Badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari - Литература - Рефераты

Badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari

Загружено в:

22.09.2023

Скачано:

0

Размер:

211.5 KB

Badiiy til tahlilining germenevtik mezonlari Reja: 1. Badiiy til san’atini tushunishning ijtimoiy mezonlari 2. Mumtoz badiiy tilni tushunishda adabiy tahlilning germenevtik mezonlari 3. Lirik asarlarda ruhiy - psixologik kechinmalarining germenevtik qirralari 4. Jahon adabiyotida ma’rifatparvarlik asarlari g’oyasining germenevtik tahlili 5. Sharq adabiyotida erkin she’r va badiiy til

Badiiy til san’atini tushunishning ijtimoiy mezonlari San’at inson hayotining mazmuni. San’atsiz hayot vahshiylik, degan gap aksioma. Biroq san’atni egallash, uni eshitish, ko’rish va his qilish hamda undan zavqlanish barobarida uni tushunish, uni to’laqonli o’zlashtirish muammosi yotadi. San’atning zamirida oddiy insoniy madaniyat turadi. Madaniyat esa, insonlar va xalqlararo tolerantlikning tayanch nuqtasi. San’atni tushunish borasida inson hissiyotning oliy shakli-so’z vositasidagi yolqindan foydalanadi. Badiiy adabiyot esa, so’z san’atidir. So’z til demakdir. Til esa turli shakllarda reallashadi: * inson tili, * hayvon tili, * o’simliklar tili. Tilning bu shakllari undan foydalanuvchilardagi ijtimoiy muhitga munosabat vositasida variantlashadi. Bu o’rinda biz ijtimoiy - siyosiy aloqa vositasi hisoblangan inson tili xususida fikr yuritar ekanmiz, tilning etnik-geografik kategoriyalarini ham farqlanishimiz darkor: * milliy til, * davlat tili, * xalqaro til. Milliy tilning o’zi ham turli shakllarda namoyon bo’ladi: *umumxalq tili, *adabiy til, *rasmiy til, *ilmiy - publitsistik til, *kitobiy til, *so’zlashuv tili, *ko’cha tili, *mahalliy til,

*turli tabaqa va guruhlar tili, *badiiy til. Qo’llanishi ko’lami holatiga muvofiq: *qo’llanish doirasi chegaralangan til, *qo’llanish doirasi chegaralanmagan til. Tilning bu kabi klassifikatsiyalari serqirra va ular orasidagi bo’linish hozirda ham davom etmoqda. Biroq, biz bu o’rinda tilning har qanday shakllarini umumlashtira oladigan shakli haqida fikr yuritmoqchimiz: bu til - badiiy til, badiiy adabiyot tilidir. Badiiy adabiyot tili umumlashtiruvchi xarakterga ega, chunki badiiy asar mavzu doirasida voqelik va personajlarning real in’ikosi jarayonida ijtimoiy hayotning har qanday sohasiga dahldor bo’la oladi. “Yozma adabiyot o’z taraqqiyotida son-sanoqsiz avlodlarning kollektiv ijodi bo’lgan folklordan donolikni, obraz yaratish sohasida to’plangan tajribalarni, til boyligini va xayol ufqlarining kengligini o’rgandi”. Vaholanki, badiiy asar muallif shaxsi va obrazli lisoniy masshtab vositasida tilning har qanday ifoda uslubiga bevosita murojaat qilishi mumkin. Ilmiy, rasmiy, kitobiy, ommaviy, dialektal, chegaralangan va chegaralanmagan til uning ifoda aspektlari ichida bo’ladi. Shu bois badiiy adabiyot tili – badiiy til, badiiy adabiyotning o’zi kabi ommaviy xarakterga ega. Aynan mana shu ommaviylik badiiy adabiyot germenevtikasini ijtimoiy hodisaga aylantiradi (Biz badiiy ijodning ommaviy xarakteri haqida quyida to’xtalamiz). Badiiy asar matni germenevtik tahlili jarayonida badiiy adabiyotning eng muhim atributlaridan biri uning badiiyligini, aniqrog’i, badiiylikning inson tafakkuridagi falsafiy-estetik fantaziyaga munosabatini nazarda tutish lozim. Bu o’rinda badiiylik “o’ziga xoslik”, “istisnolik”, “ishlanganlik”, “sayqallanganlik”, “me’yorlanganlik” ma’nolariga yaqin va aynan shu hodisa san’at mavjudlik belgisining eng birinchi talabi. Bu ma’nolar badiiy adabiyot namunasining shakli va g’oyasi binobarida yuzaga chiqadi. Shakl va g’oya esa mantiq – bilishning o’ziga xos qirralari. Bilish – tafakkur faoliyati, tafakkurning bu faoliyati esa, tilde

namoyon bo’ladi. Badiiylik badiiy adabiyotda so’zda namoyon bo’ladigan alohida xususiyat sifatida uning tili ham demakdir. Badiiylik bu – badiiy til. Badiiy adabiyotning yana bir muhim xususiyati – uning individual ijod namunasi ekanligi. Badiiy adabiyotda eng muhim hodisa – individualizm – ijodkorning o’z g’oyasi, uning o’z asari orqali insoniyatga aytmoqchi bo’lgan so’zi, gapidir. Gap, so’z - til badiiy asar namunasining borlig’i, uning mavjudlik holatidir. Bu tamoyil ijodning, asarning barcha mavjudlik kategoriyalarini qamrab oladi. Olamning mavjudligi g’oya ekan, g’oya so’z bilan ifodalanar, so’z esa, tilning namoyon bo’lish shakli ekan, ong, g’oya - til, so’z esa nutqdir. Badiiy asar esa, badiiy nutqning reallik kasb etgan varianti. Til, umumxalq tili ongning mavjudlik holati. Har bir inson o’z ongini til orqali reallashtiradi. Til - bu o’rinda ongning reallik kaliti. Nutq esa, tilning yozma, og’zaki, ichki tuyg’uda reallashgan shakli. So’z esa, nutqning, amaldagi tilning tovushda libosga ega bo’lgan ko’rinishi. Bularning hammasi umumxalq tilida umumiy, ayrim ijodkorda xususiy, individual ko’rinishga ega. Individual ijod individual tilni, aniqrog’i tilning yangi vositalarini talab qiladi. Individual til – ijodkorlik. Badiiy asarda ijodkor ikki shaklda namoyon bo’ladi: yangi g’oya ijodkori yoki mavjud g’oyaning yangi shakli ijodkori sifatida. Birinchisida u daholikka da’vogar, ikkinchisida mavjud daholikning davomchisi. Badiiy ijod daholari yoki uning davomchilari o’z g’oyalari bilan hali bashariyat tasavvuri ufqlari ilg’amagan qirralarni kashf etishga intiladilar. Borliqni bilish – anglanish me’yori hozirgi mutafakkirlarning tadqiqotlariga ko’ra 36 darajani tashkil etadi. Erdagi mavjudot shundan bor – yo’g’i 3 darajasini istifoda eta oladi. 0 dan 1 gacha o’simlik, 1 dan 2 gacha hayvonot, 2 dan 3 gacha insoniyat. Albatta, bularning o’zi ham cheksiz ichki bo’linishlarga ega. Shu bois bu shakldagi klassifikatsiya juda nisbiy xarakterga ega bo’lib, faqat materialistik ta’limot nuqtai nazardan talabga javob bera oladi. Vaholanki, ufologiya ilmida borliqning mavjudlik holatini o’zaro tortishuv, muvozanat natijasi bilan belgilaydilar. Butun olam muvozanati ilmda gravitatsiya deb nomlangan.

Gravitatsiya borliq birligining eng muhim holatiki, usiz borliqning mavjudlik in’ikosi haqida gap bo’lishi mumkin ham emas. Qolaversa, gravitatsiya har bir mavjud nuqtaning borliqda o’z o’rni va ahamiyati borligining zaruriy sharti hisoblanadi. Binobarin, o’sha nuqtani istisno qilish borliqda muvozanatning buzilishiga olib keladi. Muvozanatning buzilishi esa, borliqning halokati demakdir. Germenevtika jamiyatdagi gravitatsiyaning mavjudlik holatini o’rganishga qaratilgan fan. U borliqning (Er sayyorasida) mavjud har bir voqea-hodisasining o’rni va rolini me’yorlashtirishga qaratilgan ta’limot. Germenevtikaning predmeti va ta’limoti bu-tushunish nazariyasi, ya’ni olam va odam borlig’i va birligini tushunish muammosi. Tushunish bu-geometrik fikrlash demakdir. Vaholanki, Alloh tomonidan yaratilgan har bir narsa va mavjudotning o’rni va ahamiyati borligini tushunish, uning mavjudligi bilan kelishish, o’zaro nifoq, ayniqsa, intiqomga o’rin yo’qligini tushunish va atrofdagilarga shu tushunilgan g’oyani etkazish haqidagi ta’limot. Bu borada O’rta asrlarda tasavvuf ta’limoti qator e’tiborga molik g’oyalarni ilgari surgan. Badiiy adabiyot, binobarin, konkret badiiy asar badiiy g’oya, badiiy tafakkur soyasi ekanligini hisobga olgan holda g’oyaning real shaklini istisno qilib, biz bu kabi bo’linishlarni badiiy g’oya mavjudligining faqat bir shakli bilan bog’liq ekanligini e’tirof qilamiz. San’at yoki badiiy adabiyot borliqning obrazli in’ikosi bo’lganligi bois bunday realistik moddiy jarayonlarni g’oyaga aylantiradi hamda ularning mavjudlik holatini obrazlarda inson tabiatiga mutanosib tasvirlaydi. Bunday tasvir individual ijodkorning o’z mentaliteti va dunyoqarashi hamda xudo bergan talanti binobarida ijodga, borliqning original ko’rinishiga aylanadi. Badiiy adabiyotda bu kabi hodisalar so’zning leksik-semantik yoki stilistik imkoniyatlari ichida yotadi. Germenevtika san’atning obrazli in’ikosini insoniyat borlig’i ijtimoiy gravitatsiyaning qonuniy ko’rinishlarini yaratishga qaratilgan ta’limot sifatida san’at vositasida borliq hodisalarining obrazli izohini uning barcha qonunqoidalari doirasida tushunish, tushuntirish hamda uni his qilish metodlarini yaratadi.

Ijod individualligi badiiy g’oya individualligining asosida yotadi. Borliqning izohi behad, biroq bu hol undagi tinimsiz originallikning eng odmi holati xolos. Olam hodisalarining ichida abadiylikka faqat g’oyagina dahldor. Har qanday materiallik efemerlikka mahkum. Har qanday efemer hodisalar o’rtasida qandaydir umumiy bog’lanish - deduksiya kuzatiladi. Deduksiya bizni sillogizmga etaklaydi. Inson tafakkurining eng zaif joyi uning mana shu sillogizmlar – inkorni inkor yoki sabab-natijalar domida qolganligidadir. Shu hol materializm, shu hol realizm. Ijodning individualligi ko’p hollarda aynan shu qobiqni yorib chiqishga intilgan daholar faoliyatining to’lqinidir. Soya moddiy holat, to’lqin esa, ichki tuyg’u, shaklsiz farosatga bo’ysunmas yolqin. YOlqin kategoriyasi tabiat va jamiyat qonunlarini tushunish borasida inson mentalitetining mavjudlik holati. Inson nimalar bilandir tarix va kelajakni hozirgi holatga bog’lay olishi, ulardagi voqea-hodisalarni yodda saqlashi, tasavvur qilish va qayta ishlashi, eng muhimi ulardan o’ziga xos xulosa, tushunchalar yarata olishi lozim. Unga bunday imkoniyatni taqdim qila oladigan hodisa yolqin bo’lib, insoniyat uning vositasida borliq va jamiyat mavjudlik kategoriyalari ustidan o’z tushunchalarini yarata oladi. Har qanday yolqin insonda avvalo tasavvur orqali gavdalanadi. Tasavvur esa, obrazlar bilan ishlaydi. Aynan shu hodisa san’atni borliqning mavjudligini tushunishning eng muhim sharti sifatida tasdiqlaydi. Mutafakkirlarning tafakkur yolqinlari nutqqa aylanganda, umuminsoniy borliq kasb etganda tafakkur durdonalari bo’laoladilar. Har bir tafakkur durdonasining mantiqqa egaligi uning sillogizm natijasi ekanligini tan olish demakdir. Agar g’oya inson tafakkuri doirasiga sig’masa, u yangilik, ijod. Har bir inson individual dunyo, uning borlig’i o’ziga xos zamin, uning o’z o’rmonlari, mamlakatlari, millat-xalqlari, ummon-tog’lari qo’yingki, Er sayyorasidagi barcha mavjudliklar insonda uning mentalitetiga muvofiq u yoki bu darajada mavjud. Bas, shunday ekan, har bir inson o’ziga xos dunyo. Shu dunyoning adabiyotdagi in’ikosi ijod demakdir. Germenevtik individualizm asar yashash tarzining eng muhim sharti.

Borliqni individual kashf etgan yoki bilishning, tafakkurning individual holatini kashf etgan asargina uning muallifiga shuhrat keltiradi, keyingi avlod uchun klassik namuna sifatida yashaydi. Shuhrat – mashhurlik, mashhurlik – taniqli bo’lmoq. Taniqli inson - mavjud material, real qobiqni, g’oya – tafakkur yolqini bilan yorib chiqqan odam. Bunday baxt talantlarga, salohiyatlilargagina nasib qiladi. Talant va salohiyat egalari daholar, daholar esa ijodkorlardir. Ijodkor yagona, individual ko’rinishga ega. G’oya – individual tafakkur yolqini. Ommada g’oya faqat materiallashadi, reallikning quliga aylanadi, ijodiylikni yo’qotadi. Shu bois ijod – g’oya – tafakkur oliy zaminiy ko’rinishdir. Zaminning oliy ko’rinishi uning o’zidan yiroqlashadi. To’garak jahonda hamma geometrik tomon samo, fazo - kosmos. Shu bois zamindan uzoqlashgan, ko’tarilgan tafakkur, u qaysi tomonga qaratilgan bo’lmasin samoviy hisoblanadi. Individual tafakkur yolqini samoviy, samoviylik - originallik, originallik - yangilik, yangilik - betakrorlik, betakrorlik - ijodiylik. Ijodiylik bilan individuallik bu tizimda birlashmoqda. YUqorida ko’rib o’tilganidek, har qanday individuallik hozircha ijtimoiy tafakkur bilan bog’liq, chunki uning ma’no - mohiyati jamiyat tomonidan anglanishi kerak. Agar jamiyat undagi individualizmni anglay olmasa, bunday individualizm sohibi aqldan tashqari hisoblanadi, jamiyat uni qabul qilmaydi. Individuallik, ijodiylik faqat tilning o’ziga xos shakli bilangina jamiyatga tushunarli bo’ladi. Biz bu erda tafakkurni, ongni borliqning reallik kaliti deb hisoblangan holda fikr yuritmoqdamiz. Biroq, ta’kidlash lozimki, realizm ijodiylikka to’sqinlik qiladi. Individualizmni ijodiylik va hissiyot bilan bog’lash romantizm metodi talabalardan biri (Angliya XIX asr romantizmi). Hissiyot aqlni, mantiqni, ratsionalizmni inkor qiladi. Borliq voqea – hodisalarini aql - idrok (hisob-kitob) yo’li bilan emas, balki ehtiros, hissiyot, qalb da’vati, yurak tuyg’usi bilan boshqarishni targ’ib qiladi. Bu o’rinda yurak, qalb, ko’ngil ong, aqlga qarshi qo’yiladi. Bu kategoriyalar tasavvurda namoyon bo’ladi, binobarin, tasavvur borliqning mavjudlik holati sifatida qayd qilinadi. Tasavvurda borliqning har qanday ko’rinishi muallif xohish-istagi bosimi ostida qayta ishlanishi mumkin.

Ijodning mavjudligi talantli shaxslarda insoniyatga borliqning original ko’rinishlarini his qilish, tasavvurga kiritish imkoniyatni beradi. Aynan shu hodisa Belinskiyga “Shekspir asarlari insoniyatning aqlan bir-ikki pog’ona yuqori ko’tarilishiga vosita bo’lgan”, deb tan olishi uchun asos bo’la oladi. Badiiy tilning asar g’oyasiga muvofiq shakllanishi metodikasi jarayoni yuqoridagi talablar asosida namoyon bo’ladi. Badiiy til realligi ko’p hollarda germenevtika vositasida shakllanayotgan g’oyani qanday lingvistik va lingvopoetik vositalar bilan yaratilishining ta’minlanishini kuzatishdan iborat. So’zlarning ma’no xossalari, asar arxitektonikasiga muvofiq ravishda xoh alohida, xoh qurshov holatida bo’lsin ijodkorning ruhiy, botiniy qalbiy yoki ongli, aql - farosat faoliyatiga bo’ysunishi darkor. Bu hol asar janriga muvofiq turli darajada bo’ladi: she’riyatda kichik va qisqa ko’lamda, eposda keng va batafsil, dramada keng, biroq davriy jihatdan oz muddat ichida tezlik bilan yuz beradigan voqealar tizimida. Aristotel sillogizm nazariyasida induktiv va deduktiv metodlar borliqda butun va qismlarning o’zaro gravitatsiyasini yaratar ekan jamiyatda ham bir inson: u xoh katta yoki aqlli, kuchli, xoh kichik yoki aqlan, jismonan zaif bo’lsa ham o’z o’rniga ega bo’lishi lozimligi haqida aytgan edi. Badiiy adabiyot bunday odamlar o’rtasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan voqea-hodisalarni o’sha davr ijtimoiy psixologiyasidan kelib chiqib ijod qiladi. Insonparvarlik shaxsning har bir mavjudlik holatini uning shaxsiy mentalitetidan kelib chiqqan holda to’g’ri tushunishni, unga adekvat munosabatda bo’lishni talab qiladi. Asarda ijodkor aytmoqchi bo’lgan g’oya so’zlarning o’z va hattoki ko’chma ma’nolari hosilasi bo’lmasligi ham mumkin. Ijodkor yaratgan g’oya aforistik shaklda butun asar zaminida mujassam qilinadi. Asar g’oyasini o’quvchi - kitobxon uning syujetidan, obrazlar va voqealar dinamikasi, ularning psixologiyasi harakatidan izlashi lozim. Ko’pincha muallif o’zi aytmoqchi bo’lgan gap boshqa yoqda qolib, umuman boshqa mazmun, syujet, hatto g’oyani ham yaratishi mumkin. Bu ham, albatta, asar syujeti, qahramonlar psixologiyasi, voqealar rivojining muallifga bog’lanmagan holdagi taraqqiyotiga bog’liq. Bu tasodifiylik ong mahsuli idrok bilan belgilanadi. G’oya har doim va har qanday holatda bir

umumiy qobiqqa ega. U asarning ko’lamida boshdan oxirigacha voqea – hodisa, harakat, so’z, obraz, badiiy - tasviriy vositalarning umumiy yoki xususiy in’ikoslarida yolqin vositasida sezilib turadi. Ijodkor g’oyani lingvistik vositalar semantikasi jarayonida emas, balki yolqin bilan etkazadi o’quvchiga. YOlqin bizning nazarimizda shunday universal psixologik hodisaki, unda nafaqat insoniyat jamiyati yoki mentalitetiga bog’liq hodisalar, balki umumborliq voqeahodisalarning ham tasavvuriy aksi namoyon bo’ladi. Bu hodisa eng avvalo har insonning shaxsiy fazilatlari borasida, u dunyoga kelgan va yashab turgan ijtimoiy muhitning mentaliteti bilan ham bog’liq. Biz hech qachon bir sharoitdagi odamdan u shaxsiy tasavvuriga sig’dira olishi mumkin bo’lganidan ortiqroq narsa talab qila olmaymiz. CHunki u shunday yaralgan va faqat o’z muhitida munosib borliq. Biroq bunday mitti olamlar o’zaro birlashib, yaxlit jamiyatni borlig’ini tashkil qilar ekanlar hamda makon va zamonda mavjud ekanlar ular o’z mavjudligi doirasida borliq va insoniyatning ma’lum (o’z imkoniyatidan kelib chiqib) bilim va g’oyalar zapasini istifoda etadilar hamda har bir voqea-hodisaga shu pozitsiyadan turib shaxsiy munosabatini yaratadilar. Bunday psixologik jarayon hozirda nafaqat insonlarda isbotlangan, balki hayvon va o’simlarga ham xos ekanligi aniqlangan. Borliqdaga har bir mavjudlik mitti olam ekan, uning mavjudlligi mana shunday yolqinni istifoda qilish orqali borliq qonuniyatlari va voqelikni bevosita ishtirokchisiga aylanishi uchun imkon yaratadi. Demak borliq, uning mavjudlik qonuniyatlari real va abadiy voqelik ekan, ularning yolqini ham abadiy, shuningdek, ularning inson psixologiyasida mentalitetiga munosib aks etishi ham real voqelik. San’atning ommaviyligi shartida eng muhim nuqta mana shu. Endi mana shu o’rinda asar g’oyasini shakllantirishda hisobga olinishi zarur bo’lgan badiiy adabiyotning yana bir muhim xususiyati – ommaviylikka to’xtalib o’tish zarur. Ommaviylik – badiiy asar mavjudlik funksiyasining, uning germenevtik sharoitda shakllanishining muhim sharti. Badiiy asar faqat keng omma tamonidan qabul qilingandagina adabiyot, san’at namunasi bo’la oladi. Omma – xalq asarni uch muhim xususiyatga tayangan holda qabul qiladi: birinchisida badiiyligi uchun,

o’zining estetik ehtiyojini qondirish maqsadida, ikkinchisida alohida daho tamonidan yaratilgan individual ijod namunasi sifatida va nihoyat, uning yangi, inson uchun noma’lum bo’lgan, unga yangi dunyo sirlarini ochadigan badiiy g’oya tashiganligi uchun. Bu o’rinda badiiylik va ijodiylik xuddi yagona dengizga birlashgan daryolar kabi bir manzil va g’oyada-ommaviylikda birlashadilar. Bu uch xususiyat ommaga badiiy asarni reallashtirgan nutqning mavjudlik holati – so’z orqali etib boradi. So’z va uning ma’no xususiyatlari badiiy asar umumiy g’oyasining realligi kaliti sifatida ong bilan anglanib, tilga aylanadi. Badiiy asar g’oyasining lisoniy - til xususiyati aynan shu shaklda namoyon bo’ladi. Ommaviylik badiiy asar g’oyasi tilidan tashqari, uning ifoda – shakl tiliga ham bog’liq. Asarning estetik ehtiyojga muvofiqlashuvi ayniqsa, she’riy asarlarda yangi lingvopoetik material yaratishni yoki mavjud materialni yangi arxitektonikada - shakl va ma’noda istifoda etishni talab qiladi. Omma ijodkordan yangi asar, binobarin, yangi so’z kutadi. Bu o’rinda yangi so’z jumlasidagi “so’z” kalimasi “g’oya” ma’nosini anglatadi. Hozirgi vaqtda “so’z” kalimasining boshqa ma’nolari ham shakllanmoqda. Uning “kitob”, “badiiy asar” “ta’limot” ma’nolaridan tashqari matbuotda “sportda g’alaba”, “ustunlik”, siyosatda “qat’iylik”, “va’daga vafo qilish”, ijtimoiy hayotda “menlik” kabi ma’nolarda qo’llanmoqda. (Bu borada yana yuqorida aytilgan boy va kambag’al so’zlar guruhiga e’tibor bering). Inson mavjudligi borliqni tushunish, tushuntirish orqali namoyon bo’lar ekan, inson uni so’z bilan tushuntiradi, talqin va taqrir qiladi. Demak, borliq asosida so’z yotadi. Butun borliqni bitta yagona “so’z” bilan izohlash mumkin. Bu hol ommaviy holatda badiiy asar g’oyasining mavjudlik shakli so’z - til bilan bog’liq ekanligini isbotlamoqda. Dunyoning asosida g’oya – so’z yotadi. Har qanday harakat, holat - reallik, reallik esa, g’oyaga ega, g’oya esa so’z bilan reallashadi, ya’ni ommalashadi. So’z har qanday harakat va holatning reallashgan qobig’idir. Harakat va holatning, voqea-hodisalarning rang-barangligi insoniyat lug’aviy imkoniyatlari ichida yotadi. Insoniyat ongi fahmlamagan voqea - hodisa ong hodisasidan tashqari hisoblanadi, ya’ni o’zining moddiy qobig’i – so’zga

aylanmaydi. Demak, u til hodisasi emas. Badiiy ijod hayot rang - barangligini kashf etish jarayonida ko’p hollarda aynan mana shu anglanmagan hodisalarni nomlaydi, yaratadi, insoniyatga taqdim qiladi. Tabiatdagi induktivlik, ya’ni markazga intilish, ko’p voqea – hodisalarni umumlashtirishning eng muhim rolini ta’kidlaydi, ya’ni ularni so’zda - tilda reallashtiradi, umumlashtiradi. Ommaviylik so’z - tilning mana shu xususiyati bilan bog’liq. Aytilgan g’oya so’z – til - ommaviylik. CHunki badiiy asar shu shaklda insoniyat ommasiga etib boradi. O’tgan asarning boshlarida evropalik olimlar tovushlarning ham xuddi nur kabi rangorang belgilari bor ekanligini isbotlashdi. Vaholanki borliqning paydo bo’lishi asosida nur yotadi. Nur esa, turli ranglarda zohir bo’ladi. Demak, tovush rangli ekan, tovush asosida yaralgan so’z, ohang, ularning negizi va hosilasida yotgan g’oya ham rangli bo’lishi kerak. Badiiy yolqin kuchi va qudrati mana shunday ranglar spektrining darajasi bilan belgilanadi. Badiiy tilning badiiy adabiyot spetsifik xususiyatlariga munosabati yuzasidan olib borilgan qisqacha tahlil shuni ko’rsatadiki, badiiy asar shaxs ijodiyligi va asarda aks etgan ma’lum g’oyaning omma ongidagi yolqinidan iboratdir. YOlqin individual insonda hissiyot va jamiyatda til – so’z vositasida reallashadi. YOlqinning reallik qobig’i adekvat ravishda his va tildir. Badiiy matnning germenevtik sharoitda yolqini uning til orqali o’zlashtirilishiga asoslanadi. Badiiy asar muvaffaqiyati u yaratgan yolqinning rangorang tovlanishi va yolqin ranglari spektrining originalligi bilan bog’liq. Xalqning asrlar mobaynida to’plagan boy hayotiy tajribasi qisqa matnlarga-maqollarga, badiiy asarda umumiy g’oyani shakllantira oladigan aforizmlarga aylanadi va kelajak avlodga meros qilib qoldiriladi. Maqollar xalqning dunyoqarashi, milliy ma’naviyatini belgilovchi mezonlardan biri hisoblanadi. Maqollarda inson turmush tarzi, orzu intilishlari uning hayotiy tajribasiga qiyosan aks etadi, shu bois maqol ratsional yoki sentimental bilishdan ko’ra ko’proq empirik bilishning samarasi sifatida baholanadi.

Badiiy tilning mukammal, teran, jozibador va nafis bo’lishi badiiy asar muvaffaqiyatining eng muhim garovi. Insoniyat badiiy asarni mana shu xususiyat garovi vositasida qabul qiladi, o’zlashtiradi, ommaviylashtiradi. Badiiy adabiyot-badiiy asar badiiy tilda aks etgan poetik obrazli borliq sifatida olam haqidagi individual inson tasavvurini germenevtikada yolqin vositasida ommalashtirish demakdir. Jamiyatning har bir vakili o’z mentaliteti va xudo bergan imkoniyatlaridan kelib chiqib, asar vositasida tabiat va jamiyatdagi munosabatlarni taqdim qilingan obrazlarda ko’radi, eshitadi, his qiladi hamda ulardan xulosa, tushunchalar yaratadi. Oxir-oqibat o’zining ruhiy-psixologik dunyosini qayta yaratish binobarida jamiyatning to’laqonli a’zosi bo’lishga intiladi. Katarsis-badiiy adabiyotda ijtimoiy tushunishning kaliti sifatida mana shunday tarbiyaviy ahamiyatga ega. Mumtoz badiiy tilni tushunishda adabiy tahlilning germenevtik mezonlari Hazrat Navoiy badiiy asarni, uning ma’no-mohiyatini tushunishni, badiiy talqinni she’rshunoslik, deb atagan ekan. Biz ham shunga muvofiq ravishda she’rshunoslikni asar tilini tushunish, uning g’oyasini anglab etish, binobarin asar matni tahlili orqali yolqin bilan amalga oshiriladigan germenevtik sharoit deb hisoblaymiz. Tanlab olingan matnning badiiyligi, emotsionalligi, ta’sirchanligi, tasviriyligi ortida ijodkorning, u tegishli bo’lgan xalq va umuman insoniyatning fasohati, anglab etilgan yoki anglab etilmagan fasohati zamirida, minglab avlodlarning orzu-umidlari, tilaklari, estetik dunyosi, qalb manzaralari tasviri mujassam bo’ladi. Mana shularning hammasi germenevtikaning badiiy tilga asoslangan matn imkoniyatlari zamirida o’rin topadi. Badiiy til va uni o’rganish usullari ko’pdan beri munozaralarga sabab bo’lmoqda. Shu bois badiiy tilni o’rganish turlari va usullarini ishlab chiqish kundalik dolzarb muammolaridan biridir. Hozirga qadar badiiy asar tilini o’rganishning turli usullari ilgari surilgan. Ularga muvofiq asar tilini ayrimlar tilshunoslik, boshqalar adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan o’rganishni taklif

qiladilar. Akademik V.V. Vinogradov boshchiligida bir guruh olimlar badiiy asar tilini o’rganish masalasiga alohida bir soha sifatida qarashni taklif qilganlar. Biroq bu borada hali biron bir qat’iy fikrga kelingan emas. Hozirga qadar badiiy tilni o’rganishning yagona kriteriylari ishlab chiqilgan emas. Badiiy til insoniyat aloqa tizimining, estetik dunyoqarashining alohida ko’rinishi sifatida alohida, ayricha o’rganilishi zarur. Bu borada yangi davr tilshunosligida til va nutq hodisalarini farqlash haqidagi nazariyalarni ham e’tiborga olish lozim. Unga ko’ra til bevosita kuzatishda berilmagan. U jamiyat a’zolarining ongida mavjud bo’lib, ularning barchasi uchun tayyor, umumiy, majburiy bo’lgan, fikrni shakllantirish va uni ifodalashga xizmat qiladigan birliklar va ularning o’zaro munosabatlari haqidagi tasavvurlar yig’indisidir. Nutq esa, tilning namoyon bo’lishi, ro’yobga chiqishi, voqelanish shakli bo’lib, u bevosita kuzatishda berilgan moddiy qobiqqa ega bo’lgan hodisa. Ushbu nazariya tarafdorlari shu o’rinda til birliklarini nutqning u yoki bu ko’rinishida ishlatish qonuniyatlari va imkoniyatlarini chegaralash xususida me’yor kategoriyasini ham ilgari suradilar. Badiiy asar nutq hodisasi sifatida qaralgani bois uning til xususiyatlari ham bevosita kuzatish predmeti hisoblanadi. Biroq biz ko’p hollarda badiiy nutqni badiiy tilning alohida namunasi ekanligini hisobga olmaymiz. Demak, badiiy nutqda badiiy tilning bir ko’rinishi namoyon bo’ladi, xolos. Badiiy til esa, alohida ijodkorning o’z ichki imkoniyati sifatida kuzatishda berilmagan. Aniqrog’i, badiiy til – ijodiy potensiya. Umumxalq tili tilshunoslik va adabiyotshunoslikning materiali vazifasini bajarar ekan, shu o’rinda ta’kidlash lozimki, har ikkala fan til materiallariga nazariy yondoshuvida ayricha pozitsiyani tanlaydilar. Xususan, tilshunoslik til materialining xususiy belgilarini aniqlaydi, masalan, grammatik, fonetik, leksik nuqtai nazardan o’ziga xosligini ishlab chiqadi; adabiyotshunoslik esa, shu material asosida yaratilgan matnning yaxlit shakllarini nomlaydi, masalan, roman, she’r, syujet, poetika kabi. Biroq amaliyotda har ikki fan til materialiga faqat bir xil munosabatda bo’ladi: tilshunoslik matn

qismlarining mantiq-ma’no qirralarini qayd qiladi, adabiyotshunoslik esa, shu matn ma’nosida aks etgan estetik go’zallikni qayd qiladi. Germenevtika esa, bu ikki fandan farqli ravishda matn arxitektonikasi orqali tovlanadigan badiiy talqin g’oyalarini birlashtiradi. Zamonaviy filologiya ilmida til va nutq hodisalari alohida – alohida hodisa sifatida qaralayotgani bois, ularning tabiatidan kelib chiqqan holda shartli ravishda badiiy asarning ma’no (ichki, g’oya) va mavzu xususiyatlarini germenevtik sharoit sifatida, uning epos, lirika va drama shaklida mavjudligini nutq hodisasi sifatida baholash mumkin. Shu kabi xususiyatlar shakllantirilganda badiiy asar tili alohida hodisa ekanligi ma’lum bo’lib qoladi. Tilshunoslikda so’zning ma’no tomonlarini o’rganish borasida ma’lum tajriba kuzatiladi. Xususan, sistem tilshunoslikda so’zning mazmun va ma’no tomonlari semalar bilan ajratiladi va semalar uch turga bo’linadi: 1) atash semalari (denotativ semalar); 2) ifoda tasvir, qo’shimcha ma’no semalari (konnotativ semalar); 3) vazifa semalari (funksional semalar). Biroq bu holatda so’zning g’oya yaratish imkoniyatlari butunlay e’tibordan soqit qilinadi. Sistem tilshunoslarning nazarida so’z xuddi Mendeleev davriy sistemasidagi element, uning ma’nolari (semalari) esa, elementlarning aktivlari sifatida qabul qilinadi. Aktivlarning o’zaro birika olish xususiyatlari ularning nazarida so’z ma’nolarining barcha ifoda imkoniyatlarini qamrab oladi. Aznaurova E.S. o’zining tadqiqotlarida shunday xulosaga keladiki, “agar semantika so’zning ma’nosini bildirsa, pragmatika uning so’zlovchisi maqsadi, so’zlanish sharoiti va maqsadli nutqning ta’sirchanligi samarasini ochib berishga intiladi... So’zning vazifa bajarish imkoniyatlari muallif maqsadiga bo’ysundirilganda so’z belgisining to’rt tipi ajratiladi: yadro, periferiya, axborotli va pragmatik semalar”. Aznaurova tadqiqotlarida lingvopragmatik kontekst muammosi ham nazarda tutilgan. Xususan, u yozadiki, “shunday qilib, lingvopragmatik kontekst bu-nutq zanjirining bo’g’inidir. Unda faol birliklarning pragmatik mazmuni namoyon bo’lishi uchun kerakli verbal signallar mujassam bo’ladi. Signallar sifatida so’zning ma’no – mazmuni pragmatik komponentining

yoki okkazional pragmatik ma’no shakllanishi jarayonida (ularning eksplitsit lisoniy reprezentatsiyasi holatida) kontekstda o’zining kommunikativ – pragmatik parametrlarning o’zini aks ettiruvchi holatlar paydo bo’lishi mumkin. Pragmatik axborot signallari o’zining verbal reprezentatsiyasidan tashqarida ham bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda pragmatik kontekst ekstralingvistik faktorlarni: “sharoit holati”, “fonli” yoki “madaniy saviya” kabilarni ham o’z ichiga oladi. Bunday holatlarda kontekst fonli kommunikativ bilimning summasi (mag’zini) o’z ichiga olgan holda hamda ma’lumotning barcha bilvosita ko’rinishlarining kodini ochish orqali, binobarin, ularni aql doirasi imkoniyatlari va matn til markerlari yoki til signallaridan tashqaridagi presuppozitsiya bazasini ham mujassam qiladi”. Yuqorida keltirilgan fikrlar mujassami barobarida shunday xulosa chiqarish mumkinki, badiiy asar tili alohida soha predmeti bo’la olar ekan, buning uchun quyidagilarni asos qilib keltirish mumkin: 1. Badiiy asar yaratilishi jarayoni individual ijod bilan bog’liq, ya’ni ijodkor talanti, shaxsiy qobiliyati, uning ijodiy g’oyasi va badiiy tafakkurining mevasi. Badiiy asar alohida inson ijodiy faoliyatining mevasi sifatida hali umumxalq tili, adabiy til doirasiga kirmaydigan so’z va so’z ma’nosi orqali g’oyalarini ham qamrab oladi. Bu hol badiiy asar arxitektonikasi ijodiyligining eng muhim mezoni sifatida belgilanishi lozim. 2. Yangi davr badiiy adabiyoti insoniyat jamiyatining ko’zgusi sifatida o’zining funksional doirasini tubdan o’zgartirgan. Uning avvalgi faqatgina san’at namunasi sifatidagi funksiyasi badiiy adabiyot funksiyalaridan biriga aylanib qolgan, xolos. YAngi davr badiiy adabiyotida ilmiy-fantastik uslub bilan bog’liq qator janrlarning paydo bo’lishi uning jamiyat, ilm-fan va umuman mavjudlik funksiyalari darajasini g’oyat darajada o’zgartirib yubordi. Xususan, sarguzashtnoma, sayohatnoma asarlari geografiya, okeanologiya, zoologiya, botanika, biologiya bilan bog’liq kashfiyotlarni o’zida mujassam qilgani holda nafaqat bu boradagi ma’lum ilmiy g’oyalar, nazariyalarni, balki hali ilmga noma’lum bo’lgan ko’plab gipotezalarni ham ijtimoiyga arenaga olib chiqdi.

Bu borada yana kosmonavtika, fizika, kimyo, jamiyatshunoslik, maishiy, harbiy mavzudagi romanlarda ilgari surilgan g’oya va fikrlarni inobatga olsak, badiiy asarning ijtimoiy ong taraqqiyotidagi o’rni va roli naqadar ulkan ekanligi ma’lum bo’lib qoladi. Qolaversa, hozirgi davrda jamiyatshunoslikka oid juda ko’p hodisalar ham badiiy asarda o’z aksini topmoqda. Jamiyatning kriminal kuchlari psixologiyasini fosh qilish, ichki munosabatlarni yoritish, umuman olganda juda keng ijtimoiy munosabatlarning badiiy sharhi badiiy asar, bevosita romanlarning san’at asari sifatidagi doirasini ijtimoiy arenaga olib chiqdi, binobarin ularning rolini globallashtirib yubordi. Individual ijod namunasi sifatida yuqorida tilga olingan hodisalarni qamrab olgani holda badiiy asar hali jamiyat tafakkuri qamrab olmagan germenevtik sharoitni yaratadi, binobarin, bu borada yangi, o’ziga xos tafakkur arxitektonikasi ijodkori bo’lib qoladi. YAngi tilni, yangi hodisani, voqeani va umuman yangi badiiy tafakkurni ijod qilish, yaratish badiiy asar ijodkorining individual lisoniy imkoniyatlari doirasida yotadi. Ijodkorning lisoniy imkoniyatlari jamiyatning boshqa a’zolari imkoniyatidagi tildan tubdan farq qiladi. U ijodkor sifatida jamiyat a’zolarining ongi va umuman hissiyot organlarida paydo bo’lishi mumkin bo’lmagan va hattoki, biz hali ularni biror-bir kategoriyaga kiritishimiz mumkin bo’lmagan noma’lumliklarini yaratadi. YA’ni inson tafakkurida tub o’zgarish yasaydi. Jamiyat va ijodkor psixologiyasidagi mana shu differensiyani bartaraf qilish, asarning nafaqat ijodkorga xos individual qirralari, balki kitobxonda ham yolqin orqali paydo bo’ladigan tafakkur fantaziyasini shakllantirish uchun germenevtik sharoit tahlili tamoyillarini mukammal o’zlashtirish zarur. 3. Umumxalq tili biron – bir millat, xalq nomi va saviyasi bilan bog’liq. O’sha xalqning mentaliteti, ilmiylik saviyasi, jahonda tutgan o’rni umumxalq tilining ichki va tashqi darajasini belgilaydi. Badiiy til milliy qobiqdan holi hodisa sifatida badiiy asarning umuminsoniyat mulki ekanligi bilan asoslanadi. Binobarin, badiiy adabiyot umuminsoniy qadriyatlardan biri sifatida baholanadi. Navoiy, Shekspir, Dante, Pushkin, Servantes kabilarning dohiyona asarlari hududiy va

milliy qobiqlarni tan olmaydi. Badiiy asar umuminsoniy qadriyatga aylanar ekan, unda ilgari surilgan g’oyalar, kashfiyotlar butun insoniyat mulki bo’lib qolar ekan, badiiy til ham biror bir xalq tili bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Badiiy asarning biror-bir xalq tilida, milliy tilda yaratilishi uning tashqi qobig’ini belgilaydi, xolos. Bu kabi asoslarga muvofiq «badiiy adabiyot tili» degan hodisani alohida fan tarmog’i sifatida o’rganish zarurati tug’iladi. Shunga muvofiq uning o’ziga xos o’rganish ob’ekti, predmeti va maqsad-vazifalarini belgilash ham kun tartibidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Badiiy tilning o’rganilish ob’ekti kunimizga qadar badiiy adabiyot va adabiyotshunoslik sohasida yaratilgan badiiy va badiiy - publitsistik asarlar bo’lib, shuning bilan birga ularning til xususiyatlari va badiiy nutq shaklida namoyon bo’lishidan iboratdir. Predmeti shu o’rganish ob’ektida namoyon bo’lgan badiiy tilni uning kriteriyalari asosida tadqiq qilish, o’rganish hisoblanadi. Maqsad – vazifasi esa, badiiy tilning umumxalq tili, nafaqat til, balki til vositalari orqali unda ifoda etilgan g’oyalari vositasida dunyoqarashi va milliy mentalitetining oshuviga xizmat qilishining tadqiqidan iboratdir. Har bir xalqning milliy mentaliteti uning madaniyati, madaniy saviyasi, aniqrog’i, “o’zligining” saviyasi bilan bog’liq. Badiiy adabiyot madaniyatning bir ko’rinishi sifatida uning namoyon bo’lish usullaridan biri va binobarin, eng muhim usulidir. Zero har qanday madaniyat tilda namoyon bo’ladi, tilda o’zining moddiy qobig’ini topadi, reallashadi. Badiiy til madaniyat tashuvchi vosita sifatida milliy madaniyat, mentalitet bilan bog’liq Mentalitet qanchalik yuqori darajada ekanligi badiiy asar tili orqali badiiy adabiyot asari saviyasini belgilaydi. Badiiy asarning falsafiy, ijtimoiy, ilmiy, siyosiy zaruriyatini ta’minlaydi. Har qanday badiiy asar umuminsoniy madaniyat mulki bo’lishi bilan bir qatorda u millatlar orasidagi madaniy, etnografik, diniy va boshqa xususiy belgilarni bir millatdan ikkinchi millatga o’zlashtirilishida eng muhim vosita hamdir. Zero, har bir millat va har bir insonning madaniy saviyasi uning tilida namoyon bo’ladi.

Biz yuqorida keltirilgan asoslar, bildirgan fikrlarni umumlashtirgan holda badiiy tafakkurning turli paradigmalari germenevtikasini sintez qilish borasida asar tilini o’rganishning quyidagi turlarini belgiladik. Unga muvofiq badiiy asar tili uch asosiy yo’nalishda shakllanadi: 1. Dekorativ til, ya’ni badiiy asar adabiy turi, janri, syujeti, mavzusi, vazni, hajmi va boshqa poetik tashqi shakliy belgilari bilan bog’liq til xususiyatlari. 2. Badiiy asar g’oyasi tili, ya’ni asar mazmuni, ijodiy metodga munosabati, adabiy uslub, ijtimoiy-falsafiy oqimlarga aloqadorligi, ijodkorning badiiy tafakkur borasidagi fantaziyasi, umuman olganda asar tashiyotgan g’oyani ochib berishga mo’ljallangan lingvopoetik xususiyatlar. 3. Badiiy asar lingvopoetikasi, ya’ni yuqoridagi ikki tadqiqot holatini lingvopoetik elementlar bilan ta’minlashga bog’liq til xususiyatlari. Adabiyot predmetining spetsifikasining fikrlash mohiyati uning badiiytasviriy imkoniyatlaridan tashqarida emas. She’riyat, proza va dramaturgiya umumlashtirib olganda bir xil til materialidan foydalanadi. Biroq ularda voqelikni aks ettirish usuli ma’lum darajada farqlanadi ham. Adabiy asarlarning insong ongi, shuurida o’rin topishi va shakllanishi ham turlicha: epos yoki epik asarlar mutolaasi insonning ko’z tasavvurida jonlanadi. O’quvchi asar voqealari, monolog va dialoglar ijrochilarini ko’z o’ngida tasavvur qilish orqali asarni hazm qiladi. Lirikada esa, inson qalbi tasavvurida hissiyot bilan uyg’onadi. Lirikada fikr sezgi orqasiga yashiringan bo’ladi. Lekin baribir lirik asar ham kishi ruhidagi dramatizmning miniatyur ifodasidir. Drama esa, bevosita jonli ijro orqali inson ko’z o’ngida tasvirni shakllantiradi. Dramaning qudratli hayotiy asoslaridan biri – insonning hayotdan olgan o’z taassurot va saboqlarini boshqalarga ko’rsatmali usulda berilshga intilishidir. Aristotel aytganidek, ko’rish orqali, ko’z orqali olingan taassurot eng boy, eng kuchli va eng chuqur taassurotdir.

She’riyat tilning sohir musiqaviy vositalarini tanlaydiki, unda ulkan polifonik, sub’ektivlik, ritmni belgilovchi vositalar, vazn, original so’z, so’z shakli yasash imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega. Dramatik til esa, lakonizm, qisqalik, aforistik imkoniyatlar bilan boyitilgan, shuningdek, yordamchi elementlar- pauza, qisqartirish, imo-ishora, replika, remarka kabilar bilan to’la bo’ladi. Badiiy-prozaik til ham o’ziga xos spetsifik imkoniyatlarga-o’z ichki leksikgrammatik qurilishi, o’ziga xos obrazli ifoda imkoniyatlari va tavtologiyadan xoliligi kabilar bilan xarakterlanadi. Dekorativ til, ya’ni badiiy asar adabiy turi, janri, syujeti, mavzusi, vazni va boshqa shakliy belgilari bilan bog’liq til xususiyatlari haqida gapirganda quyidagilarni e’tiborga olish lozim. Ijodkor o’zi tomonidan tanlangan (yoki yig’ilgan) badiiy materialni qaysi mavzuga tegishli ekanligiga qarab tilning lug’aviy resurslaridan maqsadli foydalanadi. Qolaversa, u til materiallarini istifoda qilishda, asarning arxitektonikasi tuzishda g’oyaning qaysi mavzuga aloqadorligiga e’tibor qaratadi va shunga muvofiq material yig’adi. Mavzu va material hajmi, yo’nalishi hamda uning ahamiyati ijodkorga badiiy tur va janrni tanlash bilan bog’liq imkoniyatni yaratadi. Eposda ko’proq tavsifiylik muhim, xususan, romanda voqea-hodisalar batafsil sharhlanadi. CHunki uning janr xususiyati keng va katta mavzularni atroflicha tavsiflashni talab qiladi, shuning uchun ijodkor ko’p bosqichli tavsif yo’lini tanlaydi. Qissada bu holat nisbatan torroq doirada amalga oshiriladi. Hikoya esa, bir voqea-hodisaning ma’lum qirrasinigina yoritishga mo’ljallangan. Shu bois unda tezlashtirish, ya’ni voqea-hodisalarni so’ngiga, echimiga qarab tez yo’naltirish, umuman olganda harakat kuchli bo’ladi. Lirikada ijodkor o’z ruhiy holatining bir ko’rinishini tavsif qilishi kerak. Buning uchun undan talab qilinadigan shakl tasviriylik, aniqrog’i, ruhiy holat tasviri. Undagi shu tasvirning originalligini ta’minlash shoirning muvaffaqiyatini

belgilaydi. Shuning uchun lirik asar mavzusida lirik qahramon (shoir)ning nimadan, qay yo’sunda ta’sirlanganligini hisobga olish muhim. Ta’sirlanish ob’ekti go’zallik bo’lsa, insonga estetik ruh bag’ishlovchi nafis so’zlar, aksincha, yovuzlik, xunuk holatdan ta’sirlanish bo’lsa, psixofiziologik holatlarni keltirib chiqaruvchi vulgar so’zlardan foydalaniladi. Lirik asarlarda ham tarixiy, muhabbat, hajviy, sharhi hol, dialogik, sanali (kalendar) she’rlarda leksiksemantik vositalar o’ziga xos usulda tanlanadi. She’riy asarlarda vazn, qofiya, radif, she’r bandlari, eng muhimi ijodiy metod va adabiy yo’nalish kabi hodisalar ham badiiy tilning ma’lum qoidalari doirasida shakllanadi. Qo’llanadigan leksik - semantik vositalar vazn, mavzu, g’oya, maqsad talabidan kelib chiqib o’zgargan shaklda qo’llanishi mumkin. Masalan, tarixiy mavzuga oid asarlarda arxaizm, istorizmlar (yoki so’zning arxaik shakllari), harbiy mavzuda jangovarlik ruhiy holatini beradigan so’z va so’z shakllari (buyruq ohangi), lirik mavzuda sentimental holatni shakllantiradigan psixofiziologik fe’llar ko’proq qo’llanadi. Bu kabi holatlarni so’zlarning tovush va morfem tarkibiga ham tatbiq qilish mumkin. Dramatik asarlarda asosan yuqoridagi ikki turdan kelib chiqqan holda uning mavzusiga, janriga qarab tavsifiy, epik til yoki ruhiy holatli til bayoni usuli qo’llanadi. Biroq bu adabiy turning o’ziga xos xususiyati, tabiati voqea – hodisalarni yakuniga qarab tezlashtirishdan iborat. Shu borada ijodkor bu turdagi asarlarda tarixiy, lirik, hajviy-satirik, falsafiy, harbiy - vatanparvarlik dramalarida mavzuga mos ravishda lisoniy muhit yaratadi, lug’aviy qatlam tizib boradi. Shunga qo’shimcha ravishda turning tabiatidan kelib chiqib, so’z va boshqa lisoniy birliklarda tabiatan harakatchanlik, tezlik, jangovarlik kayfiyatini singdiradi, toki voqea – hodisa tez, dramatik tarzda rivojlansin. Dramatik asarning faqat personajlar nutqidan iborat ekanligi ham voqea-hodisalar sharhida muallif izohini istisno qiladi. Umuman olganda, mavzu va materialga muvofiq badiiy asar tili, asar arxitektonikasi alohida shakllanadi. Binobarin, badiiy adabiyotning, uning alohida namunasi sifatida hisoblangan ma’lum bir asarning mavzu xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tildagi o’z adabiy turi va mavzusiga muvofiq lug’aviy resurslarni

istifoda qilish talab qilinadi. Bu borada unga asarning g’oyasi ham ko’mak beradi. Badiiy asar g’oyasi tili, ya’ni asar mazmuni, ijodiy metodga munosabati, adabiy uslub, ijtimoiy-falsafiy oqimlarga aloqadorligi, ijodkorning badiiy tafakkur borasidagi fantaziyasi bilan bog’liq til xususiyatlari demakdir. Yaratilgan badiiy asarda ijodkor o’zi aytmoqchi bo’lgan gap yoki fikrni tasviriy ifodalar vositasida obrazlar, voqealar, xatti – harakatlar orqali ko’rsatib beradi. Obrazlar tashqi va ichki dunyosi tasviri, tavsifida ma’lum g’oyani ko’zda tutgan holda arxitektonika, fasad yaratadi, maqsadli leksik – semantik vositalarga murojaat qiladi. Badiiy asar orqali ijodkorning aytmoqchi bo’lgan gapi, maqsadi asarning g’oyasi hisoblanadi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, g’oyani epos tavsif, lirika tasviriylik, drama esa, harakat bilan yoritadi. G’oya badiiy asarda tayyor holda nutq shaklida bo’lmaydi. U til shaklida ijodkor (yoki o’quvchi) ning ongida paydo bo’ladi. Uni nutq holatiga keltirish ijodkordan iste’dodni, o’quvchidan esa ma’lum tayyorgarlik, mentalitetni talab qiladi. Toki ijodkorning asarda ifodalamoqchi bo’lgan g’oyasi o’quvchiga ma’lum tushunchalar tizimining yolqini orqali original lug’aviy vositalar bilan etib borsin. G’oya ongda til shaklida paydo bo’lar ekan, uni nutq holatiga keltirish jarayoni ijodkorning ijodiy fantaziyasi muvaffaqiyatining til vositalari bilan ta’minlanishiga bog’liq. YA’ni ijodkor o’zi aytmoqchi bo’lgan gapni, original tushunchalarni ma’lum tayyorgarlikda bo’lgan yoki bo’lmagan o’quvchiga mo’ljallash jarayonida uning fahmiy fantaziyasi, mentalitetini e’tiborga olishi lozim. G’oya ijodining muhim xususiyatlaridan biri - g’oyaga mos leksik –semantik resurslarini istifoda qilish. Ijodkor asar g’oyasini yaratish borasida shunday imkoniyatni hisobga olishi lozimki, asardan kutilgan yoki kutilayotgan g’oya o’quvchiga aniq, yaqqol, rangli, emotsional ta’sirchan holatda etib borsin. Aynan shu hol badiiy asar tilini, qolaversa, badiiy asar germenevtikasining, uning katarsis nuqtai nazardan ta’sirchanligini va nihoyat asarni o’zining o’qimishliligi muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Asarda g’oyani shakllantirish uni ijodkor tanlagan mavzuga uyg’unligi masalasini ham talab qiladi. O’quvchiga bir mavzuni tavsiya qilgan holda boshqa

g’oyaga muvofiq til resurslaridan foydalanish asar tilini, binobarin, undagi germenevtik sharoitni buzadi. Yolqin leksik – semantik vositalardan holi o’laroq o’quvchi ongida ma’lum bir yo’nalish asosida o’y – fikrlar birligini ta’minlaydi, uni ma’lum tushunchalar doirasida mulohaza yuritishga chorlaydi. G’oya tilida ham xuddi mavzu tilida bo’lgani kabi tegishli parametrlar asar g’oyasini qat’iy bir mavzu ostida shakllanishini ta’minlaydi. Asar g’oyasi uning ijodiy metodi masalasini ham shakllantiradi. Xususan, romantik asarlarda lirik hissiyot, realistik asarlarda real turmush tashvishlari tasviri ustunlik qiladi. Badiiy asar lingvopoetikasi, ya’ni yuqoridagi ikki tadqiqot holatini lingvistik elementlar bilan ta’minlashga bog’liq til xususiyatlari demakdir. Unga muvofiq yuqoridagi ikki tur asosida badiiy asar tilini o’rganishning xususiyatlari aniqlab olinganidan so’ng ma’lum bo’ladiki, mavzu va g’oya asarda ma’lum bir shakl (so’z shakli yoki so’zning tovush tarkibi, grammatik va leksik-semantik holati) ning ham original istifoda qilinishini talab qiladi. Istifoda qilingan til shakllari milliy yoki individual til resurslari imkoniyatida yotadi. Badiiy tilning tavsiya qilingan kriteriyalari asosida tadqiq qilinishi uning barcha xususiyatlarini qamrab oladi. Shu yo’nalishda o’rganilganda badiiy g’oya asarda qay darajada shakllanganini germenevtik jihatdan to’la ochib berish imkoni tug’iladi. Tilning tasviriy ifoda vositalari asarda o’ziga xos shaklda qo’llanishi ijodkorning individual uslubi hisoblanadi. G’oya til shaklida bo’ladi. O’quvchi bu tilni qanday qamrab oladi? YOki qanday tushunadi? Tushunilishi davomida badiiy asar san’at namunasi sifatida o’quvchida kerakli emotsional his-tuyg’u yoki psixofiziologik holat uyg’ota oladimi - yo’qmi? Shu holatni yasash uchun ijodkor qanday mavzu, g’oya, shaklni tanlashi va ularga muvofiq qanday til resurslaridan foydalanishi kerak? Asar arxitektonikasi qanday tuzilganda badiiy g’oyaning izchilligi muvaffaqiyatli bo’ladi? Xuddi shu holatlar so’zsiz badiiy asarning muvaffaqiyati zamirida yotadi. Badiiy asar-individual ijod mevasi. Binobarin, ijodkor o’z lug’aviy boyligi doirasida asar arxitektonikasi tuzadi, asar tilini bezash, shakllantirish uchun yangi

lingvopoetik vositalar yaratish mobaynida original badiiy – tasviriy vositalarga murojaat qiladi, tilning lug’aviy imkoniyatlarini kengaytiradi. Biz ko’pincha badiiy asar shaklini uning badiiy xususiyatlari bilan bog’laymiz. Bu to’g’ri, ammo bu hol masalaning bir tomoni xolos, chunki aynan badiiy asar mavzusini belgilashda undagi lingvistik xususiyatlar ham muhim rol o’ynaydi. Xususan, mavzuga mos sharoit yaratish borasida muallif shu mavzu, holat, sharoitni yaratuvchi so’zlarni qo’llash bilan mavzu maydoni yaratadi. G’oya tili inson ongida mavjudligi bois u aksar hollarda tushuncha holatida namoyon bo’ladi. Shakl tili esa, yuqoridagi ikki turni kerakli til vositalari bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Asarda so’zlarning adabiy shaklini istisnoli buzib ko’rsatish ijodkorga muallif yoki qahramonning individual qalb manzaralari, psixologik kechinmalari mundarijasini ochib berishga xizmat qiladi. Xususan, Angliya modernizm adabiyoti otasi J. Joysning «Uliss» romanida qahramonlar monologi bayon qilinar ekan, so’z, frazalar uzib qo’yiladi, gaplar tumtaroq, yarimta-yurimta shakllarda beriladi, ayrim bandlar faqat nuqtalar bilan berilgan. Bundan maqsad qahramon ongida yuz berayotgan psixologik jarayonlarning aniq fotokopiyasini ta’minlashdan iborat edi. Klassitsizm tragediyasining tili ko’tarinki bo’lsa ham, kitobiy emas; u ehtiroslarni yorqin, ammo tushunarli qilib tasvir etishga xizmat qiladi. Badiiy asar tili shu xususiyatlarni hisobga olib, o’rganilganda bizning nazarimizda mukammal tahlildan o’tkazilgan bo’ladi. Zero, badiiy til nafaqat, badiiy asar, badiiy adabiyot tili, balki u badiiy adabiyotda mujassamlangan ijodiy fantaziyaning nutq libosidagi ifodasi hamdirki, usiz insoniyat ruhiy, intellektual taraqqiyoti haqida gap bo’lishi mumkin emas. Toki go’zallik dunyoni qutqarar ekan, badiiy tafakkur til orqali inson qalbi manzaralarining go’zal tasvirlarini yaratishi zarurligi eng dolzarb muammo. Biz esa, badiiy adabiyotda aks etgan qalb manzaralarining til kalitlarini o’quvchi oldida ochib berishimiz lozim. Badiiy matnni individual o’zlashtirish jarayonida germenevtika qalb manzaralarining shaffofligi, inson ruhiy olamning katarsisini ta’minlaydi.

Lirik asarlarda ruhiy - psixologik kechinmalarining germenevtik qirralari Badiiy matnning germenevtik va lisoniy imkoniyatlari bir tomondan falsafiy ratsionalizm bilan bog’lansa, boshqa tomondan inson ruhiy- psixologik kechinmalarining samarasi o’laroq yuzaga chiqadi. Ruhiy-psixologik kechinmalar shaxs hayoti, uning jamiyatdagi o’rni, mentaliteti kabi yana qator ijtimoiy-siyosiy faktorlar bilan bog’langan. Asar matni germenevtik tadqiqi davomida bu faktlarni inobatga olmaslik uning mukammal tahlilini istisno qiladi. Biz quyida qator umumjahon shuhratga ega ijodkorlar hayoti va ijodining o’zaro tutashgan qirralarini matn germenevtikasini oydinlashtirishdagi ahamiyati hamda individual va milliy yolqinning shakllanish imkoniyatlarini ko’rib o’tamiz. Insoniyat yangi davri adabiyoti taraqqiyotida Evropa romantizmi muhim o’rin tutadi. Angliya XIX asr boshlaridagi romantizm adabiyoti uch yirik yo’nalishda shakllangan. “Ko’l maktabi oqimi” nomini olgan leykistlar va “London romantiklari” bilan bir vaqtda bu davr Angliya adabiyotining eng sara lirik asarlari Jorj Gordon Bayron va Persi Bishi Shelli boshchiligidagi isyonkor romantiklar tomonidan yaratilgan. Isyonkor romantiklar o’z asarlarida, she’rlarida eng avvalo, inson ruhiy dunyosi ozodligini tarannum qildilar. Ularning qator she’rlarida inson tabiat va jamiyatning eng oliy vakili sifatida erkin va ozod yashashga dahldor. Uning ruhiyma’naviy erkinligi borliqning yangi qirralarini ochishga xizmat qiladi. Bayron ijodi insoniyat badiiy tafakkurining eng sara va noyob namunalaridan biri hisoblanib, u yangi davr romantizm adabiyotining mukammal hodisasi sifatida maydonga chiqdi. Uning hayot yuli qaysidir ma’noda Italiya va Gretsiyadagi mustaqillik va ozodlik kurashlari bilan bog’liq. Bayron shoir va ozodlik kurashchisi sifatida Pushkin ta’biri bilan aytganda «xayollar qiroli» edi. Binobarin uning ijodiy dunyosi hozirga qadar dolzarb va zamonaviyligi bilan ajralib turadi.

O’tgan asrda bayronshunoslik sohasida ma’lum ishlar amalga oshirildi. Dastlab rus shoirlari tarjimalari samarasi ularoq, keyinchalik, milliy tarjima va adabiyotshunoslik namoyandalari imzosi bilan uning qator asarlari rus adabiyoti orqali uzbek kitobxonining badiiy estetik dunyosiga shu’la soldi, asarlari turli darajadagi uquv yurtlari darsliklariga kiritildi. Bayron lirikasi uzining insonparvarligi, chuqur badiiy-ijodiy kashfiyotlarga boyligi, inson ruhiy dunyosini guzal hissiyotlar bilan tarbiyalashga qaratilganligi, qolaversa, qator umuminsoniy qadriyatlarga boyligi bilan bashariyat muhabbatini qozongan hamda kunimizga qadar e’tiborni jalb qiladi. Ayniqsa, hozirgi kunda qachonki, uzaro manfaatparastlik, zuravonlik urushlari avj olgan pallada Bayron gumanizmni, insonparvarlikni, ruhiy ozodlik g’oyalarini tarannum etdi. Insoniyatning guzal va ozod hayotga bulgan intilishi, orzusi amaliyotida uning asarlari ahamiyati alohida hayotiyligi bilan ajralib turadi. Bayron lirikasining leytmotiviga bo’lgan quyidagi misralar uning hayoti mazmuniga aylanganligi shubhasiz: Abadiy kurashga chorlangan ruhim Gohida suz bilan, goho yumushda. Odlik ruhining yoviga yul yuq Zulm sarhadidan yuz ugirgan dil. Jorj Gordon Bayron 1788 yilning 22 yanvarida tavallud topdi. U ota tomonidan ham, onasi Ketrin Gordon tomonidan ham Buyuk Britaniyaning keksa aristokratlari sulolasiga aloqador bulgan. Biroq shoirning tavalludi arafasida oila anchayin kambag’allashgan va iqtisodiy inqirozga yuz tutgan edi. Bayronning otaonasi qisqa turmushdan sung ajrashdilar, uning uch yoshligida ulgan otasi unga yaqin qarindoshlari taassurotlari orqaligina ma’lum bulgan. Otasining avvalgi turmushidan dunyoga kelgan opasi Avgusta bilan shoirning dustligi 1804 yildan boshlanadi va shoir umrining sunggi kuniga qadar bu dustlik ularni uzaro insoniy muhabbat bilan bog’lab turgan. O’n yoshiga qadar bulgan davrda Bayron Eberdin shahrida yashadi va grammatika maktabida uqidi. Uchinchi sinfda ta’lim olayotgan vaqtida uning bobosi lord Uilyam Bayron vafot etadi. Bobosi bulajak shoirga lordlik tituli va uning otasiga tegishli hovli, Nyusted abbatligini meros qoldiradi. Bobosining

xujaligi tashlandiq ahvolda bulgan, uni ta’mirlashga esa mablag’ yuq edi. Shuning uchun Bayronning onasi uni ijaraga beradi. O’zi esa shu yaqin atrofdagi Sautvella degan joyda yashay boshlaydi. Bayronning hayotidagi bu uzgarish uning ilk ijodida uz aksini topdi. Kuhna tarixga ega bulgan Nyusted unda mamlakat tarixiga qiziqish uyg’otdi. Ayrim she’rlarida ajdodlarining zafarli yurishlari haqidagi misralarda bu hol uz aksini topdi («Nyusted abbatligidan ketish arafasida» she’rida). Ayni damda yosh Bayronni unvonli kishilar hayoti qiziqtiradi, vaholanki, shoir ularni sharoit qullari deb ataydi. («Erkin bolakay bulishni xohlayman» she’ri). Shoirning bolalik va uspirinlik yillarida uning baxtiga nafaqat oilaning kambag’alligi, balki uning tug’ma oqsoqligi ham soya solgan. Onasi uning aristokratlarga xos ta’lim – tarbiya olishi uchun muttasil tashvish bilan band bulgan. Qator muolajalar uning oqsoqligini yuqota olmagan. Tug’ri, Bayronning uzi turli mashqlar asnosida - suzish, otda chopish,boks, qilichbozlik bilan majruhlikni engishga harakat qildi; u uz davrining eng mohir sportchilari qatorida bulgan, ayniqsa, suzish borasida sezilarli yutuqlarga erishgan. Xususan, Dardanella bug’ozida bir necha kilometrlik masofani birinchilardan bulib suzib uta olgan. O’sha vaqtda bunday jasoratga kamdan kam odam jur’at qila olgan («Seotos va Abidos orasidagi Dardanellani suzib utganimda yozilgan she’r»). 1801 yilda Bayron taniqli va boy oilalar bolalari uqiydigan yopiq tipdagi Xarrou maktabiga uqishga kiradi. Bu erda bolalar siyosiy va diplomatik vazifalarga tayyorlanar edi. Maktabda diniy mutaassiblik va boy-badavlat odamlar oldida tobelik ruhi hukmron edi. Bu va boshqa holatlar shoirda isyonkorlik ruhini uyg’otgan hamda uning Xorroudan yozgan maktublarida uzining yorqin ifodasini topgan. U kup marta onasidan maktabni tark etish uchun ijozat suragan. Xatlarida uni maktabda asossiz kamsitib haqoratlayotganliklari, ayniqsa rektorning qarindoshlaridan bulgan maktab uqituvchilaridan biri unga muttasil kambag’alligini eslatib turganligi haqida kuyunib yozadi: «Men hayotda uzimga yul ocha olaman yoki halok bulaman. Kupchilik o’z hayotini hech narsa yuq erdan boshlaganlar va oxirda ulug’ insonlarga aylanganlar. Nahotki men shuncha

imkoniyatlarga ega bulib turib hech narsaga erisha olmayman. Yuq, men uzim uchun shuhrat chuqqisiga yul ochaman, faqat orsizlik va haqorat bilan emas». Maktabda Bayron uziga dust-og’aynilar orttira oldi. Ular shoirdagi har qanday adolatsizlikka nisbatan kurashchanlik, jasurlik, ojiz odamlarning himoyasiga har doim tayyorlik ruhidan hayratlanganlar. Aynan shu dustlik va uzaro hamfikrlilik shoirning Xorroudagi hayotida qisqa shodlik lahzalarini yaratgan. Bayron besh yoshidan boshlab kitob mutolaasiga qizg’in kirishgan. «Men, deb yozadi shoir, - ovqat mahali,tunda yotoqda,turli holatda muttasil uqish bilan band bulganman». Mutolaa sababli u maktabda bilimdonligi, mulohazalarining utkirligi bilan ajralib turgan. Bayron, ayniqsa, tarixiy asarlarni kuproq uqigan. 1807 yili u uzi uqigan kitoblarning ruyxatini tuzganda unda tarix buyicha uqilgan kitoblar hajm va miqdor jihatidan birinchi urinda turgan. Bayron uzi uqigan kitoblarning nafaqat mazmunini uzlashtirgan, balki ularning butun-butun boblarini yoddan aytib bera olgan. Uning xotirasi, shoirning birinchi biografi Tomas Murning guvohlik berishicha, yuqori saviyadagi uzlashtiruvchanligi bilan ajralib turgan. Shu sababli Bayron uz asarlarida utmish va zamondosh mualliflarning asarlaridan katta-katta parchalarni yoddan bilgan. Ular shoirga qiyoslash, parodiya, muallif kinoyasi uchun xizmat qilgan. Bayron ruhiy- psixologik dunyoqarashining cheksiz imkoniyatlari uning lirikasini boyitgan, uni uziga xos uslubiy buyoq bilan jonlantirgan. Maktabda Bayronning aktyorlik qobiliyati ham namoyon bulgan: she’rlarining birida shunday misralar bor: Zalda xaloyiq hayajonda Men Zangi rolida Aloiza uzra Qarsak yangramoqda ovoz imkonda Mason shuhratini men bossam zora. Quturgan Lir qizlarin qarg’ar: Qichqirdim aqldan ajralib taxtdan. O’zimcha orzuim daryosi oqar Garik buyukligi men bergan baxtdan.

Maktabda notiqlik san’ati va aktyorlik mahorati unga shuhrat keltirgan, biroq bu hol siyosiy faoliyat uchun muljallangan yigitlarning obrusiga soya solar edi. «Mening Xarrouda yozgan ilk she’rlarim, Esxilning «Prometey» asaridan qilgan tarjimalarim (maktab rektori) tomonidan sovuq qarshi olindi. Hech kim meni she’r yozish mashqigacha past ketadi, deb o’ylamagan ekan», deb yozadi shoir. 1803 yil ta’til vaqtida 15 yoshli Bayron Meri CHavorin bilan uchrashda. Unga nisbatan shoirda uyg’ongan kuchli lirik va ruhiy hissiyot umrining oxirigacha saqlangan. Ijodiy faoliyatining turli lahzalarida unga uz she’rlarini bag’ishladi. Keyinroq bu buyuk sevgining yorqin xotiralari 1816 yilda yozilgan «Uyqu» dostonida uz aksini topdi. 1805 yilda Bayron maktabni tamomlab Kembrij universitetiga uqishga kiradi, uning yangi dustlari paydo buladi, ularning kuplari umrining oxirigacha bu dustlikka sadoqatda qoladi. Bu yillarda Bayron yoshlik gashtini suradi, quvnoq va jushqin hayot kechiradi. Kup uqiydi, yoshlikda olgan bilimlari, turli sohalarga oid kitoblardan yiqqan mulohazalari shoir shaxsini shakllantirish uchun xizmat qildi. Xarrou maktabi, Kembrij universiteti saboqlari unda Angliya zodagonlariga xos faoliyatining bir qismiga aylandi. Asr voqealari zodagonlarga uz bahosini berdi va Bayronda bu holga nisbatan salbiy munosabat shakllandi. U talabalik yillaridayoq Angliyaning mustamlaka siyosatiga nisbatan qarshi chiqayotgan jamoat siyosat arboblari bilan hamfikr edi. Bayron asri buyuk fransuz inqilobi (1789-1793) bayrog’i ostidagi jushqin voqealar girdobida boshlandi. YOsh Bayron vazminlik bilan voqealar mohiyatiga singa bordi. Biroq uning dunyoqarashidagi mana shu evolyusiya, ya’ni asrning dolzarb muammolariga nisbatan ziyraklik, tarixiy va zamonaviylikni chog’ishtira olish mahorati unga uz zamonasidan turib kelajakning ravon yullarini kura olish imkoniyatini yaratdi. 1809 yilda Bayron universitet ta’limini tamomlab, keyinchalik uning ruhiypsixologik va ijodiy-badiiy shakllanishida muhim rol uynagan 2 yillik sayohatga otlandi. U Portugaliya, Ispaniya, Albaniya, Turkiya, YUnoniston kabi mamlakatlarda sayohatda buldi.

Bu mamlakatlar uni tabiat guzalliklari bilan hayratga soldi hamda utmish madaniyat yodgorliklari va shu tuproqda yashovchi xalq tarixiga munosabat uning ijodiy dunyosini kengaytirdi. Odamlar, ularning turmush tarzi, tili, urf-odatlari, kiyimi, quyingki, barcha - barcha uziga xosliklar shoirda kuchli qiziqish uyg’otgan. Uni bu mamlakatlardagi ijtimoiy muammolar ham hayratlantirgan: bir tomondan kambag’allik, boshqa tomondan aholining ayrim qatlamlari uchun cheklanmagan hokimiyat hamda hukumat va moliya arboblarining uzboshimchaligi uni g’azabga solgan. Sayohat davomida Bayron uzining qalb da’vatini anglab etdi, bu hol uni adolat va ozodlikning engilmas kurashchisiga aylantirdi. Binobarin, lirik she’rlari qatorida ijodida yangi sahifa-adolatsizlikka asoslangan siyosatni, uzboshimchalik va zulmni fosh qiluvchi asarlari yaratildi. Ikki yillik sayohati davomida Bayron uzining keyingi ijodiy faoliyati uchun dasturulamal bulib qolgan asarlarini yaratdi. Bular eng avvalo, «CHayld Garoldning ziyoratlari» dostoni, lirik she’rlari bulib, ularning timsolida Bayron shoir-romantik sifatida gavdalandi. Bayron Angliyaga 1811 yil yozining sungida qaytadi. Yul asnosida onasining qattiq kasalga chalinganini eshitadi, biroq vidolashishga ulgurmaydi. Keyinchalik Nyusted qal’asida tanholikda yashaydi, bu erdan yozgan xatlaridan ma’lumki, u odamlar orasida kurinishni xohlamagan. Shoir iztirobi yana shu hol bilan chuqurlasha borganki, onasining ulimidan kup utmasdan yaqin dustidan ham ajraladi. Bunday og’ir damlarda unga g’am – qayg’uni unutishga yordam bergan narsa «CHayld Garold ziyoratlari» dostonining dastlabki boblari ustida olib borgan ishlari buldi. Sayohatga chiqishdan avval Bayron parlamentda lordlik vazifasini egallagan edi. Biroq u hali uzining parlamentdagi faoliyatini tula tasavvur qila olmagan. sayohat taassurotlari va mulohazalari unda mamlakatdagi ijtimoiy muammolarga qiziqish uyg’otdi. Bundan tashqari uning Angliyaga qaytishi mamlakatdagi ludditlar quzg’oloni vaqtiga tug’ri keldi. Quzg’olon Nottemgemda – yirik tuquvchilik markazida boshlangan edi. (Ludditlar – Buyuk Britaniyada sanoat taraqqiyotiga qarshi kutarilgan ishchilarning birinchi stixiyali quzg’oloni

qatnashchilari. Harakat uz nomini afsonaviy master (usta) Ned Ludd, ya’ni birinchi tuquv stanokini buzgan tuquvchi nomidan olgan). Yangi tuquv mashinalarining urnatilishi kuplab kishilarning ishsiz qoldirdi, yoki aniqrog’i umuman ish hajmini kamaytirib yubordi. Haq-huquqidan mahrum qilingan, chorasiz qolgan ishchilar stanoklarni buza boshladilar. Hukumat stanok buzganlarni ulimga mahrum qilish tug’risida qonun (Bill) ishlab chiqdi. Bayron uzining birinchi nutqi uchun aynan Bill mavzusini tanladi. O’z chiqishidan avval u ahvol bilan tula tanishib chiqish maqsadida usha joyga safar qildi. Nottengemning bosh hakami, lordlar palatasining a’zosi Xolland Bayron nutqining mazmunini belgilab berdi. Biroq uz chiqishidan avval Bayron Xollandga xat yozadi va uz nutqida tuquvchilar huquqini himoya qilishga ahd qilganini bildiradi. «Milord, deb yozadi, Bayron, - mening bilishimcha, insonga farovonlik keltiradigan sanoat taraqqiyotini qullab – quvvatlash mumkin. Biroq bunday taraqqiyot insonning uzini qurbonlikka keltiradigan yul bilan amalga oshirilmasligi kerak. Kambag’allarning hayot tarzini ta’minlash – jamiyatning eng muhim vazifasidirki, bu hol bir qancha monopolistlarning texnika taraqqiyoti ortidan boyishidan kura muhimroq. Ular ishchilarning mehnatini yuqqa chiqarish evaziga texnika taraqqiyotiga erishmoqdalar. Men Billga qarshiman, chunki u ochiqdan ochiq adolatsizlik va bema’nilik asosiga qurilgan. Men bu baxtsiz odamlarning hayot tarzini uz kuzim bilan kurdim va buni sivilizatsiyaga erishgan mamlakat uchun sharmandalik deb hisoblayman. Men uzimning nutqimda aynan shular haqida gapiraman. Binobarin, bu fikr mening shaxsiy kuzatishlarim va qalb amrim mahsulidir». Bayronning parlament 1812 yil fevral oyida yig’ilishdagi nutqi va qator mulohazalardagi urinishlariga qaramay ulim jazosi haqidagi Bill qonun kuchiga kiradi. Biroq Bayron chekinmadi shu yilning 2 martida u uz nutqini «Stanok buzuvchilarga qarshi qullangan Bill avtorlariga oda»sini chop ettirish bilan davom ettirdi. «CHayld Garold»ning dastlabki qushiqlari 1812 yil 10 martda dunyo yuzini kurdi va tez orada shoirga shuhrat keltirdi. Asar qayta-qayta nashr qilina boshlandi,

shu asnoda uning muallifi el kuziga tashlandi. Bayron tez-tez yuqori tabaqa vakillari orasida, adabiy doiralarda qatnasha boshladi. YOzuvchi va shoirlar bilan uchrashuvlar, amaldor va siyosatchilar bilan bulgan tanishuvlar, ayollar orasidagi obrusi uning boshini aylantirib quydi, biroq u har qanday holatda ham Buyuk Britaniya oddiy xalqining og’ir hayot sharoitlari, qiyin turmushi haqidagi qayg’urishlarini yoddan chiqarmadi. 1812 yil 21 aprelda Bayron Irlandiyadagi xalq ahvoli haqida parlamentda nutq suzlaydi. Irlandiya tarixi va hozirgi xalq ahvolini yaxshi urgangan Bayron uz nutqida Irlandiyada katolik va protestantlarning uzaro dushmanligi tufayli yuzaga kelgan keskin ahvol Angliya hukumati tomonidan o’z manfaatlari yulida qullabquvvatlanayotganligini tanqid qilib chiqdi.1798 yilda Irlandiya xalqining ozodlik uchun kurashi bostirilganidan sung Angliya tomonidan ishlab chiqilgan Uniyaga muvofiq Irland parlamenti tarqatib yuborilgan bulib, buning evaziga uning ayrim deputatlari Angliya parlamentiga vakil sifatida kiritilgan edi. Shunday qilib «Buyuk Britaniya Irlandiya parlamenti, Konstitutsiyasi va ozodligini yutib yubordi», - deb yozadi Bayron. Bayronning parlamentdagi faoliyati nihoyatda qisqa buldi: 1813 yilda uning sunggi uchinchi nutqi tinglangan bo’lib, u ham demokratik harakatlar veteranlarining petitsiyasi himoyasiga bag’ishlangan edi. Bayronning uzi yozganidek, bu nutq uchun u qattiq haqoratlar eshitdi. Tez orada Bayron tushunib etdiki, u parlamentda yolg’iz va hukumat siyosatini fosh qiluvchi nutqlari hech qanday natija bermayapti. Parlamentdagi debatlarni u «parlament komediyalari» deb atadi. Angliya hukumati siyosatini u bir tomondan oddiy mamlakat fuqarosi, o’zga tomondan yuqori ma’lumotli intelligent, o’zining xalqaro sayohatlaridan olgan taassurotlari orqali ma’lum dunyoqarashga ega bo’lgan tajribali inson sifatida sintez qilib chiqdi. Bu mulohazalar uning she’rlarida talanti, mentaliteti va u mansub bo’lgan xalq ruhi bilan mujassamlashgan holda badiiy tafakkurning yorqin sahifalarini yaratdi. Shoirning parlamentdagi nutqlari omma e’tiborini quzg’atdi, satirik she’rlari ulkan auditoriya yig’di. Uning satirik she’rlari ulkan muxlislar auditoriyasiga ega

ediki, ularning katta qismi shoirning jasoratiga hayrat bilan tan berganlar. Aynan shu she’rlar hukumatni sarosimaga solib quydi va qirollik oilasining g’azabini quzg’atdi. 1813 yilda e’lon qilingan «Vals» dostonida shoir yuqori tabaqa vakillarining munofiqlikka asoslangan hayotini masxara qildi, xalqqa qarshi qaratilgan hukumat siyosatini qoraladi. Qachonki, korchalonlar, qirollik oilasi zamonaviy valsda aylanib uynash bilan band bulganida oddiy xalq ochlikdan ulmoqda, xalqqa qarshi shafqatsiz qonunlar chiqarilmoqda, asossiz urushlar uylab topilmoqda. Bu borada uning «Minevr la’natlari» satirasi mashhur edi. Unda Bayron Angliya va YUnoniston hukumati vakillarini Yunonistonning tarixiy yodgorliklarini talon-taroj qilganliklari uchun qoraladi. Bu davrda yaratilgan siyosiy she’rlar orasida Napoleonga bag’ishlangan qismi alohida urin tutadi. Ularda Bayronning Napoleonga munosabati ziddiyatli edi, biroq u bir fikrni qattiq himoya qildiki, Fransiyaga qarshi urush davomida Angliya uz xalqiga katta zarar etkazdi. O’zining siyosiy va satirik she’rlarida shoir uz vatandoshlari nomidan fikr bildirdiki, aynan ular vatan, xalq manfaati uchun qayg’urar edilar. Uning nomiga bildirilgan ayblovlar, guyoki u vatan xoini sifatidagi ayblovlar Bayronning siyosiy dushmanlari hiyla- nayranglaridan boshqa narsa emas edi. 1815 yilning yanvarida Bayron boy aristokratlar oilasidan bulgan Annabella Milbenk ismli ayolga uylanadi. Bu muvaqqat nikoh Bayronga juda kup tashvishlar keltirdi. Oradan bir yil utgach, Adi ismli qizi tug’ilishi bilan xotini Bayrondan ajrashadi. Annabell Milbenkning oilasi Bayronning siyosiy erkinligini, uning chiqishlarini yoqtirmas edi, shu sababli ajralish buyicha hujjatlar nihoyatda tezlik bilan tayyorlanadi. Aynan shu hol jamiyatda kuchli mish-mishlarga sabab buladi. Bundan foydalangan hokimiyat vakillari turli gazetalarda Bayronning xulqiga oid g’iybatlarni nashr qila boshlaydilar. «CHempion» gazetasida Bayronning roziligisiz uning «Alvido» nomli she’ri e’lon qilinadi. Unda shoir uz xotiniga murojaat qilib ajralish sabablarini bilmoqchi buladi. Noshirlar she’rga izoh berish jarayonida uning siyosiy faoliyatini baholashda «shaxsiy axloqi va oilaviy burchga sadoqat» masalalariga

munosabatini ham inobatga olinishi zarurligiga ishora qiladilar. Shu maqola orqali gazeta shoirning ijodiy va ma’naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan siyosiy xarakterdagi munozaralarga yul ochib berdi. Bu jarayon borgan sari kuchayib bordi va nihoyat 1816 yilning 25 aprelida shoir Angliyadan bosh olib chiqib ketishga majbur buldi. Keyingi taqdiri bu ketish vatanni bir umrga tark etish ekanligini kursatdi. Bayron Shveysariyadan qunim topdi, bu erda unga Jeneva kuli yonidagi Diodati villasi vatan vazifasini utadi. Albatta, shoir uz vatani va oilasi bilan bulgan ayriliqdan qattiq qayg’urdi. YAqinlariga yozgan xatlarida achinarli ahvolini bayon qildi. Taqdirining ayanchli sahifalari varaqlanayotganiga qaramasdan Bayronda bu mamlakatga nisbatan kuchli qiziqish uyg’onadi. Aynan Shveysariyada u barcha kurganlarini singlisi uchun maxsus tutilgan kundalik daftarida, yozgan xatlarida taassurotlariga singdirishga harakat qiladi. Barcha kurganlarini – odamlar, ularning turmushlari, tabiat hodisalari, tarixiy joylar, hodisalar bu xatlarda tasvirlashga intildi. Keyinchalik bu bitiklar uning «Shilon asiri», «CHayld Garold»ning uchinchi qushiqlarida va «Manfred» asarlarida uz aksini topdi. Bayronning Shveysariyadagi hayotida muhim voqealardan biri uning vatandoshi Persi Bishi Shelli (1792-1822) bilan uchrashuvi buldi. Bu ikki Angliya buyuk shoirlari –Bayron va Shellining nomi jahon adabiyotida doimo yonma yon tilga olinadi. Ularning har ikkisi reaksiyaga qarshi ayovsiz kurash olib borgan, korrupsiya va hokimiyat organlaridagi munofiqlikka nisbatan kurash yulidan borganlar, har ikkisi ham ozodlik va adolat g’oyalarini himoya qilganlar. Shu erda har ikki shoirning dustligiga asos quyildi, keyinchalik bu dustlik Italiyada yanada mustahkamlandi. Bu erga Shelli uz vatanida Bayron kabi sig’may qolganda g’am- alamlardan butunlay qutilishga kelgan edi. Bayron Shveysariyada qisqa vaqt - 1816 yilning oktyabriga qadar bulib, keyin Italiyaga chiqib ketdi. Aynan Shveysariyada yashagan davrida u qator muhim asarlarini yarata oldi. Bayron tarjimai holini kuzatish uning badiiy – estetik dunyosining, binobarin, she’rlari orqali ifodalamoqchi bo’lgan qalb manzaralarining ayrim shtrixlarini topishga imkon beradi. Shoir murakkab bir zamonda hayot kechirdi.

Biroq ruhiy-ma’naviy quvvatining yuksakligi, engilmas jasorati uni barcha holatlarda insoniylikni chuqur sevgan qalb haroratlarini saqlab qolishiga yordam berdi. Lirik asarlarining mavzu, mazmun hamda germenevtik qirralari tahlili shuni ko’rsatadiki, Bayron shoir va ozodlik kurashchisi sifatida davr ruhidan ilhom olgan, davr bilan hamnafas bo’lgan, vaholanki, zamonning qiynoqlari, zamonning norasoligi orqali paydo bo’lgan ruhiy-ma’naviy azoblar uni toblagan, ijodiyg’oyaviy dunyosini boyitgan. XIX asr urtalarida Angliya adabiyotida qator ayol ijodkorlar avlodi etishib chiqdi. Opa-singil Brontelar, Jorj Eliot, Elizabet Gaskell shular jumlasidan. Ularning ichida Sharlotta Bronte hayoti va ijodi jahon adabiyotida uziga xos urin tutadi. Uning «O’qituvchi», «Jen Eyr» kabi romanlari jahonning qator tillariga tarjima qilingan. Sharlotta Brontening “Jen Eyr” asari Angliya XIX asr urtalaridagi jamiyat hayotining real manzaralarini yaratgan bulsa-da asar arxitektonikasi germenevtik sharoitining ikkinchi bir qirrasi XVIII asr Angliya ma’rifatchilik adabiyotiga uyg’unlashib ketadi. Zotan, adiba uz romanida nafaqat inson fojiali taqdirining baxtga aylanishidagi real ijtimoiy ruhni, balki bunday baxtga erishish jarayonida insonning uzidan talab qilinadigan individual sifatlarni ham kursatib bera olgan. Jen Eyr talantli, san’at va adabiyotni tez va mukammal his qiladigan iste’dod sohibasigina emas, balki tirishqoq, mehnatkash, sabr-bardoshli, eng muhimi atrofdagilarni tug’ri tushunadigan, mehribon, g’amxur inson ham edi. Shu bois unga qancha zulm utkazganliklariga qaramasdan momosining farzandlarini og’ir kunlarda tashlab quymadi, ularga yordam qulini chuzdi. Ayniqsa, uzining orzusiga erishib ugay opa –singillarini topganida ular bilan uz baxtini bulishishga shoshildi. Sevgan kishisi mister Rochester nogiron bulib, kimsasiz og’ir ahvolda qolganida ham uni tashlab ketmadi, muhabbatiga sodiq qoldi. Unga farzandlar tug’ib berdi, uni baxtli insonga aylantirdi, jamiyatga qaytardi. Aynan mana shu fazilatlar uni yuqori tabaqa vakillari orasiga kirishi uchun pillapoya vazifasini o’tadi.

Har bir inson, o’quvchi Jen Eyr qissasi bilan oshno bo’lar ekan, unda baxt kaliti topish usullaridan birini o’rgangandek his qiladi o’zini. CHunki bu kitob ayol baxti kaliti sabr-toqat va baxtli hayot uchun kurashda, undan-da muhimrog’i esa, pokiza insoniy tuyg’ular, uzaro muhabbat va samimiy munosabatlarda ekanligini jonli misolda kursatib bera olgan. Angliya adabiyotidan olingan ijodkor va asar germenevtik sharoitini o’rganilishi uchun olingan misollar ijtimoiy ruhiy-psixologik kechinmalarning badiiy tafakkurning samarali talqinida o’ziga xos o’rni va ahamiyati borligini ko’rsatadi. Bayron asarlarida engilmas ruh, ruhiy ozodlikka bo’lgan muttasil intilish uning lirikasida leytmotiv bo’lgan hamda o’quvchi badiiy-estetik dunyosining katarsis orqali tovlanishiga imkon yaratgan. Agar Bayron biografiyasi va asarlarining komporativ tadqiqi lirikasi germenevtikasining shakllantirishdagi ruhiy-psixologik kechinmalarning kurashchanlik qirralarini ochib bergan bo’lsa, Sharlotta Brontening “Jen Eyr” romanida esa, aksincha, inson individual fazilatlarining real muhitdagi baxti kaliti individualizm bilan birlashganligini tasvirlangan. Badiiy matn germenetik tadqiqi real ijtimoiy muhit va individual shaxsning ruhiy-psixologik kechinmalari bilan chambarchas bog’liq. Jahon adabiyotida ma’rifatparvarlik asarlari g’oyasining germenevtik tahlili Biz yuqorida germenevtikaning badiiy til bilan bog’liq qirralari tadqiqi doirasida uning badiiy tafakkur shakllanishidagi imkoniyatlarini tahlil qildik. Germenevtik sharoitda asar matni arxitektonikasining sintezi orqali ijodkor etkazmoqchi bo’lgan g’oya turli poetik usullarda shakllanadi. Quyida biz aniq bir mavzuda yaratilgan asarlar misolida aynan shu germenevtik sharoitni tahlildan o’tkazamiz. Jahon adabiyotining o’ziga xos qirralarini qamrab olgan ma’rifatchilik adabiyoti asos –e’tibori bilan yangi-kapitalistik davr shaxsining individual psixologik obrazini yaratishga qaratilgan edi. XVII asr oxirlarida aristokrat

feodallar avvalda avlodlar osha hukm surib kelayotgan an’analarni buza boshladilar. Avvallari har bir mustaqil aristokrat o’z mulkini kichik bir davlat sifatida tasavvur qilgan. Unda yashovchi har bir kishining ijtimoiy –moddiy ahvolidan qat’iy nazar uning moddiy ta’minoti, xavfsizligi, ijtimoiy ehtiyojini ta’minlashni o’z majburiyati deb bilgan. U egallab turgan hududdagi dehqon, hunarmand, qarol uning shaxsiy mulki, binobarin, fuqarosi, uning ta’minotiga muhtoj shaxs hisoblangan. Feodal ularning xavfsizligi, moddiy va ijtimoiy ehtiyojlarini ta’minlashni o’z zimmasiga olgan bo’lsa, uning qaramog’idagi qarol, dehqon, hunarmand, chorakor va boshqa shaxslar uning uchun mehnat qilish, moddiy va ishlab chiqarish boyliklarii yaratishi lozim edi. Bunday sharoitda feodal va uning fuqarolari o’rtasida ishlab chiqarish munosabatlari, mahsulotlari, uy-joy, mol-mulk, mehnatga haq to’lash kabi o’zaro munosabatlar yo’lga qo’yilmagan edi. Feodal shaxsan o’zi xizmatidagi insonlarning hammasiga shaxsiy mulk sifatida qarar edi. Uning mulkidagi xizmatchi qarollar unga ham farzand, ham shaxsiy mulk sifatida baholangan. XVII-XVIII asrlarda yuz yillardan beri hukm surib kelayotgan bunday munosabatlar barham topa boshladi. Buning sabablari eng avvalo, feodalaristokratlar orasidagi buzilish, eski an’analardan voz kechish, ular orasida o’z mol-mulkini ortiqcha sarflash, ichki va tashqi nizolar natijasida kambag’allashuv, binobarin, ular hukmronlik qilayotgan hududda tirikchilik bilan mashg’ul odamlarning moddiy ahvoli og’irlashgani bilan ham bog’liq. Mamlakatda aholining zichlashuvi natijasida feodal-zodagonlar hududlari chegaradosh bo’lib qoldi. Har ikki hududdagi odamlar o’zaro muloqot tufayli joylardagi sharoitlardan xabardor bo’lishlari imkoniyati tug’ildi. Xizmatchi qarollar o’rtasidagi kommunikatsiya ularning bir hududdan ikkinchisiga yoki norozilik kuchaygan hollarda shaharga ko’chib ketishi uchun yo’l ochdi. Mamlakatdagi dehqonlar qo’zg’olonlari mana shunday tub siyosiy-ijtimoiy o’zgarishlar natijasida yuzaga kelgan. Eng muhimi, shaharga kelgan xizmatchiqarol, dehqon ish izlab hunarmand-ishbilarmon, hozirgi til bilan aytganda biznesmenlarning zavod- fabrikalariga erkin ishchi bo’lib yollanganlar.

YOki o’zlari ham turli ishlab chiqarish usullari: kosiblik, to’quvchilik, pazandalik va hokazo korxonalarini tashkillashtirishga uringanlar. Shu asnoda feodalizm munosabatlarining emirilishi kapitalistik ishlab chiqarish uchun shart-sharoit yaratdi, yoki aksincha. Har ikki holatda ham jamiyatda yangi –kapitalistik munosabatlarning shakllanishini aks ettira oladigan yangi zamon kishisi shakllana boshladi. XVIII asr Angliyasida bu jarayon boshqa Evropa mamlakatlaridagi holatga nisbatan zamon va ruhiy-psixologik, siyosiy-ijtimoiy paradigmalari bilan farqlanadi. Binobarin, inson ruhiy-psixologik, ijtimoiy-estetik qarashlarini yoritishga qaratilgan dastlabki asarlardan biri bo’lmish Daniel Defoning “Robinzon Kruzoning sarguzashtlari” asarida yangi davr kishisining ichki va tashqi dunyosi yangi-kapitalizm davri kishisi obrazi orqali ochib berildi. Robinzonning kimsasiz oroldagi hayoti, u olib borgan ishlar, uning ruhiy dunyosi psixologik manzaralari yangi davr kishisini orzu qilgan jamiyat a’zolari uchun panorama edi. Ular bu o’rinda yangi davr kishisi qanday yashashi kerak, degan savolga xuddi Robinzon Kruzodek mehnatsevar, ishchan, halol, to’g’riso’z, pok niyatli, sof qalbli, vijdonli, xudojo’y, o’rni kelsa o’z manfaatlarini har narsadan ustun qo’yadigan yaratuvchan, izlanuvchan, irodali, tirishqoq, umuman olganda, jamiki insoniy fazilatlarni o’zida mujassam qilgan odam bo’lishi kerak, deb javob berganlar. Defoning bu asari nazariyotchi olimlarning ilmiy musohabalari, mavhum g’oyalari, xayoliy iboralaridan farqli o’laroq yangi davr kishisining o’zini bor bo’yi-basti, ichki va tashqi dunyosi bilan ko’rsatib berdi. Ma’rifatchilikning asosida yotgan ratsionalizm har bir masalaga faqat va faqat aql, ong nuqtai nazaridan yondashuvni talab qiladi. Ongli yondashuv manfaatli yondashuvning o’zi demakdir. Inson ong orqali o’z manfaatini himoya qiladi. Biroq shaxsiy manfaat ijtimoiy manfaat bilan, tabiiyki, global manfaat bilan har doim ham mos kelavermaydi. Global manfaat, ijtimoiy manfaat insondan qurbonlik talab qiladi. O’z manfaatini qurbon qilib, jamiyat manfaati bilan yashash har qanday odamning ham imkoniyati darajasida emas. O’z manfaatini qurbon

qilish aqlli odamning ishi emas. Ammo aqlli odam o’z manfaati uchun ijtimoiy faoliyat olib borar va moddiy boyliklar yaratar ekan o’zi sezmagan holda jamiyat va umuman insoniyat manfaati uchun ham xizmat qiladi. Uning ichki va tashqi dunyosi mana shu manfaat yo’lidagi xizmatni qanday ado etishi bilan baholanadi. Shu vaqtga qadar yaratilgan didaktik asarlar ma’rifatparvar odamlarning mana shu ichki va tashqi dunyosining cheksiz qirralarini yoritishga, ularni omma e’tiboriga havola qilishga qaratilgan edi. Bunday ishlar eng avvalo ma’rifatparvarlik, ya’ni aholini o’qimishli qilish binobarida amalga oshirilishga mo’ljallangan edi. Shu bois ma’rifatparvarlikning ikkinchi muhim qirrasi savodxonlik masalasi bo’lgan. O’qimishli inson jamiyat hodisalariga ongli yondoshadi. Tarixiy, milliy-etnik, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy tafakkur asosida tabiat va jamiyat hodisalarini ongli baholaydi, deb hisoblangan. Ilm-fan taraqqiyoti jamiyat taraqqiyotining eng muhim bo’g’ini sifatida tan olingan. Kishi o’qish-o’rganish orqaligina jamiyatning etuk a’zosiga aylanishi bashorat qilingan. Badiiy adabiyotning, ijtimoiy-siyosiy, didaktik, estetik, ma’naviyat va boshqa sohalardagi barcha adabiyotlarning asosida aynan mana shu yangi davr kishisini ichki va tashqi dunyosini ochib berish, uning faoliyatiga doir cheksiz belgi va g’oyalarni kelajak avlodga kitob orqali tahlil qilib berishga qaratilgan. Tan olish lozimki, inson nafaqat ongli shaxs, balki u tabiiy mavjudot hamdir: ya’ni u bir tomondan ong, aql sohibi sifatida farishtalarga, nur olamiga yaqin tursa, jussasi, jismoniy ehtiyojlari bilan hayvonot olamiga yaqin turadi. Xuddi hayvonlardek sevinadi, sevadi, xafa bo’ladi, achinadi, g’am-g’ussa yoki shodlikka to’ladi, umuman, qator psixofiziologik jarayonlarni boshidan kechiradi. Psxofiziologik jarayonlar inson hayotininng asosiy mazmuniga aylangan hollarda inson romantik, sentimentalist bo’lib qoladi. Romantikasiz inson hayoti quruq, rangsiz, jozibasiz, turli ruhiy imkoniyatlardan mahrum bir tadrijiy mavjudlikka aylanadi. Inson xuddi hayvondek faqat o’z xirsi, nafsini qondirish uchungina dunyoga kelgandek tutadi o’zini. Ratsionalizmga asoslangan ma’rifatparvarlik realizmining ikkinchi qirrasi mana shunday mazmunsiz hayotga mahkum insonlar obrazini yaratishga qaratilgan

edi. Shu bois bu tipdagi adabiyot uzoq yashamadi. Tez orada odamlar o’z baxti faqatgina boylik, manfaatdorlik, xashamat va farovonlik bilangina chegaralangan emasligini tushunib etdilar. XVIII asr oxiridayoq inson ruhiy dunyosining yangi qirralarini izlashga qaratilgan sentimentalizm adabiyoti yuzaga keldi. Aqlli odamlar jamiyati boy va to’kin bo’lishi mumkin, biroq baxtli bo’la olmaydi. Odamning baxtli bo’lishi uchun uni hissiyot dunyosiga olib kirish kerak bo’lib qoldi: toki odamlar baxt nima ekanligini his qilsinlar. Azob, mashaqqat, kulfat, jabr-zulm, nochorlik, etishmovchilik insonni ruhan toblaydi. Inson ruhan etuk bo’lishi uchun, go’zallik va farovonlikning qadriga etishi uchun aynan yuqoridagi ijtimoiy-ruhiy kategoriyalarni boshdan kechirishi kerak edi. Romantik va sentimental asarlarning g’oyaviy xususiyatlari insonga orzudagi baxtni va’da qilar ekan, bu holatni aslo yoddan chiqarmaydi. Ma’rifatparvarlik asarlarining shakl, mazmun va g’oyaviy xususiyatlari tahlili shuni ko’rsatadiki, hayot qahramoni bunday asarlarda kundalik hayot domiga cho’mgan inson sifatida shu moment, shu davr tashvishi bilan yashaydi. Romantik insonni esa, kelajak baxti - hatto orzudagi baxt, ushalmas orzu bo’lsa ham hayotining mazmuniga aylanadi hamdv u ushalmas orzularni da’vati bilan sayohatga otlanadi. Jahon adabiyotshunosligi taraqqiyotida sayohatnoma va sarguzashtnoma janrida yaratilgan asarlar muhim o’rin tutadi. Gomer dostonlaridagi qahramonlar sayohatlari, sarguzashtlari hamda Sharq xalqlari dostonlari, mifologik asarlari tarkibida ham bu janr elementlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. O’zbek mumtoz adabiyotining shoh asari hisoblanmish «Xamsa», xususan, «Sab’ai sayyor» va «Saddi Iskandariy» dostonlarida bir tomondan qahramonlik elementlari ustunlik qilsa, ikkinchi tomondan ularning syujet chizig’ida sayohat va sarguzasht janridagi qissa va hikoyatlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Keyingi vaqtlarda qator tadqiqotlarda G’arbiy Evropa, xususan, Angliya adabiyotidagi bu janrda yaratilgan asarlarni o’zbek adabiyotidagi turdosh asarlarga qiyoslab o’rganishga e’tibor qaratilmoqda. Jahonshumul shuhratga ega bo’lgan

Daniel Defoning «Robinzon Kruzo» va Jonatan Sviftning «Gulliverning sayohatlari» asarlari tahlili asnosida XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi o’zbek ma’rifatparvarlik adabiyotining ma’lum qirralarini aniqlash mumkin. Ma’rifatparvarlik adabiyotining asosiy g’oyasi insoniylik jamiyatini ta’lim – tarbiya, insonning individual xususiyatlarini ommaga singdirish orqali jamiyatni mukammal qilishni targ’ib qilgan. Ma’rifatparvarlar, asosan, qomusiy bilim egalari bo’lib, insonning ma’naviy tarbiyasini jamiyatning eng muhim vazifasi hisoblaganlar. Ma’naviy tarbiya zamirida nafaqat insonni o’qimishli, ziyoli qilish, balki sabr - toqat, chidam, saxiylik, vafodorlik, mehribonlik, oqibat, oqko’ngillilik va umuman barcha insoniy fazilatlarni inson tabiatiga joylash va shu taxlitda jamiyat to’kinligini ta’minlash eng muhim vazifa hisoblangan. Ularning dunyoqarashiga muvofiq ozodlik, tenglik, birodarlik yuqoridagi fazilatlar natijasi o’laroq yuzaga keladi. Evropa ma’rifatparvarlari olim, faylasuf, yozuvchi va jamoat arbobi sifatida faoliyat yuritganlar. Ularning ichida Fransiyada Monteske, Didro, Volter, Russo, Germaniyada Shiller va Gyote, Angliyada Defo, Svift, Filding, Lokk kabilarining nomini tilga olish mumkin. Angliya ma’rifatparvarlik adabiyoti buyuk yozuvchilar avlodini etishtirib chiqardi. Ularning ijodiy faoliyati uch davrga bo’lib o’rganiladi: ilk, etuk va so’nggi ma’rifatlik davriga. Ilk ma’rifatparvarlik adabiyoti XVIII asrning 40-yillariga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrning eng taniqli namoyandalari Defo va Svift hisoblanadi. Etuk ma’rifatparvarlik esa, shu asrning 40-50- yillaridagi adabiyot bilan belgilanadi. Uning eng yirik namoyandalari Richardson, Filding, Smollett. So’nggi ma’rifatparvarlik adabiyoti g’oyalari (XVIII asrning 60-90-yillari) Stern va Goldsmit asarlarida o’z ifodasini topgan. Evropa adabiyotidagi ma’rifatparvarlik asarlari aksar hollarda sayohatnoma va sarguzashtnoma janrida namoyon bo’lgan. Binobarin, aynan sayohatnoma uzoq va noma’lum o’lkalarga Evropa ma’rifati va madaniyati g’oyalarini etkazishning eng samarali vositasi hisoblangan. Jahon adabiyotida sayohatnoma janrining yirik

rus adabiyotshunoslari tomonidan aniqlangan atributlari mavjud. Ularning ichida sayohatnoma asarlarining quyidagi turlari kuzatiladi: 1) tarixiy, real sayohatlar asosida yaratilgan sayohatnoma asarlar; 2) badiiy to’qima asosida yaratilgan sayohatnomalar Sayohatnoma asarlar real adabiy muhitda: 1) yo’l kundaligi (aynan sayohat kuzatuvi xulosalari sifatida); 2) dostonning tarkibiga kiritilgan qo’shimcha syujet; 4) ocherk; 5) erkin hikoya janrlarida shakllanishi mumkin. XVIII asr Evropa adabiyotida yaratilgan sayohatnomalar o’zlarida ma’rifatparvarlik g’oyalarini mujassam qilganliklari bilan ajralib turadilar. Xususan, Daniel Defoning 1719-21 yillarda nashr qilingan «Robinzon Kruzo sayohatlari» asari yangi jamiyat kishisini tarbiyalashning ko’rgazmali panoramasidan iborat bo’lgan. YOzuvchi asarda o’z qahramonini jamiyatdan tamomila ajratgan holda alohida oazisdagi yaratuvchilik faoliyatini ko’rsatib beradi. Bu o’rinda u yangi muhitda inson o’z ongi, aqli farosati, sabr – matonati, e’tiqodi, irodasi va yana qator insoniy fazilatlariga tayangan holda baxtli jamiyat yaratishi mumkin, deb hisoblaydi. Ma’rifatchilar inson kamolotida tarbiya rolini beqiyos oshirib ko’rsatish binobarida uning shaxsiy fazilatlarini unutmaydilar. Aqlli inson odamiylik, ezgulik, insonparvarlik, g’amxo’rlik, diyonatlilik, kamtarlik, mehnatsevarlik, poklik, halollik va chuqur diniy e’tiqod bilan yashaydi. Bunday fazilatlar inson xarakteriga ta’lim va tarbiya vositasida jo qilinadi. Dabdabali hayot, shuhrat, yuzaki obro’, razillik va qitmirlik, hasad kabi illatlar ilmu urfondan bexabar odamlarning ishi. Bunday odamlar tirikligida ochlik, muhtojlik, beobro’likka giriftor bo’lsalar, narigi dunyoda jahannam azobiga duchor bo’ladilar. Ma’rifatparvarlik adabiyotining g’oyasi inson tarbiyasi vositasida barkamol jamiyatni yaratish uchun aynan mana shu tamoyilga amal qilishdan iborat bo’lgan. Biroq ma’rifatchilar inson xarakteridagi muttasil o’zgarishlarni, tarbiyaning har doim ham insonga samarali ta’sir qila olmasligini, insonlarda tug’ma taqdir tamoyili ham borligini, eng muhimi, hissiyot-qalb harakatini hisobga olmaganlar. Real sharoit taqozosi bilan yuzaga keladigan inson psixofiziologik holati ularning

kuzatuv doirasidan chetda qolgan. Shu bois qator ma’rifatparvarlik asarlari ko’p hollarda insoniyat jamiyatining boshlang’ich fazasida turgan odamlar, toki ularning ongi va xarakteri hali jamiyatning illatlari bilan old tushuncha (predrassudka) vositasida bulg’anmagan joylarda qalamga olinadi. Aynan shu o’rinda Uilyam Bleykning «Bokiralik qo’shiqlari» va «Tajriba qo’shiqlari» to’plamlarini yodga olish muhim. XVIII asr G’arbiy Evropa adabiyotida yaratilgan sayohatnomalar asosan: a) sarguzasht – fantastika asosiga qurilgan badiiy sayohatnomalar; b) epistolyar roman - sayohatnomalar janrida yaratildi. Bunday asarlarda asosiy urg’u evropalik sayyohlarning uzoq, chekka va qoloq o’lkalardagi xalqqa ilmu ma’rifat etkazishi, ularning zulmatga to’la hayotiga zarracha bo’lsa - da nur olib kirishini tasvirlaydilar. Asar qahramonlari deyarli hamma o’rinda ijobiy fazilatlar sohibi sifatida gavdalanadi. Ularning qoloq o’lkalarda insonlar ongining taraqqiy topishi yo’lida ko’rsatgan xizmatlari hamda bu jarayonda yuz bergan sarguzashtlari bayon qilinadi. O’zbek adabiyotida sayohatnoma va sarguzashtnoma janrida alohida asarlar XIX asrning oxiri XX asr boshlarida yaratila boshlandi. Unga qadar bunday janr elementlari mumtoz adabiyot namunalarida yordamchi syujet sifatida namoyon bo’lgan. Navoiy «Xamsa» asari tarkibidagi «Farhod va Shirin», «Sab’ai sayyor» dostonlarida sayohat va sarguzashtlar katta o’rin tutadi. Biroq bu mavzularga bag’ishlangan alohida asarning dastlabki ijodkori Muqimiy bo’lib, u o’z «Sayohatnoma»lari bilan o’zbek adabiyotida yangi janrga asos soldi. Uning izdoshlari Furqat, Zavqiy va Ibrat kabilar sayohatnoma an’analarini davom ettirgan holda she’riy ocherk janrining taraqqiy topishiga xizmat qildilar. Bu asarlar she’riy usulda, barmoq vaznida yaratilib, muallif safar taassurotlarining qiziqarli bayonidan iborat bo’lgan. Ularda muallif asosan joylardagi odamlar hayoti, turmushi, ularning urf-odatlari, o’zaro munosabatlari va psixologiyasini chetdan turib kuzatayotgan sayyoh sifatida gavdalanadi. Asarning o’qimishli bo’lishi, tilini jozibali qilish maqsadida mualliflar satirik hajviyot usulidan ham keng foydalanganlar.

Safar ocherki tipidagi sayohatnomalar XIX asrning oxirida «Turkiston viloyati gazeti»da ko’plab uchraydi. Ularda Mirzo Buxoriyning Peterburg, Toshmuhammad Isamuhamedovning Parijga qilgan sayohat taassurotlari, shuningdek, Sattorxon Abdug’afforovning «Sayohatnoma»si, Furqat «Ahvolot»i, toshkentlik Orifxo’janing «Sayohatnoma» asarlari chop etilgan bo’lib, ular asosan sayohatchi tomonidan dunyoning yirik madaniy markazlarida olgan taassurotlari hamda ularning Turkiston o’lkasidagi hayotga qiyosiga bag’ishlangan. Bu kabi ocherklar real marshrutlar bo’yicha olib borilgan kuzatish esdaliklari hisoblanadi. Ularning jumlasiga 1910 yilda e’lon qilingan S. Aziziyning «Moskva va Peterburg sayohati xotiralari», M. Behbudiyning «Sayohat xotiralari», Avloniyning «Afg’on sayohati», CHo’lponning «Yo’l esdaliklari» kabi asarlarni kiritish mumkin. CHet o’lkalarga qilingan sayohatlar, taassurot va xotiralar asnosida yaratilgan ocherklar va boshqa asarlarning eng muhim qirralari ularning o’sha o’lkalarda ko’rgan va bilgan sivilizatsiya natijalari hayratlaridan iborat. O’z vatanlarida zulmatda qolgan xalqning og’ir turmushidan afsus chekadilar. Xalq, yurt boshida turgan noqobil insonlarning antigumanistik, millat manfatiga zid qilmishlarini qoralaydilar hamda yorug’likka chiqish yo’lini ilmda, ta’lim va tarbiyada deb hisoblaydilar. Bu turkum asarlarda asosiy e’tibor vatandoshlarimizning o’zlari borgan va ko’rgan joylaridagi safar taassurotlari asosida Turkistondagi ta’lim va tarbiya tizimini o’zgartirishga nisbatan bildirgan fikrlari, qolaversa, vatan va millat ravnaqi uchun qayg’urgan inson sifatidagi mulohazalari keltirilgan. Turkiston zaminida yaratilgan asarlar Evropa sayohatnomalaridan farqli ravishda chetdan vatan uchun, xalq uchun yangilik, ilmu urfon va madaniyat namunalarini keltirishga qaratilgan. Ma’rifatparvarlik asarlari tahlili shuni ko’rsatadiki, Evropa sayohatnomalari uzoq va qoloq o’lkalarga qilingan sayohatda joylarga evropaliklar tomonidan keltirilgan sivilizatsiya namunalari haqida hikoya qilinsa, o’zbek ma’rifatparvarlari aksincha, taraqqiy topgan o’lkalardagi madaniyat va ilm-fan natijalarini o’z yurtida joriy qilinishini targ’ib qilganlar. Har ikki holatda ham ma’rifatparvarlik asarlari g’oyalari xalq uchun millat taraqqiyoti uchun ijobiy rol o’ynagan. Ijtimoiy hayot tasviriga bag’ishlangan

adabiy asar sifatida ma’lum bir estetik ahamiyatga ega bo’lgan. Bunday asarlarning keng tarqalishi va o’qimishli bo’lishi ularning sodda, ravon va jozibali tilga insho qilinganligi bilan izohlanadi. Sharq adabiyotida erkin she’r va badiiy til YAngi davrda Sharq va G’arb adabiyotining qator qirralari umumlashib ketdi. Kommunikatsiyaning kuchaygani bois adabiy aloqalar umuminsoniy xarakterga ega bo’lib qoldi. Madaniyat va adabiyot namunalari Er yuzining barcha nuqtalarida deyarli teng vaqt oralig’ida istilohga kiritila boshlandi. YUqorida Evropa adabiyoti namunalarida germenevtik sharoitning shakllanishi tahlil qilingan bo’lsa, Sharq adabiyotida bu jarayonning mislsiz imkoniyatlari mavjudligi hech kimga sir emas. Musulmon sharqi adabiyoti ko’p tomonlari bilan, xususan, ko’hnaligi va romantik o’ziga xosligi bilan jahon adabiyotida ayri o’rin egallaydi. Bu adabiyotning asosiy adabiy turi she’riyat – lirika bo’lgan. Uzoq asrlar davomida aruz nafaqat sharq lirikasida, balki eposda ham hukmronlik qildi. Renessans davrida Evropada zamonaviy adabiyotning shakllanishi XIX – XX asrlarda jahon adabiyotining juda ko’p qirralarini umumiylashtirdi. Bu hol butun sharq xalqlari, shu jumladan aruz vatani hisoblangan arab mamlakatlarida ham yangi shakl, yangi mazmundagi adabiyotning vujudga kelishi uchun turtki bo’ldi. XX asr insoniyat tarixida buyuk o’zgarishlar yasadi. Uning shiddatli urushlari (ikki jahon urushi), iqtisodiy integratsiyasi, ilm-fan sohasidagi buyuk kashfiyotlari hamda eng muhimi ulkan texnikaviy – industurial qurilishi yagona butun jahon umuminsoniy hayot tarzini, san’at, madaniyat birligini yaratdiki, undan hech bir xalq, hech bir millat chetda qolmadi. Misr arab she’riyati umumarab adabiyotining bir uzviy bo’lagi sifatida qaysidir bir tomonlari bilan Osiyo yaqin sharqi adabiyotiga, hududiy belgilari bilan esa Afrika adabiyotiga dahldor. Misr adabiyoti XX asrda boshqa sharq musulmon adabiyotlari kabi ulkan o’zgarishlarni boshidan kechirdi. Aytish mumkinki, Misr adabiyoti arab mamlakatlari adabiyoti ichida birinchilardan bo’lib Evropaga yuz

tutdi. XX asr boshlarida yuzaga kelgan «YAngi she’r» harakati, uning g’oyaviy - shakliy xususiyatlarini tahlil qilish ham aynan shu holdan darak beradi. Bu harakat natijasida Misr adabiyotida yangi adabiy oqimlar, xususan, «Devon», «Apollon» kabi adabiy maktablar tashkil topdi. XX asr Misr adabiyotida yuzaga kelgan «YAngi she’r» yoki «Erkin she’r» harakatida asosiy urg’u dekorativ arxitektonikasi erkin vazndan iborat lirikaga berildi. YA’ni she’rlar erkin vaznda yozildi. Erkin she’rning eng muhim badiiy, g’oyaviy va til xususiyatlari aruz qobiqlariga o’ralib qolgan an’anaviy qasidabozlik, shaklbozlik yoki an’anaviy mavzubozlikdan tubdan farq qiladigan yangi asarlar bitishdan iborat bo’ldi. YAngi, erkin she’r mavjud ijtimoiy – siyosiy muhitni, zamon bashariyati psixologiyasida yuz bergan o’zgarishlarni, yangiliklarni ochiq, aniq, ravshan hamda eng muhimi yaqqol aks ettira oladi. Badiiy adabiyotning, she’riyatning eng muhim quroli tasviriylik bo’lgani holda ta’kidlash lozimki, tasviriylikdan ham muhim bo’lgan holat bu - quroldan qanday foydalanishda, she’rda qo’llanadigan arxitektonika samaradorligini ta’minlay olishidan iboratdir. Kimdir eski usulda, eski qobiqda siyqasi chiqqan so’z va uslublar takrori bilan, boshqalar esa, yangi, chaqnoq, kishi etiborini jalb qiluvchi so’z va shakllar bilan foydalanadi. Badiiy adabiyot ijodiyligining original germenevtik mezoni ham aynan shunda ko’rinadi. Shoir (ijodkor) o’zining yangi uslub, yangi so’zi, yangi fikri bilan yangi g’oya, yangi dunyoqarash yaratadi, insonning tashqi olamni bilishida, uni ongli qabul qilishida – gneseologiyada, uning mantiqini anglab etishida – logikada yangilik yaratadi. Buning uchun u asar arxitektonikasida til xususiyatlarini shakllantirish uchun turli ijodiy metod, badiiy – tasviriy vositalardan foydalanadi. «YAngi she’r» harakati asar arxitektonikasini o’zgartirish orqali yangi mazmun, yangi g’oya va umuman yangi germenevtik munosabatlarga asos solganligi bilan Misr adabiyotida tub burilish yasadi. Misr yangi – erkin she’r harakatining shakllanishi va taraqqiy topishida taraqqiyparvar shoirlar qatorida Amal Dunqul ijodining muhim ahamiyatini alohida qayd qilish zarur. Amal Dunqul XX asr Misr adabiyotining taniqli namoyandasi, erkin she’r harakatining faol a’zolaridan biri. U o’z ijodiy faoliyati

davomida «Zarqa al – YAmama» (1969), «Bo’lib o’tgan voqeaga sharh» (1971), «Oyning qatl qilinishi» (1974), «Bo’lajak ahd» (1975), «Murosaga kelma» (1979), «8 - raqamli xona varaqlari» (1981), «To’la asarlar to’plami» (1985) kitoblarini e’lon qildi. She’rlarining mavzular ko’lami keng, xususan, falsafiy, ijtimoiy – siyosiy, tinchlik, vatanparvarlik, muhabbat, shahar hayoti va o’lim mavzulariga murojaat qilgan. Badiiy vositalarning, ayniqsa, poeziya tilining juda nozikligi va yorqinligi, “nuktadonlik”. YA’ni chiroyli fikrni yorqin va nozie shaklda ifoda eta bilish – G’arb va ayniqsa, Sharq poeziyasidagi romantik tafakkurning eng muhim talablari va yutuqlaridandir. She’rlarning originalligi tahlili borasida shoirning germenevtik sharoitda badiiy tildan foydalanish mahorati xususida xulosa chiqarish mumkin. Amal Dunqul o’z fikrini ifodalash jarayonida asar tilida tushuncha va g’oyani umumlashtirishga erisha olgan. Mana o’tiribman umidsiz bunda Varaq - varaq bo’lib uziladi taqvimdan umrim. Uzilgan bu varaqlar Xotira ko’lida suzib yuradi. Bu misralarda dunyo foniyligi, uning o’tkinchiligi g’oyasi vaqt me’yori – taqvim bilan berilgan. Taqvim uziladi, yirtiladi, binobarin, yo’q bo’ladi, demak inson umri ham taqvim kabi ko’rinmas varaqlardan iborat. Varaqlar chegaralangan. Demak, hech narsa abadiy emas, degan g’oya varaq tushunchasiga singdirilgan. Boshqa bir o’rinda shoir vaqt o’lchovini tabiiy hodisa tushunchasi bilan ifodalaydi. YOmg’ir dunyoni, insonni, uning qalbini yuvadi, yomg’ir o’tkinchi, ammo sadoqat abadiy. Boshqacha aytganda yana o’sha vaqt tushunchasi, uning o’tkinchiligi yomg’ir bilan berilgan bo’lsa, abadiylik esa vafo g’oyasi bilan ifoda topmoqda. Yomg’ir yog’adi, Yomg’ir tinadi. Yomg’ir yog’adi, Yomg’ir tinadi. Lekin qalbim seni Hamon kutadi. Vaqt tushunchasining fano, o’tkinchilik g’oyasi bilan uyg’unlashuviga Amal Dunqulning yana quyidagi misralarini misol qilish mumkin: Katta shahardagi odamlar go’yo vaqt singari

To’xtamaydilar, Kechikmaydilar, CHalg’imaydilar Mexanizmlar, mexanizmlar, mexanizmlar. Bu misralarda shoir falsafiy mavzudan chetga chiqib ijtimoiy muammo – inson va kundalik hayot muammosiga qo’l urgan. Odamlar tirikchilik tashvishida temir soatning millariga bo’ysunadilar va o’zlari uning mexanizmiga aylanib qoladilar, inson – bu mexanizm, degan g’oya singdirilgan she’rga. Qator she’rlarida shoir ijtimoiy, kundalik turmush tashvishi tushunchasini dunyo o’tkinchiligi tushunchasi bilan qorishtirgani holda baxt va baxtsizlik g’oyasini topishga intiladi: Do’stim! Qalbim to’lgan dardu alamga Tong ham otdi, siypamadi bu subhidam maxzun yuzimni Rizqim izlab shahardan chiqdim, Qanoat suviga botirib rizqu ro’zimni. CHo’ntakda chaqa bilan tushdan so’ng qaytdim. Yo’l ustida choyimni ichib YAmattirdim poyabzalimni. Nard o’ynadim, goh men, gohida do’stim irg’itadi tosh Bir soat o’ynaymiz yoki undan ko’p, O’n marta o’ynaymiz yoki yigirma. Kuldim do’stim aytgan ahmoqlar haqidagi afsonadan Semiz tilanchining ko’zidagi yoshidan. Yoki boshqa misralarda Amal Dunqul vatanparvarlik g’oyasini obraz holati bilan, obraz tili bilan in’ikos ettiradi. Tiriklik uni doimo ozodlikka undaydi. Inson borki, u ozod, erkin yashash istagi bilan yonadi. Faqatgina o’lim uni mahv etishi mumkin. Qullar ozodligi uchun kurashgan Spartak tilidan shoir shu misralarni bitadi: Erta tongda xochga mixlanganman men. E voh, boshlarimni eggandir o’lim, CHunki tiriklikda uni hech egmagandim.

Vatanparvarlik, vatan ozodligi inson, ruh ozodligi bilan hamohang. Faqat ruhan ozodlikni his qilgan odamgina vatan ozodligi baxtini his qila oladi. Ona–Vatanni sevish, uning go’zalliklarini original o’xshatishlar bilan kuylash ham vatanparvarlikning bir belgisi. Vatandagi har bir holat she’r misralarida, so’zlarida jaranglaydi, o’ziga xos sado beradi. Ziynatli nutq, go’zal so’z o’yinlari inson ruhida vatan go’zalligining yangi, hali o’quvchi ko’zi bilan ilg’anmagan, fahmi bilan anglab etilmagan qirralarini ochib beradi. Shoir o’z tasavvuridagi vatanni tasvirlar ekan, she’r zamiriga ona tuproqqa nisbatan chuqur muhabbat hissisini singdiradi, o’quvchida ona tuproq bilan shu tuproqda yashovchi inson ona bilan farzand kabi bir jism ekanligi haqidagi hissiyotni mukammallashtiradi. Erta tongda keng dalalar osha borardim, Menga o’rgatganlar, bu – ona Misr. Har tomonga sochilgan urug’dek, U bizga etkazib berdi: otamni, uyimizni, o’chog’imizni, parrandalarni va mevalarni, hattoki oyni. U qumg’onimiz to’ldirgan suvdir, Tungi suhbatlarda ichgan choyimiz, U fasllar almashuvi, U limondir hamda tunlar men qidirgan onam ko’kragi, U qo’shiqlar kuylaydigan go’zal quticha. U mendirman, Men esa udir. Amal Dunqul she’rlarining badiiyati haqida uning go’zal va betakror o’xshatishlari bilan fikr yuritish mumkin. Ona Vatanni undagi butun jonli va jonsiz narsalar bilan qiyoslash borasida shoir shunday xulosaga keladiki, aytilgan narsalarning hammasi uning o’zi, ya’ni shu tuproq farzandi bo’lgan inson, bas, shunday ekan, Misr, ya’ni ona vatan bu – shoir, insonning o’zi demakdir. Badiiy tilning yana bir muhim xususiyatlaridan biri bu – sarkazm, oksyumoron orqali bir fikrni ifodalash orqasida umuman boshqa fikrni nazarda tutish. Yoki biror – bir g’oyani kinoya orqali ifodalash. Amal Dunqulning quyidagi

she’rida vatanparvarlik, ozodlik g’oyalari oksyumoron orqali beriladi: Osilgan isyonchiga tashlang nazarni Sizlar ham ertaga undek bo’lasiz! Xotinlarni quching bu erda – yo’l o’rtasida Sizlar ham shu erda halok bo’lasiz. Vidolashmay xotinimni tashlab keldim men, Agar sizlar uning qo’lida qoldirgan go’dagimni ko’rsangiz Tiz cho’kishni o’rgating unga! Tiz cho’kishni o’rgating so’zsiz! Baxtli olam haqida orzu qilmanglar, CHunki o’lgan qirol ortidan Albatta, keladi yangi bir qirol. O’lgan isyonkorlar ortidan esa Befoydadir hech g’am chekmanglar, Behudaga ko’z yosh to’kmanglar. Amal Dunqul ijodining ma’lum qirralarini XX asar o’zbek adabiyoti namunalari bilan qiyoslash mumkin. YUqoridagi misollarda erkin she’r yoki aniqrog’i erkin vazn shoirga badiiy - tasviriy vositalarni erkin qo’llash orqali asar arxitektonikasining original tizimida germenevtika, etuk g’oya tilini yaratishga xizmat qilganini ko’rdik. Badiiy epitetlar («qumg’onimiz to’ldirgan suv», «ichgan choyimiz», «jilg’a», «go’zal quticha», «limon») o’zlarining originalligi bilan o’quvchida emotsionallik hosil qila oladi, shoir g’oyasining ta’sirchanligini oshiradi. Erkin vazndagi bu imkoniyatlarni G’afur G’ulom, Hamid Olimjon asarlari misolida tahlil qilinganda yuqoridagi ekspressivlikning ta’sirchanligini qiyoslash orqali aniqlash mumkin bo’ladi. Xususan, vatan – ona, xalq - ota epitetli birikmasining o’zini ham G’ofur G’ulom ta’sirchanlikni oshirish uchun sifatlayapti. Sen etim emassan, Tinchlan jigarim. Quyoshdek mehribon Vataning - onang.

Zaminday vazminu mehnatkash, mushfiq Istagan narsangni tayyorlaguvchi xalq bor- otang bor. Vatanni onaga qiyoslash yoki xalqni otaga o’xshatishlar doimiy epitetlar, ammo «quyoshday mehribon», «zaminday vazmin» kabi epietlar o’zlarining yangi, emotsionalligi bilan ajralib turadi. Bu erda G’afur G’ulom insonparvarlik g’oyasini vatan, xalq tushunchalariga mahorat bilan singdira olgan. Hamid Olimjon o’zining erkin vaznda yozilgan «Baxtlar vodiysi» she’rida vatanparvarlik g’oyasini, ona Vatanni tabiat, borliq tushunchalari bilan uyg’unlashtirish orqali ifodalaydi. Ufqimizning xirslarini o’ziga tortgan, Elkasiga tarix bilmas g’alaba ortgan Ulug’ yo’lda toliqmasdan tez kelayotgan baxmal qirlar, keng bo’shliqlar, paxtazor erlar ko’m – ko’k. Yuqorida G’afur G’ulom vatanni «ona», xalqni «ota» ma’nolarida ajratgan bo’lsa, Hamid Olimjon bu she’rda «vatan», «xalq» tushunchalarini yaxlitlashtirgan. Keltirilgan barcha epitetlarni vatan uchun ham, shu vatanning fuqarolari uchun ham teng ma’noda qo’llash mumkin. Aynan shu hol doimiy epitetni badiiy epitetga aylantira olgan va asarning muvaffaqiyatini ta’minlagan. Erkin vazn, epitetlar iste’molidagi gradatsiya she’r arxitektonikasining mukammal germenevtik semantik tovlanishi uchun imkoniyat yaratgan. Keltirilgan qisqa tahlil shuni ko’rsatadiki, XX asr boshlarida Misr adabiyotida yuzaga kelgan «erkin she’r» harakati she’riyatda aruzdan farqli o’laroq erkin vaznda she’r yozishga asoslangan. Erkin she’r harakatining faol ishtirokchilaridan biri Amal Dunqul o’zining erkin vazndagi asarlarida badiiy matn germenevtikasini mukammal o’zlashtirgan holda badiiy til imkoniyatlaridan foydalanib, yuksak g’oyaviy, badiiy etuk asarlar yaratgan. Shoirning badiiy til imkoniyatlaridan ijodiy foydalana olish mahorati, g’oya tili bilan shakl tilini uyg’unlashtira olishi she’rlarining badiiy qimmatini oshirgan. Amal Dunqul lirikasining, badiiy tilining ma’lum qirralari XX asr o’zbek she’riyati bilan uyg’un keladi. Uning she’rlarida vatan, ona-yurt tushunchasi realistik manzaralarda, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon kabi erkin vaznda sara asarlar yaratgan shoirlar vatan manzaralarini tasvirlashda romantik tasvir orqali

yangi, original so’zlar va original tushuncha, g’oyalar topa olishga erishgan. Badiiy asar umumbashariy, umuminsoniy g’oyalarii ifodalar ekan, uning yaratilish jarayoni hududiy, milliy belgilaridan farqli o’laroq bir xil kechadi. Inson o’z g’oyasini shakllantirishda badiiy - tasviriy vositalardan har qanday sharoitda bir xil foydalanadi. Bulardan ko’rinib turibdiki, badiiy asarning ommaviylik xususiyati millat va mamlakat tanlamaydi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida // O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

Похожие

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Ertaklarda real voqelikni badiiy aks ettirish mezonlari

Badiiy til Obrazli til Ta`sirdor til Qisqa va ravon til Ma`nodor va siqiq til Xalqchil til Sodda buyoqdor til

Germenevtika va poetika

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi