ilk buyuk kashfiyotlar bo`lib, bo`lar insonning san`atga bosh qaxramon qilib olinishi oqibatlari edi. Shundan boshlab inson san`atning bosh qaxramoni, asosiy tasvir obyekti bo`lib qoldi. Ulug san`atkorlik eslaganimizda daf`atan ular yaratgan adabiy qaxramonlar yodimizga tushadi. Chunonchi, Gomer deganda - Axilles, Gektor, Odisseya; V. SHekspir deganda - Gamlet, qirol Lir , Otello, Romeo, Julyetta, Makbet; Alisher Navoiy deganda _ Farxod, Shirin, Dilorom, Iskandar, Majnun, Layli, Baxrom; L. Tolstoy deganda - Andrey Bolkonskiy, Pyer Bezuxov, Natasha Rostova, Lezin, Anna Karenina, Nexlyudov, M. Sholoxov deganda Grigoriy Melexov, Semyon Davidov, Nagulnov, Razmetnov, Andrey Soqolov; Oybek deganda - Yulchi, Alisher Navoiy, Uktam, Komila, Bektimir kabi yorqin inson obrazlari ko`z o`ngimizga keladi. Gomer davridan bizning zamonamizgacha badiiy adabiyot juda o`zoq va benihoya murakkab tarixiy jarayonlarni bosib utdi, ammo xar doim inson uning dikkat markazida turdi. Biroq bundan badiiy asarda insondan boshqa xech narsa tasvirlanmas ekan-da insondan boshqa xech narsa tasvirlanmas ekan-da degan bir tomonlama xulosa chiqarmaslik kerak. Chunki, adabiyotda insondan tashqari tabiat, xayvonot dunyosi, buyumlar, jismlar, predmetlar va boshqalar ham tasvirlanadi. Ammo ulur ham, albatta , inson bilan bog`lik, holda yoki inson nuktai nazaridan beriladi. Shu munosabat bilan talaba badiiy asarda tasvirlanadigan tabiat, xayvonot dunyosi, predmetlar va boshqalar xaqida ham konkret tasavvur xosil qilishi lozim. Bu o`rinda masalaning kuyidagi nazariy jihlariga e`tibor berish kerak: Adabiy asarda insondan tashqari tasvirlanadigan obyektlardan eng muximi tabiat bo`lib, uni ilmiy adabiyotda peyzaj deb yuritadilar. Haqiqatan ham badiiy asarda tabiat obrazi ( peyzaj) tez-tez uchrab turadi. Avvalo u asar kompozitsiyasida, albatta, aniq, g`oyaviy maqsadni ifodalaydi: a) qaxramon xarakat qiladigan tabiiy muhitni ifodalaydi; b) qaxramon xarakterining u yoki bu qirralarini ochishga xizmat qiladi; v) asarda tasvirlanayotgan voqea - xodisaga tarixiy- konkret, tabiiy tus beradi va xokazo. Masalan, Abdulla Kaxxorning «Sinchalak» povestiga nazar tashlaydigan bo`lsak, asarda san`atkorona chizilgan peyzaj kartinalarining qaxramonlar xarakterlarining qirralarini , ularning ruxiy dunelarini ochishga to`la xizmat qildirilganligini paykash kiyin emas. Chunonchi,u (Saida- T.B.) juda kech yotganiga qaramay, tong yorishar-yorishmas uygondi, lekin ko`zlari to`la uyqu, butun vujudi uyquning bir-ikki minutli eng shirin joyi qoldi deb turar, saxar shabadasida yaproqlarning shitirlashi, qushlarning chug`ur- chug`uri uni allalar edi...». Bu peyzaj tasvirida avtor go`zal tabiat manzarasini ko`z oldimizda gavdalantiribgina qolmasdan, shu bilan birga, qaxramonning ruxiy kayfiyatini, ichki kechinmalarini ham ochib bergan. Yoki Qalandarov yangi olingan yuk mashinasining rulida ketar ekan... «yo`l bo`yidagi tanish yashil daraxtlar, barra utlardan ko`zi quvonib, kishining vujudini, ruxini yayratadigan may xavosidan mast bo`lib, xirgoyi qilib boradi». Bu peyzaj ham Qalandarovning

ruxi bilan g`oyatda uygun - qaxramonning qalb quvonchlarini, ko`tarinki ruxiy kayfiyatini, sevinchini burttiribroq ifodalashga xizmat qildirilgan. Badiiy asarda tabiat kartinalari faqat yordamchi vositagina bo`lib qolmaydi. Chunonchi, peyzaj lirikasida bosh tasvir obyekti- tabiat xodisalari. Ammo bu xil asarlarda ham peyzaj inson hayoti Olimjon, Uygun va boshqa shoirlarimizning peyzaj lirikasi ana shundan guvoxlik beradi. Shoir Oybek «Na`matak» she`rida yuzaki qaraganda shunchaki bir tog guli - na`matakni ta`rif-tavsif qilayotganga uxshaydi- she`rda faqat na`matak xaqida gap borayotgandek tuyuladi. Aslda esa shoir bu she`rida ramziy obraz- na`matak vositasida qaxramon ( Shoirning o`zi)ning jonajon ulkamiz baxoriga, quvnok hayotga, gugallikka, nafosatga bo`lgan jushkin muxabbatini tarannum etadi. Shoir falsafasiga ko`ra, nafosat, go`zallik, hayot ishtiyoqi, zavki shu qadar kuchliki, u xar qanday kaboxayetni, yozuvlikni, qora kuchlarni dogda qoldira oladi. Tog qoyasini yorib chiqkan, shamolga, beayav buronlarga bardosh bergan va ular ustidan galaba qilib, quyoshga savat ok gul xadya qilgan na`matak mana shundan guvoxlik beradi: Nafis chaykaladi bir to`p na`matak Yuksakda, shamolning belanchagida, Quyoshga ko`tarib bir savat ok gul, Vikorla ushshaygan qoya labida, Nafis chaykaladi bir to`p na`matek... Mayin raksiga xech klnikmas kungil, Vaxshiy toshlarga ham u berar fusun. Sunmaydi yuzida yorqin tabassum, Yanoqlarni tutib oltin busa-sun, Quyoshga tutadi bir savat ok gul! Poyida yiglaydi kumush kor yum-yum... Nafis chaykaladi bir to`p na`matak. Shamol injularni separ chashmadak Boshida bir savat ok yuldo`z- chechak, Nozik salomlari naqadar ma`sum! Tog`lar xavosining firo`zasidan Mayin tovlanadi butun niholi, Vaxshiy qoyalarning ajib ijodi: Yuksakda raks etar bir to`p na`matak, Kuyoshga bir savat gul tutib xursand! SHe`rdagi xar bir so`z va iboroa shu qadar jozibaliki, guyo ular misralarga tizilgan javoxirlarga uxshaydi :»shamolning belanchagi», «vikor-la ushshaygan qoya», «quyoshga ko`tarib bir savat ok gul»... Naqadar original iboralar! Shoir tavirida, na`matek, xatto,» vaxshiy toshlarga ham... fusun» beradi, uning poyida «yiglaydi kumush qor yum-yum» ... Natijada kitobxon ko`z ungida tog tabiati

manzarasi jonlanadi. Bu manzara shu qadar jozibaliki, u xar qanday kishining ham qalbini larzaga soladi, tadiatning mu`jizasiga, « toglar xavosining firo`zasi» - na`matakka- go`zallik ramziga ishtiyoqini, xavasini, muxabbatini uygotadi. Xullas bu she`rda guyo inson obrazi yukdek ko`ringan bo`lsa-da, unda insonning tabiatga munosabati, lirik qaxramonning hayotga ishtiyoqi , nafosatdan zavklanishi, hayot falsafasi jush urib turibdi. SHe`rdagi na`matak esa o`z ulkasini jon - dilidan sevuvchi insonning boy ma`naviy dunyosini ochishga xizmat qildirilgan. Bunday asarlar kitobxoni Vatanga muxabbat, el - yurtiga sadoqat ruxida tarbiyalaydi - uni porloq istiqbol sari yetaklaydi... Badiiy asarda xayvonot dunyosi tasviriga ham alohida e`tibor beriladi. Ammo u ham inson hayoti bilan bog`lik, holda ifodalanadi. Xayvonlar obrazlari ham, xuddi peyzajdek, inson xarakterining u yoki bu qirralarini ochishi kerak. Bu o`rinda, «Alpomish» dostonidagi Boychibar, Ch. Aytmatovning «Alvido», Gulsari» povestidagi Gulsari, A. Kaxxorning «Sinchalak» kissasidagi ot tasvirini eslash kifoyadir. «Sinchalak»da Qalandarov bilan Saidaning otda kolxozni aylanib chiqishini tasvirlovchi epizod bor. Shu epizod orqali, birinchidan, Qalandarovning kolxoz hayotini yaxshi bilishligi, kishilar qalbiga yul topa oluvchanligi, tajribakorligi ko`rsatilgan bo`lsa, ikkinchidan, tajribasiz. Saidaning undan ko`p narsalarni o`rganganligi dalillangan. Ammo shu epizodda avtor bir simvolik g`oyani ham olga so`rgan. Bu g`oya ot vositasida ochilgan. Qalandarov aslida Saidani kolxozdan bezdirish maqsadida anashu «sayoxat»ni uyushtiradi. Shuning uchun ham uning o`zi yuvosh samanni olib, otda yurib o`rganmagan Saidaga boshini qo`yib yuborsa surib ketadigan, tortsa uynoqlaydigan uta shux toyni beradi. Ot Saidani haddan tashqari toliqtiradi, qiynaydi:» Dala yuliga chiqilganda Saida bir tajribasizlik qildi, toy xa deb surishga intila berganidan» bir choptiray, zoraiki charchab, biroz bosilsa» degan xayolda boshini qo`yib berdi. Shunga maxtal bo`lgan toy birdan ko`tarib ketdi : Saida xarchand boshini tortmoqchi bo`lsa ham, xuddi tushida o`rinayotganday, tortolmas edi. U egarning koshini ikki qo`llab mahkam ushlaganicha entikib, dod degani nafasini rostlolmay borar edi; nazarida ming qilometr ko`ringan bir necha metr masofani bosganidan keyin nima bo`lib xushini ungladi-yu, jilovni siltab tordi. Toy birdan yo`lga kundalang bo`lib uynokladi, pishqirib oldingi oyoklarini ko`tardi, chopganidan keyin charchab bosilish urniga, battar bo`ldi. Saidaning beliga ogrik kirdi, takimi shilingayday bo`lib achishdi ...» Avvalo, bu o`rinda toyning shuxliklari hamirida bir poetik g`oya bor, shu orqali Qalandarov Saidagi «Siz bolalik qilib, bunaka xom xayollarga borib yurmang. Men o`zim aravadan boshqa ishga yaramaydigan pachoq otday ko`rinsam ham uncha - muncha chavandoz minolmaydigan uloqchi otman. Uncha- muncha odamni yerga chalpak qilaman. Chalpak. Buni bilib, tushunib qo`ying...» deyayotgandek tuyuladi kishiga. Xa, rais chindan ham mana shunday demoqchi. Biroq ko`p utmay Saida sal tajriba orttirib, shuxtoyni jilovlab, butunlay o`z izmiga solib oladi. Bu bilan avtor guyo Qalandarovga « Bo`zoqning yugo`rgani samonxonagacha», sen bunday mantiksiz tarxashovliklaring bilan o`zoqka borolmaysan, baribir Saida seni jilovlab oladi, chunki u faqat akl - idroq va kuchli

mantik asosida ish qiladi, undagi tajribasizlik, gurlik o`tkinchidir» deyayotgandek... Ba`zan badiiy asarda xayvonlar obrazi murakkab g`oyaviy- kompozitsion rol uynashi, ammo shunda ham ular, albatta, inson xarakterini ochishga, uning xatti- xarakatlarini, takdirini izoxlashga kumak berishi kerak. Masalan, L. Tolstoyning «Anna Karenina» romanida tasvirlanishicha, poygada Vronskiyning oti yiqilib beli sinadi. Bu xodisa roman bosh qaxramoni Anna Kareninaning qismatida burilish nuqtasining sodir bo`lishiga sabab bo`ladi: shu paytgacha Anna o`zining Vronskiyga bo`lgan muxabbatini eri Aleksey Aleksandrovichdan yashirib kelgan bo`lsa, endilikda ochiqdan - ochiq, e`tirof etadi-«...Tug`ri, men xayajonga tushdim, xayajonga tushmay turolmasdim. Hozir ham kulogim sizda-yu, xayolim unda. Men uni yaxshi ko`raman, men uning ma`shukasiman, ortik, chidayolmayman. Sizdan ko`rkaman, sizdan nafratlanaman...» deydi u eriga. Masal, ertak kabi janrlarda xayvonlar, qushlar va parrandalar insoniy sifatlar ifodachisi bo`lib xarakat qiladi-allegorik obraz tarzida beriladi. Badiiy asarda buyumlar, jismlar, narsalar, predmetlar tasviri ham, obstanovka, bino, uy jixozlari kabilar ham o`ziga xos o`rin egallaydi. Bunday obrazlar, odatda, asarda milliy sotsial-tarixiy qoloritni ifodalashga, qaxramonlarni konkretlashtirishga, ularga tabiiy tus berishga, xarakter qirralarini ochishga xizmat qildiriladi. Bu o`rinda, loakal,» Sinchalak» povestida berilgan buyumlar, jismlar, predmetlar va obstanovka kartinalarining asar qaxramonlari xarakterlarini ochishga nechoglik xizmat qildirilganligiga bir nazar tashlaylik. Mana, Kadandarovning xovlisi tasviri:» Qalandarovning xovlisi kattagina ekan. Bir tomonda uncha did bilan solinmagan bo`lsa ham, kattagina imorat , sirkor ayvon, uning ruparasida xovo`z, chogroq shiypon, sim ko`tarilgan tok, bogcha-poliz... lekin bo`larning hammasi xovli egasining xavasi zuru, xafsala va didi yukligini ko`rsatib turar edi: tokning bir necha novdasi simga o`z holicha tarmashibdi-yu, qolgani yerda yotibdi; meva daraxtlarining ostini, polizni sho`ra va gumay bosib ketibdi, xovo`zning o`rtasida allaqanaka qogoz yashik yarmigacha suvga botib qiyshayib yotibdi va shpkaning gardishi, faner parchasi so`zib yuribdi; shiypon qachondir bir buyalgan ekan, xozir buyokdan asar qolibdi, holos ; ayvonning zinasi oldida sinik xum aganab, kattakon kadok tosh zang bosib yotibdi». Shu obstanovka tasvirini avtor bir necha maqsadga xizmat qildirgan: u, birinchidan, kattagina moddiy imkoniyatga ega bo`lgan rais Qalandarovning ro`zgor-oilasi va uning o`zi istiqomat qiladigan sharoitni ko`z oldimizga keltiradi va shu orqali qaxramonning hayotiyligini ko`rsatadi, uni dalillaydi va konkretlashtiradi. Ikkinchidan, Qalandarov siymosidagi unqir-chunqirliklarga, ichki dunyosidagi pastu balandliklarga ramziy ishora qiladi. Xa ,Qalandarovning ichki dunyosi ham xuddi shu xovlidek karovsiz , o`z holiga tashlab kuyilgan. Uning siymosida, tabiatida keng fe`llilik ham, odamiylik ham, donolik ham bor.Biroq ularni karovsizlik natijasida usib chiqkan sassik pupanaklar urab olgan- sof marvaridlar chang-to`zon ostida kumilib qolgan. Biz ko`rib o`tgan manzara xarakterga to`la mos. Ammo badiiy asarda antiteza usulida chiziladigan tashqi obstanovka kartinalari ham uchrab turadi.

Chunonchi, «Sinchalak»da «Bo`ston» kolxozi partiya tashkilotining sekretari kabinetini ko`z oldimizga keltirib ko`raylik. Saida «Buston» kolxozi partiya tashkilotining sekretari» deb qizil oynaga oq xal bilan yozilgan lavxali qora kleyonka qoplangan eshikni ochib kirarkan, «kabinetni ko`rib ... og`zi ochilib qoldi. Qimmatbaxo mebellar ko`zni kamashtiradi. Stollarga yoyilgan qizil movut, ko`rsi va kreslolarga qoplangan qizil baxmal chug`day yashnaydji. Devorlarda raxbarlarning zarxal ramkalarga solib osilgan portretlari, oblastning xaritasi, kolxoz territoriyasining plani, turlituman diagrammalar, fotoxujjatlar...» Chetgan kelgan kishi kabinet jixozlarini ko`rib «Buston»da partiya tashkiloti va uning sekretari katta mavqega ega ekan. Rais bunga alohida xurmat va e`tibor bilan qararkan-da» degan xulosaga kelishi mumkin. Qalandarovga esa xuddi shuning o`zi kerak: nazarida bu guyo uning obro`siga obru qushadi. Soxta obru, soxta shuxrat, ortiqcha dabdaba ketidan quvish- Qalandarov xarakterida chuko`r iz qoldirgan illatlardan biridirki, bu o`rinda san`atkor mana shunga ishora qilgan. Endi povestga qo`llanilgan predmetlardan biri- yuk mashinasi detaliga e`tibor qilaylik. Qalandarov yuk mashinasida rayon markaziga tushadi (mashina rulida shaxsan uning o`zi utiradi). Xush, nima uchun mashinani shofer emas, aksincha Qalandarovning o`zi boshqaradi? Nega u o`z yengil mashinasida emas, yuk mashinasida rayonga tushadi? Bir qarashda bunda xech qanday «sir» yo`qqa uxshaydi: kolxozga keltirilgan yangigina yuk mashinasini rais «sinab» ko`rmokchi bo`lib, ruliga utiradi, ammo u kuchaga chiqkach, yangi motorning soatdek aniq chiqkillab ishlashiga qizikib rayon markaziga qarab yul oladi. Demak, rais shunchaki bir qizikish, xavas bilan rayon markaziga tushganga uxshaydi. Qaxramon xarakterining mantiqi ham ana shuni taqozo qiladi. Xa, xaqikatan ham Qalandarovning niyati shu. Ammo yozuvchi ko`zatgan maqsad faqat shugina emas. Bu yerda boshqa «sir ham bor: mashina rayon markaziga yetay deb qolganda qaltis bir voqea yuz beradi - mashinani militsioner-regulirovshik tuxtattiradi va rayijroqomning ko`rsatmasiga muvofik ko`chaning bo`zilgan joyini to`zzattirish maqsadida shagal ortib ketishini suraydi. Bunday jaxli chiqkan Qalandarov militsionerga ko`rslik qiladi (shapkasini olib otadi, o`zigi mashinaning qanoti bilan urib ketadi...) Ammo u shu kuni kechqurun avtoinspeksiyaga kirib, usha militsionerdan o`zr suraydi, unga yalinib: «jon uka, nachalnikka ro`para qilib, erkak kaddimni bukma, qancha shtraf olsang ol deb chuntagini tutadi. Ma`lum bo`lishicha, avtoinspeksiyaning nachalnigi xotin kishi ekan. Shuning uchun u militsionerdan o`zr suragan va iltimos qilgan ekan. Demak, shu birgina predmet - mashina vositasi bilan adib Qalandarovning «soyada usgan rais»ligini, buning ustiga ayollarga pastroq nazar bilan qarashini kitobxonga sezdirib kuyadi. Bu epizoddagi «sir»- yozuvchi ko`zatgan asosiy maqsad mana shu. Demak, adabiy asarning tasvir obyekti - umuman hayot- tabiat va jamiyat xodisalari. Biroq tasvir markazida inson, uning hayoti, xatti xarakterlari, xis- tuygulari, ko`rashi, sevgisi, nafrati, rashki, quvonchi va dard-alamlari turadi. Shunga ko`ra, san`at asarining bosh predmeti insondir deb tushunmok kerak.

Badiiy adabiyot- insonshunoslik. Xush, san`at insonni qanday tushunadi va qanday ko`rsatadi ? Bolgar akademigi Todor Pavlovning uqtirishicha, tabiat va jamiyatda sof fizik, sof ximik yoki sof estetik qiymatga ega bo`lgan. Biroq hayotdagi predmetlarda shunday xislatlar borki, ular fizikning ham, ximikning ham, san`atkorning ham dikkatini o`ziga tortadi. Ulardan biri fizik, ikkinchisi ximik va uchinchisi estetik nuktai nazaridan shu predmetni o`rganadi, taxlil qiladi, xulosa chiqaradi. Chunonchi, quyosh va yurakni astronom, fiziolog va san`atkor o`z nuktai nazaridan o`rganadi : quyosh - astronom nazarida sharsimon, doimo energiya manbai, ellips buylab xarakat qiluvchi fazoviy jism; san`atkor nuktai nazarida esa quyosh- hayot va nur manbai, erk va baxt ramzi. Yurak - fiziolog nuqtai nazarida jonli organizmning bir a`zosi - organizmga qon yetkazib beradigan nasos bo`lsa, san`atkor nazdida esa yurak - insoniylik ramzi, qalbdir. Bu o`rinda bizni qiziktiradigan narsa - inson va uni tushunish masalasidir. Avvalo shuni aytish kerakki, inson san`at va adabiyotninggina predmeti emas. Insonni fiziologiya, anatomiya, stomatologiya, xirurgiya, urologiya, travmotologiya kabi tibbiyot fanlari, tarix, etnografiya, antropologiya, pedagogikakabi qator gumanitar fanlar, biologiya singari tabiiy fanlar ham o`rganadi. Shunga ko`ra, insonni fan qanday tekshiradi va san`at qanday o`rganadi degan savol tabiiy ravishda kelib chiqadi. Fan insonni yaxlit holda olib tekshirmaydi, aksincha u o`z obyektini alohida elementlarga bo`lib o`rganadi. San`at esa o`z predmetini chinakam yaxlitlikda, jonli bir butunlikda olib tekshiradi. Olim konkret xodisadan shu xodisaning muhim xususiyatlarini o`z ichiga qamrab oladigan abstraksiya tomon boradi, bunda predmetning bir butunligi saklanmaydi. Inson adabiyotda butun murakkabligi, yaxlitligi bilan aks etadi. Adabiyotning markazida inson - xis qiluvchi, fikrlovchi, xarakat qiluvchi, o`z atrofini qo`rshab olgan tashqi dunyo bilan bog`langan kishi turadi, holos. Shunga ko`ra, M. Gorkiy «badiiy adabiyotning materiali-odamdir» degan ( M.Gorkiy, sobr. Soch. V 30 tomax , t. 27, M. 1953, str.254), adabiyotni, xatto,»insonshunoslik» deb atashni tavsiya qilgan (M.Gorkiy Sobr. Soch. V 30 tomax , t.25, str 311). Shunday qilib, yozuvchi o`z asarida butun voqelikni va butun murakkab hayotiy munosabatlarni konkret inson hayoti kartinalari orqali badiiy ifodalaydi. Adabiyotning bilish predmeti - voqelik, hayot; tasvir obyekti- inson va uning vazifasi- kishilarni tarbiyalash. Ta`kidlash kerakki, badiiy asar qaxramoni kitobxon qalbini xar qancha xayajonga solmasin u uquvchi uchun zarur bo`lgan masalalarni ifodalamagan bo`lsa ko`zatilgan maqsadga erishib bo`lmaydi. Kaxramon turli-tuman kitobxonlarga ma`naviy oziq berishi, ularni qiziktiradigan muommalarni ifodalashi lozim. Chunonchi, L. Leonovning «Rus urmoni», Graninning «Qidiruvchilar» kabi romanlarida turli professiyadagi olimlar hayoti tasvirlangan. Bularda shu soxa mutaxassislarini qiziktiradigan bir qator masalalar bilan birga hamma kishilar uchun ham zarur bo`lgan masalalar- mehnatga, jamoaga, Vatanga, insonga

munosabat kabilar ham aks etgan. Shunga ko`ra, bu asarlarni turli kasb-kordagi va turli yoshdagi kitobxonlar sevib ukishadi. Zotan, ishchi xaqidagi asar dehkon uchun ham, dehkon xaqidagi asar ishchi uchun ham qizikardi bo`lishi- ularni ma`naviy jihatdan boyitishi, tarbiyalashi kerak. San`at kitobxonni zavqlantirish, unga behad quvonch, ishtiyoq, ilxom baxsh etilishi lozim. San`at go`zallik qonuniyati asosida ish tutadi.

Adabiyot: 1.Izzat Sulton. Adabiyot nazarayasi .- T.: Ukituvchi, 1986-b.3-33. Adabiyotshunoslikka kirish (N.Shuko`rov va b.)-T.: Ukituvchi,1984-b.3-32. Chulpon. Adabiyot nadir - T.: Chulpon, 1994-b.3b-37. Sharafiddinov O. Adabiyot= hayot darsligi.-T.: Adabiyot va san`at. 1981. Hayot va uning badiiy in`ikosi.

Похожие

Hayot va adabiyot. Adabiyot hayotning badiiy in`ikosi

Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi

Til va adabiyot

Adabiyot va mafkura

Adabiy ta`lim metodlari. Adabiyot o`qituvchisi va adabiyot darslari