Ertaklarda animizm, magiya va totemizm - Литература - Рефераты

Ertaklarda animizm, magiya va totemizm

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Ertaklarda animizm, magiya va totemizm Ma'naviy - ruhiy ta'sirning qudratli vositasi - ruh va uning adabiyligiga ishonch animistik (lotincha anima-jon, ruh so'zidan olingan) qarashlarning asosiy g'oya va mazmunini izohlaydi. Animistik tasavvurlarning mifologik talqini - mif - asotirlar va afsonalarda ifodalangan g'ayritabiiy, ilohiy qarashlar, ya'ni ruhning adabiyligiga ishonch ibtidoiy inson tasavvurida ayni haqiqat hisoblangan. Mazkur hodisa dunyo xalqlari tarixida ibtidoiy dinlarning eng qadimgi ko'rinishlaridan biri sifatida e'tirof etilgan. Bu haqdagi qarashlarini taniqli folklorshunos olim B.Sarimkosov shunday izohlaydi: «Ma'lumki, juda ko'p xalqlarda, jumladan, o'zbeklarda ham odam uch qismdan tashkil topganligi haqidagi tasavvur juda qadimdan mavjud. Bu qismlar: tana, jon va ruh. Tana - jon hamda ruh bilan tirik. Inson o'lgach, uning tanasi yerda qoladi va chirib tuproqqa qo'shiladi. Jon esa osmonga uchib ketadi. Ruh ham tanani tark etadi, ammo qush yoki boshqa jondor sifatida o'lganning uyiga, uning yaqinlaridan xabar olgani tez - tez kelib turadi». (Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi //O'zbek folklorining epik janrlari. - Т .: Fan. 1981 y. 160 - bet). Ushbu tasavvurni atroflicha, kengroq tushunish uchun ertaklarga murojaat etamiz. Ta'kidlash joizki, animistik tasavvurlarning badiiy kuchimi, asosan, sehrli ertaklardagina saqlanib qolgan. Uning ayrim rudimentlari, xususan, evrilish hodisasi hayvonlar haqidagi ertaklarda ham uchraydi. Masalan, «Bo'ri bilan tulki» ertagida tulki personajining ayrim o'rinlarda bir yumalab boshqa jondorga aylanish hodisasiga duch kelamiz. Ertak muqaddimasida bo'ri do'sti tulkiga: «Qornimni to'yg'azib, xursand q i l i b qo'ygin», - deydi. Tulki do'sti bo'rining iltimosini bajarish uchun u bilan birga yo'lga tushadi va qo'lida dasturxon ko'targan xotinlarga duch keladi: «... shunda tulki bir yumalab bedana bo'libdi va xaligi xotinlarning oldiga tushib yurgalay boshlabdi». Ularga firib berib, maqsadiga yetgach, yana o'z xoliga qaytib, bo'rining yoniga boribdi. (O'zbek xalq ertaklari. 1-torn. - T: O'z.Dav.nashr. 1962 y. 37 - bet).

Shuni aytish kerakki, mazkur ertakdagi evrilish motivi keyingi hodisa bo'lib, sehrli ertaklar syujetidagi qahramonlar jonining kapalak yoki qushga aylanish motivi ta'sirida yuzaga kelgan. Ertakdagi ayni tasavvur, ya'ni tulki xolatidagi evrilish motivi orqali ruh va uning abadiyliliga ishonchning asosiy mohiyati - moddiy olamda hayotning aylana shaklda davom etishi haqidagi animistik tasavvurlar badiiy ifodalarda tasvirlangan. Binobarin, «Hayotning bunday doiraviy harakterini izohlash uning makon va zamonda cheksizligini ifodalashga xizmat qiladi». (Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuziyasi //O'zbek folklorining epik janrlari. - Т .: Fan. 1981. 108 - bet). Bu tushuncha «Bo'ri bilan tulki» ertagida tulki personaji qiyofasida evrilish motivi bilan bog'liq ifoda usuli orqali aks ettirilgan. Biroq shu o'rinda ta'kidlash joizki, evrilish motivi hayvonlar haqidagi ertaklar tarkibida an'anaviy mohiyat kasb etmaydi. Bu hodisa sanoqli ertaklardagina saqlanganki, bunday tushunchalar mazkur tipdagi ertaklarning eng ibtidoiy varianlarida mavjud bo'lgan bo'lishi ehtimoldan holi emas. Bu haqda aniq bir flkr aytish mushkul. Chunki ertaklarning eng qadimgi namunlari bizgacha yetib kelmagan, ularni xalq og'zaki badiiy ijodining noyob boyligi sifatida yozib olish va to'plash ishlari esa keyingi davrlardagina amalga oshirila boshlangan. Ko'pgina tarixiy manbalar ibtidoiy qabilalar o'rtasida ruhlarni turli qiyofalarda tasavvur etish va ularga sig'inish hodisasi amalda bo'lganligini ko'rsatadi. Binobarin, har bir etnik guruh, har bir qabila ruhning abadiyligini o'z e'tiqodiy dunyoqarashidan kelib chiqqan holda o'ziga xos tarzda tasavvur etgan. Masalan, ba'zi qabilalar ruhni biror hayvon, qush, ilon, burgut yoki o'simlik qiyofasida tasavvur etsalar, ba'zi qabilalar esa uni muayyan jism ko'rinishida idrok etishgan. Etnografik ma'lumotlarga ko'ra, ruh go'yo oq ilon, kapalak va shunga o'xshash jonivorlar shaklida yashar ekan. Mana shu sababdan ba'zi xalqlar orasida oq ilon, kapalak va shu kabi jonivorlarga ozor berish yoki o'ldirish inson ruhiga ozor berish bilan barobardir, degan tushuncha hanuzgacha saqlanib keladi. Bundan ko'rinadiki, animistik e'tiqodlar sintezi ba'zi hayvonlarni avlod - ajdodlar ruhiga aylantirdi. Chunki animistik e'tiqod u yoki bu hayvonni hayvon emas, odamzod 13

ruhi deb his qilishga olib keldi. Demak, ibtidoiy inson tasavvuricha, u yoki bu hayvon u dunyoga o'tib ketgan avlod - ajdodlarning ruhi, ularning bu dunyodagi ko'rinishi sanalagan. Shuning uchun ham ertaklarda u yoki bu hayvonni inson tilida so'zlatish va unga inson kabi munosabatda bo'lish ana shunday tushunchalar zamirida kelib chiqqan. Buni «Bo'ri bilan mergan» ertagidagi bo'rining insoniy nutqi, qolaversa, chol bilan qarindoshlik munosabatlari tasdiqlaydi: «Bo'ri poxol tagidan: - Ota, meni quvib kelayotgan mergan ketdimi? - debdi. Choi: - Ha, bolam ketdi, - debdi. - Ketgan bo'lsa, meni qo'yib yuboring, - debdi bo'ri. Choi: - Xo'p bolam, deb bo'rining ustidagi poxolni olib tashlabdi». (O'zbek xalq ertaklari. 1 - torn 20-21 - betlar). Darhaqiqat, ibtidoiy odam tasavvurida ba'zi hayvonlar aslida inson sanalgan. Chunonchi, odam vafot etgach, uning ruhi u yoki bu turdagi hayvon qiyofasida yana qaytadan tug'iladi va bu hodisa aksincha ham bo'lishi mumkin. Demak, uning hayot chirog'i so'nmaydi. Garchi o'zga vujud, o'zga tana, qolaversa, turli xil hayvon qiyofasida pay do bo'lsa - da, u yana tiriklik dunyosida abadiy qolaveradi. Shuning uchun uning o'lim haqida o'ylashi, qayg'urishi behuda. Bu xil talqindagi tasavvurlarning ertaklardagi badiiy kuchimi, cholning bo'rini «bolam», bo'rining cholni «otam», deb atashi yoki tulkining bedanaga evrilishi, hayvonlarning inson tilida so'zlashi, kulishi, fikr yuritishi va boshqa shu kabi holatlar ruh va uning adabiyligi haqidagi ibtidoiy dunyoqarashga xos tipik hodisa bo'lib, usha davr uchun ayni haqiqat hisoblangan. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, ayni paytda g'ayritabiiy, noreal voqelik ibtidoiy kishilarning real qarashlari sifatida inkor etib bo'lmas haqiqat, deb qabul qilingan. Bu mulohazalardan ravshan bo'ladiki, moddiy hodisa sifatida abadiy ruhni izlash, uni turli qiyofalarda tasavvur etish, birinchidan, animistik qarashlarning paydo

bo'lishiga olib kelgan bo'lsa, ikkinchidan, mazkur tasavvurlar majmui magiyaga turtki berdi, uchinchidan, animizmning murakkab taraqqiyoti totemistik e'tiqod tushunchasining ramziy ma'no kasb eta borishida benihoya katta ta'sir ko'rsatdi. Shuning uchun ham N.A. Rahmonov totemik e'tiqodlarning ramziylashishiga sabab unga inson ruhi, harakteri singdirilganligidir, degan xulosaga keladi. Yuqoridagi mulohazalar mohiyatidan shu narsa anglashiladiki, animizm, magiya va totemizm o'rtasida o'zaro mushtarak xususiyatlar mavjud bo'lib, bu mushtaraklik sababiy bog'liqlik va o'zaro ichki aloqadorlik munosabatlariga tayanadi. Jumladan, animizm, yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, ruh va uning abadiyligi bilan bog'liq ilohiy tasavvurlarga asoslansa, magiya - so'z, narsa hamda hodisalarning g'ayritabiiy qudratini anglatadi va ular sehr vositasida ta'sir ko'rsatish usuliga tayanadi. Binobarin, magiya tushunchasi zamirida ruhga ishonch hamda so'z, narsa va hodisalar vositasida ta'sir etish g'oyasi yotadi. Shu jihatdan olganda, hayvonlar haqidagi ertaklarning ovchilik bosqichi bilan bog'liq davrlarda yaratilgan eng qadimgi namunalari torn ma'noda so'zlar vositasida magik ko'rsatish qudratiga ega bo'lgan. Binobarin, uning aytuvchisi, asosan, u yoki bu odam yoki hayvonni avrash va uning ruhiyatiga bevosita ta'sir ko'rsatish maqsadidan kelib chiqib, kichik - kichik hajmdagi bayoniy hikoyatlarni «ijod qilgan». Ana shu hikoyatlarning mifolorgik e'tiqodlar bilan qorishib ketishi dastlab amaliy ahamiyat kasb etgan. Chunki mifologik e'tiqodlar bilan bog'liq bayonlarni magiya tarzida qo'llash o'sha davr mafkurasining bosh mezoni hisoblangan. Mazkur bayonlarning evolyutsiyasi esa o'zida badiiy elementlarning dastlabki namimalarini shakllantira borgan. Ayni paytda, animistik tasavvurlar, mifologik e'tiqodlar va magiyaga bo'lgan ishonchning susaya borishi bayoniy hikoyatlarning ertak tomon og'ishiga keng imkoniyat yaratgan. Shuningdek, so'zning magik qudrati tabu (Tabu - yomon ruhdan qo'rqish, uning oldini olish kabi tushunchalar majmui) hodisasining yuzaga kelishiga keng yo'l ochib bergan. Magik ta'sirining ilkin izlari qisman mif va ertaklardagina saqlanib qolgan. Binobarin, og'zaki ijod namunalari orasidan sof holicha magiyaga misol bo'la oladigan afsona, rivoyat yoki hikoyat topish mushkul. Chunki bizgacha yetib

kelgan mavjud hikoya va ertaklar majmui davrlar ta'siriga uchrab, o'zining asl mohiyatidan yiroqlashgan. Biroq shunga qaramay, Markaziy Osiyoning eng qadimiy yozma yodnomalarida saqlanib qolgan afsonalar hamda she'riy - epizodik parchalarga asoslanib, ba'zi mulohazalarni aytish mumkin. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»dagi afsonalar mavzu doirasidagi fikrlarni aniqlashtirishda ishonchli manba hisoblanadi. Jumladan, «Baxrom yasht» deb nomlanuvchi 14 - yasht «Urush va G'olibiyat ilohi Vartragnaga bag'ishlangan qasida» shu jihatdan alohida ahamiyat kasb etadi. Unda ta'riflanishicha, G'olibiyat ilohi Vartragna payg'ambar Zardusht qoshida o'n xil qiyofada jonlanadi. Shulardan yetti xili yetti turdagi hay von shaklida namoyon bo'ladi. Bular navvos, ot, nortuya, kobon, Varagn qushi, tog' qo'chqori, yovvoyi echki kabilar bo'lib, ular haqidagi ta'rif- tavsiflar ulug'vorlikni ifodalovchi so'zlar vositasida izohlanadi. Misollarga murojaat etamiz. Kasidada novvos, nortuya, ot, kobon va boshqa hayvonlarga berilgan ta'riflar o'ziga xoslik kasb etadi. Jumladan: Novvos ta'rifida: «Oltin shoxli... Chiroyli va g'oyat qudratli»; Ot haqida: «Oltin quloq, oltin jilov, G'oyat go'zal, g'oyat xushro'y»; Nortuya haqida: «Bo'ronyanglik... Olg'a intiluvchan mudom. Uchqur, epchil - libosga bop Muynalidir»; Kobon haqida: «Kon quturgan ... Yirtqich, xanjar tishli, qahrli. Pora - pora qilguvchi o'tkir»;

Varagn qushi haqida: «Ostidagi qurbonlarni ezib tashlab, Ustidagi qurbonlarni maydalab, Barcha qushlar ichra ildam, Qanotlilar ichra uchqur»; Qo'chqor haqida: «Yovvoyi tog' qo'chqoridek, Egri mugo'z, g'oyat go'zal»; Yovvoyi echki haqida: «Yovvoyi echki qiyofasida, O'tkir shoxli, juda go'zal». («Avesto», Askad Mahkam tarjimasi. //«San'at», 1991 y. №5. 18 - bet) kabi sifatlashlar va mubolag'ali jumlalar bilan tavsiflanadi. Vartagnaning turli xil hayvon qiyofasida jonlanish hodisasi ham uning muqaddasligi va magik qudratga ega ekanligidan dalolat beradi. Demak, mazkur o'rinda Vartragnaning turli shakllarda paydo bo'lishi hodisasini tulkinning bir yumalab bedana qiyofasida jonlanish motiviga qiyoslaganimizda, ma'lum bo'ladiki, hayvonlar haqidagi mavjud tulki personajining bedanaga evrilishi muqaddas tulkidagi magik qudratning ramziy ifodasi hisobnadadi. Bu kabi tushunchalar majmui totem va unga munosabat masalasida ham ko'zga tashlanadi Ma'lum bo'ladiki, tarixan uzoq ajdodlarimiz tomonidan real hodisa sifatida qabul qilingan totetistik e'tiqodning yuzaga kelishi kuchli hayvonlarni ulug', qabila a'zolarining ajdodlariga aylantirgan. Shuni e'tirof etish kerakki, ilmiy adabiyotlarda totemizm, ayniqsa, hayvonlarning totemlik mohiyati va unga asos bo'lgan ijtimoiy - tarixiy qarashlar tizimi xususida bir - biriga o'xshash va bir - birini to'ldiruvchi ilmiy fikrlar bilan birga bir-birini inkor etuvchi qarama - qarshi nazariy xulosalar mavjud. Atoqli tarixshunos olima Z.P. Sokolovaning yozishicha, «Olimlar totemizmning kelib chiqish asosini turlicha tasavvur etadilar. Binobarin, totemizmning kelib chiqishi va mohiyati xususida ellikdan ortiq turli xil nazariy xulosalar mavjudligiga

qaramay, bu masala hanuzgacha uzil - kesil hal qilindi, deb bo'lmaydi» (Sokolova Z.P. «Kul't jivotnix religiyax». - M. Nauka, 1972 y. - S. 30). Modomki, so'z hayvonlarning totemlik mohiyati va lining kelib chiqish asoslari xususida ketar ekan, bir savol tug'iladi: ayrim tadqiqotlarda hayvonlarga totemistik e'tiqod qo'yish davrini aniq bir chegara bilan - onalik yoki urug'chilik jamiyatiga bog'lab asoslash nazariyasi ilgari suriladi. Mazkur asosda totemistik tasavvur va e'tiqodning yuzaga kelish davrini aniq bir chegara bilan belgilash to'g'ri emas. Darvoqe ibtidoiy qabilachilik munosabatlari dunyo xalqlari tarixida ayni bir vaqt va bir maromda kechgan, degan fikrdan yiroqmiz. Chunki dunyo xalqlari tarixida taraqqiyot bosqichlari o'rtasidagi farq shu darajaki, hatto xozirgi kunga qadar ibtidoiy qabilachilik turmush tarzini boshidan kechirayotgan qabilalar, urug'lar, elatlar mavjud. Demak, totemizm, xususan hayvonlarni totemlashtirilish jarayonini aniq bir chegara bilan belgilash, izohlash mantiqan olganda, mutlaqo mavhum va noto'g'ri fikr hisoblanadi. Chunonchi, totemizm o'z taraqqiyoti davomida juda katta jarayonni bosib o'tgan. Bu jarayon uning amaliy faoliyatida o'ziga xos yo'sinda yangicha mazmun va mohiyat kasb etgan. Shuningdek, bu jarayon yana totemiylikka e'tiqod shakllarining ibtidosi bilan intixosi o'rtasidagi tadrijiy davomiylikning o'zaro mutanosib holatda rivojlanishiga imkoniyat yaratgan. Qadimgi totemizmning ibtidoiy shakllaridan biri - hayvonlarga e'tiqod qilishning ibtidosi bilan intihosi o'rtasidagi davr - hayvonlarning avlod -ajdodboshi va qondoshi sifatida e'zozlanishidan to Tangri darajasida ilohiylashtirilishigacha bo'lgan jarayonni o'z ichiga oladi. Bugungi kunda qadimgi odamning totem haqidagi tasavurlarini to'liq tiklash qiyin. Biroq bu borada etnografiya va arxeologiya ma'lumotlariga tayanib ish ko'rish mantiqan maqsadga muvofiqdir.

Adabiyotlar: 1. Karimov. I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – T.: Ma’naviyat. 2008. 176 b. 2. O’zbekiston Respiblikasining qonunlari. “Ta’lim to’g’risida”. “Kadarlar tayyorlash Milliy Dasturi to’g’risida”. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. – T.: “Sharq”. 1997. 3. Karimov. I. A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Oliy majlisning 7 – chaqiriq IX sessiyasida so’zkangan nutqi) – T.: “Sharq”. 1997. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. // “Muloqot”. 1998 № 5. 5. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. O’zbek tili. Boshlang’ich ta’lim. “Ta’lim taraqqiyoti axborotnomasi”. 1,7 – Maxsus sonlar. – T.: “Sharq”. 1999. 6. Afzalov M.I. O’zbek xalq ertaklari haqida. – T.: “Fan”. 1964. – 120 b. 7. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San’at. – 1991. № 5. – B. 17 – 20. 8. “Avesto”. Asqar Mahkam tarjimasi // San’at. – 1991. № 7. – B. 21 – 23. 9. Akromov O.G’. Totemistik miflar // O’zbek tili va dabiyoti. – 1978. № 3 – B.39 – 41. 10. Bardaxanova S.S. Buryatskiy skazki o jivotnix. Avtoref. diss…kand. Filol. nauk. – L., 1972. – 22 s.

Похожие

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari

O’zbek xalq og’zaki nasri

Eng qadimgi xalq og’zaki ijodi namunalari, miflar

Xalq ogzaki ijodi janrlari tasnifi va tavsifi