Фитратнинг ҳаёти ва ижоди (1886-1939) - Литература - Рефераты

Фитратнинг ҳаёти ва ижоди (1886-1939)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Фитратнинг ҳаёти ва ижоди (1886-1939) Режа: 1. Фитрат ва жадидчилик ҳаракати. 2. Фитратнинг ижтимоий-сиёсий фаолияти. 3. Фитратнинг адабий-бадиий мероси. “Сайҳа” китобидаги шеърларининг хусусиятлари, “Ўш ўзбек шоирлари” коллектив тўпламга кирган шеърлар. 4. Фитрат - насрнавис. “Мунозара”, “Ўинд сайёҳи”, “Қиёмат” ва бошка ҳикоя ва киссалари. 5. Фитрат - драматург. “Чин севиш”, “Ўинд ихтилочилари” асарлаининг романтик хусусияти. “Арслон” асарининг 20-йиллар ўзбек драматургиясидаги ўрни. “Абулфайзхон” тарихий драмаси Фитрат адабий-бадиий ижодини чўккиси. Фитрат ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши.

Шоир ва олим, носир ва драматург, ўкитувчи ва маърифатпарвар Абдурауф Фитрат адабиётимиз тарихида салмокли ўрин эгаллайди. Узбек адабиёти тарихини, айникса 20-йиллар адабиёти тарихини Фитратсиз тасаввур килиш кийин. Фитрат ҳаёти ва ижодининг адабиётимиз тарихида тутган ўрни ва ўрганилиши масаласи. Фитрат эски усулдаги мактабда, сўнг Бухоро, Истамбул мадрасаларида, дорилфунунларида таҳсил кўриб, араб, форс, турк тилларини мукаммал ўрганади. Адибнинг отаси савдо ишлари билан банд бўлиб, асосан, онаси Бибижон тарбиясида А.Навоий, Фузулий, Бадил, Умар Хайём, Зебунисо, Увайсий асарларига ҳавас кўяди. Унинг такдирида Туркия ҳаёти муҳим аҳамият касб этади. У Туркияда ташкил этилган “Бухоро таълим маорифи” уюшмасида фаоллик кўрсатади. Беҳбудий асос солган жадид усулидаги мактаблар такомилига хизмат килади. Унинг илк тўплами 1912 йилда “Сайҳа” (“Фарёд”) номи билан чоп этилади. “Сайёҳи Ўинди”, “Мунозара” каби асарлари ҳам шу йилларда нашр этилади. Унинг 1913 йилда яратган “Мунозара” асарида ўз халкини зулм боткогидан кукариб “нажот йўли”ни излаганлиги сезилади. 1909-1913 йилларда Туркия дорилфунунида ўкиётганда унинг зукко, билимдонлиги профессор-ўкитувчиларни ҳайратга солади. Унга Фитрат, яъни донишманд тахаллусини берадилар. Туркияда таҳсил олган йиллардан бошлаб ватан ва халк такдири учун куюниш Фитратнинг бутун фаолияти асосини ташкил этади. 1917 йилга кадар унинг карашларида, асосан, маърифатпарварлик гоялари етакчилик килган. Унинг ижтимоий-сиёсий фаолиятига келсак, Фитрат “Ўш бухороликлар” ҳаракатининг сўл, радикал канотига бошчилик килган. 1919- 1921 йилларда “Чигатой гурунги”нинг раҳбари бўлган. Москва Шаркшунослик институтида, Узбекистон Давлат илмий тадкикот институтида, Самарканд педакадемиясида, Бухоро ва Тошкентдаги Укитувчилар институтларида, Фан комитети кошидаги тил ва адабиёт институтида ишлаган.

Фитрат йирик олим, адабиётшунос сифатида ҳам бир канча асарлар яратади. Жумладан, “Адабиёт конунлари”, “Эски ўзбек адабиёти намуналари”, “Аруз ҳакида” каби илмий кузатишлари адабиётшунослик фани тарихида муҳим роль ўйнайди. Шунингдек, унинг Умар Хайём, Фирдавсий, Навоий, Бедил, Аҳмад Яссавий, Машраб, Турди, Мукимий, Фуркат ҳакидаги тадкикотлари ҳам адабиётимиз тарихини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат этиши шубҳасиздир. Фитрат октябр тўнтаришини хурсандчилик билан кутиб олади. Бирок феврал инкилоби ва октябр тўнтариши натижасида тугилган умид учкунлари ўзини окламади. Аммо, барибир ватанни - Туркистонни миллий мустакил кўрмок, халкимиз жаҳондаги тараккий этган халклар каторида бўлишини хоҳламок унинг асосий орзу армонлари эди. Шунинг учун ҳам у бутун фаолиятини шу ниятлар билан боглади. Ўлкинли асарлари билан халк кўзини очиш, ўзлигини англашни олий бурч деб билди. Бу эса мустабид тузумга ёкмади, унга узок марказнинг тазйики туфайли ерлик амалпараст раҳбарлар томонидан турли буҳтонлар уюштирилди. Натижада 1938 йил 4 октябрда катл этилди. Узбекистон мустакилликка эришгач, Фитратнинг катор асарлари, шу жумладан “Абулфайзхон”, “Ўинд ихтилочилари” номли фожиалари, шеърлари, публицистик маколалари, “Амир Олимхон тарихи”, “Ўинд сайёҳининг киссаси” номли рисолалари босилиб чикди. 1991 йил 25 сентябрда А.Фитратга ўзбек драматургиясини ривожлантиришдаги хизматлари учун Алишер Навоий номидаги Республика Давлат мукофоти берилди. Фитратнинг адабий мероси. Фитрат мураккаб ва зиддиятли ижодий эволюция йўлини босиб ўтди. Уз ижодини кўпчилик санъаткорлар сингари шеър ёзишдан бошлади. Дастлаб Мижмар (чўгдон) тахаллуси билан, сўнг умр бўйи Фитрат (тугма истеъдод) тахаллуси билан ижод килди. Фитратнинг “Сайҳа”, “Учкун”, “Шеърлар. Достон”, “Менинг туним” каби тўпламлари ва шунингдек “Ўш

ўзбек шоирлари” (жамоа муалифлар) тўпламига кирган шеърларида шарк мавзуи, миллий озодлик, шахс эрки мотивлари, ватан, миллат, табиат, муҳаббат ҳамда инсоннинг турфа хил туйгуларинининг акс эттирилиши, уларнинг гоявий-бадиий киммати. Фитратнинг дастлабки шеърий тўплами “Сайҳа” (“Фарёд”) 1911 йилда Истамбулда нашр этилади. Тўпламдаги шеърларда асосан, ватан мавзуи ҳис- ҳаяжон билан кўтарингки руҳда мадҳ этилади: Бинмо саҳари азми тавофи ватани ман. Оҳ-оҳ, чи ватан, саждагоҳи жону тани ман. Ўам моҳи ману осойиши, иззу шарафи ман. Ўам Қаъбаи ман, киблаи ман, ҳам чамани ман. (Мазмуни: Ватанимни зиёрат килмокка эрта тонгда кел. Ўай-ҳай, кандай ватан бу! У менинг саждагоҳим жону танимдир. У менинг осмондаги ойим, осойишим иззату-шарафим. Каъбам, киблам ва чаманимдир.) “Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган “Сайҳа”ни ўкиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, шу билан бирга рус ҳукумати ҳам таъкиб кила бошлайди. Чунки бу шеърларда Бухоро мустакиллиги гояси биринчи марта жуда ёркин шаклда ифодалаб берилади”, - деб ёзган эди Ф.Хўжаев. Фитратнинг насрий асарлари. Фитратнинг насрий асарлари, асосан, дин ва эски дунё саркитларига карши кураш мавзуида ёзилган. “Бедил” номли фалсафий-фантастик очерки (1927), “Қиёмат” (1923), “Шайтоннинг тангрига исёни” (1924), “Заҳронинг имони” (1928), “Қийшик эшон” (1930) ва бошка ҳикоялари шулар жумласидандир. “Ўинд сайёҳи” (1912) киссасида XX аср бошларида Бухородаги ижтимоий, маънавий ҳаёт лавҳалари ҳакконий тасвир этилган. Бадиий очеркни эслатувчи публицистик руҳдаги мазкур асарда Бухоронинг маиший-

сиёсий турмуш манзаралари жаҳонгашта бир кишининг нигоҳи оркали тасвир этилади. Унда миллий онгни уйготиш, элни, юртни, давлатни янгича бошкаришга даъват этиш гояси илгари сурилади. Фитрат - драматург. Фитратнинг драматик мероси салмокли ўринни эгаллайди. Маълумки, ўзбек адабиёти драматургия соҳасида муайян тажрибага эга эмас эди. Шу маънода адабиётимизни мумтоз драматик асарлар билан бойитишда унинг хизматлари бекиёсдир. Ўозирги аникланган маълумотларга кўра, Фитрат жами ўн бешга якин драма асарлари ёзган бўлиб, уларнинг асосий кисмини тарихий драмалар ва фожиалар ташкил этади. Адабиётшуносликда Фитратнинг “Бегижон” (1916), “Або Муслим” (1916), “Темур соганаси” (1918), “Угизхон” (1919) каби драмалари ва фожиалари ҳакида фикр юритилади. Бирок бу асарлар нашр этилмаган, кўлёзмалари ҳам ҳозирча тўлигича топилган эмас. Унинг “Чин севиш” (1919), “Ўинд ихтилочилари” (кўзголончилари 1920), “Абулфайзхон” (1924), “Арслон” (1926), “Фўзалар” (1930) каби асарлари хусусида атрофлича фикр юритиш лозим. “Чин севиш” ва “Ўинд ихтилочилари”нинг мавзуи битта, яъни уларда Ўиндистоннинг озодлиги ҳакида сўз боради. XX аср бошларида Шарк мамлакатларида, шу жумладан Ўиндистонда, мустамлакачиликка карши миллий озодлик ҳаракати кучайиб кетади. Ўиндларнинг инглиз мустамлакачилари зулмига карши олиб борган озодлик кураши тинч намойишлар ўтказиш, мустамлака таварларини бойкот килиш, расмий мансаб-унвонлардан воз кечиш, солик тўлашдан бош тортиш кабилар оркали амалга оширилди. Табиийки, ҳукумат итоат этмаслик билан каршилик кўрсатишга зўравонлик билан жавоб беради. “Чин севиш” билан “Ўинд ихтилочилари”ни бир мавзудаги икки асар дейиш мумкин. Дастлаб “Чин севиш” ёзилиб, 1920 йилда чоп этилган. Иккинчисинининг ёзиб тугатилаганлигини муаллиф 1920 йил деб кўрсатади. Биринчисини “ишкий ҳиссий фожиа” деб белгилаган. Марказий

каҳрамонлари ёш файласуф йигит Нуриддинхон, севгилиси Зулайҳо, унинг отаси Каримбахш, бойвачча Раҳматуллахон, инглиз юзбошиси Вильямлардир. Асар Каримбахш уйидаги суҳбат билан бошланади... “Чин севиш” кўп ўтмай Тошкентда Маннон Уйгур томонидан саҳналаштирилади. “Чин севиш”да тасвир этилган вокеалар, яъни Ўиндистонни озод этиш гояси “Ўинд ихтилочилари”да давом эттирилади. Икки ёш Раҳимбахш ва Дилнавоз бир-бирларини дилдан севадилар. Бирок, юртда нотинчлик, Ватан душманлар измида. Шу боис севишганлар ҳам туткинликда. Драма уларнинг озод килиниши, “Юртимизни куткарамиз! Яшасин истиклол!” - деган хитоблар билан якунланади. “Арслон” пьесасининг гоявий-бадиий хусусиятлари.Пьеса Фитратнинг энг сара асарларидан бири бўлиб, муаллифнинг изоҳига караганда “бурунги Бухоро хонлигида яшаган деҳконлар ҳаётидан олинган” беш пардали драмадир. Асарда муаллиф инкилобдан олдинги даврдаги камбагал ва ўрта ҳол деҳконларнинг аянчли ҳаётини, бой-баёнларнинг зулмини реалистик ҳолатларда яккол ва таъсирчан кўрсатишга интилган. Драмадаги бош каҳрамон Арслондир. У ўз меҳнати билан ҳаёт кечирувчи заҳматкаш ва ўз ҳак-ҳукукини, ҳакикатни англаб етмай, бойга пичок кўтарган ўзбек-тожик деҳконларининг типик бир тимсолидир. Асар бошида Арслон шахсий орзу-ҳаваслар огушида севгилиси Тўлгун висолига етишиш ҳаёли билан яшайди. Ўаёт кечиришнинг машаккатларига карамай, у ўз севгилисига эришиб, фидойи меҳнат килиш, кимсаларга ялинмай яшаш ишки билан ёнади. Асарнинг асосини мана шу чин севги ҳамда адолат учун кураш жараёнлари ташкил этади. Аммо ҳаёт у ўйлаганганчалик бўлмайди. Тез орада ижтимоий муҳит уни ўз карама-каршиликлари домига тортиб олади. Дастлабки тўкнашув Мажбурбойнинг Тўлгун йўлини тўсиб, унга хиралик килаётганиги кўринишида намоён бўлади. Катта бойлигига ишонган Мансурбой Арслонни назар-писанд килмайди, унинг устидан кулади. Шу йўсинда асар вокеалари борган сари мураккаблаша боради. Маҳаллий амалдорларнинг камбагал деҳконлардан ҳашарда катнашмаган кунлари учун

ноҳак жарима олиш жанжали устидан чикиб колган, Арслон калбида адолатсизлик сабабли газаб-нафрат ҳислари алангаланади. Виждонсиз бой кашшок, кўр Ўасаннинг 12 яшар кизини карз ҳисобига ўз карамогига ўтказиб олиш жараёнидаги тортишувлар гувоҳи бўлган Арслон бунака ҳаксизликларга, разолатга чидаб тура олмайди. Йўксилларнинг ор-номусини ҳимоя этиш туйгуси, инсонийлик бурчи ноҳаклик устидан баланд келади ва кўр Ўасанни ер билан яксон бўлишидан саклаб колади: Арслон уйланаман деб йиккан жамгармасидан бойга тўлаш йўли билан камбагал деҳконни, унинг кизини куткариб колади. Бойни ва унинг ўгли Қудратни ўлдиради. Бундай ҳолатларда каҳрамон руҳиятидаги ўсиш-ўзгариш ёркин ифодасини топган. Арслон руҳиятининг ўзгариб бориши теварак-атрофдаги вокеа- ҳодисаларнинг, асар конфликтининг тобора кескинлаша бораётганлиги билан боглик. Муаллифнинг катта ютуги шундаки, у давр ҳакикатини бадиий, таъсирчан ифодалаган, ҳаётий эсда коладиган йирик реалистик характерлар яратган. Бу фикримизни ижобий образларнинг саҳнавий талкинигина эмас, шу каторда “Арслон”даги конфликтнинг манфий кутбида турувчи персонажлар - бой, турли амалдору шариат пешволари, уларнинг аҳлоксизлиги, зўравонлиги акс этган кўринишлар ҳам тасдиклайди. Маиший бузуклик, саводсизлик, порахўрлик - бойлар учун типик хусусият эканлиги ишонарли тасвирланган. Хуллас, “Арслон” драмаси кишиларни ҳакикатгўйликка, эркка, аҳлокий покликка, мардликка чорловчи асарлардан бўлиб, унинг таълим-тарбиявий аҳамияти каттадир. Фитрат драматургиясида тарихий мавзу ҳам кенг ўрин олган. Драматургнинг яхши асарлари каторидан ўрин олган “Абулфайзхон” пьесаси адабиётимизда тарихий мавзуда ёзилган биринчи драма ҳисобланади. Фитрат адабий-бадиий ижодининг чўккиси ҳисобланган мазкур фожиа вокеа мазмуни ва тарихий фактларга бой, реал асар бўлиши билан жозибалидир. Унинг ҳозирги кун учун ҳам ҳар томонлама аҳамияти катта.

Пьесада аштархонийлар сулоласининг (XYIII аср) сўнгги вакили Абулфайзхон даврида Бухоро ўлкасида юз берган фожиа акс эттирилади. Асарда Абулфайзхоннинг тож-тахтга давогарлик килган барча меросхўрлар отаси, ога-инлари, якин ва узок кариндош-уругларини ўлдириб ҳокимият сари келиши катта бадиий куч билан гавдалантирилган. Бухоро тахтини кўлга киритган Абулфайзхон шубҳа ва таъкиб васвасига тушиб, ҳокимиятни кўлга киритишга кўмаклашган ишончли сафдошлари, ўзига садокатли жангчи лашкарбошларни, вилоят ҳокимларини киргин килишга киришади. Абулфайзхон Хоразмга карши (Эрон шоҳи томонидан кўллаб- кувватланган) уруши охир-окибат мамлакатни бутунлай кучсизлантириб вайрон этилишига олиб келади. Шу тарика Бухоро Эронга тобе бир ҳолга тушиб, Абулфайзхон эса тажрибали ва маккор Нодир шоҳ кўлида бир ўйинчокка айланади. Абулфайзхон салтанати нима учун бу аҳволга тушиб колди? Асарда бу масала атрофлича ёритилган. Абулфайзхон, Нодиршоҳ, хоннинг оталиги Ўакимбий, унинг ўгли Раҳимбий, тарихчи Мирвафо ва Иброҳимбий сингари тарихий реал шахслар шунингдек хоннинг хўжа саройи ва ҳарам бошлиги Улфат, якин хизматчиси Давлат, козикалон Низом каби етакчи тўкима образлар муаллиф томонидан маҳорат билан яратилган. “Абулфайзхон” фожиаси 20-йиллар ўзбек адабиётининг катта ютуги бўлиб колди.

Адабиёт: 1. “XX аср ўзбек адабиёти тарихи” (дарслик).-Т.: Укитувчи, 1999. 2. А.Алиев. Истиклол ва адабий мерос.-Т.:Узбекистон, 1998. 3. Шарафиддинов.О. Абдурауф Фитрат. “Ўшлик”, 1990 й. 5-Сон. 4. ўаниев.И. Фитратнинг трагедия яратиш маҳорати. Т., ў.ўулом номидаги нашриёт. 1994 й. 5. Болтаев.Х. Номаълум Фитрат, “Ўшлик” журнали, 1990 й. №4. 6. Каримов. Э. Фитрат ҳаёти ва ижоди. “Узбек тили ва адабиёти” журнали, 1990 й. №3. 7. www.ziyonet.uz 8. www.jadid.moy.su

Похожие

Фитратнинг хаёти ва ижоди

Fitratning hayoti va ijodi (1886-1939)

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди