Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari - Литература - Рефераты

Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari Reja: 1. Ibtidoiy davrning ilk bosqichi 2. Ibtidoiy davrning ovchilik bosqichi 3. Ibtidoiy jamiyatning chorvachilik bosqichi 4. Ibtidoiy jamiyatning nisbatan keyingi bosqichi

Real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari hayvonlar haqidagi ertaklarga xos tarixiylikning uchinchi belgisi hisoblanadi. E'tirof etish kerakki, ertaklar xalqning badiiy tafakkurida qaytadan jonlangan real tarixdir. Biroq bu jonlanish real tarixiy voqeliqdan keskin farq qiladi. Binobarin, ertaklarda real voqeliqni badiiy aks ettirish fantastika va hayoliy uydirmalarga asoslanadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari o'ziga xos tarzda namoyon bo'ladi. V.Ya. Propp qayd etganidek «Ertak, albatta, turmushdan tug'iladi». Binobarin uzoq o'tmish ajdodlarimizning hayvonot olami haqidagi ibtidoiy tasavvuri hamda nuqtai nazari ilk bor qadimiy mif va afsonalarda tasvirlangan bo'lsa, ularning badiiy shaklga kirgan namunalari esa ertaklarda mukammallashdi. Ma'lum bo'ladiki, hayvonalar haqidagi ertaklarning dastlabki namunalari hayoliy uydirmalar asosiga ko'rilgan, boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, mazkur turdagi ertaklar bevosita hayvonlar bilan bog'liq qadimiy afsona va asotirlar zaminidan о 'sib chiqdi. Bu bilan biz hayvonlar haqidagi miflarni shu tipdagi ertaklarning yuzaga kelishi va shakllanishida dastlabki manba bo'lganligini ta'kidlab o'tmoqchimiz, xolos. Masalaga mantiqan yondashadigan bo'lsak, garchi miflar dastlabki manba sifatida e'tirof etilsa-da, ularni ertaklardagi badiiy vositalarning shakllanish jarayonini belgilovchi yagona omil, deb baholamaslik kerak. Chunonchi, real voqelikka munosabatning badiiylashuvi murakkab jarayonlar bilan bog'liq omillarni o'z ichiga oladi. Bunda, avvalo, ijtimoiy-tarixiy davr ta'siri va shunga mos keluvchi ijtimoiy-psixologik dunyoqarashalar taraqqiyoti yetakchi o'rin tutadi. Ana shu hodisadan kelib chiqqan holda hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirishning vujudga kelishi -evolyutsiyasi va shakllanish jarayonini bosqichma - bosqich davrlarga bo'lib tahlil qilish mantiqan o'rinlidir, deb hisoblaymiz. Bizningcha, hayvonlar haqidagi ertaklarda real voqelikning badiylashish jarayoni ibtidoiy davrning tarixiy bosqichlari bilan bog'liq holda voqe bo'lgan. lmiy manbalar tahlili shuni ko'rsatadiki, ibtidoiy davr bosqichlari aqliy tafakkur rivojida ma'naviy madaniyatning paydo bo'lishi va tadrijiy takomillashuv

jarayonlari bilan bir-biridan o'zaro farq qiladi va ular quyidagicha guruhlarda tahlil etiladi. Ibtidoiy davrning ilk bosqichi. Mazkur bosqichga xos asosiy qarashlar hayvoniy odat va hatti-harakatlardan ramziy andoza olish hamda uni insoniy qiyofa va munosabatlar mazmuniga singdirish aqidasini ilgari surish bilan harakterlanadi. Bu o'rinda ongli ifoda yoki ongli hatti — harakat tamoyillari emas, balki mifik tushuncha va mifik tasavvur ustunligi zohir bo'lgan. Shunga muvofiq, odamning hayvon bilan qarindoshligi haqidagi totemistik tasavvurlar yoki hayvonning odam qiyofasidagi tasviri ana shu davrlarda yaratilgan mif va og'zaki hikoyatlarning mag'zini tashkil etgan, deyish mumkin va ularning yig'indisi folklorshunoslikda totemistik miflar nomi bilan yuritiladi. Totemistik miflar mavzu doirasining keng qamrovga egaligi va mohiyatan ramziy umumlashmalarga boyligi jihatidan badiiy, ilmiy hamda tarixiy qimmatga ega. Toteimistik miflarning asosiy mavzui odamning va ibtidoiy ongda undan ajralmaydigan hayvonlarning paydo bo'lishi haqidagi mifologik tasavvurlardan iborat bo'lib, uning bayoniy ifodasi ibtidoiy sodda, ramziy umumlashmalar vositasida aks ettirilgan. Chunki B. Sarimsoqovning ta'biri bilan aytganda, «Inson ruhiy dunyosi kishilik jamiyatining quyi bosqichlarida juda sodda bo'lganligi uchun ham uning badiiy og'zaki ijoddagi inikosi ham oddiy bo'lgan». Bunda ibtidoiy odam qabila doirasidagi real hayotni cheksiz uydirmalar vositasida (mif) afsonalar tabiatiga ko'chirdi. Miflarda voqelik shartlilik asosidagi ramziy belgilarda ifodalandi. Jumladan, asotirlarda totem hayvonlarni muayyan qabilaning ilohiy e'tiqod ramzi sifatida talqin qilinishi yuqoridagi flkrimizning jonli namunasi bo'la oladi. Bu o'rinda ramziylik badiiy ijodning ibtidoiy tasviriy vositasi sifatida ko'zga tashlanadi. Veselovskiy. A.N. «Ramz ostida qadimiyatdan guvohlik beradigan,

kult, afsonalar bilan zich bog'langan, tashqaridan o'zga tasavvurlarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaydigan tasavvurlar» ni tushuniladi. Demak, shu tariqa mif, afsonalarda totemik e'tiqodlarni ramziy belgilarda tasvirlash an'anasi vujudga keldi. Ayni paytda, mavhum, hayoliy uydirmalar umumlashmasi bilan real voqelikning badiiy ifodasi qo'shilib, chatishib o'ziga xos assotsiativ ma'nolarni yuzaga chiqara boshladi. Boshqacha q i l i b aytadigan bo'lsak, dastlab ideologik maqsaddan boshlangan munosabatlar umumlashmasi badiiy an'ana doirasiga ko'chdi. Nihoyat, keyinchalik mifologik e'tiqodga bo'lgan ishonchning yo'qolishi sababli uning mohiyati estetik munosabatlar mahsuliga aylandi. Bir so'z bilan aytganda, mazkur hodisa totemistik va animistik miflarni badiiy ijodga yaqinlashtirdi. Real voqelikni badiiy aks ettirish ertaklarni janr sifatida qaror topishi va taraqqiy eta borishiga olib keldi. Ibtidoiy davrning ovchilik bosqichi. Mazkur bosqichda xayvonlar xaqidagi ertaklarning etiologik shakldagi namunalari vujudga keldi. Etiologik harakterdagi ertaklar mohiyati, asosan, u yoki bu belgini izohlash funktsiyasi bilan tavsiflanadi. Uning amaliy asoslari esa ibtidoiy ovchining ov jarayoni bilan bog'liq kuzatuvlari va taassurotlari natijasi sifatida ko'zga tashlanadi. Binobarin, «Boshda ovchi qanday ov qilganligini faktlardan chekinmay hikoya qilgan bo'lsa, endi hayot tajribasini qo'shgan holda, hayot epizodlarini bir — biriga solishtirgan holda ko'rgan - kechirganlari bilan boyitgan holda hayoliga erk berib ifodalaydigan bo'ldi. Hayoliga erk berish zamirida ibtidoiy odamda estetik tuyg'u shakllana bordi». Nihoyat, ovchining ko'rgan - kechirganlari uydirmalar zamirida aks ettiriladi. Etiologik harakterdagi ertaklar syujeti u yoki bu xayvonni ayrim belgilarga ko'ra ayblash, masharalash kabi voqealar asosida tashkil topadi. «Kiyik bilan kadi», «Qaldirgoch bilan Zinglovuk», «Muqaddas baliq», «Chummoq shog'ol» kabi ertaklar shular jumlasidandir. Bu xildagi ertaklarning g'oyaviy mazmuni harakterli belgilarni isbotlashga, dalillar misolida tasdiqlashga qaratilgandir.

Ibtidoiy jamiyatning chorvachilik bosqichi. Bu bosqich ba'zi hayvonlarni xonakilashtirish jarayoni bilan izohlanadi. Mazkur jarayon uy hayvonlari bilan yovvoyi hayvonlarga bo'lgan munosabatni yuzaga keltirdi va bu munosabat mazkur tipdagi ertaklar tabiatida o'ziga xos o'zgarishlar yasadi: a) syujet tarkibida uy hayvonlari bilan yovvoyi hayvonlar o'rtasidagi o'zaro kurashlarga asoslangan to'qnashuv motivi vujudga keldi; b) voqea va hodisalar talqinida badiylikning o'ziga xos namunalari ko'zga tashlanadi. Bo'rining qonxo'rligi, qashqirning tulki bilan ayyorona munosabati, echki buzoq, xo'roz, qo'y kabi uy hayvonlarining o'ta dono va tadbirkorlik kabi sifatlari ma'naviy to'qnashuvlarda aqliy sinovning dastlabki badiiy namunalarini yuzaga keltirdi. Bu xildagi badiiy jihatlar «Bo'ri bilan echki», «Echki, buzoq, eshak va qirq bo'ri», «Tulki bilan echki», «Bo'ri bilan xo'roz», «Tulki bilan bedana» kabi turkum ertaklarda o'z ifodasini topgan. Ibtidoiy jamiyatning nisbatan keyingi bosqichi Bu bosqich ijtimoiy hayot rivoji va voqelikka badiiy munosabatning takomillashuv jarayoni bilan izohlanadi. «Ilonning ishi zahar solmoq», «Tulkining taqsimoti», «Bo'ri bilan tulki», «Susambil» kabi ertaklar mazkur davr mahsuli hisoblanadi. Bu xildagi ertaklarning g'oyaviy mazmuni va personajlar talqinida ijtimoiy fikr taraqqiyotiga xos xususiyatlar ko'zga tashlanadi.

XULOSALAR 1. O'zbek xalq ertaklarining tarkibiy qismi bo'lgan hayvonlar haqidagi ertaklar ibtidoiy insonning voqelikni mifologik idrok etish bosqichiga o'tishining dastlabki davrlaridayoq shakllana boshlagan edi. Demak, ularda aks ettirilgan voqelik esa davr talabiga ko'ra o'tmishga daxldor. Shu ma'noda ertaklarning mazmun - mohiyati qadimiyatdan dalolat beradi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuzaga kelishi, shakllanish va rivojlanish tarixi kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlariga borib taqaladi. Shu o'rinda ertaklarga zamin bo'lgan asoslar ko'zga tashlanadi. Bular hayvonlar haqidagi ertaklarning hayotiy, g'oyaviy hamda poetik asosini tashkil etadi. Mazkur asoslar majmui ertaklarning umumiy holatini tavsiflaydi shakllanish va tadrijiy takomil bosqichlarini izohlaydi. Mazkur ertaklarning hayotiy asosi - ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy manbai bo'lgan ovchilik bilan belgilanadi. Ovchilik faoliyatining keng tarmoq otib ixtisoslashuvi ibtidoiy jamiyatning nafaqat iqtisodiy taraqqiyotiga, balki uning ma'naviy rivojiga ham turtki bergan. Binobarin, ibtidoiy ajdodlarimiz ma'naviy merosining bebaho durdonasi sanalgan hayvonlar haqidagi ertaklar ana shu tarixiy jarayon mahsuli sifatida yuzaga kelgan va tarixiy taqdiri shu yo'nalishda tamg'alangan. 2. Totemiylikka e'tiqod va dunyoni animistik his etish - hayvonlar haqidagi ertaklarning g'oyaviy asosini tashkil etadi. Uning mazmuniy ifodasi dastlab mazkur tipdagi ertaklarning shakliy ibtidosi bo'lgan totemistik miflar esa real voqelikka tayangan. Bu o'rinda uning asosiy vazifasi o'zi mansub jamiyatning hukmron mafkurasini ya'ni e'tiqodiy qarashlarini mustahkamlash va targ'ib etishi bilan belgilanadi. Binobarin, ibtidoiy jamiyatning hukmron g'oyasi ayni vaqtda uning hukmron ma'naviy kuchi sifatida namoyon bo'lgan.

3. Voqelikning badiiy tasvir vositalari oraqali aks ettirilishi hayvonlar haqidagi ertaklarning poetik asosini belgilaydi. Bu belgi ibtidoiy ong shakllarining takomillashuviga, kishilikning badiiy tafakkuri taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatishiga olib keldi. Mazkur jarayon natijasi g'oyaviy munosabatlarga bo'ysundirilib, keyinchalik estetik kategoriya tusini ola boshladi. Shunday qilib, hayvonlar haqidagi ertaklar xalq ertaklarining ichki bir turi sifatida o'ziga xos shakliy va badiiy estetik mustaqillikka ega bo'la bordi va bu jarayon asrlar osha sayqal topib keladi. 4. Ajdodlarimiz moziyga qarab ish tutmoq xayrli ekanligini ta'kidlaydilar. Zamirida ajdodlarimiz aql-zakovatining yuksak namunalari sayqal topgan mazkur epik turni ta'limga tadbiq etish va o'rganish tug'ilgan kuniyoq o'zi oyoqqa turgan va o'zi yurishga majbur bo'lgan O'zbekiston fuqorolarining ma'naviy beshigini tebratishga xizmat qilishi tayin. Bu esa yuqorida zikr etilgan ilmiy - amaliy talqinlar mohiyatini chuqur his etishni talab etadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov. I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – T.: Ma’naviyat. 2008. 176 b. 2. O’zbekiston Respiblikasining qonunlari. “Ta’lim to’g’risida”. “Kadarlar tayyorlash Milliy Dasturi to’g’risida”. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. – T.: “Sharq”. 1997. 3. Karimov. I. A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Oliy majlisning 7 – chaqiriq IX sessiyasida so’zkangan nutqi) – T.: “Sharq”. 1997. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. // “Muloqot”. 1998 № 5. 5. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. O’zbek tili. Boshlang’ich ta’lim. “Ta’lim taraqqiyoti axborotnomasi”. 1,7 – Maxsus sonlar. – T.: “Sharq”. 1999. 6. Afzalov M.I. O’zbek xalq ertaklari haqida. – T.: “Fan”. 1964. – 120 b. 7. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San’at. – 1991. № 5. – B. 17 – 20. 8. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San’at. – 1991. № 7. – B. 21 – 23. 9. Akromov O.G’. Totemistik miflar // O’zbek tili va dabiyoti. – 1978. № 3 – B.39 – 41. 10. Bardaxanova S.S. Buryatskiy skazki o jivotnix. Avtoref. diss…kand. Filol. nauk. – L., 1972. – 22 s. 11. Baymuradov A. Genezis i tipologiya turkmeniskix skazok o jivotnix: Avtoref. diss…kand. Filol. nauk. – Ashxabat, 1991. – 22 s. 12. Bichurin N. Sobraniy svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney Azii v drevniy vremena. Tom 1. – M. – L.: Nauka, 1950. – 384. s. 13. Valixanov Ch.Ch. Sledi shamanstva u kirgizov // Sobr. Soch. – T. 1. – Alma – ata, 1961. – S. 477 – 487. 14. Veselovskiy A.N. Mif i simvol // Russkiy folklor. – M. – L., 1979. – S. 19 – 21.

Похожие

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

Badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari

O’zbek xalq ertaklari-ma'naviyat xazinasi

O’zbek xalq og’zaki nasri

Ertaklarda animizm, magiya va totemizm