Xalq ogzaki ijodi janrlari tasnifi va tavsifi

Xalq ogzaki ijodi janrlari tasnifi va tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Xalq og‘zaki ijodi janrlari tasnifi va tavsifi: Qadimgi miflar, afsona va rivoyatlar. Reja: 1. Ibtidoiy tasavvurlar – anemizm va totemizm haqida ma`lumot. 2. Qadimgi afsonalar. Avesto va undagi qahramonlarning badiiy tasnifi. 3. Kayumars va Jamshid haqidagi afsona. 4. Qadimgi qahramonlik dostonlari (To’maris, SHiroq va Rustam haqidagi afsonalar).

So’z san`atining dastlabki namunalari insoniyat nutqi paydo bo’lishi bilan yuzaga kela boshladi. Uning tashkil topishida o’sha davr shart-sharoiti, odamlarning mehnat va turmush tajribalari, dunyoqarash va tushunchalari hal qiluvchi rol o’ynagan. eng avval og’zaki nasriy turning dastlabki namunalari vujudga kelgan. Ular nihoyatda sodda bo’lib, turli xildagi undov-xitoblar va voqealar bayonidan iborat bo’lgan. Mehnat jarayoni hamda ongning rivojlanishi voqea va hodisalar talqinida oddiy bayondan obrazli tasvirlashga olib keldi. Sodda va takroriy jumlalar badiiy til vositalari bilan boyiy boshlagan. Oddiy so’z o’rnini ko’chma ma`noli so’z, sifatlash, mubolag’a va o’xshatishning ilk namunalari egallay borgan. SHunday qilib, dunyoni badiiy va estetik did bilan fahmlay olish, badiiy so’z tajribalarining taraqqiyoti fol’klorning dastlabki janrlarini yuzaga keltirdi. eng avval kichik-kichik naql va miflar, mehnatni engillashtiruvchi, ruhan tetik qiluvchi, xayol og’ushiga olib kiruvchi ertak va afsonalar yaratildi, mehnat jarayonini ifodalovchi qo’shiqlarning namunalari paydo bo’ldi. Demak, eng qadimgi fol’klor namunalari yozuv yuzaga kelmasdan ancha oldin paydo bo’lgan va yozma adabiyotning tashkil topishiga muhim hissa qo’shgan. Qadimiy fol’klor namunalari asl holida, to’la ravishda bizgacha etib kelmagan. U og’izdan-og’izga, avloddan-avlodga o’tib ijodiy ishlangan. Har bir material turli xil ijtimoiy qatlamlar ta`sirida o’zgarib, shakl va mazmunida yangi- yangi ma`lumotlar yuzaga kelgan. Ibtidoiy tasavvurlar – animizm va totemizm . Turkiy xalqlar fol’klori bilan urf-odatlarida izlari saqlanib qolgan animistik va totemistik qarashlar qadimiy tasavvurlar sistemasini tashkil etadi. Ma`lumki, ibtidoiy inson o’ziga noma`lum bo’lib ko’ringan tabiat kuchlaridan talvasaga tushar ekan, ayni paytda ularni engishga harakat qilgan. Buning uddasidan chiqa olmay, ilojsiz qolish tabiatga sig’inish, notabiiy ko’ringan hodisalarga topinish, ularni madaniyat darajasiga ko’tarishga olib kelgan. Bu hol tabiat va jamiyat hodisalariga qarashda g’ayri ilmiy (ibtidoiy inson nazarida haqiqiy) animistik va totemistik tasavvurlarni tug’dirgan. Ibtidoiy odam tabiat haqidagi tasavvurida o’zini tabiat kuchlari va hodisalari bilan aynan bir narsa deb hisoblaydi, jonsiz narsalarga jonli deb qaraydi. Bu xildagi ibtidoiy tushunchalar kompleksi animizm nomini olgan. Uning yorqin namunasi ertaklarning qadimiy motivlarida o’z ifodasini topgan. «Oq bilakxon» ertagida yigitning toshga aylanib qolishi, «Ochil, ochil, qamishlar»da qizning qamish orasiga kirib ketishi, «YOriltosh»da toshning yorilish mo’`jizasi, qizni bag’riga olib yana yopilishi, «YAlmog’iz kampir» ertagida odamlarning toshga aylanib yotishi, «Qilich botir»da esa qahramonning joni qilichida ekanligi kabilar ana shu animistik tushunchalar natijasidir.

«YOril, yoril, toshlar-ay», «Ochil, ochil, qamishlar», «Sangil sopol tosh, sen menga yo’ldosh», «Sim-sim, och eshigingni» kabi iltijo qilib yolvorishlar o’sha narsada jon bor degan tushunchaning obrazli ifodasidir. YAqin kunlargacha to’y va boshqa marosimlarda gulxan yoqish, uning atrofida aylanish, quyosh, oy tutilganda qozon, chelak, jom kabilarni chalish hollari mavjud ediki, bu, o’sha yo’qolib borayotgan qadimiy tasavvurlarning izlaridir. Totemizm odamning ko’pincha bir hayvon yoki o’simlik, ba`zan jonsiz narsa yoki tabiat hodisalari bilan aloqasi borligi haqidagi ishonch-e`tiqoddan kelib chiqqan. Turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek urug’larining ota-bobolari quyosh, suv, olovga topinganlar, keyinchalik esa ot, ho’kiz, ilon, bo’ri, it va boshqa hayvonlarga e`tiqod qo’yganlar. Bo’rini balo, ofatlardan saqlovchi, himoya qiluvchi kuch, urug’ kabilarning ajdodlari deb bilganlar. SHu tariqa totemlar yuzaga kelgan. Totem – u yoki bu urug’ning e`tiqod qo’ygan himoyachisidir. Totemlar bilan bog’liq bo’lgan bir qancha afsonalar ham mavjudki, ularda ko’proq ot va bo’ri madaniyati hikoya qilingan. Bo’ri qadimgi o’zbek urug’lari orasida totem hisoblangan. Qadimiy manbalarda keltirilgan turk afsonalarida bo’ri turk urug’ining ajdodi sifatida namoyon bo’ladi. Afsonada tasvirlanishicha, qadimgi turklar ona bo’ridan va dushman tomonidan qirilgan urug’ ichida tirik qolgan o’n yoshli o’g’il boladan tarqalgan. Bu bolani ona bo’ri qo’l-oyoqlari qirqilgan holda topib olgan va uni go’sht berib boqqan. SHundan so’ng tog’larning biriga kirib ketgan va u erda o’nta bola tuqqan. Ularning har biri turk urug’larining asoschilari bo’lgan. Hatto Ashina ismli turk urug’larining birida bo’ri kallasi tasvirlangan bayroq ham bo’lgan. Ibtidoiy kishilar og’ir va ayanchli turmushni yaxshilashga intilganda ham bo’riga yolvorgan va sig’ingan. Bo’ri bilan bog’liq bo’lgan e`tiqod yangi tug’ilgan bolani salomat saqlash, yaxshi hayot kechirish, qo’y va qoramol podalarini ehtiyotlash, dehqonchilik ekinlarini yovuz kuch ta`siridan saqlab qolishdan iborat bo’lgan. Bo’ri totemiga aloqador ba`zi ertak («CHo’loq bo’ri», «Bo’ri qiz», «Bo’ri») va afsonalar hozirgi kunga qadar xalq orasida yashab kelgan. Ot madaniyati qadimgi kishilarning turmush-tirikchiligi bilan bevosita bog’liq bo’lib, otlarni ish hayvoni sifatida xo’jalikda foydalanish, xonakilashtirish davomida yuzaga kelgan. Arxeologiya qazilmalarida aniqlangan yarmi ot, yarmi odam sifat ishlangan rasmlar, hali-haligacha ekin maydonlari, polizlarda otning kala suyagining qo’riqchi sifatida qo’yilishi va boshqalar ibtidoiy inson ongida mavjud bo’lgan ot madaniyati haqidagi e`tiqodning timsoli hisoblanadi. Qadimgi Baktriyadagi Zariasp, Xorazmdagi Hazorasp singari geografik joy nomlari aslida ot madaniyatiga aloqador bo’lgan urug’ nomlari bilan bog’lanadi. O’zbek xalq dostonlarida G’irot, Boychibor, Jiyronqush, Majnunko’k kabi epik ot obrazlarining

g’oyat katta o’rin tutishi ham bejiz emas. Demak, tabiat va hayot haqida yuzaga kelgan ibtidoiy tushuncha va e`tiqodlar animistik va totemistik qarashlarni vujudga keltirdi. Bu qarashlar o’z navbatida ilk bor to’qilgan ertak va afsonalarning motiv va syujetlarini tashkil etdi. Afsona – o`zbek xalq og`zaki ijodining eng qadimgi, an`anaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri. Hayotiy voqelikni xayoliy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma`lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og`zaki nasriy asarlar afsona deyiladi. Afsona professional ijrochilikka asoslanmaydi. Uni bilgan kishi o`zi istagan shaklda aytaveradi. Demak, afsona keng ommaviy ijro etiluvchi janrdir. Afsona sof axborot beruvchilik vazifasini bajaradi. U ko`pincha biror –bir voqea- hodisaga kishilarni ishontirish maqsadida aytiladi. SHuning uchun ko`pchilik afsonada bayon qilingan voqelikni haqiqat sifatida qabul qiladi. Aristotel` afsonalarni «Haqiqatdan xabar beruvchi yolg`on hikoyalardir» deb ko`rsatadi. Mifologik afsonalarda, asosan, er va osmon xudolari, homiy kuchlar, pirlar, avliyolarning g`ayritabiiy ishlari, insonlarga ko`magi, mifologik pahlavonlar, er hzida odamning paydo bo`lishi hakida hikoya qilinadi. Ularning epizodlarida islomga qadar amal qilgan qadimgi dinlarga aloqador talqinlar uchraydi. Ibtidoiy insonlarning dunyoqarashi, tasavvur-tushunchalari, diniy e`tiqodlari namoyon bo`ladi. Geneologik afsonalarda urug`–qabila, xalq va elatlarning kelib chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do`rmon», «Qirg`iz» urug`larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi. Tarixiy voqea va tarixiy shaxslar haqidagi afsonalarlarda o`tmishda yashab o`tgan donno kishilarning sarguzashtlari, mo``jizakor ishlari, ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo`rg`onlarning barpo etilishi haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal`asi, Minorai Kalon qurilishi haqidagi afsonalar misol bo`la oladi. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalarda u yoki bu kasb-hunarning kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik, bo`yoqchilik kasbining kelib chiqishi Hazrati Ayhb, temirchilik kasbining kelib chiqishi Dovud payg`ambar nomi bilan bog`lab talqin qilingan afsonalar shu siraga kiradi. Kichik hajmli, mazmunan sodda bayon va hikoyalar shaklida tashkil topgan afsonalar o’zbek xalq og’zaki ijodining eng qadimgi namunalaridan hisoblanadi. Afsonalar ijtimoiy hayot bilan bog’liq bo’lgan voqea va hodisalarni xayoliy shaklda hikoya qiladi. Ular insoniyatning tabiat va jamiyat haqida bilish va tushunishga bo’lgan intilishi jarayonida vujudga kelgan. SHuning uchun ham afsonalar ijtimoiy hayot va madaniyat, dunyoqarash va ruhiy kechinmalar, urf-odat va tarixiy hodisalardan darak beradi.

Afsona forscha so’z bo’lib, fantastika, sehr-jodu hamda hayotiy uydirmalar asos bo’lgan nasriy hikoyalar demakdir. Bu xildagi hikoyalar Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida caw so’zi orqali ifodalangan bo’lib, juda keng ma`noni bildiradi. Bu so’z devonda hikoya hamda qissa deb izohlangan. Afsonalarni tematik jihatdan uch xil turga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq. Birinchisi – xayoliy voqea va xayoliy qahramonlar haqida hikoya qiluvchi afsonalar, ikkinchisi – tarixiy voqea va tarixiy shaxslar haqida hikoya qiluvchi afsonalar, uchinchisi jangnoma tipidagi afsonalar yoki qahramonlik afsonalari. Xayoliy voqea va xayoliy qahramonlar haqida hikoya qiluvchi afsonalar ibtidoiy dunyoqarash, u yoki bu kuchni muqaddas bilib, unga sig’inish, e`tiqod qo’yish hamda sevgi-sadoqat kabi kechinmalar ta`sirida paydo bo’lgan «Devqal`a», «SHirin qiz», «Kalta minor», «Ilon buzgan» singari to’qima afsonalar mazkur turkumga oiddir. Bu afsonalar O’rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Ular insonlarning beqiyos kuchi va go’zalligini madh etadi. Bu afsonalar fantastik uydirmalar zaminida naql etilgan bo’lib, syujeti ko’proq xayoliy epizodlardan tashkil topadi va ma`lum bir tarixiy joylar, tepaliklar, qal`alar bilan bog’liq ravishda hikoya qilinadi. Qoraqum sahrosida «YOrbakir», «SHirvon», «SHmaxa», «Xalaf» nomi bilan mashhur bo’lgan qal`alarning xarobalari mavjud bo’lib, ular «SHohsanam va G’arib» afsonasi, «Devqal`a» esa, SHarqda mashhur bo’lgan «Farhod va SHirin» afsonasi bilan bog’lanadi. Rivoyatlar – voqelikni hayotiy uydirmalar asosida aks ettiruvchi, shjet tizimida mifologik obrazlar uchramaydigan, voqelik talqini hududiy –etnografik lokallik kasb etishi bilan xarakterlanadigan, qadimiy asoslarga ega bo`lgan, xalq orasida keng ommalashgan fol`klor janridir. Ularda hayot voqeligi real aks ettiriladi. SHuning uchun o`zbek xalq og`zaki ijodining qadimiy, an`anaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri bo`lgan va hayotiy voqelikni hayotiy uydirmalar orqali bayon etadigan, biror ma`lumot haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og`zaki nasriy asarlar rivoyat deyiladi. Rivoyatlar g`oyaviy-mavzuiy jihatdan rang–barang bo`lib, toponimik va tarixiy rivoyat kabi turlarga ajratiladi. Toponimik rivoyatlar yana aholi yashaydigan joylar nomining kelib chiqish sabablarini izohlovchi oykonomik rivoyatlar; suv havzalari - daryo, ko`l, quduq, soy, chashma, ariq nomining kelib chiqishi bilan bog`liq bo`lgan gidronomik rivoyatlar; tog`u toshlar, tepaliklar, g`orlar, cho`llar to`g`risidagi oronomik rivoyatlar; mozor, qabirston nomlari, ziyoratgohlar va muqaddas qadamjolarning nomi bilan bog`liq nekronomik rivoyatlar kabi ichki turkumlarga bo`linadi.

Toponmik rivoyatlarda muayyan jug`rofiy atamaning paydo bo`lishi aniq faktlar va etnofol`kloriy detallar bilan tushuntiriladi, joy nomining vujudga kelish sababi izohlanadi. Tarixiy rivoyatlar da haqiqatda hayotda bo`lib o`tgan voqealar, yashab o`tgan shaxslar to`g`risida so`z hritiladi. Atoqli va mashhur shaxslarning hayoti va faoliyatini hikoya qilish orqali axloq va odobning ideal normalari tashviq etiladi. Jumladan, To`maris, SHiroq kabi vatanparvarlar, Ibn Sino kabi buhk tabib, Ulug`bek, Alisher Navoiy kabi olim va shoirlar, Mashrab singari ilohiy ishq yo`liga kirgan oshiq, Amir Temur kabi jasoratli va dono hukmdor, Imom Ismoil Buxoriy, xoja Ahmad YAssaviy, Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Xoja Ahrori Valiy singari din va tasavvuf arboblari haqida qator rivoyatlar yaratilganki, ularni xalq hamisha sevib tinglaydi. Rivoyat hayotiy voqealarni badiiy uydirmalar vositasida hikoya qiluvchi, realistik xarakterdagi og’zaki ijod turlaridan bo’lib, g’oyaviy-tematik jihatdan rang-barangdir. Rivoyatlar tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni, ijtimoiy hayot va turmush, geografik joylar – sahro, ko’l, cho’l, dengiz, shahar, qishloq, qal`a, Saroy va boshqalarning barpo bo’lishi hamda vayron qilinishi haqida hikoya qilishi mumkin. Mazkur hikoyalar u yoki bu voqelik haqida xabar berish va uni tasdiqlash funktsiyasini bajaradi. Rivoyatlarda lutf va nazokat, aql va tadbir, ishq va vafo, yaxshilik va odamiylik kabi ilg’or g’oyalar jamiyatda uchragan zulm va zo’rlik, haqsizlik va adovat singari illatlarga qarshi qo’yiladi. Rivoyatlarni ikki turkumga bo’lish mumkin. Biri muayyan voqea va tarixiy shaxslar bilan bog’liq bo’lgan rivoyatlar, ikkinchisi toponimik rivoyatlar. Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati va xalq qahramonlari bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni hikoya qiladi, axloq va odobning ideal normalarini tashviq etib, muayyan faktlar haqida axborot beradi. Alisher Navoiy, Ulug’bek, Ibn Sino, Beruniy, Mashrab kabi olim va shoirlar, Amir Temur, Sulton Mahmud singari tarixiy shaxslar haqida yaratilgan rivoyatlar shular jumlasidandir. Qadimgi miflar . Porloq kelajakni orzu qilib, unga umid ko’zi bilan boqqan uzoq o’tmishdagi avlod-ajdodlarimiz kishilarning qudratli rivojini oldindan sezib, ularning qobiliyatini ideallashtirgan mifologik obrazlarni yaratgan. Ana shu mifologik obrazlarning ilk bor namunalari ko’hna mif, afsonalarda naql etildi. Qadimgi davr fol’klor namunalari ichida mifologik tasavvurlar asosida yaratilgan afsonalar va miflar alohida o’rin tutadi. Mif grekcha so’z bo’lib, xudolar va pahlavonlar haqidagi to’qima afsonadir. Mifologiya ibtidoiy insonning tabiatni bilishga intilishining natijasi hisoblanadi. Darhaqiqat, insonning tabiatga qarshi kurashdagi ojizligi uni noma`lum ko’ringan hodisalarga javob topishga, qandaydir tushuncha va tasavvurlar yaratishga majbur etgan. Bo’ron, zilzila, suv toshqini, sel kabi g’ayri tabiiy ko’ringan kuchlar

dahshatidan talvasaga tushgan inson yovuz kuchlarga qarshi kurasha oluvchi homiy izlagan. Nihoyat, yaxshilik va yomonlik haqidagi mifologik tasavvurlar paydo bo’lgan. Olam haqidagi ibtidoiy tasavvurlar ana shu tarzda yuzaga kelgan bo’lib, u o’z navbatida osmon, oy, quyosh hamda turli xil hayvonlar haqidagi xudolarni, g’ayri tabiiy tasvirlangan pahlavonlar haqidagi miflarni hosil qildi. Mazkur miflar kishilarga ruhiy kuch, tetiklik va osoyishtalik baxsh etgan, nihoyat, insoniyatni g’alabaga chorlagan. Qadimgi ertaklar, afsona, miflarning asosiy g’oyasi qadimgi davrlardagi mehnat kishilarining yukini engillashtirishga, ishning unumini oshirishlariga, to’rt oyoqli va ikki oyoqli dushmanlarga qarshi qurollanishlariga hamda so’z kuchi – «avrash», «afsun» yo’li bilan tabiatning kishilarga xatarli bo’lgan hodisalariga ta`sir etishlariga qaratilgan. Ko’rinadiki, mif zo’r kuch va qudrat, osoyishta yashash hamda yovuz kuch ustidan g’alaba qila olish haqidagi orzu-umidning yakunidir. «Avesto» da ikki yaratuvchi kuch – yaxshilik va yomonlik Axuramazda va Axriman qiyofasida namoyon bo’ladi. Mazkur kitob g’oyasiga ko’ra, tabiat va jamiyatdagi hodisalarning barchasi yaratuvchining o’zaro kurashidan kelib chiqqan. Axuramazda yaxshilik, yorug’lik, obodonlik va ezgu kuchlarning xudosidir. Unga qarashli narsalar inson turmushini yaxshilashga va xizmat qilishga qaratilgan. U o’z yordamchilari orqali olov, chorva, metall, er-suv va o’simliklar dunyosini boshqaradi. Angra Man`yu (Axriman) barcha yovuzlik va yomonlikni boshqaradi. U Axuramazdaga qarshi chiqadi va o’ziga qarashli devlar yordamida odamlarga azob-uqubat, mashaqqat, kulfat keltiradi. Axriman zo’r kuch va qudratga ega bo’lsa-da, biroq Axuramazda kabi har narsaga qodir va qobil emas, shu sababli yomonlik kuchlari yaxshilik oldida doimo mag’lubiyatga uchraydi. YOrug’lik manbai quyosh deb ko’rsatiladi. Quyosh nuri insonga hayot bag’ishlaydi. Olov esa quyoshning bir parchasidir. SHuning uchun ham inson olovni muqaddas hisoblab, otashkadalarda saqlar edi. Bunday otashkadalar Xorazmda, Jonbos qal`ada topilgan. Demak, o’zbeklar orasida quyoshga – olovga e`tiqod qo’yib, unga topinish juda qadimdan davom etib kelgan. Mitra – quyosh va yorug’lik xudosi, Noxit – obodonlik va farovonlik xudosi, Humo – baxt, tole va davlat xudosi, Anaxita va Xubbi (Farg’onada er Xubbi) – suv xudosi, Mirrix – urush va g’alaba xudosi, yaxshilik va ezgulik esa Kayumars, Yima (Jamshid), Gershasp kabi mifologik obrazlarda mujassamlashgan. YOmonlik kuchlari esa ajdar, dev, jin kabi salbiy miflar orqali tasvirlangan. Ko’ramizki, ilk bor yuzaga kelgan badiiy obrazlar ibtidoiy inson orzularining naqadar hayotiy ekanligidan dalolat beradi. Bu diniy

personajlarning har biri «Avesto»ga kirmasdan oldin ham madadkor ruh yoki yovuz kuch sifatida xalq o’rtasida mavjud bo’lgan. Ardvisura Anaxita haqida mif . «Avesto»da Anaxita zabardast, xushqomat, kamarini baland bog’lagan, to’g’ri so’z, marhamatli go’zal qiz sifatida namoyon bo’ladi. U kishilarga kuch-qudrat baxsh etuvchi, suvning mo’l bo’lishini ta`minlovchi ma`buda. Xudo ibtidoiy kishilar tasavvurida mavhum tushuncha, xayoliy mavjudot emas, balki u yoki bu mehnat quroli bilan qurollangan real siymo edi. «Avesto»da shuhrat topgan qahramonlarning yovuzlik timsoliga (Aji Dahok, dev va sehrgarlar) qarshi qo’yilgan qismlar bor. Ularda tasvirlanishicha, yovuzlikka qarshi chiqqan pahlavon jang oldidan g’alaba qozonishni so’rab, muqaddas homiyga sig’inadi, iltijo qiladi: «O, marhamatli, zabardast Ardvisura Anaxita, menga madad ber, uch og’iz va uch boshli, olti ko’z va ming xil kuchlar sultoni, bahaybat Aji Dahok ustidan g’olib chiqay». SHunday ekan, bu motiv ertak va dostonlardagi qahramonlarning ajdar bilan jang qilish epizodini eslatadi. Demak, ana shu jang motivi mazkur kitob yaratilmasdan burun ham xalq og’zida mavjud bo’lgan. Kitob avtori Zaratushtra ana shu motiv shuhratidan foydalangan va uni o’z g’oyasi uchun xizmat qildirgan. Anaxita, asosan suv va hosildorlik ma`budasi bo’lgan. Anbarona esa Anaxitaning keyingi variantidir. Kayumars va Jamshid haqida miflar . Kayumars haqida mif qadimgi O’rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Uning turli xil variantlarini qadimiy yozma manbalardan «Avesto», «Tarixi Tabariy» hamda Abu Rayhon Beruniyning «O’tmish asrlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitobida, Firdavsiyning «SHohnoma» asarida ko’rish mumkin. Kayumars «Avesto»da, asosan Gaya Maretan, ba`zi o’rinda esa Gaya Martan deb yuritildi. «G’iyosul lug’at»da esa Kayumars Gavomard deb ko’rsatiladi. Arxeolog S.P.Tolstovning fikricha, Gavomardning ma`nosi inson-buqa. U Amudaryo bo’yida yashagan. Bo’yi daryoning u beti bilan bu betiga etgan. Gavomard – Kayumars Xorazmda yashagan. Ushbu mifning Beruniy asaridagi bayoniga ko’ra, Axrimanning yomon qilmishlaridan xudo hayratda qoladi. Uning peshanasidan ter chiqadi. Terni artib tashlaganda, ter donasidan Kayumars tug’iladi. Xudo Kayumarsni Axriman yoniga jo’natadi. Kayumars Axriman yoniga etib kelib, uning elkasiga minib oladi vash u holda dunyoni aylana boshlaydi. Nihoyat, Axriman bir hiyla bilan Kayumarsni elkasidan uloqtirib tashlaydi va uning ustiga minib olib eyajagini aytadi. Seni qaysi tomoningdan eyay, deb so’raydi Axriman. Oyoq tomonimdan, deb javob beradi Kayumars, toki dunyo go’zalligidan uzoqroq bahra olib turayin. Ammo Kayumars Axrimanning u aytgan gapning teskarisini qilishini bilar edi. Axriman Kayumarsni boshi tomonidan eya boshlaydi. Beliga etganda Kayumarsning urug’donidan ikki

dona erga tushadi. Ulardan o’simlik o’sib chiqadi. O’sha o’simliklardan bir o’g’il, bir qiz (Meshi va Meshona) paydo bo’ladi. Mifda Kayumars erda paydo bo’lgan birinchi odam sifatida ta`riflangan. Kayumars yaxshilik va ezgulikning yovuzlik ustidan g’alabasi haqidagi ibtidoiy ishonchning obrazli ifodasidir. Mifning qisqacha mazmuni quyidagicha: O’tgan zamonda Nuh payg’ambar bo’yi bulutga etadigan bir duradgor ustani chaqirib, kema yasab berishni so’rabdi. Bu odamning nomi Odami Od ekan. U nihoyatda baland bo’yli, kuchli bo’lib, daryo va dengizda baliqni ushlab, quyosh issig’iga tutib pishirib, eb keta berar ekan. Odami Od Nuh payg’ambarni elkasiga mindirib toqqa olib chiqibdi. Qaerda baland daraxt bo’lsa, kema uchun kesmoqchi bo’libdi. Tog’da to’rtta katta chinor bor ekan. U chinorlarni tomir-pomiri bilan sug’urib olib, o’z elkasiga ortib, ustiga Nuh payg’ambarni o’tqazib, dengiz bo’yiga ravona bo’libdi. Odami Odning qorni hech ovqatga to’ymas ekan. Nonushtasiga bir hovuz suvga non to’g’rab er ekan. Odami Od kemani bitiribdi. Hamma odamlarni kemaga solib, dengizga tushib, o’zi kemani torta ketipti. Hikoyada Odami Od odamlar ajdodi birinchi odam sifatida namoyon bo’lgan. Mazkur naqlda qadimgi inson dunyoqarashi o’z ifodasini topgan. Od so’zi tojik va fors tilida ulkan odam ma`nosini bildiradi. Binobarin, mifologik obraz qadimiy urug’lardan birining himoyachisi, homiysi bo’lgan bo’lishi kerak. Od naqlda umumxalq manfaatini ko’zlab ish tutadi. Nihoyatda ulkan va g’ayri tabiiy kuchga ega. Demak, mazkur mif didaktik mazmun kasb etgan. Umuman olganda, mif, afsona, asotir, rivoyat va boshqa qadimgi asarlarda insoniyatni yaxshilikka etaklash, ezgulik asosida tarbiyalash bosh mavzu qilib tanlanganligini ko’ramiz. Bir so’z bilan aytganda, bu janrlar tom ma`nodagi didaktik masalalarni qamrab olgan va asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib kelgan. Hozir ham bu noyob asarlar o’z qimmati yo’qotgan emas. Bu manbalar yozma adabiyotga ham kata xizmat qilib kelmoqda.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi (X.Razzoqov, T.Mirzaev, O.Sobirov, K.Imomov). Toshkent: «O’qituvchi» nashriyoti, 1980 yil. 2. H.Zaripov. Fozillar fazilati. 1969 yil. 3. M.Qodirov. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1963 yil. 4. M.Afzalov. O’zbek xalq ertaklari haqida. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1974 yil. 5. B.Sarimsoqov. O’zbek adabiyotida saj`. Toshkent, 1978 yil. 6. M.Qodirov. Masxaraboz va qiziqchilar san`ati. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1971 yil. 7. M.Qodirov. Xalq qo’g’irchoq teatri. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1972 yil. 8. G’.Jaxongirov. O’zbek bolalar fol’klori. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1975 yil.

Похожие

Xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi

O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi

Xalq qo’shiqlari – lirik janr sifatida. Xalq qo’shiqlarining tasnifi va badiiy xususiyatlari.

Lirikaning janrlari

Xalq dramasi qo‘g‘irchoq teatri, og`zaki dramma va boshqa janrlari ijro san’ati.