Fitratning hayoti va ijodi (1886-1939)

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Скачать

FITRATNING HAYOTI VA IJODI (1886-1939) Reja: 1. Fitrat va jadidchilik harakati. 2. Fitratning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. 3. Fitratning adabiy-badiiy merosi. 4. Fitrat - nasrnavis. 5. Fitrat - dramaturg

Shoir va olim, va dramaturg, o`qituvchi va ma`rifatparvar Abdurauf Fitrat adabiyotimiz tarixida salmoqli o`rin egallaydi. O`zbek adabiyoti tarixini, ayniqsa 20-yillar adabiyoti tarixini Fitratsiz tasavvur qilish qiyin. Fitrat hayoti va ijodining adabiyotimiz tarixida tutgan o`rni va o`rganilishi masalasi. Fitrat eski usuldagi maktabda, so`ng Buxoro, Istambul madrasalarida, dorilfununlarida tahsil ko`rib, arab, fors, turk tillarini mukammal o`rganadi. Adibning otasi savdo ishlari bilan band bo`lib, asosan, onasi Bibijon tarbiyasida A.Navoiy, Fuzuliy, Badil, Umar Xayyom, Zebuniso, Uvaysiy asarlariga havas qo`yadi. Uning taqdirida Turkiya hayoti muhim ahamiyat kasb etadi. U Turkiyada tashkil etilgan "Buxoro ta`lim maorifi" uyushmasida faollik ko`rsatadi, Behbudiy asos solgan jadid usulidagi maktablar takomiliga xizmat qiladi. Uning ilk to`plami 1912 yilda "Sayha" ("Faryod") nomi bilan chop etiladi. "Sayyohi Hindi", "Munozara" kabi asarlari ham shu yillarda nashr etiladi. Uning 1913 yilda yaratgan i% Munozara" asarida o`z xalqini zulm botqog`idan qutqarib "najot yo`li"ni izlaganligi seziladi. 1909-1913 yillarda Turkiya dorilfununida o`qiyotganda uning zukko, bilimdonligi professor-o`qituvchilarni hayratga soladi. Unga Fitrat, ya`ni donishmand taxallusini beradilar. Turkiyada tahsil olgan yillardan boshlab vaian va xalq taqdiri uchun kuyunish Fitratning butun faoliyati asosini tashkil etadi. 1917 yilga qadar uning qarashlarida. asosan. ma`rifatparvarlik g`oyalari yetakchilik qilgan.

Uning ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga kelsak, Fitrat "Yosh buxoroliklar" harakatining so`l, radikal qanotiga boshchilik qilgan. 1919-1921 yillarda "Chig`atoy gurungi"ning rahbari bo`lgan. Moskva Sharqshunoslik institutida, O`zbekiston Davlat ilmiy tadqiqot institutida. Samarqand pedakademiyasida. Buxoro va Toshkentdagi O`qituvchilar institutlarida. Fan komiteti qoshidagi til va adabiyot institutida ishlagan. Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida Ham bir qancha asarlar yaratadi. Jumladan, "Adabiyot qonunlari", "Eski o`zbek adabiyoti namunalari", "Aruz haqida" kabi ilmiy kuzatishlari adabiyotshunoslik fani tarixida muHim roY o`ynaydi. Shuningdek, uning Umar Xayyom, Firdavsiy, Navoiy, Bedil. Ahmad Yassaviy, Mashrab. Turdi, Muqimiy, Furqat haqidagi tadqiqotlari Ham adabiyotimiz tarixini o`rganishda muHim manba bo`lib xizmat etishi shubHasizdir. Fitrat oktabr to`ntarishini xursandchilik bilan kutib oladi. Biroq fevral inqilobi va oktabr to`ntarishi natijasida tug`ilgan umid uchqunlari o`zini oqlamadi. Ammo, baribir vatanni -Turkistonni milliy mustaqil ko`rmoq, xalqimiz jaHondagi taraqqiy etgan xalqlar qatorida bo`lishini xoxlamoq uning asosiy orzu armonlari edi. Shuning uchun Ham u bugun faoliyatini shu niyatlar bilan bog`ladi. Yolqinli asarlari bilan xalq ko`zini ochish, o`zligani anglashni oliy burch deb bildi. Buesa mustabid tuzumga yoqmadi, unga uzoq markazning tazyiqi tufayli erlik amalparast rahbarlar tomonidan turli buxtonlar uyushtirildi. Natijada 1938 yil 4 oktyabrda qatl etildi. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, Fitratning qator asarlari, shu jumladan "Abulfayzxon", "Hind ixtilolchilari" nomli fojialari, she`rlari, publisistik maqolalari, "Amir

Olimxon tarixP, "Hind sayyohining qissasi" nomli risolalari bosilib chiqdi. 1991 yil 25 sentyabrda A.Fitratga ozbek dramaturgayasini rivojlantirishdagi xizmatlari uchun Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat mukofoti berildi. Fitrat mur^kkab va zidsiyatli ijodiy evolyusiya yo`lini bosib o`tdi. O`z ijodini ko`pchilik san`atkorlar singari she`r yozishdan boshladi. Dastlab Mijmar (cho`g`don) taxallusi bilan, so`ng umr bo`yi Fitrat (tug`ma iste`dod) taxallusi bilan ijod qildi. Fitratning "Sayha", "Uchqun", "She`rlar", "Mening tunim" kabi to`plamlari va shuningdek "Yosh o`zbek shoirlari" (j amoa mualliflar) to`plamiga kirgan she`rlarida sharq mavzui. milliy ozodlik, shaxs erki motivlari, vatan, millat, tabiat, muhabbat Hamda insonning turfa xil tuyg`ularinining aks ettirilishi, ularning g`oyaviy-badiiy qimmati. Fitratning dastlabki she`riy to`plami "Sayha" ("Faryod") 1911 -yilda Istambulda nashr etiladi. To`plamdagi she`rlarda asosan, vatan mavzui His-Hayajon bilan ko`taringki ruxda madH etiladi: Binmo saHari azmi tavofi vatani man. OH-oH, chi vatan, sajdagoHi jonu tani man. Ham moHi manu osoyishi, izzu sharafi man. Ham Qa`bai man, qiblai man, Ham chamani man. (Mazmuni: Vatanimni ziyorat qilmoqqa erta tongda kel, Hay-Hay, qanday vatan bu! U mening sajdagoHim jonu tanimdir. U mening osmondagi oyim, osoyishim izzatu-sharafim. Ka v bam, qiblam va chamanimdir.)

"Vatanparvarlik she`rlari to`plami bo`lgan "Sayha"ni o`qigan kishilarni Buxoro hukumatigana emas, shu bilan birga rus hukumati ham ta`qib qila boshlaydi. Chunki bu she`rlarda Buxoro mustaqilligi g`oyasi birinchi marta juda yorqin shaklda ifodalab beriladi", - deb yozgan edi F.Xo`jaev. Fitratning nasriy asarlari. Fitratning nasriv asarlari, asosan. din va eski dunyo sarqitlariga qarshi kurash mavzuida yozilgan. "Bediya" nomli falsafiy-fantastik ocherki (19-27), "Qiyomat" (1923). "Shaytonning tangriga isyoni" (1924), "Zahroning imoni 11 (1928), "Qiyshiq eshon" (1930) va boshqa hikoyalari shular jumlasidandir. "Hind sayyoxi" (1912) qissasida XX asr boshlarida Buxorodagi ijtimoiy, ma`naviy hayot lavhalari haqqoniy tasvir etilgan. Badiiy ocherkni eslatuvchi publisistik ruhdagi mazkur asarda Buxoroning maishiy-siyosiy turmush manzaralari jahongashta bir kishining nigohi orqali tasvir etiladi. Unda milliy ongini uyg`otish, elni, yurtni, davlatni yangicha boshqarishga da`vat etish g`oyasi ilgari suriladi. Fitrat - dramaturg. Fitratning dramatik merosi salmoqli o`rinni egallaydi. Ma`lumki, o`zbek adabiyoti dramaturgaya sohasida muayyan tajribaga ega emas edi. Shu ma`noda adabiyotimizni mumtoz dramatik asarlar bilan boyitishda uning xizmatlari beqiyosdir. Hozirgi aniqlangan ma`lumotlarga ko`ra, Fitrat jami o`n beshga yaqin drama asarlari yozgan boMib, ularning asosiy qismini tarixiy dramalar va fojialar tashkil etadi. Adabiyotshunoslikda Fitratning "Begajon" (1916), "Abo Muslim" (1916), "Temur sog`anasi" (1918), "O`g`izxon" (1919) kabi dramalari va fojialari haqida fikr yuritiladi. Biroq bu asarlar nashr etilmagan, qo`lyozmalari ham hozircha to`lig`icha topilgan emas. Uning "Chin

sevish" (1919), "Hind ixtilolchilari" (qo`zg`olonchilari 1920), "Abulfayzxon" (1924), "Arslon" (1926), kabi asarlari xususida atroflicha fikr yuritish lozim. "Chin sevish" va "Hind ixtilolchilari"ning mavzui bitta, ya`ni ularda Hindistonning ozodligi haqida so`z boradi. XX asr boshlarida Sharq mamlakatlarida, shu jumladan Hindistonda, mustamlakachilikka qarshi milliy ozodlik harakati kuchayib ketadi. Hindlarning ingliz mustamlakachilari zulmiga qarshi olib borgan ozodlik kurashi tinch namoyishlar o`tkazish, mustamlaka tavarlarini boykot qilish, rasmiy mansab-unvonlardan voz kechish, soliq to`lashdan bosh tortish kabilar orqali amalga oshirildi. Tabiiyki. Hukumat itoat etmaslik bilan qarshilik ko`rsatishga zo`ravonlik bilan javob beradi. "Chin sevish" bilan "Hind ixtilolchilari"ni bir mavzudagi ikki asar deyish mumkin. Dastlab "Chin sevish" yozilib, 1920 yilda chop etilgan. Ikkinchisinining yozib tugatilaganligini muallif 1920 yil deb ko`reatadi. Birinchisini "ishqiy Hissiy fojia" deb belgilagan. Markaziy qaxramonlari yosh faylasuf yigit Nuriddinxon, sevgilisi Zulayho, uning otasi Karimbaxsh, boyvachcha Rahmatullaxon, ingliz yuzboshisi ViFyamlardir. Asar Karimbaxsh uyidagi suHbat bilan boshlanadi... "Chin sevish" ko`p o`tmay Toshkentda Mannon Uyg`ur tomonidan sahnalashtiriladi. "Chin sevish"da tasvir etilgan voqealar. ya`ni Hindistonni ozod etish g`oyasi "Hind ixtilolchilari"da davom ettiriladi. Ikki yosh RaHimbaxsh va Dilnavoz bir-birlarini dildan sevadilar. Biroq, yurtda notinchlik, Vatan dushmanlar izmida. Shu bois sevishganlar ham tutqinliqsa. Drama

ularning ozod qilinishi, "Yurtimizni qutqaramiz! Yashasin istiqlol!" - degan xitoblar bilan yakunlanadi. "Arslon" pyesasining g`oyaviy-badiiy xususiyatlari.Pyesa Fitratning eng sara asarlaridan biri bo`lib, muallifning izohiga qaraganda "burungi Buxoro xonligida yashagan dehqonlar hayotidan olingan" besh pardali dramadir. Asarda muallif inqilobdan oldingi davrdagi kambag` al va o` rta hoi dehqonlarning ayanchli hayotini, boy-bayonlarning zulmini realistik Holatlarda yaqqol va ta`sirchan ko`rsatishga intilgan. Dramadagi bosh qaxramon Arslondir. U o`z mehnati bilan hayot kechiruvchi zahmatkash va o`z haq-huquqini, haqiqatni anglab etrnay, boyga pichoq ko`targan o`zbek-tojik deHqonlarining tipik bir timsolidir. Asar boshida Arslon shaxsiy orzu-Havaslar og`ushida sevgilisi To`lg`un visoliga etishish Hayoli bilan yashaydi. Hayot kechirishning mashaqqatlariga qaramay, u o`z sevgilisiga erishib, fidoyi meHnat qilish, kimsalarga yalinmay yashash ishqi bilan yonadi. Asarning asosini mana shu chin sevgi Hamda adolat uchun kurash jarayonlari tashkil etadi. Ammo Hayot u o`ylaganganchalik bo`lmaydi. Tez orada ijgimoiy muHit uni o`z qarama-qarshiliklari domiga tortib oladi. Dastlabki to`qnashuv Majburboyning To`lg`un yo`lini to`sib, unga xiralik qilayotganigi ko`rinishida namoyon bo`ladi. Katta boyligiga ishongan Mansurboy Arslonni na/.ar-pisand qilmaydi, uning ustidan kuladi. Shu yo`sinda asar voqealari borgan sari murakkablasha boradi. MaHalliy amaldorlarning kambag` al deHqonlar)yn Hasharda qatnashrhagan kunlari uchun noHaq jarima olish janjayai ustidan chiqib qolgan, Arslon qalbida adolatsizlik sababli g`azabArafrat Hislari alangalanadi. Vijdonsiz boy qashshoq. ko`r Hasanning 12 yashar qizini qarz Hisobiga

o`z qaramog`iga o`tkazib olish jarayonidagi tortishuvlar guvoHi bo`lgan Arslon bunaqa Haqsizliklarga, razolatga chidab tura olmaydi. Yo`qsillarning or-nomusini Himoya etish tuyg`usi. insoniylik burchi noHaqlik ustidan baland keladi va ko`r Hasanni er bilan yakson bo`lishidan saqlab qoladi: Arslon uylanaman deb yiqqan jamg`armasidan boyga to`lash yo`li bilan kambag`aldeHqonni, uning qizini qutqarib qoladi. Boyni va uning o`g`li Qudratni o`ldiradi. Bunday Holatlarda qaHramon ruxiyatidagi o`sish-o`zgarish yorqin ifodasini topgan. Arslon ruHiyatining o`zgarib borishi tevarak-atrofdagi voqea- Hodisalarning, asar konfliktining tobora keskinlasha borayotgashshgi bilan bog`liq. Muallifning katta yutug`i shundaki, u davr Haqiqatini badiiy, ta`sirchan ifodalagan, Hayotiy esda qoladigan yirik realistik xarakterlar yaratgan. Bu fikrimizni ijobiy obrazlarning saHnaviy talqinigina emas, shu qatorda " Arslon" dagi konfliktning manfiy qutbida turuvchi personajlar -boy, turli amaldoru shariat peshvolari, ularning aHloqsizligi, zo`ravonligi aks etgan qo`rinishlar Ham tasdiqlaydi. Maishiy buzuqlik. savodsizlik, poraxo`rlik - boylar uchun tipik xususiyat ekanligi ishonarli tasvirlangan. Xullas, "Arslon" dramasi kishilarni Haqiqatgo"ylikka, erkka, aHloqiy poklikka, mardlikka chorlovchi asarlardan bo`lib, uning ta`lim- tarbiyaviy aHashshti kattadir. Fitrat dramaturgiyasida tarixiy mavzu Ham keng o`rin olgan. Dramaturgning yaxshi asarlari qatoridan o`rin olgan "Abulfayzxon" p`esasi adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi drama xisoblanadi. Fitrat adabiy-badiiy ijodining cho`qqisi Hisoblangan

mazkur fojia voqea mazmuni va tarixiy faktlarga boy. real asar bo`lishi bilan jozibalidir. Uning Hozirgi kun uchun Flam Har tomonlama aHamiyati katta. P`esada ashtarxoniylar sulolasining (XVIII asr) so`nggi vakili Abulfayzxon davrida Buxoro o`lkasida yuz bergan fojia aks ettiriladi. Asarda Abulfayzxonning toj-taxtga dadogarlik qilgan barcha merosxo`rlar otasi, og`a-inlari, yaqin va uzoq qarindosh-urug`larini o`ldirib Hokimiyat sari kelishi katta badiiy kuch bilan gavdalantirilgan. Buxoro taxtini qo`lga kiritgan Abulfayzxon shubHa va ta`qib vasvasiga tushib. Hokimiyatni qo`lga kiritishga ko`maklashgan ishonchli safdoshlari, o`ziga sadoqatli jangchi lashkarboshlarni, viloyat Hokimlarini qirg`in qilishga kirishadi. Abulfayzxon Xorazmga qarshi (Eron shoHi tomonidan qo`llab- quvvatlangan) urushi oxir-oqibat mamlakatni butunlay kuchsizlantirib vayron etilishiga olib keladi. Shu tariqa Buxoro Eronga tobe bir Holga tushib, Abulfayzxon esa tajribali va makkor Nodir shoH qo`lida bir o`yinchoqqa aylanadi. Abulfayzxon saltanati nima uchun bu axvolga tushib qoldi? Asarda bu masala atroflicha yoritilgan. Abulfayzxon, NodirshoH, xonning otalig`i Hakimbiy, uning o`g`li RaHimbiy, tarixchi Mirvafo va Ibroximbiy singari tarixiy real shaxslar shuningdek xonning xo`ja saroyi va Haram boshlig`i Ulfat, yaqin xizmatchisi Davlat, qozikalon Nizom kabi etakchi to`qima obrazlar muallif tomonidan maHorat bilan yaratilgan. "Abulfayzxon" fojiasi 20-yillar o`zbek adabiyotining katta yutug`i bo`lib qoldi.

$Фойдаланилган адабиётлар рыйхати 1. И . А . Каримов . « Ижобий ишларимизни охирига етказайлик ». Т .: Ызб , 1994 й . 2. И . А . Каримов . Ызбекистон XXI аср быса \ асида : хавфсизликка тащдид , бар = арорлик шартлари ва тара == иёт кафолатлари . Т .: Ызбекистон , 1997 йил 3. Ибн Халми = он ща = ида . Абу Наср Форобийнинг « Фозил одамлар шащри » китобидан олинди . Т. Абдулла +одирий номидаги Хла= мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул мущаррир Ызбекистон респебликаси ФА ща=и=ий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz$

Fitratning hayoti va ijodi (1886-1939)

08.09.2022

0

62.5 KB

Похожие