Germenevtika va poetika - Литература - Рефераты

Germenevtika va poetika

Загружено в:

22.09.2023

Скачано:

0

Размер:

165 KB

Germenevtika va poetika Reja: 1. Badiiy asarning germenevtik tahlili mezonlari 2. Hayot haqiqati va ijodiy metod 3. Poetik vositalarning badiiy g’oya shakllantirish imkoniyatlari 4. Lirik asarlarda g’oyaning germenevtik tavsifi 5. Germenevtik tahlil va adabiy tanqid

Badiiy asarning germenevtik tahlili mezonlari XIX asr oxirlarida alohida fan sifatida shakllana boshlagan germenevtika dastlab eramizning boshlarida Bibliya matnlari g’oyaviy rang-barangligini aniqlash uchun qo’llanilgan. YAngi davrga kelib uning bevosita adabiy matnlarni o’rganishiga jalb qilinishi ustida tajribalar o’tkazila boshlandi. Shleyermaxer, Shpet, uning ortidan Xirsh kabi olimlar germenevtik tadqiqotning nazariy me’yorlarini bevosita adabiy matnlarga nisbatan ishlab chiqdilar. O’zbek adabiyotshunosligida bu metod XX asrning 90- yillaridan e’tiboran keng qo’llanila boshlandi. Germenevtik metodning dastlabki variantlari qadimiy matnlarni talqin qilishga qaratilgani bois bizda ham bu metoddan eski adabiyotning matniy munosabatlarini aniqlash borasida foydalanildi. A. Erkinov Navoiyning “Xamsa” asari turli matnlarini o’rganish borasida germenevtik tadqiqot olib bordi. Keyinchalik (2010 yilda) falsafiy germenevtika borasida nomzodlik dissertatsiyasi yoqlandi. Professor H. Boltaboev germenevtik metod haqidagi o’z mulohazalarini “Jahon adabiyoti” jurnalidagi maqolasida izhor qildi. Mavzu va mohiyatning beqiyos kengligi qarshisida bu tadqiqotlar ummondan tomchi ham emas. Zotan badiiy adabiyotni yangi usullarda o’rganish zaruriyati kun tartibida turgan dolzarb muammo ekan, germenevtik metodning taraqqiy topishi alohida e’tibor va diqqat talab qilishi tabiiydir. Germenevtik tadqiqotlar doirasi avvalo matnni ratsional o’rganishni qamrab olgan, uni tushunish, ya’ni aql bilan qamrab olishdan iborat edi. Demak, matn tushunilar ekan, uning barcha g’oyaviy yoki emotsional tomonlarini ilg’ab olish mumkin bo’lar ekan, demak matn tugallangan fikr, deb hisoblangan o’sha davrlarda. Keyinchalik bu xulosa “matn fenomonologiyasi” deb nom olgan Gusserl boshchiligidagi germenevtik oqim tarafdorlari tomonidan inkor qilinadi. Ularning fikricha, matnni hissiy tushunish germenevtikada ustunlik qilgani holda aqliy- materialistik tushunishga qarshi turadi. Aqliy tushunish borliqni nisbiy anglab etgan vositalar yoki boshqacha qilib aytganda so’z vositasida ifodalangan dunyoni izohlashga qodir, xolos.

Borliqning, umuman Alloh tomonidan yaratilgan dunyoning nomukammalligi ham shundaki, biz hali uning juda ko’p tomonlarini his qilgan holda anglab eta olmaymiz. Materialistlar anglanmagan dunyoni tan olmasliklari mumkin, biroq uni bizning ongimiz, umuman insoniyat mentalitetidan tashqarida mavjud ekanligini inkor qilib bo’lmaydi. Germenevtik sharoitda aql bilan anglangan yoki qalb bilan his qilingan borliq ajratiladi. Aqli etgan odam ong bilan ilg’angan voqea hodisalarni nomlaydi yoki aniqrog’i tilga kiritadi. Biroq qalban his qilingan dunyo - borliq, voqea - hodisalarining hammasi ham nomlanavermaydi. Ularni nomlash uchun ularni tushunish - insoniyat dunyosining ongiga kiritish kerak. His qilish darajasi turli odamlarda turlicha kechar ekan, uning darajasini kommunikatsiya orqali aniqlash mumkin. Kommunikatsiya bu - fakat axborot etkazishdan iborat emas, balki uning zamirida ulkan voqea- hodisalarni o’zaro tushunishning ulkan silsilasi yotadi. Kommunikatsiya bu - ikki odamning jonli muloqotidan tortib, ming yil avval yaratilgan kitob mutolaasi orqali muallifning o’quvchi bilan “tillashuvi”ni ham qamrab oladi. Binobarin, kommunikatsiyalarning shakli va turi cheksiz ekan, ikki yoki undan ortiq insonning matn orqali “so’zlashuvi” ham germenevtik metodning cheksiz paradigmalarini yaratadi. Amerikalik olimlar, xususan, Xirsh va uning tarafdorlari matn qismlarini asosan ikki nuqtai: semiotik va arxeologik nazardan o’rganishni tavsiya qiladilar. Birinchisida so’zlarning hozirgi tilda mavjud ma’nolari ishtirok etsa, ikkinchisida so’zning eng birinchi ma’nosiga intilish borasida uning insoniyat ratsional fikrlashi borasidagi dinamikasi kuzatiladi. Masalan, hozirda “oqsoqol” istilohi “mahalla fuqarolar yig’ini raisi” ma’nosida qo’llaniladi. O’zi aslida oqsoqol deb o’zbeklarda yoshi o’tgan, soch- soqoli oqargan, katta yoshdagi erkaklarni aytishar edi. Oqsoqollar el - yurt boshida turib, to’y - hasham va boshqa marosimlarni boshqarganlar. Bu so’zning arxeologik ma’nosi tahlilida uni forscha “mo’ysafid” so’zining kalka tarjimasiga mos kelishiga e’tibor qarataylik. Mo’ysafidlar aslida Misr

fir’avnlari saroyida davlat maslahatchisi sifatida faoliyat yuritishgan. Davlat maslahatchisining fuqarolar oldidagi obro’sini ta’minlash maqsadida ularga soch - soqolini oqqa bo’yab yurish tavsiya qilingan. Bu istiloh lavozim nomi sifatida fors tiliga qabul qilinganidan so’ng o’zgarishga uchraganligi tabiiy. Uning “maslahatchi”, “marosim boshqaruvchi” ma’nolari ham fors tilida saqlangan. Xuddi shu holda turkiy tillarga ham kirib kelgan. Hozirda oqsoqol so’zi modallashgan holda umuman lavozim ma’nosini anglata boshladi. Bu so’zdagi “soqol” qismi ham o’z ma’nosini yo’qotgan bo’lib, umuman oqsoqol deb, yoshi va jinsidan qat’iy nazar mahalla fuqarolar yig’ini raisiga nisbatan qo’llana boshlandi. Biroq antik davrdagi Misr fir’avnlari saroyidagi “maslahatchi”, “ish boshqaruvchi” ma’nosi so’zning ma’no paradigmalari zamirida mavjud. YAna bir so’zning arxeologik ma’nosiga e’tibor qarataylik. Turkiy tillar va ularning shevalarida “bobo”, “buva”, «momo», “buvi”, “ona”, “oyi”, “opa”, “aba”, “anna”, “acha”, “apa” shaklida yaqin qarindoshlikini anglatuvchi so’zlar mavjud. Bu so’zlar asrlar davomida turkiy tillarda deyarli bir ma’noda qo’llanib kelinmokda. Ularning barchasi yagona “bobo” so’zining ma’no va shakl paradigmalari ekanligi haqida avval ham aytilgan. Ruscha papa, mama, inglizcha faze, maze, forscha padar, modar va hakazolar ham shu so’zning variantlaridir. Arab tilida “ota - ona” ma’nosida volid so’zining qo’llanilishi “bobo” va “momo” so’zlarining xam yagona shakl va ma’nodan o’sib chiqqanligini bildiradi. So’zning birlamchi shakl va ma’nosini topishga intilish hamda uni topish orqali asar g’oyasini shakllantirish arxeologik metodning asosini tashkil qiladi. Zamonaviy germenevtik metodning global va individual usullarining ajratilishi so’z, jumla va matn ma’nosini transformatsiya qilish orqali amalga oshiriladi. Transformatsiya matn qismlari (so’z, jumla, abzats) ning turli shakllarda bosh va yordamchi ma’nolarini kengaytirish yoki toraytirish hamda semantik- stilistik paradigmalarini aniqlash orqali shakllantiriladi. Shoir yoki ijodkorning asarga kiritgan har bir so’z, jumla va matni transformatsiya qilinishi mumkin. Bu xuddi elektr tokining kuchlanish quvvatlarini pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga tushirilishini eslatadi. Bizga esa uning butun insoniyat taqdiri, jamiyat,

binobarin, global muammolarni echish, kashf qilish imkoniyatlarini ochish darajasini aniqlash kerak. Bu borada biz global germenevtikaga yuz buramiz va matn transformatsiyasini ijod qilamiz. Binobarin, global germenevtika individual inson taqdirini globallashtirar ekan bir bo’lak siqiq voqelikni umum fazoviy voqelikka ko’chiradi. Bu borada Erning Kristi o’zining “Modernizm” deb nomlangan maqolasida shunday yozadi: “Poeziya voqelikka taqlid qilish emas yoki u voqelikning tavsifi ham emas, poeziya- o’z- o’zicha voqelikdir, voqelik bo’lganda ham amaldagi voqelikdan ortiqroq darajada voqelikdir. Unda jo’nlik pardasini bir chekkaga surib qo’yib, bizning ongimizning “voqelik” bilan muloqatga kirishmog’iga yordam beradigan “himoya mexanizmi”ning xatti- harakatini namoyish qilishga intilish tajassum topgandir. YAxshi asar kitobxon shuurida portlaydigan siqiq voqelikdir”. Global germenevtika mana shunday siqiq voqelikning portlashi orqali yuzaga keladigan ulkan samoviy voqelikdir. Endi yuqoridagi misolni global germenevtika tahliliga e’tibor beraylik. Yuqoridagi Hamid Olimjondan olingan misolda Derazamning oldida bir tup, O’rik oppoq bo’lib gulladi. Jumlasidagi birinchi so’z deraza - butun voqelikni idrok qila oladigan insonning o’zi. Bir tup o’rik esa, uning butun orzu- istak, o’y- xayoli, fasl ramzi, o’rik gullari ularni kelajakda buyuk ishlarni bajarish orqali amalga oshishi uchun ishora. Germenevtik transformatsiya adabiyotda badiiy tafakkur shakllanish jarayonining ajralmas qismi. Transformatsiya jarayoni lingvistik vositalarning ifoda imkoniyatlari bilan bog’liq. Biroq, milliy mentalitet, insoniy mentalitet transformatsiya paradigmatik imkoniyatlarining muttasil dinamikasini ta’minlaydi. Germenevtikaning maqsadi va vazifasi matnni to’g’ri tushunish metodini yaratish. Har bir asar matni tugallangan voqelik - bu bir tomondan, ikkinchi tomondan bu- ulkan samoviy voqelikning bir qismiki, yangi voqeliklarga yo’l ochadi. Matnda ham borliq, ham individual inson yotadi. Matnni o’zlashtirish jarayonida uni

to’g’ri tushunish uchun germenevtik metodning qonuniyatlarini mukammal egallash zarur. So’z gapda so’zligini yo’qotadi, binobarin, har bir asar, matn o’ziga xos dunyo. Dvigatel o’zining ichki qonunlari bilan yashagani kabi matn ham o’z arxitektonikasi orqali borlig’ini namoyon qiladi. Asarning tugallangan matnida har bir so’z, har bir belgi umumiy g’oyaning uzviy qismi, uni olib tashlab ham, almashtirib ham bo’lmaydi. Hatto eng kichik matn bo’lmish aforizm va frazemalarning matni ham hattoki o’z arxitektonik butunligi bilan farqlanadi. “Tomchida quyosh aksi” deganlaridek, har bir matn, o’rni kelsa har bir so’z transformatsiya orqali ulkan ijtimoiy g’oyalarni yaratishga qodir. Lirikaning umumbashariy tabiati haqida Belinskiy shunday yozadi: “Buyuk shoir o’zi haqida, o’z meni haqida gapirarkan, umum haqida - insoniyat haqida so’zlaydi, zotan insoniyatga xos hamma narsa uning tabiatida mavjuddir. Shuning uchun ham har bir kishi shoirning hasratida o’z hasratini, uning qalbida o’z qalbini topib oladi, uning qiyofasida esa faqat shoirni emas, balki insonni, o’z bashariy birodarini ko’radi”. Germenevtika bu - vujud ichki vulqonlari natijasida toshga chiqayotgan qudrat silsilasining holatlari, qirralariga nom berish demakdir. Musiqa – inson ruhiy, botiniy dunyosi holatlari, harakatlarining ovozi, sasi. Ovoz, sas notalarini nomlash she’riyat, poetikaning vazifasidir. Germenevtika nom olgan elementlarning ma’no qirralarini ochish vositasida ikkinchi to’lqin ichki bo’hronlar partiyasiga yo’l ochadi. Keyingisi yana keyingisiga yo’l beradi. Bu ruhiy kashfiyotlar tizimi cheksiz davom etaveradi. Biroq har bir partiya ruhiy to’lqinlar inson tasavvur dunyosini, olamni ruhiy o’zlashtirish imkoniyatlarini yangi bosqichga olib chiqadi. Binobarin, inson oldida dunyoning yangi ranglarini kashf qiladi. Antik adabiyotdagi mifologik tafakkur o’rta asrlarda realistik manzaralarda, yangi davrda esa romantizm va realistik tasvir usulining chatishgan mezonlarini shakllantirdi. XIX asr adabiyotida bosh planga ko’tarilgan hol bu - inson ichki dunyosining poetik tasviri edi. Inson ichki dunyosining individual qirralarini

topish, uning yangi shtrixlarini kashf qilish, binobarin, ijtimoiy psixologiyaning yangi-yangi tamoyillarini shakllantirish badiiy adabiyot, badiiy tafakkurning faqatgina falsafiy - estetik hodisa holatini istisno qildi. Kommunikatsiyaning kuchayishi yangi badiiy asarlar bilan birga, yangi adabiy qarashlarning ham o’zlashtirilishida hududiy to’siqlarni olib tashladi. Shu o’rinda texnologiya sohasidagi inqilobning ham o’rni va ahamiyati buyuk. Odamlar kompyuter, mobil aloqa vositalari orqali qisqa muddatlarda borliqning turli chekkasida yuz bergan, berayotgan yoki hattoki yuz berishi mumkin bo’lgan yangilikdan xabardor bo’lish imkoniyatiga ega bo’lib qoldilar. Imkoniyatlarning kengayishi inson ongi, tafakkuri, badiiy-estetik qarashida ulkan o’zgarishlar yasadi. Natijada odamlar borliqqa, hayotga, jamiyatga tamomila yangi ko’z, yangi nigoh bilan qaray boshladilar. Avvallari inson mentalitetida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy faktor bosh rol o’ynagan bo’lsa, endilikda inson ichki dunyosi, individual psixologiya, uning qalb manzaralarini o’rganish, shu orqali borliqning, jamiyatning yangi ranglarini kashf qilish muhimroq bo’lib qoldi. Badiiy asarning ham san’at namunasi, ham ijtimoiy – estetik ong namunasi sifatidagi imkoniyatidan foydalangan holda jamiyat psixologiyasining yangi ranglarini topish, yaratish va shakllantirish borasidagi imkoniyatlari germenevtikaning ahamiyatini oshirib yubordi. Badiiy matn tahlili orqali inson asarda aks etgan hayot manzarasini o’zi imkoniyati darajasida o’z mentalitetiga muvofiq shaklda qabul qilishi mumkin. YUqoridagilarning mujassami sifatida aytish lozimki, germenevtika asar arxitektonikasi orqali o’z ichki qonuniyatlari bilan o’ziga xos dunyo, g’oya tashiyotgan matnni tushunish, uning g’oya spektrlarini aniqlaydigan metoddir. Hayot haqiqati va ijodiy metod Poetika real hayotni mavhumlashtirish mobaynida hayot haqiqatining ma’lum elementlarini o’zida mujassam qilib borishi zarur, aks holda u sun’iy bir matoga aylanadi hamda o’zining ahamiyatini yo’qotadi. Badiiy adabiyot olamida eng

muhim muammolardan biri bu- tasvirlanayotgan voqea-hodisalarning ma’lum makon va zamonda shakllanishini belgilash muammosi. Vaholanki, bundanda muhimrog’i tasvirlangan voqea-hodisaning ma’lum sikl va maydondagi geometrik progressini anglab etish. Biz quyida badiiy asarni san’at sifatida inson borlig’idagi abstrakt kuch va qudratini hamda bu kuch – qudratning inson tarbiyasi uchun naqadar ahamiyatli nuqtalarini belgilashga harakat qilamiz. Buning uchun tasavvurda aks etadigan voqea-hodisalarning san’at namunasi sifatidagi o’zligini tushunib etishga intilamiz hamda buning barobarida ularning makon va zamondagi hissiy (sentimental) dunyosini tahlil qilamiz. Sentimentalizm badiiy adabiyot san’ati, aniqrog’i umuman san’at dunyosining borlig’i, chunki san’at borliqni faqatgina hissiyot, tasavvur bilan qabul qiladi, tasavvur bilan yaratadi, tasavvur bilan o’zgartiradi. Bas shunday ekan, san’at dunyosida inson tasavvur bilan yashaydi, tasavvurning negizi esa, hissiyot, borliqni hissiy anglab etishdir, bu holat esa– sentimentalizm. Sentimentalizmning eng muhim fakti uning zaminida makon va zamonning yo’qolishi binobarida, dunyodagi mavjud ruhiy yoki biz faqat tasavvurdagina yarat oladigan holatlarning abadiyligi va tengligini tushunishdan iborat. Borliqdagi voqea-hodisalar paradigmasi faqatgina san’atdan iboratdir. Hech qaysi inson yoki mavjudot o’zining qanday ishlarga qodir eanligini to’laqonli tushunib etmagan. Inson ruhidagi muttasil tovlanishlar ham borliqning hali kashf etilmagan nuqtalaridan dalolat beradi. Sentimentalizm adabiyotida borliqni anglab etish germenevtik metodda amalga oshiriladi. Badiiy asarda realistik manzaralarni to’g’ri baholay olish muhim o’rin tutadi. Jahon adabiyotshunosligida ijodiy metod orqali badiiy haqiqatni tushunib etish jarayonida tadqiqotchi har doim ham haqqoniy yo’nalishni ilg’ab ololmaydi. Ulug’ rus yozuvchisi L. Tolstoy Shekspir asarlarini tahlil qilar ekan muallifning hayotiy haqiqat ifodasiga nihoyatda befarq munosabatda bo’lganlikda ayblaydi. Ayniqsa, «Qirol Lir» tragediyasidagi badiiy tasvir va hayot haqiqatining o’zaro nomutanosibligi uni hayratga soladi.

“Qirol Lir” dramasida ishtirok etuvchi shaxslar zohiran chindan ham tevaraklarini qurshab olgan dunyo bilan ziddiyatga kirishadilar va unga qarshi kurash olib boradilar. Ammo ularning kurashi voqealarning tabiiy oqimidan va ishtirokchi shaxslar xarakteridan kelib chiqmaydi, balki mutlaqo muallifning ixtiyori bilan belgilanadi. Shuning uchun ham kitobxon tasavvurida voqealar xuddi hayotda, haqiqatdagi kabi taassurot qoldira olmaydi. Holbuki, bu san’atning asosiy shartini tashkil qiladi. Hokimiyatdan voz kechmoq uchun Lirning hech qanday asosi ham, bahonasi ham yo’q. Xuddi shuningdek, bir umr qizlari bilan birga yashab kelib, katta qizlarining gapiga ishonmoq va kenjasining rostgo’y gapiga ishonmaslik uchun uning farosati noqis bo’lishi kerak (uzoq yillar hokimiyatni boshqargan davlat arbobi sifatida Qirol Lirning bu kabi farosatsizligi odamni hayratga soladi). Holbuki, uning boshiga tushadigan hamma fojianing boshlang’ich nuqtasi ham shu erda. Realistik asar voqealari bayonida muallifning hayotiy haqiqatdan kelib chiqqan holda syujet liniyasini yaratishi birinchi talab. Bu - aksioma. Xuddi shuningdek, asarni o’qimishli (yoki dramatik asarni tomoshabin ehtirosini qo’zg’ata oladigan darajada ta’sirchan) qilish maqsadida muallif hayotiy haqiqatning idrokka muvofiq holatlarni ehtirosli hissiyot bilan qorishtiradi. Tolstoy “Qirol Lir” dramasining ratsional tahlilini amalga oshirar ekan, unda muallif asar asosiga qo’ygan inson tabiatidagi ehtirosli munosabat mavjud ekanligini unutadi. Ko’pincha ehtiros aql - farosatdan ustunlik qiladi. Inson hayotining eng muhim nuqtalarida kechirilmas xatolarga yo’l qo’yadi. Ko’pincha bu hol ham boshga, aqlga emas, balki qalbga tayanib ish ko’rilganida yuz beradi. Shekspir Qirol Lir obrazida mehribon, rahmdil ota siymosini yaratmoqchi edi. Buning uchun badiiy ijodning muhim vositasi badiiy to’qimadan unumli foydalanishga intildi. Asarda inson fojeasining ta’sirchan va qaqshatuvchi nuqtalarini topish uchun grotesk ham zarur edi. Badiiy to’qima har doim ham hayotiy haqiqat talabi bilan moslashavermaydi. Chunki badiiy ijodning ta’sirchanligi darajasi talabi shunga asoslanadi. Muallif kitobxon yoki tomoshabin

ehtirosini qo’zg’atish, uning sezgi a’zolarida kuchli taassurot qoldirish uchun voqealarning fojeaviy nuqtalarini ataylab bo’rttiradi: aqlli odamlarni ahmoqqa, jasurlarni qo’rqoqqa, mehribonlarni shafqatsizga aylantiradi. Tolstoy o’z fikrini tasdiqlash uchun syujet epizodlarini qiyoslaydi: Lirning qizlariga va Glosterning o’g’illariga munosabati bir xil ekani, har ikkala munosabat ham atayin to’qib chiqarilganini va hodisalarning tabiiy voqeadan kelib chiqmaganini yanada kuchliroq his etishimizga imkon beradi. Asarning boshidan oxirigacha Lir keksa xizmatkori Kentni taniy olmaydi. Bu ham g’ayritabiiy. Uning ham atayin to’qilgani o’z - o’zidan ko’rinib turibdi. Tadqiqotchi yana bir muhim nuqtada badiiy tafakkurning germenevtik imkoniyatlarini noto’g’ri baholaydi. Vaholanki, global germenevtikada voqealar tasodif emas, ular vaqt strelkasining istalgan bo’g’inida yuz berishi yoki takrorlanishi mumkin. Badiiy adabiyotning umr boqiyligi talablaridan yana biri ham aynan shu nuqtani topa bilishda yoki to’g’ri aniqlashda. 1 Zotan muallif o’z asari syujeti orqali eng avvalo o’quvchi ehtirosini qo’zg’atish uchun tayyorlar ekan voqealarning tizimi bilan qiziqmaydi. Tolstoy yozadi: Shekspir dramalarida shaxslar zamon va makonga mutlaqo nomuvofiq tarzda yashaydilar, o’ylaydilar, gapiradilar va harakat qiladilar. “Qirol Lir” ning voqealari Iso tavalludidan 800 yil avval sodir bo’lgan, holbuki, drama ishtirokchilari faqat o’rta asrlardagina bo’lishi mumkin bo’lgan sharoitga solib qo’yilgan: dramada qirollar, gersoglar, janoblar, saroy ayonlari, dvoryanlar, fermerlar, zobitlar, askarlar, yuziga niqob tortgan ritsarlar va boshqalar harakat qiladi. 2 Tolstoy Shekspir personajlari harakatidagi sun’iylikni qayd qilar ekan, asosiy e’tiborni xarakterni yorqin ifodalashi mumkin bo’lgan individual ishga qaratadi. Uning nazarida Shekspir qahramonlarini individuallashtiradigan til uning dramalarida aks etmagan. U quyidagicha yozadi: “Har gal Shekspirning istalgan biror dramasini o’qiy boshlashim bilanoq, shu zahoti bir narsaga ishonch hosil qilardim: Shekspirda xarakterlar tasvirining asosiy, balki yagona vositasi bo’lmasa edi, “til” yo’q bo’lar

edi, ya’ni hech qaysi shaxs o’zining tili bilan so’zlamas edi. Shekspirda bu yo’q. Shekspirda hech qaysi shaxs o’zining tilida gapirmaydi, balki hamma vaqt jimjimador, g’ayritabiiy til bilan, hech qachon o’zgarmaydigan bir shekspirona til bilan gapiradi. Bunaqa tilda tasvirlangan shaxslarning hech qaysisi gapira olmas edigina emas, balki hech qachon hech qanday jonli odam gapirishi mumkin ham emasdi. Gapirganda hammalari mutlaqo bir tilda gapirishadi. Edgar o’zini jinnilikka solib qanday aljirasa, masxaraboz ham xuddi shunday gapiradi. Bir odamning nutqini bemalol boshqa odamga olib bersa ham bo’laveradi. Nutqiga qarab gapirayotgan odamning kim ekanligini sira ham bilib bo’lmaydi. Shekspirdagi shaxs gapiradigan tilda maboda farq bo’lsa, bu shaxslar o’rtasidagi farq emas, balki ular uchun gapiruvchi Shekspir nutqidagi uslubiy farqdir. Shunday qilib, dramada til xarakter yaratishning asosiy vositasidir, ammo Shekspirda aynan ana shu jonli shaxslarning tili yo’q». Uyg’onish davri adabiyoti Evropada klassitsizm adabiyoti uchun zamin hozirladi. Antik adabiyotdagi yuqori uslubdagi xarakter, til vositalari hamda buyuk insonparvarlik, vatanparvarlik g’oyalari ifodasi ko’pincha asar personajlarining bir xil xarakteri, binobarin bir xil nutq uslublarini talab qilar edi. Bizningcha Shekspir ham har qancha reallikka intilmasin shu an’anani chetlab o’ta olmagan. Shu bois uning qahramonlari ham klassik stildagi balandparvoz nutqda antik davr adabiyoti qahramonlariga ergashgan. Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan O’rta asrlar Angliyasi uchun teatr yagona jonli nutq ommalashadigan joy bo’lgan. Balki shuning uchun muallif o’z asarlari tili bilan ommaga murojaat qilish orqali buyuk insonparvarlik g’oyalar yoki individual mentalitet namoyishiga intilgan bo’lishi mumkin. Umuman olganda, Shekspir qahramonlarining tilidagi parallelizmni davr ruhi talabi bilan izohlash mumkin (xuddi antik adabiyot davri singari). Zotan, aynan shunday asar, shunday ruh o’sha davr ommasining ehtiyojini, mentalitetini ifodalagan. O’quvchi (tomoshabin) aynan shunday nutqqa ehtiyoj sezgan. Tolstoy o’zi tan olganidek, “xarakter tasvirida Shekspirni zo’r mahorat egasi deb hisoblashning

sababi shundaki, Shekspirda haqiqatan ham jihat bor- bu jihat Shekspirning tuyg’ular harakatini ifodalagan sahnalarini yaxshi tasvirlay bilishida ko’rinadi”. Shekspir o’z qahramonlarini har qancha g’ayritabiiy vaziyatlarga solib qo’ymasin, ularni har qancha o’zlariga mos kelmaydigan tilda gapirishga majbur qilmasin, bu qahramonlar har qancha kuchsiz bo’lmasin, tuyg’ular harakati – ularning kattalashuvi, o’zgarishi, ko’pgina ziddiyatli tuyg’ularning bir- biriga qo’shilib ketishi ba’zi bir sahnalarda ko’pincha to’g’ri va kuchli ifodalanadi. O’zi aktyor va zakovatli inson bo’lgan Shekspir nafaqat nutq bilan, balki xitoblar, xatti- harakatlar, so’zlarni takrorlash bilan ham ishtirokchi shaxslar qalbidagi tuyg’ular holatini va o’zgarishini ifodalay bilgan. Shekspirda hamma narsa bo’rttirib berilgan - xatti - harakatlar bo’rttirilgan, ularning oqibati bo’rttirilgan, ishtirok etuvchi shaxslarning nutqi bo’rttirilgan. Bu va boshqa poetik vositalar Shekspirning davr va jamiyat ruhini to’g’ri belgilay olganini hamda asar g’oyasini o’quvchi kitobxon uchun yorqin va jozibador qilish uchun ko’pincha turli usullarga murojaat qilish orqali amalga oshirishini ko’rsatadi. Poetik vositalarning badiiy g’oya shakllantirish imkoniyatlari Badiiy tafakkur orqali borliq ranglarini uqish va o’qish usul va uslublari behisob. Bu borada Evropa adabiyotshunoslarining tadqiqotlari e’tiborga sazovor. Badiiy g’oya yaratish jarayonida muallifning tip, xarakter va obrazning paradigmatik imkoniyatlaridan foydalanish mahorati germenevtik sharoitni to’g’ri belgilash imkoniyatini yaratib, bu hodisa ko’plab tadqiqotlarning markazida turgan. Jon Golsuorsining “Adabiyotda xarakter yaratish” deb nomlangan asarida germenevtik sharoit vositasida adabiy obrazning individual qirralarini tushunish tamoyillari ko’rsatib berilgan. Asarda Shekspir, Servantes, Dyuma asarlari misolida ijodkorning xarakter yaratish imkoniyatlari ochib berilar ekan tadqiqotchi, inson ichki va tashqi qiyofasini yaratishning poetik tamoyillarini

shakllantirish borasida e’tiborli fikrlarini bildiradi. U yozadi: «Biografda (bu o’rinda ijodkor “biograf” nomi bilan yuritilgan) bizni hammadan ortiq qoyil qoldiradigan narsa – uning g’ayratidir; u zo’r g’ayrat bilan tarix qo’rg’onlaridan juda katta qimmatga ega bo’lgan mayda - chuydalarni kavlab oladi. Bu mayda - chuydalar esa skeletga yopishtirilganda esa obraz yaraladi. Qahramonning qayta yaratilgan obrazi hamisha u yoki bu darajada biograf shaxsiyatining ranglariga bo’yalgan bo’ladi. Ammo biograf shaxsiyatining ranglari qahramonning tabiiy ranglarini qancha kam o’zgartirsa, erishilgan natija shuncha yuksak bo’ladi. Biografning vazifasi allaqachon mavjud bo’lgan skeletga jism va qon ato qilishdir. Biograf o’z qahramonining oyog’ini maymoqroq qo’yishi, uni uch - to’rtta tishidan mahrum qilishi, umurtqasini sal egikroq qilib qo’yishi mumkin, biroq u qahramonning asosiy shakl - shamoyilini saqlab qolishga majbur. O’zining ishida u faktlardan tashkil topgan allanechuk ustunga tayanadi va uning bu ishi badiiy adabiyotda xarakter yaratishdan ko’ra tasviriy san’atdagi portret yaratishga yaqinroq turadi. Shunday qilib, biograf skeletni yorug’ dunyoga olib chiqadi, uni artib changlardan tozalaydi, derazasi shamolga qaragan ustaxonasiga qo’yadi. Shundan keyin uni muskul, go’sht, pay va teri bilan qoplashga kirishadi, bu ish bitganidan keyin esa, o’zining estetik tuyg’usiga yoki odob tuyg’usiga tayanib uni kiyintiradi. Tabiiyki, estetik tuyg’u bilan odob tuyg’usi hamma vaqt ham aynan bir narsa bo’lavermaydi. Tikuvchi sifatidagi o’z xulosalarini u son - sanoqsiz hujjatlardan yoxud bu hujjatlarning mavjud emasligidan keltirib chiqaradi va anglash qiyin emaski, uning xizmatida ong osti tuyg’usiga qaraganda onglilik beqiyos darajada katta rol o’ynaydi. Biograf bilan romannavis o’rtasidagi ikkinchi muhim tafovut ayni ana shu holda ko’rinadi. Biograf boshidan oxirigacha qilayotgan ishini ongi bilan nazorat qilib boradi, romannavis (ya’ni romantik) ongli ravishda o’zini ong osti tuyg’usining chaqinlari ixtiyoriga topshiradi». Sahna yozuvchilarni individual shaxslardan ko’ra ko’proq tiplar yaratishga da’vat qiladi. Ehtimolki, bu qoidadan eng favqulodda istisno - Folstafdir. Bu ajoyib qariya, osiy banda biz uchun alohida olingan bir inson, xolos, biz uni inson tabiatining hech qaysi qirrasi bilan bog’lamaymiz. Holbuki, Lirni o’ta jazavadorlik bilan, Otelloni

rashk bilan, ledi Makbetni kuchli iroda va narsalarning farqiga bormaslik bilan, Gamletni esa xayolparastlik va dudmallik bilan bog’laymiz. Folstaf ko’p jihatdan roman obraziga o’xshab ketadi. Shekspir uni yaratar ekan, o’z ijod parisiga ulkan erk bergan va bu bilan yurakdan lazzatlangan, uning lazzati esa juz’iy o’zgarishlar bilan bizga ham o’tgan. Bu o’rinda u to’la ravishda ong osti tuyg’usiga bo’ysungan: yo’naltiruvchi fikr yo’q yoki u ko’zimizdan yashirin. Gamletning tipikligi insonda shubha tug’diradi. Adabiy an’ana uchun u Don Kixotning ziddi deb hisoblanadi: biri xayolparast, ikkinchisi sarishta ritsar, biri - fikr odami, ikkinchisi - harakat kishisi. Ammo bunday qulay qarama- qarshi qo’yishni dramaning matni ko’tara olarmikan? Gamlet shunday bir obrazdirki, unda dramaturg xuddi romannavisga o’xshab o’zini devonavash bir tarzda introspektiv metod quchog’iga tashlaydi, u salkam to’laligicha ong osti tuyg’usiga tobe bo’ladi, u esa muallifni lahzalik kayfiyatini ifoda qilishga xizmat qiladi. Biografik qissa poetikasi va mundarijasi xususida yozar ekan, Irving Stoun quyidagi misralarni qalamga oladi: Agar istiora yordamida fikrimizni bildirmoq istasak, bu janrning asarlari aysbergga o’xshagan tarzda qurilmog’i shart ya’ni uning o’ndan bir qismi adabiyot ummonining sathida, o’ndan to’qqiz qismi esa suv ostida bo’lmog’i kerak. Agar muallif qog’ozga tushirganiga qaraganda dilida o’n barobar ko’proq narsa bilmasa, uning kitobi bag’oyat bemaza bo’lib bo’lib chiqadi, 1 negaki u qog’ozga tushirmay qoldirgan o’ndan to’qqiz qism yaxlit va bir butun asar yaratish imkoniyatini beradi, unga muayyan xushbo’y hid bag’ishlaydi. Ayni ilg’ab olish mumkin bo’lgan shu hid kitobxonning o’zini erkin va engil his qilishga majbur qildi. Irving Stoun ikkinchi bir o’rinda biografik qissa yozish tamoyillarini shakllantirar ekan, quyidagilarni o’zi uchun qoida qilib belgilaydi: 1. Voqealar tasvirida dramatik ruhni kuchaytir. 2. Dialoglar ko’p bo’lsin. 3. Hamma ishtirokchi shaxslarni jonlantir. 4. Latifa va hazil – mutoyibadan keng foydalan. Yana shu o’rinda o’zi uchun “Mangu xotin” kitobini yozish jarayonida 62 moddali talab ishlab chiqqanini yozadi. YUqoridagi qoida hamda kitob yozish

uchun belgilangan moddalar badiiy asarda muallif qo’llayotgan psixologik maneraning nazariy asoslarini yaratar ekan, ikkinchi bir tomondan ularda o’quvchi anglashi zarur bo’lgan asar g’oyasining skeletiga ishora ham mavjud. Agar realist voqealarni hikoya qilib bersa, modern san’atkor voqealarni qanday hikoya qilib berayotganini hikoya qilib beradi. Modernizmdan keyingi davr san’atkori ortiq voqealarni hikoya qilmaydi, balki ulardan parchalar keltiradi xolos. YOzuvchi yaratgan asar individual shaxs ichki dunyosining aksi ekanligini ta’kidlar ekan Aleksandr Genis yozadi: “So’nggi yillarda o’qib chiqqanlarim orasida eng yaxshilarini ajratar ekanman, dastavval Kafka kundaliklarining to’la nashrini, Shvarsning “Telefon kitobi”ni eslayman, lekin ulardan ham avval Oleshaning “Vidolashuv kitobi” degan ajnabiy asarini tilga olishni istar edim. Unda adib syujetning mustahkam istehkomidan o’zini xolos etib, shunday bir erkni janr uchun yo’l ochadiki, bu janr poeziya bilan nasr o’rtasidagi, hujjat bilan to’qima, falsafa bilan avtobiografiya, aktuallik bilan mangulik o’rtasidagi chegaraga xotima berishga qodirdir. Bunday “qorishiq” adabiyot, zotdor arab arg’umog’iday qonining tozaligi bilan, begona narsa aralashmagani bilan ajralib turadi. Uni na o’z so’zlaring bilan aytib berib bo’ladi, na boshqa san’at tiliga ko’chirish mumkin. O’z qobig’iga o’ralib olgan so’z san’ati o’z bag’rida shunday bir noyob narsani asrab qoladiki, bu narsani qalbakilashtirib bo’lmaydi. U dastxatga o’xshash betakror adib ovozidir. Hamma narsadan ham ko’ra bizga shu ovoz qadrli, bugun bizni ko’proq asarning noyobligi emas, balki ijodkor shaxsining noyobligi hayajonga soladi. Eng barkamol muxtasarlik, matnning eng oliy darajada ma’nodorligi- uslubiy vosita emas, konstruktiv usuldir. Bu g’arb hikmatlariga xos muxtasarlik emas - g’arb hikmatlarida ko’p so’zlar bilan mumkin bo’lgan fikrni kam so’zlar bilan aytishadi. Bu - yaponlarning tankasi va kokkusining muxtasarligidirki, unda olam haqidagi tasavvur berilmaydi, balki olamning o’zi yangidan yaratiladi-qo’yiladi. Mendelshtam o’z zamonasi uchun hayron qolarlik darajadagi ziyraklik bilan shunday yozgan edi: “Atomistik san’atning sevimli shakli bo’lmish tanka miniatyuraday emas, unda ko’lam yo’q, chunki unda harakat

yo’q. U dunyoga hech qanday munosabatda bo’lmaydi, chunki uning o’zi dunyodir”. Sharq she’riyati voqelikni ko’z o’ngimizda mana men degandek yaqqol ko’rsatib beradi va uni bir lahzada idrok etishga imkon beradi. Mohiyatan bu she’riyat zabonsiz ish tutishni o’rganib olgan. Sharq she’riyatida begona voqeliklar uchun ramziy narsalar yo’q. Tevarak atrofdagi buyumlardan olingan tabiiy taassurot istioralar ummoniga cho’mib yo’q bo’lib ketmaydi. Aksincha, buyuk shoirning nigohi ostida yiriklashadi, uyushadi. Bir narsa boshqa narsa bilan taqqoslanmaydi. Balki ular natyumortdagidek yonma- yon turadilar. Ularni sababiy - natijaviy aloqalar emas, assotsiativ aloqalar birlashtirib turadi, bu esa she’rga “elpig’ich kabi ochilishga” imkon beradi. So’zlar yana qaytadan buyumga aylanib qoladi - she’rda bu buyumlar dekoratsiyaday xizmat qiladi. Istiora buyumni so’zga aylantirish, so’zni esa ramzga aylantirishdir. Ammo Sharq she’riyatida buyum so’zga aylantirilmaydi, u ham g’oya, ham istiora, ham ramz sifatida xizmat qiladi. Istioralar she’riyatda dunyoni bir - biriga bog’laydi. Buyumlar va tuyg’ular o’rtasida so’z bilan ifoda qilib bo’lmaydigan aloqani faqat shunday belgilay olishi mumkin. Shoir tilga ko’chmagan narsa haqida gapirmaydi, balki ifodalab bo’lmaydigan narsani tilga olmay shunday qoldiradi-yu, faqat unga ishora qiladi, xolos. Amerika sinologi Stiven Ouen G’arbda Sharq estetikasining eng yaxshi talqinchilaridan biri hisoblanadi. U yozadi: “Xitoy she’riyati derazaga o’xshaydi - olisdan qorong’i ko’rinadi, yaqindan esa yorishib ketadi. Xitoy she’riyatining qahramonlari- tovushlar va soyalardir. Ular bizni shoirning “g’oyib bo’lgan manbasi” sari etaklaydilar.” O’z davrida Platon yo’qlikdan borliqqa o’tishni tug’diradigan hamma narsani ijod deb atagan edi. Ijod nafaqat borliqni yaratadi, tug’diradi, balki yangi borliqni yaratishni ham kashf qiladi. Badiiy tafakkur yangi poetik ranglar orqali dunyoni kashf qilish, binobarin, yangi dunyoni yaratish demakdir. Biroq uni uqish va o’qish uchun xam alohidaa tayyorganlik zarur.

Lirik asarlarda g’oyaning germenevtik tavsifi Badiiy matnning turli talqinlari orqali badiiy tafakkur qirralarini ochib berish va bu borada e’tiborga olinishi lozim b u lgan matnning lingvopoetik qirralari adabiy germenevtikani shakllantirishda muhim o’rin tutadi. So’z badiiy matnda g’oyaga aylanadi, aniqrog’i g’oya tashiydi. “So’zning lingvistik interpretatsiyasi asosida mazmun yotsa, so’zning pragmatik tafsiri asosiga ma’no qo’yiladiki, kommunikativ-pragmatik sharoit parametrlariga muvofiq hamda o’zaro tushunish darajalarida ma’no-mohiyat g’oyasi muhim rol o’ynaydi. Shu bois “gapda (bu o’rinda matn ma’nosida) so’z so’zligini yo’qotadi”-degan mashhur metamorfoza yaraladi.” Germenevtik tahlilda hisobga olinishi lozim bo’lgan holat shundan iboratki, biz dunyoni til orqali, aniqrog’i so’z orqali qabul qilganimizda ratsional tushunishga erishamiz. Uni biz hissiyot orqali qabul qilganimizda qalb bilan sezamiz. Tushunmoq va sezmoq shu o’rinda dunyoni-borliqni qabul qilishning turli usullari hisoblanadi. Tushunib etish-eshitish, ko’rish, o’qish kabilar bilan bog’liq bo’lgani holda barcha tashqi sezgi organlari orqali qabul qilish ham tushunishning bir shakli hisoblanadi. His qilishda esa, tushunishdan farqli o’laroq insonning barcha ijtimoiy va biologik faktorlari qatnashadi. Ichki tuyg’u, tajriba, qobiliyat, milliy, ijtimoiy mentalitet, bilim saviyasi va boshqa barcha biologik va ijtimoiy imkoniyatlar uning o’zlashtirish aspektlari ichida yotadi. Xalq tilidagi oddiy suzlar badiiy tilda mavzu va mohiyat, shuningdek, uslub va g’oya y u nalishida motivlashadi. Badiiy asarning muvaffaqiyatini ta’minlashda motiv matnning original arxitektonikasiga asoslanadi. Motivlashmoq shundan iboratki, suz mavzu, mohiyat, g’oya va uslub talabi natijasida yangi, ba’zi urinlarda uzining birlamchi ma’nosiga mos kelmaydigan k u chma ma’nolar kasb etishi yoki badiiyat talabi bilan shakl uzgarishiga uchrashi demakdir. Motiv fransuzcha suz b u lib, «melodiya», «xirgoyi» ma’nolarini anglatgan. Badiiy asar syujeti, mazmuni va g’oyasini anglab etishga xizmat qiladigan mayda detallar

motiv vazifasini utagan. Hozirda bu termin badiiy asar yaratilishi uchun asos bulgan g’oya yoki voqea-hodisalarning umumiy nomi sifatida q u llanadi. Lirik asarda suzning motivlashuvi uning eng muhim poetik xususiyati hisoblanadi. Motivlashuv g’oya talabi bilan suzning shaklida ham uz aksini topishi mumkin. Xususan, ayrim ijtimoiy guruhlar ayrim suzlarni turli shakl va ma’noda, uz tabiatiga mos ravishda qullaydilar. Masalan, rus tilida dengizchilar «michman»ning k u pligini «michmani» deb emas (adabiy shakliga muvofiq ravishda), balki «michmana» deyishadi va bu shakl faqat dengizchilar tilidagina uchraydi. Shuningdek, mumtoz adabiyotda va hozirgi zamon she’riyatining aruz vaznlaridagi janrlarida «kuz » urnida «chashm», «kuz yoshi » urnida «ashk», «soch» urnida «zulf» va boshqalarning q u llanishi ham poetik talab bilan badiiy motivlashish natijasidir. Suzlardagi motivlashuv uning texnik va jonli ma’nolari urtasida ham paydo b u ladi. Boshqa til bilan aytilganda badiiy tilda suzlar doimo motivlashgan buladi. Ya’ni, matn mazmunidan kelib chiqqan holda har bir so’z yangi, original ma’no, original shakl kasb etadi; matnning arxitektonik shakl paradigmalari ham ma’noning kengayishiga yordam beradi. Suz shakli doimo motivlashish uchun manba bula oladi. Masalan «keldingizmi» suzini «keldingizmu» shaklida talaffuz qilish unga poetik-emotsional buyoq baxsh etadi. Motivlashish bu – suzning boshqa bir suzga tobe b u lishi demakdir. Badiiy asarda inson (u qaysi millat vakili yoki qanday vazifa egasi, umuman kim b u lishidan qat’iy nazar) ruhiy olamining paradigmalari ochib beriladi. Albatta, bu urinda ijodkor «men»i obrazlarga singib ketadi, asarda. Shu bois kup hollarda obrazlar ruhiy holati muallif ruhiy holati bilan tenglashtiriladi. Biroq bu hol badiiy asarning individuallashgan ratsional munosabatining natijasidir. Ijodkor qator obrazlar vositasida asar yaratar ekan, ularga prototiplarning xususiyatlarini kiritmasdan iloji yuq. Shu bois shoir «men»i chegaralanadi, u umumiy, kupchilik olomon nutqining kuzatuvchisiga aylanar ekan, ularning turli-tuman qalb manzaralarini ochib berishi lozim buladi.

Ijodkor obrazli, tasviriy til qullash jarayonida uz fikrlarini uxshatishlar, obrazlar bilan ifodalaydi, bu borada yangi, qandaydir niqobli til yaratadi, ya’ni uzining «men»ida tug’ilgan fikrlarni tamomila boshqa-boshqa voqea-hodisa ifodasida shakllantiradi. Asarning badiiyligini ta’minlovchi vosita ham u sha niqobli tildir. Uning zamiriga u xshatish, qiyoslash, mubolag’a va shuningdek, iboraviylik ham kirib ketadi. Asarda germenevtik sharoitning poetik shakllanishida yana muhim holatlardan biri obrazlilik, ya’ni badiiy obrazning til va badiiylik bilan bog’liq tomoni. Masalan, «bahor yig’layapti», «kungil yig’layapti», «bulut yig’layapti», «tanbur yig’layapti» kabi suz birikmalarida «yig’lamoq» suzining ma’nosi obrazlarga mos ravishda tubdan uzgarib boradi. Shuningdek, «shaffof suv» bilan «shaffof kuz yoshi», «shaffof manzaralar» birikmalarida ham «shaffof» suzi turli ma’nolarni anglatadi. Badiiy til uyg’unlikni talab qiladi, aniqrog’i uyg’unlikni tasvirlaydi. Dunyodagi voqea - hodisalarning tengligi suv yuzasining tengligi bilan ulchanadi. CHunki suv yuzasi hech qachon past yoki baland bulishi mumkin emas. Aynan shu hol borliqdagi narsalarning tengligini ta’minlaydi. Binobarin, inson va uning ongidagi birlik va tenglikni ham shunga qiyoslash mumkin. Quruqlikdagi tog’lar, adirlar va urmonlar nisbiy holatda tenglikni buzadilar. Yana ma’lum muddat utganidan keyin qutblarda muzlar eriydi, suvga aylanadi. Borliq, er ustidagi barcha narsalar yana suv ostida tenglashadi. Borliqning yumaloq holatdagi in’ikosi ham bunga isbot bo’la oladi. Badiiy falsafa yaratilishi uchun motivlardan biri shu erda ochiladi. Jamiyatda irqiy yoki ijtimoiy diskriminatsiyani inkor qilish uchun asosmotiv mana shu tenglik g’oyasi zamirida yotadi. G’oyani amalga oshirishga suz birlamchi sabab buldi. G’oya suzda uz shakliga kiradi, aloqa vositasi sifatida moddiylashdi. G’oya kup urinda xususiyligicha qoladi. Ratsional tushunishning germenevtik imkoniyatlari so’z vositasida inson ongi bilan kommunikatsiyaga kirishadi. Asarda g’oyani yuzaga chiqaruvchi til shakllarini izlash va topish ham muhim vazifa hisoblanadi. Xususan, insonparvarlik, vatanparvarlik, dunyoning

foniyligi, tabiatga muhabbat kabi qator g’oyalar asarda g’oya tilining shakllari hisoblanadi. Shoir (ijodkor) g’oyani shaklga muvofiq tanlash jarayonida mazmun va shakl muvofiqligiga intiladi. Ammo asarning muvaffaqiyati g’oya tilining qay darajada shakllanishi bilan bog’liq. Aynan shu hol g’oya tilining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bu urinda hisobga olinishi kerak bulgan yana bir holat bu – asar mazmunining g’oya tiliga munosabati. Aynan asar mazmuni g’oya tilini aniqlash, belgilashga xizmat qiladi. Aniqrog’i, g’oya tili asar mazmunidan kelib chiqadi. Badiiy asar uzining qay shaklda yaratilgan b u lishidan qat’iy nazar ma’lum mazmunga ega buladi, binobarin, g’oya tashiydi. Badiiy asarda til lug’aviy qatlamidagi suzlar, ularning mavjud ma’no va shakllari ishtirok etadi. Shoir tilda yuq suz, voqea-hodisani yoki ma’noni chetdan keltirib tilga kiritmaydi. U usha mavjud lisoniy voqelikdan foydalanadi. Biroq, bu voqelik shoir (ijodkor), uning asari tilida uziga xos ohang, ritm va shakl bilan yangraydi. Asar mavzusi tilida eng muhim holatlardan biri, shoirning u zi aytmoqchi b u lgan g’oya uchun ma’lum lirik – lisoniy muhit yarata olish imkoniyatidir. Mana shunday muhit doirasida yaratilgan asarda u quvchi etarli darajada tushunish hosil qiladi yoki aniqrog’i usha tushunishning sintezi orqali g’oya yaratadi. Germenevtik sharoit yaratish uchun zarur bo’lgan fon realiyani hissiy-emotsional tushunishda bosh o’ringa ko’tariladi. Muso Jalilda shunday misralar bor: Mimo okon moix edva svetaet, Letsya shumniy potok Rabotnits – devchat, Veselie pesni oni raspevayut, Budyat menya, okoshko stuchat. Parchada «qizlar aytgan q u shiq derazamni chertmoqda» (qizlarning uzi emas, ularning quvnoq q u shig’i) degan mazmunni va shu mazmun ostida yotgan g’oyani tushunish uchun eng avvalo she’r matnida mehnatkash qizlarning uz farovon hayotidan rozi ekanligi, ijtimoiy mehnat natijasida ular uz hayotini quvnoq utkazayotganliklari va aynan mana shu ularning quvnoq hayot qushig’i shoirning qalbida quvnoq va baxtli hayot eshigini ochganligini tushunish kerak. Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan esa qizlarning quvnoq qushig’i uning qalbiga muhabbat va ezgulik urug’ini sochmoqda. Badiiy motiv asnosida shakllangan

badiiy fon koloriti qizlarning bir qo’shig’i vositasida olamshumul g’oya paradigma manzaralarini yaratmoqda. Yuqorida qisman qayd qilingan g’oya parchasi matndan olinadigan g’oyaning bir qismi xolos, agar matn talqinini yanada kuchaytirsak, uni ma’no va mazmun imkoniyatlari orta boradi. Bu borada Edgar Poning badiiy ijod haqidagi fikrlari muhim urin tutadi: «Badiiy ijod uchun eng muhim ikki holatni qayd qilmoq lozim: bularning birinchisi bu – murakkab assotsiatsiya va kombinatsiyalarning ma’lum bir salmog’i, ikkinchisi esa, singdira olish mahorati, ya’ni kuzga kurinmas va noaniq holatlarni ongning ichki harakati orqali atrofdagilarga singdira olish mahorati». Badiiy asarda tasviriy vositalar, suzlarning kuchma ma’noli qullanishi yozuvchining maqsadini, asarga olib kirmoqchi bulgan g’oyasini uquvchiga etkazib berishga xizmat qiladi. Ana shunday suzlar vositasida yozuvchi asarning ma’nosi, g’oyasini uquvchiga etkazib beradi, unda tasvirlanayotgan voqea-hodisaga uquvchining munosabatini uyg’otadi. Busiz umuman adabiy asar g’oyasi haqida gap b u lishi mumkin emas. Adabiy asarda ishlatilayotgan suzlarning bir xili betaraf holatda b u lsa, ikkinchi bir xillari nutqqa ekspressivlik, emotsiya berish uchun xizmat qiladi. Albatta, neytral qimmatga ega bulgan suzlar ham kontekst, maxsus intonatsiya yordamida nutqqa ekspressivlik kiritishi mumkin. Til (suz) – har qanday faktning, har qanday fikrning libosidir Badiiy asar tilida qullangan iboralar, fikrlar, g’oyalar qabul qilingan axborotlar fikr tahlili orqali urganish, sintez qilish r u yobga chiqar ekan, xuddi shu holat uquvchini borliqning yangi ranglarini, g’oyalarini, ma’no-mohiyatini anglashga chorlaydi. Shu orqali uquvchi – inson borliqdan, borliq haqidagi tushunchasidan yangi holat, yangi belgi topadi, binobarin, dunyoqarashini - olam, dunyo, hayot, borliq mavjudligi haqidagi tushunchalarini kengaytiradi. Hayot - inson uchun sinov maydoni. Har bir kishi uz hayoti davomida turli sharoitlarga tushadi, binobarin, turli sinovlarni boshidan kechiradi. «Kitobdan yaxshiroq dust yuq jahonda», - degan ekan buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy. Kitob – hayot maktabi. Kitob mutolaasi insonni unga tanish-notanish sirli olam

domiga tortadi. Mutolaa jarayonida kishi uziga tanish-notanish odamlar utmishi, tarixi, hayoti, quvonchi, shodligi, baxti va albatta, fojiasi, g’am-alam, qayg’uli taqdiri bilan tanishadi. Kitob mutolaasi, mutolaadan olingan taassurot tahlili murakkab jarayon. Badiiy asar tahlili jarayonida, aniqrog’i uning uzlashtirilishi mobaynida asar tahlilining eng muhim b u g’ini asar muljallangan kitobxonning intellektual tayyorgarligi, ya’ni, kitobxon tomonidan badiiy asarni qamrab olish imkoniyatlari. Bu urinda uning ilmiy-ijodiy mentaliteti, mas’uliyati, ijodiy salohiyati, hayotiy tajribasi, badiiy asar yozilgan til xususiyatlaridan xabardorlik darajasi, badiiy asar yozilgan tilni egallab turgan millat mentaliteti, milliy qadriyatlardan xabardorligi, umuminsoniy qadriyatlar, falsafiy tafakkur qoida va g’oyalarini ijodiy qabul qila olishi kabi murakkab xususiyatlar muhim rol uynaydi. Insoniyat psixologiyasining murakkab manzaralarini o’rgangan Balzak “Insoniy komediya” asarida yozadi: (Votren haqida) U odamlarni ikki ishtiyoq – ikki nafs boshqarishini aniqlagan- bular oltinga muhabbat va lazzat ishtiyoqi. Jahon adabiyotining taniqli namoyandalari xalq, millat psixologiyasini san’at va madaniyatga, binobarin, tilga munosabatini o’rganar ekanlar milliy mentalitet jamiyat birligining eng asosiy momenti ekanligini ta’kidlaganlar. “Men avom deganda yolg’iz oddiy xalqnigina nazarda tutayotganim yo’q, balki vijdonsiz yoki ma’naviyatsiz, inson hayotining oliy masalalariga befarq qaraydigan ko’pchilik odamlarni nazarda tutmoqdaman. Bu odamlar (san’atni tushuna olmaydigan yoki soxta fikrlarni ustun deb biladigan) bir uyum toshlar ichidan brilliantlarni paypaslab topishga harakat qiluvchi ko’rlarga o’xshab ish tutadilar. Ko’rlar anchagacha sabr-toqat bilan har bir toshni paypaslab ko’rishadi va oxir pirovardida hamma toshlar qimmatbaho toshlardir, ayniqsa. Eng silliqlari asl javohirlardir, degan to’xtamdan boshqa hech qanaqa xulosaga kela olmaydilar”. Tog’ning ulug’vorligi masofadan namoyon bo’ladi. Badiiy asarning qimmati va ahamiyati ham milliy hududni yorib chiqqanida aniqlanadi. Jahon adabiyoti durdonalari shuning uchun ham buyukki, ular deyarli barcha xalqlar tomonidan birday qabul qilingan. Shu bois Rudakiy, Firdavsiy, Navoiy, Shekspir, Servantes,

Pushkin, Gyote, R. Tagor, Dikkens, Bayron kabi daho ijodkorlar asarlari nafaqat geografik masofa, balki vaqt masofasi ortidan ham o’ziga xos ulug’vorlik kasb etgan. Har qanday san’at asarining fazilatlari uchta xususiyat bilan belgilanadi: 1. Asarning mazmuni bilan: mazmun qanchalik salmoqli bo’lsa, ya’ni odamlar hayoti uchun muhim bo’lsa, asar shuncha yuksak bo’ladi. 2. Tashqi go’zallik bilan: bunga san’at jinsiga mos keladigan mahorat orqali erishiladi. Masalan, dramatik san’atda mahorat deganimiz quyidagilardan: shaxslar xarakteriga mos keladigan aniq til, tabiiy va ayni choqda ta’sirchan tugun, sahnalarni to’g’ri taqsimlash, tasvirlanayotgan hamma narsada me’yor tuyg’usini to’g’ri tashkil qilishdan tarkib topadi. 3. Samimiyat bilan: ya’ni muallif tasvirlayotgan narsasini o’zi jonli tarzda his qila bilishi bilan. Agar muallif tasvirlanayotgan narsasini obdon his qilmagan ekan, uni qabul qilayotgan odamga muallif tuyg’usi yuqmaydi, u hech narsani his qila olmaydi. Badiiy til badiiy ijod mahsuli sifatida inson ongining hali ilg’anmagan qirralarini, ma’no va mohiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi. Shoir(ijodkor)ning badiiy fantaziyasiga muvofiq ravishda yangi fikr, yangi holatni, umumiy qilib aytganda yangi g’oyani yaratadi. Yangi g’oya inson badiiy tafakkuri taraqqiyoti orqali badiiy adabiyotdan jamiyatga utadi, inson ruhiy malakasini hosil qiladi. Ruhiy malaka ma’lum shakllarda kunikmaga aylanadi. Kunikma esa insonning dunyoga, jamiyatga munosabatini tubdan uzgartiradi, uni yangi, tarbiyalangan insonga aylantiradi. Bu urinda eng muhim vosita badiiy asar mutolaasi, uning badiiy talqini hisoblanadi. Badiiy talqin esa germenevtikaning badiiy tilga muvofiq mezonlari asosida yotadi. Germenevtik tahlil va adabiy tanqid Ijtimoiy hayot va adabiyotning o’zaro munosabatlari eng qadimgi davrlardan boshlab tadqiqot manbai bo’lib kelgan. Adabiyotshunoslik tarixida antik davrdan boshlab yaratilgan ishlarda badiiy asarning jamiyat va millat taraqqiyotidagi o’rni

va ahamiyatining darajasi haqidagi mavzu ijodkorlarni ham qiziqtirgan. Hayotiy hodisalarni kishilar estetik jihatdan ikki katta guruhga bo’lib baholaydilar. Bir xil hodisalar o’zlarining mazmuni bilan ulug’vor, olijanob hislar tug’diradilar. Ulug’vor hodisalarda mavjud fojia va dramatizm bizda bu voqealarning ishtirokchilariga chuqur ichikish va tahsin uyg’otadi. Bu xil go’zal va mahobatli hodisalar hamda ularga mualliflarning munosabati dramada tragediya deb atalmish janrga material beradi. Hayotda yana shunday hodisalar borki, ular ulug’vorlikdan mahrum, ularda xunuklik ustun. Bunday hodisalarning mujassami yoki yaratuvchisi bo’lgan kishilar bizda nafrat uyg’otadilar, bu nafrat ko’pincha bizning mana shunday kishilar ustidan kulishimizda o’z ifodasini topadi. Ulug’vorlik tragediyaga material bersa, xunuklik asosiy quroli kulgi bo’lgan komediyani ro’yobga keltiradi. Hayotda ulug’vorlik va xunuklik doimo ham yaxlit va bir-biridan uzoq holda yashamaydi. Aksincha, yaxshilik va yomonlikning, ulug’vorlik bilan bachkanalikning, go’zallik bilan xunuklikning yonma-yon yashashidan iboratdir. YOmonlik bilan yaxshilik ham, go’zallik bilan xunuklik ham hayotning o’zida doimo yorqin namoyon bo’la bermay, doimo ko’zga tashlana bermay, ba’zan xufyona, ba’zan yarim pinhon holda yashaydi. Bunday hayotiy holatlar o’zlarining haqqoniy in’ikosi uchun alohida bir shaklni taqozo etadilar. Shu tarzda dramatik jinsning uchinchi janri (turi) drama maydonga keladi. Badiiy asarlarning ichki dunyosi haqida “Adabiyot nazariyasi” kitobida shunday fikrlar keltirilgan: “Poeziya - hayot dramasidir, degan edi N.G. Chernishevskiy. Bu – adabiyot hayotni undagi qarama-qarshi tendensiyalar kurashi orqali aks ettiradi degan so’z. Lirik she’riyat ham ana shu tamoyilga suyanib ish ko’radi. Qarama-qarshi tendensiyalar kurashi, hayotiy konfliktlar-lirik xarakter, lirik mohiyat butun yorqinligi-yu teranligi bilan zuhur etadigan ajoyib maydondir”. “Hayot dramasi” turli adabiy janrlarda turlicha namoyon bo’ladi. Epik asarlarda u zamon oqimining turfa-turfa xarakterlarini o’z ichiga olgan keng qamrovli, qudratli harakatida, urli dramatik asarlarda keskin, turlangan xarakterlarning shiddatli to’qnashuvidan iborat hayotiy kolliziyalarda, lirik

asarlarda esa, birmuncha o’ziga xos yusunda, ya’ni tuyg’ular kurashi, kechinmalar almashinuvi tarzida ko’zga tashlanadi. Romanda harakat, lirikada tuyg’ular taloshi. Dramada xarakterlarning oshkora olishuvi, lirikada ichki tug’yon... U erda voqealar dialektikasi, bu erda kechinmalar dialektikasi. Unda ko’proq tashqi dramatizm, bunda ichki dramatizm. Ob’ektiv voqelik turli janrlardagi asarlarda turlicha aks etadi. Dag Sulstad o’zining “Norveg nasri-Evropa modernizmi” maqolasida modern romani haqida quyidagilarni yozadi: “Bunday romanning mohiyatini o’zaro mustahkam bog’lanmagan uchta unsur tashkil qiladi. Bular-muhit, xarakter, harakatdir. Ba’zi adiblar muhitni tasvirlashda juda mohir, lekin xarakterlarni yaratishda yuzakiroq deb yoki buning aksicha deb baholanishi mumkin. Voqealar rivoji ham keskin, shiddatli yoxud sust, qotib qolgan deb atalishi mumkin. Agar ishonchli, xotirjam dunyoda yashasang, olam o’zgarmas, qotib qolgan bo’lsa va undagi hamma narsalar avvaldan boshlab qo’yilgan o’rniga va vazifasiga ega bo’lsa, bu mutlaqo qonuniydir. Ishonchli barqaror dunyo deganimiz - agar tasvir qay bir darajada qahramonlar muhitiga, ularning o’tmishiga va xulq –atvoriga taalluqli bo’lsa, bu – ajdodlarimizning duxoba qoplangan uy anjomlari va devorlarga ilingan portretlari muhitidir. Bunday romanlarda ishtirokchilarning ichki ma’naviy dunyosi haqida hech narsa deyilmaydi, qahramonlar yozuvchi uchun mutlaqo muxtor bir dunyodir, ular o’z mohiyatini o’zlari tushuntirib beradilar. Bunda yozuvchi ularga ko’maklashadi, xolos. Hozirgi zamon modern romanida ob’ektiv voqelikka muvofiq bo’lish talabi yo’q. Modern romanga haqqoniylik talabini qo’llab bo’lmaydi. Lekin buning o’rniga muhimlik talabi olg’a suriladi. Masalan, agar asarda kursi tilga olingan bo’lsa, demak bu “kursi” zimmasida asar qurilmasini tashkil qiluvchilik vazifasi mavjud, bu so’zning ma’nosi badiiy asarda atayin yaxlit bir narsa sifatida dunyoga chiqariladi.” Buning ma’nosi shuki, o’z-o’zicha alohida olganda muhit, harakat, xarakterlar mavjud bo’lishdan to’xtaydi. Endi shunday bir yaxlitlik yaratiladiki, uning ayrim qismlari shu yaxlitlikning ichidagina ma’noga ega bo’ladi va mabodo biron ayrim unsur muvaffaqiyatsiz chiqsa, jamiki yaxlitlik parchalanib ketadi.

Agar muhit tasviri muallifning ichki his-tuyg’ulari bilan nurlantirilmagani uchun tanqid qilinsa, unda xarakterlar ham ma’naviy mohiyatdan mahrum bo’lib qoladi, harakat cho’zilib ketgan bo’ladi, qahramonlar jozibasiz chiqadi va hokazo. Bu shuning uchun sodir bo’ladiki, bunday asarda hayot qotib qolgan ob’ektiv olamning manzarasi sifatida namoyon bo’lmaydi. Aksincha, u doimiy harakatda bo’ladi va buning sababi-bunday asarda sub’ektiv narsaga qiziqish birinchi o’rinda turganida emas, balki harakatning mustaqil, o’z-o’zicha rivojlanib boradigan unsur emasligida, hayot mudom o’zgarib turuvchi sub’ektiv olam uzviy nisbatda olinganidagina namoyon bo’lishidadir. “Modern” asarlarining ko’pchiligi ana shunaqa “ma’nodor” yoxud “ahamiyatli” prozadan iborat. Jon Golsuorsi o’zining “Adabiyot va hayot” nomli maqolasida modernizm romani haqida yozar ekan quyidagilarni qayd qiladi: “Hozir roman borasida ko’p tajribalar o’tkazilyapti. Ammo bu tajribalar qanchalar qiziqarli bo’lmasin, ularning istiqboli porloq, deb aytib bo’lmaydi. Bu tajribalar oqibatida ba’zi bir yosh mualliflar romanni turfa xil hodisalar omboriga aylantirib yubordi. Marsel Prustga o’xshaganlar romandan oilaviy hayot qomusini izlashyapti. Edgar Uollesda roman bir-biri bilan bog’lanmagan tuyg’ular quyunidan iborat bo’lib qoldi, yana qay bir yozuvchini aytsamikin, bilmadim, uning asari psixologik mikroanaliz bo’yicha yozilgan risolaga aylanib ketdi. Imonim komilki, o’ttiz yillar o’tganidan so’ng bu tajribalar butkul unut bo’lib ketadi va faqat xarakterlari bor, syujet mavjud romanlargina yashab qoladi. Men yana shunga aminmanki, she’rlardan ham tushunib bo’lmaydigan qay bir tarzda bizning tuyg’ularimizga ta’sir qiladiganlarigina yashab qoladi.” Lirik asarlarda germenevtik sharoitni shakllantirish uchun o’ziga xos ruhiy ehtiyoj seziladi. Gegel yozadi: “... Lirik shoir o’z qalbi va ongida shoirona shakllangan hamma narsani qo’shiqda ifodalashga ehtiyoj sezadi. Shu munosabat bilan boy hayotning turfa jarayonlarida hamisha shoir bo’lib qolgan Gyoteni eslamoq, ayniqsa, joizdir. Bu jihatdan u eng mashhur insonlar safidan o’rin oladi. Qiziqish doirasi shu qadar xilma xil va benihoya keng bo’lgan kishi kam uchraydi, ammo shunga qaramasdan, u doimo ichki hayot kechiradi va uning qalbiga

to’qingan hamma narsa she’riy obrazlar shaklini oladi”. Shoirning tashqi hayoti, uning kundalik turmushda oshkor bo’lishdan ham ko’ra ko’proq yashirin bo’lgan xususiyatlari, qalbi, uning ilmiy mayllari va davomli tadqiqotlarning natijalari, barkamol amaliy aqlining tajribalari, o’z zamonidagi bir-biriga chirmashib ketgan voqea – hodisalardan olgan taassurotlari, har bir narsadan chiqargan xulosalari, yoshlikdagi jo’shqin quvnoqligi va jasorati, etuk yoshdagi pshiq keksalikdagi shodon, hayotbaxsh donishmandligi, hamma-hammasi lirik bayonlarga aylanadiki, Gyote his-tuyg’uga engil bir ishora etishdan tortib, ruhning og’ir, iztirobli g’alayonlarigacha ifoda etish bilan ulardan xalos bo’ladi. Germenevtik sharoit shakllanishida shoir ruhiy holatining tabiiyligi o’quvchi- kitobxon emotsional holati bilan mutanosibligining eng muhim sharti. O’quvchi shoir ruhiyatini o’ziga yuqtirar ekan, uning qalb manzaralarini botiniy zehn bilan ko’radi, uning kabi hayajon, ekstazni his qiladi, uning kabi shodlanadi, g’am-alam, qayg’uga mubtalo bo’ladi. Binobarin, ruhan poklanish jarayoni aynan mana shu holatda yuz beradi. Ijtimoiy mentalitetning shakllanishda bu kabi individual, shaxsiy ruhiy poklanish eng muhim shartlardan biri. Toki, har bir inson global germenevtika orqali ulug’ insoniy qadriyatlarning, global qadriyatlarning naqadar muhimligini o’z badanida his qila olsin. Badiiy adabiyot, binobarin, she’riyatning eng muhim vazifasi mana shundan iborat. Badiiy asar arxitektonikasi g’oyaviy nuqtalari porloq va yorqin manzaralarda shakllanishi uchun faqat g’oya muhimligi etarli emas. G’oyani yuzaga keltiradigan shakl, uslub, badiiy-tasviriy vositalarning ham o’ziga xos ahamiyati so’zsiz. “Shubha yo’qki, Stendal asarlarining uslubi zo’rroq va ularda yarqiroq nafosat ko’p, biroq Stendal o’z personajlari yordamida faqat o’zininggina ichki dunyosini ochib beradi. Balzak esa, butun bir olam yaratdi va bu olam bir vaqtning o’zida ham uning davriga, ham boshqa hamma davrlarga taallulidir”. Asarda qahramonning taqdir yo’li panoramasini yaratish ijodkordan asar syujetini muvofiq shaklda shakllantirishini talab qiladi. Adabiy germenevtikada asarda aks etgan germenevtik sharoitni to’g’ri fahmlash asarni real tushunish uchun yo’l ochadi. Bu xususda Balzak asarlaridagi germenevtik sharoitni

o’rgangan Andre Morua shunday yozadi: “Balzak o’zi yaratgan xarakterlarni sinchiklab o’rganadi, lekin o’z asarlarida ishtirok etuvchilar ustidan hukm chiqarmaydi. Balzak biladiki, agar Rogen surunkali tumov bo’lmaganida va dimog’idan badbo’y hid kelib turmaganida, vijdonsiz notarius bo’lmagan bo’lar edi. Bu xastalik Rogen xonimda eriga nisbatan engib bo’lmaydigan jirkanish tuyg’usini uyg’otadi. Shunda xotinining nafratiga uchragan va uning xiyonatini ko’rgan notarius taskin topmoq maqsadida va yana o’ziga ishonch tuyg’usini qaytarmoq uchun buzuq xotinlardan o’ynash tutadi. Buning oqibatida u doimiy ravishda pulga muhtojlik his qila boshlaydi, qalloblik yo’liga qadam qo’yadi va oxir-oqibatda qochib ketadi. Kishini jirkantiruvchi xastalik Rogenning taqdirini hal qiladi.” Insoniyat jamiyati minglab tabiiy iplar bilan mustahkam bog’langan. Bular oilaviy munosabatlar, turli sinflar o’rtasidagi, savdogar bilan xaridoru, qarz beruvchi bilan qarzdor o’rtasidagi munosabatlardir. Bu tabiiy aloqalar qonunlardan yuqori turadi. Dehqon tabiatiga ko’ra savdolashmasa bo’lmaydi. Xuddi shunga o’xshash bankir ham tabiatiga ko’ra turli tuman chayqovchiliklar yo’liga kirmasa bo’lmaydi. Dunyoda hukmronlik qiluvchi qonunlarni hisobga olmasang yashab bo’lmaydi. Ammo ma’naviyat qonunlari ham o’z navbatida “tabiiy aloqalar” sirasiga kiradi. “Tabiiy aloqalarning” g’oyaga aylanishi va bu g’oyalarning insoniyat hayoti yoki ayrim insonlar taqdiridagi paradigmasi badiiy asarda bevosita ijodiy metod va badiiy tilning rang-barangligi bilan bog’langan bo’ladi. Germenevtika gumanitar fanlarning metodologik asosiga aylangan ekan, adabiyotshunoslikda metod yaratilishini, metod orqali badiiy tafakkurning individual jilolarini topishni tahliliga o’taylik. Ijodkor badiiy materialni bayon qilish binobarida uning real sharoit, obraz (yoki qahramon), mavzu, ijtimoiy ahvol va badiiy tilga munosabatini shakllantirar ekan individual va milliy mentaliteti, ijtimoiy-shaxsiy pozitsiyasi, diniy-falsafiy qarashlari ustivorlik qiladi. Bunday ustuvorlik badiiy asarda metodning

shakllanishi uchun asos soladi. Ijodiy metod ustuvorligi adabiyotning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’liq. Adabiyot tarixidagi rivoj tendensiyasi turlicha namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, bir adabiy hodisaning o’zi adabiyot tarixining turli bosqichlarida turlicha- ijobiy va salbiy rol o’ynashi mumkin, ya’ni adabiy hodisaning “qimmati” tarixan konkretdir. Hukmron ideologiya din bo’lgan o’rta asrlar sharoitida insonni (faqat xudonigina emas), uning “bu dunyo” dagi zavq-shavqlarini madh etish insonning, ayniqsa, ayol kishining go’zalligini kuylash – adabiyot mazmunining taraqqiyotida olg’a tomon qo’yilgan katta qadam va adabiyotda gumanizmning tasdiq bo’layotganining dalili edi. Jahondagi hamma adabiyotlarga xos bo’lgan bu xususiyat O’rta Osiyo xalqlari adabiyotida “dunyoviy adabiyot” deb atalmish ajoyib hodisani yuzaga keltirdi. O’rta asrlar sharoitida adabiyotda inson go’zalligining maqtalishi, hatto butun adabiyotda shu hodisaning hukmronligi ma’lum davrgacha ijobiy rol o’ynadi. Ammo XIX asrga va ayniqsa XX asrning boshlariga kelib, adabiyotning faqat inson go’zalligini madh etish bilan cheklanishi kamchilik sifatida tushunila boshlandi, chunki yangi davrda ijtimoiy muammolar juda katta kuch kasb etib, adabiyotda o’z aksini topishi zarur edi. Shuning uchun ham XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida avval Furqat, Muqimiy, keyinroq Anbar otin, Hamza, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Ayniy kabi yozuvchilar adabiyotning “qoshu ko’zni maqtash”ga berilib ketishiga haqli ravishda qarshi chiqdilar.

Adabiyotlar: 1. Abdullaev F.A. Arabizm ы v uzbekskom yaz ы ke. avtorefer. diss… kand. fil. nauk – T.: 1945. – 22 s. 2. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T.: 1979. 3. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T.: O’qituvchi. 1989. 98b. 4. Abdurahmonov G’. Adabiy asar tilini o’rganish haqida // O’zbek tilini o’qitish metodikasi. –T.:1973. 5. Abdurahmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T: 1982. 6. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai turk. – T.: CHo’lpon. 1992. 7. Abulg’oziy Bahodurxon. Shajarai tarokima. – T.: CHo’lpon. 1995. 8. Aznaurova E.S. Pragmatika xudojestvennogo slova. – T.: 1988. 8. Alimuhamedov A. Antik adabiyot tarixi. –T.: 1969. 9. Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: 1958. 10. Alisher Navoiy. Xazoyin ul- maoniy. I-IV tomlar. T.: 1959-1960.

Похожие

Mumtoz badiiyat va germenevtika

Adabiy germenevtika va badiiy asar arxitektonikasi

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Badiiy asarning struktural tahlili

Struktura va strukturalizm