Болалар ўйин фольклори - Литература - Рефераты

Болалар ўйин фольклори

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Болалар ўйин фольклори Режа: 1. Ҳаракатли ўйинлар тизими ва таснифи. 2. Маънавий (сўз) ўйинларининг поэтик хусусиятлари 3. Топишмоқларнинг жанрий хусусияти. 4. Тез айтишларнинг этнопедагогик аҳамияти.

Таянч тушунчалар: соф ҳаракат, предмет, бир предметли, кўп предметли, аллитерация, чандиш, ҳукмлагич, гулдур-гуп, чорлама, санама, тарқалмачоқ, топишмоқ, тутал, чалғитма. Болалар ўйинларининг хусусияти шундаки, уларда ўйинчи ҳам, томошабин ҳам – болаларнинг ўзлари ягона бир сиймода бирлашган ҳолда намоён бўлади. Шу боис ҳар бир ўйин – ўзига хос бетакрор драматик асардай, ҳаётнинг қай бир парчаси, қай бир дарди, қай бир муаммосини акс эттирувчи саҳна асарига айланади, унинг муаллифи ҳам, саҳналаштирувчиси ҳам, ижрочиси ҳам, томошабини ҳам – тағин ўша болаларнинг ўзлари, ўзлари ... Ўйинда болаларнинг ижодкорлик салоҳиятлари бадиҳатан намоён бўлади. Зеро, болалар ўйнаб туриб завқланади, ўйнаб курашга тушади, ўйнаб мағлубият аламини чекса, ўйнаб ғолиблик нашидасини суради, ўйнаб ўрганади, ўйнаб кашф этиш ва ижод қилиш илмини ўзлаштиради, ўйнаб куйлайди, ўйнаб ҳамкорлик ва ҳамдардлик туйғусини туяди, ўйнаб бирлашади ва бирлашмоқ манфаатдорлигини ҳис қилади, ҳатто ўйнаб жудо бўлади, ёлғизланади ва яккалик изтиробини чекади. Шу зайлда ўйин улар учун ўзлари яшаётган ва кейинчалик ўзлари ўзгартирадиган оламни англаш ва идрок этиш йўлидаги экспериментларига айлана боради. Ўйинда ҳаракат ҳаёт маъноларини ифода этувчи маъно касб этса-да, асосан, тақлидий моҳиятга эга. Болалар фаолиятида тақлидчиликнинг етакчи тамойилга айланиши сабаби ҳам худди шу омил билан боғлиқ бўлиб, ўйиндаги ҳар бир тақлидий ҳаракат турмушнинг қай бир қиррасини акс эттирувчи маъно ташиши билан ўзига хос сабоқ кучига эга. Бинобарин, ўйин – болалар учун ҳаётни ўрганиш ва ўзлаштириш воситаси, болалар ўйнаб туриб яшашади. Ўйин шундай бир ҳаётки – болаларнинг вужудини чиниқтиради, ақлини пешлайди, шакллантиради ва ўстиради. Оламни англаш ва ўзлаштириш машқларидан таркиб топган бундай ҳаёт – болалар учун жиддий машғулотдир. Шу маънода ўйинлар амалий педагогика, санъат ва жисмоний тарбиядан иборат яхлит тизимнинг тенгсиз бошланмаси, бинобарин, халқ педагогик даҳосининг ҳосилалари ҳисобланади. Уларнинг

маълум қисми ҳаракат замирида воқе бўлса, маълум қисми фақат сўз замирида қурилгандир. Шу хусусиятига кўра уларни ҲАРАКАТЛИ ўйинлар ва МАЪНАВИЙ (сўз) ўйинлари тарзида икки гуруҳга ажратиш мумкин. Ҳаракатли ўйинлар таркиби ва вазифасига кўра маънавий (сўз) ўйинларидан тубдан фарқ қилади. Улар ҳамиша композицион тузилишига кўра уч қисмдан иборат ҳолда таркиб топишган. Булар тубандагича: 1.Муқаддима қисми . Буни дебоча ё бошламалар ҳам дейиш мумкин. Муқаддима шовқин билан айтиладиган ёки куйланадиган чорламалар, чеклашмачоқлар ва санамаларни ўз ичига олади. Буларнинг ҳар бири мустақил фольклорий ҳодиса бўлиб, муқаддиманинг жанрий таркибини ташкил этади. 2.Ўйиннинг ўзи. 3.Ўйин интиҳоси ёхуд якуни . Бунга тарқалмачоқ жанри киради. Шуни таъкидлаш жоизки, бундай таркибий тузилиш маънавий (сўз) ўйинлар учун хос бўлмай, фақат ҳаракатли ўйинлар учунгина хос муштарак хусусиятдир. Болалар қалби қўшиққа шу қадар ошуфтаки, улар ҳатто фаолиятларида асосий ўринда турувчи ўйинларини ҳам қўшиқ билан зийнатлаганлар. Ўйнагани бир-бирларини қўшиқ айтиб чақирадилар, бундай бадиҳалар ЧОРЛАМА лар деб юритилади. Чорламалар болаларнинг бир-бирларини ўйинга чақириш жараёнида кечинмаларини вазият тақозосига боғлиқ ҳолда ифодалайди ва ҳамиша ўйинга даъват этиш, чақиришдан иборат вазифасини бажаради: – Бача, бача, бози, Ким қора қози? Ким ўйинга чиқмаса, Бўйнига тош тарози! Ёки: Бача бўлсанг, келавер, Ўйнаб, ўйнаб кетавер. Кел-ҳо, кел, Кел-ҳо, кел. Иккала чорлама оҳанги ҳам ёлғиз боланинг кўча бўйлаб сакраб-сакраб чопиш ҳаракатига мос. Дастлабкисида ўтмишдаги турмушга хос адолатсизликка киноя мотиви устивор: лирик қаҳрамон ўйинга чорловчи ҳакамлик қилувчи қозининг қора ишини қилмасликдан огоҳлантираётир: “Ким қора қози”. Шунча чорласа-да, ўйинга чиқмаётганларни ўша замон катталари сингари қарғаяпти: “Бўйнига тош тарози”. Чорламада ўтмишдаги

оғир ҳаётнинг болаларни муддатидан илгари катталардай мулоҳаза юритишга, катталардай гапиришга, қарғашга мажбур қилганлиги инъикос топган. Шу хусусиятига кўра унда замон руҳи, ижтимоий ҳаёт руҳи тарихан муҳрланган. Иккинчисида эса, бундай руҳ йўқ, унда қувноқ кайфиятга йўғрилган чорлов мотиви устивор. Ҳайқириб, бақириб-чақириб, шовқин солиб куйлаш барча чорламалар учун муштарак хусусиятдир. Ўзбек болалар ўйинлари ташкил этилиш тартибига кўра, икки йўналишга эга: биринчи йўналишдаги ўйинларда болалар ўзаро икки рақиб тарафга бўлинмоқлари тақозо этилади, бу вазифани ўйин муқаддимаси сифатида чеклашмачоқлар воситаси ҳал қилади; иккинчи йўналишга мансуб ўйинларда эса, болалар рақиб томонларга бўлинмайди, балки ўйин фақат навбат (гал)да турувчини аниқлаш асосида ташкил этилади. Навбатда турувчи эса ўйин муқаддимаси вазифасини бажарувчи санамалар воситасида аниқланади. ЧЕКЛАШМАЧОҚЛАР. Ўзбек болалари орасида шундай ўйинлар кўпки, аксарияти жиддий мусобақа характерига ва ички қонун-қоидаларга эга. Болалар шу қонун-қоидаларга ғайриихтиёрий тарзда амал қиладилар ва бу жараёнда ички интизом, тартиблилик ва ўйнаш ҳуқуқи масъулиятини сезиш руҳида тарбияланадилар. Бундай ички қоидалардан бири – ўйнагани тўпланишган болаларни икки рақиб гуруҳга тақсимлаш масаласидир. Бу жиддий масала бўлиб, болалар уни аниқ ички интизом, тартиб ва қувноқлик билан ҳал қилишда чеклашишга амал қиладилар. Чеклашиш халқимиз орасида қадимдан маълум. М.Қошғарий “чеклашди” сўзининг “қуръа ташлаш” маъноси борлигини қайд этган. Ўтмишда қуръа ташлаб толе синашган, фол очиб тақдирни олдиндан башорат қилганлар. Фолбинлар фаолиятида қуръа ташлаб фол очиш анъанаси ҳамон учрайди. Қуръа ташлаш ҳозирги замон спортида ҳам кенг қўлланилмоқда. Бу ўйиндаги чеклашиш асосида юзага келган.

Чеклашиш бўлажак икки рақиб гуруҳ онабошилари танлангандан сўнг амалга ошириладиган ўйин муқаддимаси бўлиб, кўп ҳолларда қуръа ташлаш йўли билан ҳал қилиниши анъанавийдир. Чеклашмачоқлар одатда икки боланинг ўзаро яширинча келишуви – тил бириктириб ўзларига ясама “от қўйиш”лари асосида юзага келади. Бу улар ва онабоши ўртасидаги савол-жавобнинг сирлилигини таъминлайди. Чеклашмачоқлар аксаран онабошига мурожаат қилиш билан бошланади. – Мати, мати, Кими навбати? – Меники. (Онабошилардан бири): – Тожи тилло хўрозни оласанми Ё чала мулло товуқними? – Тожи тилла хўрозни! – Мен-тожи тилло хўроз. – Ўт мен томонга. Бундай чеклашмачоқлар мурожаат ва саволдан иборат бўлса-да, савол ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Саволлар тўлиқсиз гап шаклида бўлиб, ҳамиша икки қисмдан ташкил топади ва ўзаро сўроқ интонацияси асосида ё, ёки, ёхуд боғловчилари воситасида боғланади: – Ҳўппоқни оласанми, ё сўпоқни? – Тайлоқни оласанми, ё тойчоқни? Мурожаат шунчаки онабошига қаратилган бўлмай, балки унинг ташқи кўркини тавсифлаш мотивига ҳам эга: – Онабоши, онабоши, Йигитларнинг қаламқоши. Нима ейсан, не оласан? Аталами? Палов оши? Бундай ҳолларда мурожаат ва саволни “Нима ейсан?”, “Не оласан?”, “Кимни оласан?” сингари қўшимча саволлар ўзаро боғлайди, шу асосда саволнинг сўроқ оҳанги янада кучайтирилади: – Бошла бошлиқ, Қалам қошиқ. Кимни оласан, Товуқними? Хўрозними?

Кўринадики, болалар чеклашишни таъминлаган барча сирли номларнинг ўзаро мутаносиблигига аҳамият берганлар. Бу чеклашмачоқларда поэтик фазилатни кучайтирган, улар эстетик завқини тарбияловчи воситага айлантирган. САНАМАЛАР . Булар беҳад кенг тарқалган ўйинбоши бадиҳалари бўлиб, асосий вазифаси – ўйин бошланиши олдидан уни бошлаб берувчини, навбатда турувчини аниқлаш, бирор бола галини тайинлашдан иборат. Санамалар бутун ўйинга композицион асос бўлолмасалар-да, муқаддима сифатида унинг таркибий узвини ташкил этади ва ўша ўйиннинг йўналишига пойдевор солади. Бу масъул вазифа санамаларда рақамларни “поэтик рақсга тушириш”, сўз ёки сўқма (маъносиз) сўзни рақам ўрнига қўллаб, санаш интонациясида қўллаш асосида ритмик ўйноқиликка эришиш негизида амалга оширилади. Бунда санамаларнинг лексик хусусияти қанчалик бўртиб кўринса-да, уларни ритмик оҳангдорликдан холи ҳолда тасаввур этиш ярамайди. Шу хусусиятига кўра санамаларнинг уч турини фарқлаб кўрсатиш мумкин: 1. Воқеабанд санамалар . Бу турга мансуб санамалар асосини санаш ритмига омухта сюжет ташкил этади. Бундай сюжетлар мўъжазгина бўлиб, бир-бирига мантиқан боғланган икки-уч ҳаракатнигина ифодалайди. Ҳаракатнинг мантиқан изчил тартиби санаш оҳангини юзага келтиради. Кўпинча бирдан еттигача, бирдан ўн иккигача ва бирдан ўн олтигача бўлган рақамлар фаол қўлланади. Бироқ бирдан иккигача, учгача, тўртгача.. еттигача ва ниҳоят, баъзан ўнгача тўлиқ саналса-да, қолган ҳолларда ритмик эҳтиёж ва қофия оҳангдошлиги талабига кўра сакраб ўн, ўн икки, ўн олти саноғи айтиб кетилаверилади: Бир, икки.. айлана, Айланага кир яна. Анқов бўлма, эй ўртоқ, Довинг келади яна. Ёки: Бир, икки,.. ўн,.. ўн икки, Ўн икки деб ким айтди? Ўн икки деб мен айтдим, Ишонмасанг, санаб боқ: Бирим – билак, Икким – элак. Учим – ичак,

Тўртим – терак. Бешим – бешик Олтим – олганим, Еттим – етганим. Саккизим – жонон қизим, Тўққизим – қизил юзим. Ўним – ишимдаги унум, Ўн бирим – айтилган сирим, Ўн икким – чиқа тур сан, укким! 2. Кумулятив санамалар . Уч-ўн икки яшар болаларнинг фикрлашлари ва уни баён этишлари айни ҳолатдаги кайфиятларига боғлиқ равишда турлича кечиши психологик жиҳатдан асосланган. Болалар ўйин жараёнидаги завқ-шавқ таъсирида мантиқсизликларга табиий равишда йўл қўядилар: ҳаяжонланиб, қувончларга тўлиб-тошиб ўз фикрларини пойма-пой сўз ва иборалар воситасида ифодалашдан ҳузурланадилар. Бу ҳол санамаларнинг кумулятив турида чуқур из қолдирган. Зотан, улар болаларнинг ўйин бошлашдан ҳаяжонланишлари оқибатида сочилиб кетган фикр-туйғуларининг мантиқан боғланмаган сўз ва ибораларда ифодалана туриб, санаш ритмига қатъий буйсунган ҳолда поэтик оҳангдорлик касб этиб тизмаланиши, тўпланиши туфайли юзага келган анъанавий ўйин бадиҳаларидир. “Кумулятив” сўзи бу хилдаги санамаларнинг етакчи хусусияти – тартибсиз ва мантиқсиз сўзу ибораларнинг санаш ритмида тўпланишини тўла акс эттиради, шу сабабли уларни кумулятив санама истилоҳи билан алоҳида гуруҳ сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ: Аваг-аваг, Бой талоғи, Дўстим тавак. Бой кучуги. Шоҳ ҳўкизи, Қачон келар? Шоҳ капалак. Ёзи келар. Турна қаро, Сан тур, Тур кучуги. Сан чиқ! Шу ҳолатида санамада яхлит бир манзарани тасаввур этишда нимадир етишмаётгандай, синтактик тузилиши санаш ритмида бўлганидан

мантиқдорлик бир қадар чекингандай. Шунга қарамай, унга ҳайвонлар, қушлар ва ҳашаротларни ифодаловчи эпитетли образлар тизилишиб келган. Болалар шундай образлар воситасида табиатга муносабатларини ҳам яширмайдилар. Улар тушунчасидаги “шоҳ ҳўкизи”, “шоҳ капалак” образлари ўша ҳайвон ва ҳашаротнинг шоҳга қарашлилигини англатмайди, балки “ҳўкизлар шоҳи”– энг зўри, яхшиси, “капалаклар шоҳи”– энг чиройлиси, гўзали” маъноларини ифодалаб, болаларнинг эстетик дидлари андозаларини намоён этади. 3.Сўқма санамалар . Бу хилдаги санамаларнинг фарқли хусусияти шундаки, буларда воқеабандлик (сюжет) йўқ, рақам, маъноли сўз буткул чекинган, фақат сўқма (маъносиз) сўз ҳал қилувчи поэтик моҳият касб этган. Болалар нутқида ўзларини ўраб олган оламдан, “ўз имкониятлари даражасида идрок этилган ва янгиланган” товушлардан сўз шаклида товуш бирикмалари пайдо бўлади. Улар ҳеч қанақа маънога эга бўлмаса-да, оҳангдорлиги жиҳатидан болалар қалбига яқиндир, уларнинг оламга муносабатларини ифодаловчи ўзига хос воситалардир. Шу сабабли бундай товуш бирикмаларини сўқма сўз тарзида номлаш анъанага айланган. Сўқма сўз, аниқроғи, сўз шаклидаги товуш бирикмалари номи бўлиб, ҳар хил ҳодисаларни ёпади. Болалар идрок этган оламни товушлар оҳангдорлиги силсиласида ифода этади. Сўқма сўзнинг санамалар “қурилиш материали”га айланиши жанрнинг тўла-тўкис болалар репертуарига ўтиши, катталар ижодкорлигига хос рақамларга сиғиниш анъаналаридан батамом тозаланиб, болалар ижодкорлиги намунасига айланганлигини тасдиқловчи муҳим далилдир. Шу маънода, сўқма санамалар жанрнинг такомиллашган тури сифатида болалар поэтик фолклори арсеналини бойитди ва бугунги кунда ҳам фаол ижод қилинмоқда: Абадайни, Шабадайни, Шаб-шабадайни. Думала қоқ, Сан чиқ-у боқ!

Санамалар ўзбек болалар фольклорининг қадимий ва ғоят кенг тарқалган, бугунги кунда ҳам фаол давом этаётган жанри ҳисобланади. Ҳеч бир жанр болаларда ритм туйғусини тарбиялашда унга тенглаша олмайди. Шу хусусиятига кўра, у болалар шоирлари ва бастакорлари диққатини тортиб, бадиий жанрга айланиш жараёнини кечмоқда. Самуил Маршак, Даниил Хармслар рус болалар поэзиясида санамаларнинг кўркам адабий намуналарини яратган бўлсалар, Миразиз Аъзам, Т.Адашбоев, Анвар Обиджон, Қ.Узоқовлар уни ўзбек болалар поэзияси арсеналига киритиш йўлида изланмоқдалар. Бу ўзбек болалар адабиётининг фольклор билан ижодий уйғунлашуви жараёнининг истиқбол омили ҳисобланади. ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАР . Бу хилдаги ўйинларни юзага келтирувчи воситалар турлича намоён бўлади, қай бирида нарса (ўйинчоқ) ҳаракатни юзага келтириб бошқарса, қай бирида фақат сўз бу вазифани адо этади. Шу хусусиятига кўра уларни уч ички турга бўлиб ўрганиш мумкин: 1. Соф ҳаракатдан иборат ўйинлар . Буларни тақлидий ўйинлар дейиш ҳам мумкин, чунки уларда ҳаракат нарса ёки сўз воситасида эмас, балки тақлид негизида юзага келади. “Алмаш қадамлар”, “Сирғанчиқ ёки тойинишма”, “Она товуқ ва ҳакка”, “Жик-жик”, “Дук-дук”, “Шах-шах”, “Қувлашмачоқ” ва бошқа шу хилдаги ўйинларда ҳаракат у ё бу ҳодисага тақлид замирида воқеликка айланган. Соф ҳаракатдан иборат ўйинларнинг аксарияти мактабгача ва кичик мактаб ёшидаги болаларга мослиги билан ажралиб туради. 2. Ҳаракатни нарса бошқарадиган ўйинлар . Бу гуруҳга мансуб ўйинлар кичик мактаб ёшдаги ва ўсмирларга мос бўлиб, уларда ҳаракат тупроқ, лой, тошча, танга, ишти, ҳанггўз, ошиқ, данак, ёнғоқ, рўмол, чиллак ва чиллакдаста, жирттак, ланка, тўп, копток, қўғирчоқ, сопол ва металл ҳуштаклар, ёғоч ғилдиракли итарма аравачалар, ғарғара, камон, соққа, варрак, паррак, сув солиб пуфлайдиган сопол булбулчалар, говғалтаклар, ҳаллўнги, турли-туман ўйинчоқлар юзага келтиради ҳамда бошқаради.

Шуниси муҳимки, ўтмишда бу ўйинчоқларнинг аксариятини болаларнинг ўзлари ясашган, йўнган, тиккан, хуллас, тайёрлашган. Ҳаракатни нарса бошқарадиган ўйинлар силсиласини “Беш тош”, “Тўп тош”, “Ишти”, “Ҳангўз”, “Калпўш тўппи”, “Уриб қочар”, “Ўртада ўтириш”, “Олдим”, “Ким эчки?”, “Тандир-мандир”, “Тўпдан сақлан”, “Қалпоқ тепди”, “Чиллак”, “Қол-қолак”, “Байнол”, “Лахтак ва лахтакбоз”, “Ўра копток”, “Салавот”, “Чиллим кес”, “Тизма”, “Қочарма”, “Жамбул”, “Қулоқ чўзма”, “Кўзбоғлоғич”, “Подшо-вазир” ва бошқалар ташкил этади. Бу ўйинларнинг ҳар бирида бир нарса, айтайлик, тошча, копток, қалпоқ, чиллак, рўмол ва ҳоказолар ҳаракатни юзага келтиришга хизмат қилишдан ташқари, ўша ҳаракатни бошқариб туради. ХХ асрнинг ўрталаридан эътиборан завод-фабрикаларда ишлаб чиқарила бошланган “маданий” ўйинчоқлар воситасида ўйнаш русумга кира бошлади. Футбол, волейбол, баскетбол сингари спорт характеридаги ўйинларнинг тобора оммалаша бориши болалар ўртасидаги халқона ўйинларни сиқиб чиқара бошлади. Бунда ўзбек халқ ўйинларига эскилик сарқити қабилида қарашни тарғиб қилган шўро мафкураси ҳам маълум даражада ҳисса қўшди. Қолаверса, техник тафаккур тараққиётига монанд “Конструктор”, авиапланерчилик ва бошқа шу хилдаги ўйинларнинг болалар фаолиятига кириб бориши улар ақлий оламининг ўзгаришига таъсир кўрсатмай қўймади. 3. Ҳаракатни сўз бошқарадиган ўйинлар . Бу турдаги ўйинлар таркибий тузилмасида қўшиқ муҳим узвга айланган. У ўйинда ҳаракатни юзага келтиради ва бутун ўйинни бошқаради, аниқроғи, қўшиқ ё ўйин композициясининг асосини ташкил этади, ё ўйин йўналишида бирор вазифани бажаради. Шу хизмати билан у ўйин эстетик қимматини оширади ва фольклорий руҳини кучайтиради. Жумладан, “Оқ теракми – кўк терак?” ўйин-қўшиғи бу жиҳатдан ёрқин мисол бўла олади. Бу ўйин-қўшиқ болалар репертуарида узоқ замонлардан бери ўйналиб келинади. Шунга кўра унинг вербал қисми бўлган қўшиқлари

замон руҳига йўғрилган ҳолда хилма-хил вариантларда учрайди. Бироқ ўйиннинг ижро тартиби ҳамма замонларда ҳам бир хиллигича давом этиб келаётир. Унда тўпланган болалар дастлаб икки онабошини белгилаб, сўнгра чеклашмачоқ воситасида икки рақиб тарафга ажраладилар. Бунда ўйинчи болалар сонининг тенг бўлишига айрича эътибор қилинади. Тарафлар ўзаро рўпара туриб, ҳар бири алоҳида сафланган ҳолда тизилишади. Сафдагилар эса бир-бири билан ўзаро қўлма-қўл ушлашиб, ўзларича “девор” ҳосил қилишади. Шунда гал олган тараф рақиб тарафдагилардан хор бўлиб сўрашади: Оқ теракми, кўк терак, Биздан сизга ким керак? Ёки: Қамар-қамар, қамчини, Қовурғанинг янчини. Оқ теракми, кўк терак, Биздан сизга ким керак? Рақиб тарафдагилар ҳам шу оҳангда хор бўлишиб, шундай жавоб қайтаришади: – Кичкина Карим керак! Ёки: – Жилмайибгина турган, Бўтакўз Зумрад керак! Одатда қарши тараф кичикроқ, кучсизроқ ёки ўзларига ёққан болани даъват этиши анъанавийдир. Шу сабабли даъват этувчи бола номи турлича сифатланмоғи мумкин, бироқ бу жавоб сатри ритмининг савол сатрлари ритмига мос бўлишига монеълик қилмаслиги лозим. Даъватланган бола эса, рақиб тараф сафини ёриб ўтиш ниятида шиддат билан чопиб бориб, кўкси билан бир-бирини ушлаб олган қўллар “арқони”ни “кесиб” ўтмоғи шарт; агар у кесиб ўта олса, ғолиб саналиб, ўзи кесиб ўта билган “арқон”ни ҳосил қилган қўллар эгаларидан бирини етаклаб келади ва ўз сафига қўшади; акс ҳолатда эса унинг ўзини мағлуб сифатида қарши тарафдагилар ўз сафига сақлаб қолишади. Ўйин то бир тараф сафи тугагунича давом этаверади. Ўйин

тартиби ва ижросига хос қоидалар ҳамон қатъийлигича қолган; сафни ёрган – ғолиб, ёролмаган – мағлуб. Энг муҳими, сафни ёриши зарур топилган бола қарши тарафнинг кучсиз жойини мўлжаллай олишга, ўша жойнигина ёриб ўтишга ўз кучи етишини ҳис қилишга, демак, аниқ мўлжал ола билишга ва ўз кучига ишонч ҳосил қилишга ҳам ўрганади. Топишмоқ лар халқнинг турмуш тарзи ва қадимий эътиқодлари ифодаси сифатида юзага келган. Улар шартли нутқ натижасида қадимий аждодларимизнинг ибтидоий анимистик ва тотемистик қарашлари шакллана бошлаган даврларда – “инсоний шуур эндигина учқунлана бошлаган замонларда” (Ф.И.Буслаев) пайдо бўла бошлаган. Қадимги аждодларимиз табиат стихияси олдидаги ожизликлари туфайли нарсаларни, одамларни, ҳайвонларни, қушларни ўз номлари билан айтмай, уларни ғайритабиий кучлар зараридан, инсу жинслар ва бало-қазолардан омон сақлашни кўзлаб, бошқа сўзлар билан пардали қилиб айта бошлашлари туфайли илк топишмоқлар юзага келган, бунинг изларини ҳозирги ўзбек топишмоқларида ҳам кузатиш мумкин, айтайлик, отанинг – нор, момонинг – туя, эчкининг – Абдукарим, қуённинг – узунқулоқ, итнинг – шалпангқулоқ, кўзнинг – дарча, буғдойнинг – қизил деб аталишида ўша сирлилик нишоналари мавжуд. Предметли топишмоқларда яширинган аниқ нарсанинг индивидуал хусусиятлари лўнда, сиқиқ, содда ва тушунарли тарзда бадиий сўз воситасида чизиб берилади. Уларда борлиқдаги нарсаларнинг ўзаро ўхшашлиги ва яқинлиги тўғрисида маълумотлар берилади. Шу маълумотлар ёрдамида инсон теварак-атрофидаги нарса-ҳодисаларнинг серқирралигини ҳис қилади. Предметли топишмоқларда яширинган нарсанинг миқдори муҳим рол ўйнайди. Шу хусусиятига кўра топишмоқлар икки туркумга ажратилади: 1. Бир предметли топишмоқлар . Бу хилдаги топишмоқларда биргина нарса жумбоқланади: жумбоқ ҳам битта, жавоб ҳам биттадир: “Боссанг, вақиллайди”, “Жар бошида жарти супра” топишмоқлари биргина сатрдан иборат ҳолда жумбоқланган ва “бақа” ҳамда “қулоқ” сингари биргина

жавобга эга. Бундай топишмоқлар икки, уч, тўрт сатрли ҳам бўлиши мумкин. “Ой”ни яширган “Бир парча патир – оламга татир” икки сатрли; “балиқ”ни яширган “Сув ичар кўлдан, кўзлари нурдан, териси пулдан” уч сатрли ва “тошбақа”ни яширган “Бели, бели беланг от, Бели қалин йўғон от, Тоғу тошдан юмалаб, Тура келар тўриғ от” тўрт сатрли бўлса-да, бир предметли топишмоқлардир. Чунки улардаги ҳар бир сатрда яширинган нарсанинг бир белги-хусусияти таъриф, ё тавсиф қилинган. Бироқ аслида биргина нарсани жумбоқлаган, бир неча мустақил топишмоқлар ўзаро бирлашиб, бир бутунлик ҳосил қилишган бўлса-да, бирибир, биргина жавобга эга бўлиб, бир предметли топишмоқлигича қолаверган: Чопса – чопилмас, Бўлса – бўлинмас, Кесса – кесилмас, Кўмса – кўмилмас, Йўнса – йўнилмас. Беш сатрнинг ҳар бири мустақил топишмоқ сифатида “соя” ҳодисасини яширганидек, бир бутун ҳолатида ҳам шу ягона жавобга эга. Бу хилдаги топишмоқлар содда топишмоқлар, деб ҳам юритилади. 5. Кўп предметли ёки мураккаб топишмоқлар. Юқорида кўрилганидек, ҳамма бирлашган топишмоқлар ҳам бир предметли бўлавермайди. Айтайлик: Тоғда талаймонни кўрдим, Сувда сулаймонни кўрдим. Тузсиз пишган ошни кўрдим, Юмалаб ётган тошни кўрдим,- топишмоғининг ҳар бир сатри мустақил бир жумбоқ бўлиб, кўп предметлилик хусусиятини касб этган. Бу мураккаб топишмоқда бир йўла тўрт нарса – бўри, балиқ, сумалак ва тошбақа жумбоқланган. Ҳар бир байти алоҳида топишмоқ шаклида ҳам айтилиши мумкин, фақат сажъланиш асосидаги оҳангдошлик байтларда бир бутунликни юзага келтириб, композитсион яхлитликни таъминлаган.

Кузатишлар шуни кўрсатадики, аслида топишмоқлар ҳар гал бир предметли шаклда жумбоқланиб юзага келган эса-да, оғзаки ижро жараёнида вақт ўтиши билан янги-янги жумбоқланишлар эвазига мураккаблаша бориб, кўп предметлилик хусусиятини касб этишган: “Чақалоқ” қачонлардир “Оғзида бор озиғи” тарзида бир предметли топишмоқ ҳолида жумбоқланган, кейинчалик бешик пайдо бўлиб, сумакдан фойдаланиш одатга киргач, иккинчи предмет ҳам ёндош ҳолда жумбоқлана бошланган, натижада топишмоқ яна тўлиша борган: Оғзида бор озиғи, Тагида бор қозиғи. Давр ўтиши билан “бешик”, “кўкрак” ва “тувак” ҳам жумбоқланиб, топишмоқнинг янада мураккаброқ намунасига айланган. Бунда жумбоқланган предметларнинг мантиқан ўзаро алоқадорлигига эътибор берилган: Тақир-тақир тақирмон, уни топинг, дилбарим. Ичида бор меҳрибон , уни топинг, дилбарим. Оғзида бор озиғи, уни топинг, дилбарим. Тагида бор қозиғи, уни топинг, дилбарим. Қозиқ ости хурмача, уни топинг, дилбарим. Кўп предметли топишмоқлар гоҳо биргина саволдан иборат бўлгани ҳолда бир неча жавобни талаб қилади: Дунёда тўрт нарса йўқ. Жавоби:– Осмоннинг устуни йўқ, Ҳовузнинг қопқоғи йўқ. Кўрпанинг енги йўқ, Ошпичоқнинг қини йўқ. Кўп предметлилик топишмоқларнинг энг мураккаб тури чалдирмоқни юзага келтирган. Чалдирмоқлар ҳам шеърий, ҳам насрий шаклларда учрайди. Насрий чалдирмоқлар эса эртак ёки масала шаклидадир: “Бир тўда ғоз учиб борар экан. Бир ғоз келиб: “Эй юз ғоз, саломат бормисиз?” - дебди. Унда тўдадаги ғозлардан бири айтибди: “Биз юз ғоз эмасмиз, яна биз миқдори ғоз бўлса, яна бизнинг ярмимиз миқдори ва ярмимизнинг ярми бўлса, ўшанда

сен ҳам қўшилсанг – юз ғоз бўламиз”. Ҳаводаги ғозлар қанча экан? Масала типидаги бу чалдирмоқнинг жавоби: 36 +36 +18 +9 +1 =100. Топишмоқларда халқ турмушининг барча қирралари ифодаланган: уларда ижтимоий давр ва вақт тушунчаси мавжуд. Шу хусусиятига кўра уларнинг қачон яратилганини белгилаш ва ўша давр воқелигига баҳо бериш мумкин: “Бит”ни яширган “Абдуллахон – беустухон” топишмоғида халққа оғир жафолар кўргазган ХВИ асрдаги Бухоро амири золим Абдуллахон И образи яратилган. Ижтимоий тенгсизликка нафрат ифодасини Андижонда яшаган машҳур исқирт бой Саматжонга муносабат асосида яратилган “сичқон” ҳақидаги тубандаги топишмоқда ҳам кўриш мумкин: Токчама - токча, Саматжон бойвачча. Ўзгаларни эзиш ҳисобида дунё орттирган текинхўр Саматжон бойваччанинг сичқондан нима фарқи бор? Топишмоқдаги ижтимоий мотив моҳиятини ана шу истеҳзо ташкил этади. Яратилиш даври ва мазмунига кўра топишмоқларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: Анъанавий топишмоқлар – халқнинг узоқ ўтмишига дахлдор топишмоқлар силсиласи. Уларда аждодларимизнинг бутун мозий давомидаги турмуш тарзи, ижтимоий-эстетик қарашларини ифодаловчи нарса ва ҳодисалар жумбоқланган. Айтайлик, қачонлардир топишмоқлар кишилар ўртасидаги ижтимоий-сиёсий, маънавий-маданий муносабатларни аниқлашда воситачилик вазифасини бажарган. Ўшанда топишмоқлар ҳозиргидек маънавий ўйин характерида бўлмаган, балки ақлни, куч-ғайратни синовдан ўтказиш шарти сифатида хизмат қилган. Топишмоқлар ёрдамида эл-у юртга бошлиқ (подшоҳ) танланган, жанг-у жадалларда урушувчи томонлар лашкарбошларининг топишмоққа берган жавобининг тўғри ё нотўғрилигига қараб, ғолиб белгиланган ва ортиқча қон тўкишлар олди олинган. Ўшанда топишмоқ жавобини тополмаган томон “шаҳар бердим” деб енгилганини тан олган ва ғолиб истаган шаҳар, ё қишлоқни ўз мамлакатига қўшиб олган.

Ҳозиргача топишмоқ шартини тополмай ютқизганда “шаҳар бердим” дейишлари шундан қолган. Ҳатто йигитқизларнинг бир-бирларига муносиб умр йўлдоши танлашларида ҳам топишмоқлар бўлажак куёв учун ақл синови шартига айланган. Бу мулоҳазаларни халқ оғзаки ижодидаги айрим афсона ва эртаклар ҳам тасдиқлайди. Чунончи, юнонларнинг Сфинкс ҳақидаги афсонасида айтишилича, доно Эдип махлуқ берган топишмоққа тўғри жавоб топгани туфайли нафақат омон қолади, балки бой ва ғоят гўзал Фива шаҳрига ҳукмдор этиб тайинланади. Ёхуд, ўзбек халқининг “Доно қиз” эртагида подшо ўзи уйланмоқчи бўлган қизнинг ақлу заковатини топишмоқ орқали синагач, сўнгра, унга уйланишга азм этганлиги ифодаланса, қатор сеҳрли эртакларда бош қаҳрамон ёвуз девларни, жодугар кампирларни топишмоқ орқали мағлуб этиб, ўз ниятига эришганлиги акс этган. Хуллас, анъанавий топишмоқлар қадимий қадриятларимизнинг бетакрор бадиий намуналари ҳисобланади, улардан ўтмишдаги аждодларимизнинг ижтимоий ҳаётдан орттирган асрий тажрибалари, теварак-атроф ва борлиққа доир фикрмулоҳазалари, мушоҳадаларини билиб олиш мумкин. Янги топишмоқлар . Булар бевосита анъанавий топишмоқлар таъсирида яратилган бўлиб, уларга хос анъанавий шакл, бадиий усуллар ва жумбоқланиш услубини, асосан, сақлаб қолган. Уларда ҳамиша замонавий мавзуга мурожаат етакчилик қилади. Бу эса топишмоқ жанри қисматида давомийликни таъминлаган омил ҳисобланади. Уларни айтишга халқ муайян тартиб-қоидага, тақвимга риоя қилган, чунки топишмоқларни магик сўз ҳосиласи деб тушунган. Чунончи, руслар христианлик эътиқодига кўра, Исо туғилган кунга бағишлаб 25 декабрдан 56 январгача ўтказадиган икки ҳафталик “святки” байрами давомида топишмоқ айтишса, ўзбеклар ва тожикларда деҳқонлар кузги йиғим-теримни тугатгач, қишнинг узун кечаларида айтишган. Кундузги ишга халал бермаслик учун топишмоқни кундуз куни айтиш таъқиқланган. Аждодларимиз буғдой кўкариб униб-ўсаётганда, дарахтлар гуллаб, мева тугаётганда, ҳайвонлар қишки уйқудан уйғонганда улар ҳақида топишмоқ айтилса, топишмоқларда

таърифланса, уларга ёвуз кучлар ҳасад қилади ва зарар етказади, деб ирим қилишган. Қишда эса ёвуз кучлар ҳам тирик табиатни ўлган гумон қилиб, уйқуга кетган, деб ҳисоблашган. Шундай тасаввур ва қарашлар топишмоқ айтиш тақвимини юзага келтирган. Топишмоқлар ёзма бадиий адабиётга ҳам самарали таъсир кўрсатиб, мумтоз шеъриятда луғз, чистон, муаммо , таърих ва мувашшаҳ сингари жанрларнинг юзага келишига таъсир кўрсатган бўлса, ХХ асрда ўзбек болалар шеъриятида адабий топишмоқлар ёзишнинг анъанавий тус олишини таъминлади. Бу соҳада Жаҳон отин Увайсий, Ғафур Ғулом сингари забардаст шоирлар бошлаган анъанани Шукур Саъдулла, Илёс Муслим, Адҳам Раҳмат, Пўлат Мўмин, С.Барноев, Т.Адашбоев, Рауф Толиб ва С.Ғафуров сингари болалар адабиётининг турли авлодига мансуб ижодкорлар давом эттирмоқдалар. Айниқса, улкан болалар шоири Қуддус Муҳаммадийнинг шеърий-адабий топишмоқ жанридаги ижодий изланишлари ғоят самарадорлиги билан эътиборга лойиқ. Шоир “Топингчи?”, “Виз-виз”, “Ўйлаб топ”, “Буни топинг болалар, айтиб берманг оналар” сингари шеърий адабий топишмоқларида халқ топишмоқларига хос анъанавий унсурларни истифода этиш билан чекланган бўлса, “Милиционер амаким” асарида халқ посбонларига хос хусусиятларни жумбоқ ҳолида таърифлаш асосида касбни сир тутади ва шарафловчи маъно беради. Натижада, шеърнинг ҳар банди – бир жумбоқ тусини олади. Олти банд – олти жумбоқ шаклида жамланиб, ягона умумлашма поетик ғояни акс эттиради. Ҳар бир бандда эл соқчиларининг маълум бир фазилати таърифланиб, шу таърифларнинг кимга тааллуқлилиги сир тутилади. Бундай жумбоқнинг жавоби ҳар бир бандаги сўнгги мисрада очилади: Қоматига келишган форма, пагони, Ёнбошида чарм, қинда нагани, Йигитлар арслони, ман-ман дегани, Болаларим биласизми? Айтинг ким? – Камар таққан милиционер амаким!

Шу зайлда шоир топишмоқ жанри композицион тузилишидан ижодий фойдаланиб, шеърий адабий топишмоқнинг янги ички намуналарини яратишга муваффақ бўлди. Бинобарин, халқ топишмоқлари қаторида бу хилдаги адабий топишмоқлардан ҳам ёш авлодга таълим ва тарбия беришда, дидактик ва ахлоқий мақсадларда кенг ва самарали фойдаланилмоқда. Топишмоқ эндиликда том маънода, болалар маънавий мулкига айланди ва уларни ҳозиржавобликка, топқирликка, нарса ва ҳодисалар моҳиятини теран англашга, сезгирлик ва синчковлик билан кузатишга ўргатиш учун хизмат қилмоқда. ТЕЗ АЙТИШЛАР Ўзбекистоннинг турли жойларида “тутал”, “чалғитма”, “чалғитув”, “чалиш”, “адашиш” деб юритиладиган бу фольклор ҳодисаси кенг тарқалган. Тез айтиш истилоҳ сифатида жанрнинг биргина хусусиятини – бир нафасда шиддат билан айтилишинигина ифода этса-да, тез айтишдан кузатиладиган мақсад нималигини англатмайди. Шундай чекланганликка эгалигига қарамай, русча “скороговорка” истилоҳининг таржима эквиваленти сифатида илмий таомилга сингиб кетган. Ўзбек тилида мавжуд турли атамаларда тез айтишдан кузатиладиган икки мақсад бўртиб кўриниб туради: биринчиси, тез айтишдан мурод – чалғитиш. Сўзда чалиш, ёки адашиш дейилиши шундан. Иккинчиси, тез айта туриб чалишиш – тутилишга тенг. Шу сабабли тутал дейилган. Бироқ чалғитиш ҳам, чалишиш ҳам, адашиш ҳам, тутилиш ҳам ўхшаш товушлардан иборат сўзлар, аниқроғи, аллитерация замиридаги сўзлар қаторини шиддат билан бир нафасда айтиш негизида воқе бўлганлиги туфайли тез айтиш етакчи хусусиятга айланиб, фольклор ҳодисасини ифодаловчи истилоҳ даражасида барқарорлик касб этган. Тез айтишлар аслида катталар оғзаки ижодига хос бўлса-да, моҳиятан болалар нутқидаги кемтикликларни бартараф этишга қаратилган. Болалар тез айтиш воситасида ўз она тилларидаги товуш ва сўзларни равон, бурро, очиқ талаффуз этишни, товушларнинг оҳангдорлигини, сўзларнинг нозик маъно товланишларини ҳис ва идрок қилиш, англаш ҳамда илғаб олишни машқ

қиладилар. Шу маънода улар товуш ва сўз устидаги поэтик-мантиқий машқлар ҳисобланади. Тез айтишлар болалар маънавий эҳтиёжларига мослигидан уларни тезгина ўзлаштира борганлар, аста-секинлик билан ўзлари ҳам уларнинг бир қатор енгил ва оддий намуналарини ижод қила бошлаганлар. Натижада, даврлар ўтиши билан тез айтишлар болалар фольклори арсеналига ўтиб қолган. Зотан, тез айтиш нутқ товушлари аллитерациясига асосланувчи фольклор жанри бўлиб, ўхшаш товушли сўзлар ёки сўз бирикмаларининг бир нафасда шиддатли айтилиши жараёнида у ёки бу товуш, ё сўз талаффузида чалғиш натижасида воқе бўлувчи маъно ўзгариши негизида юзага келади. Шу хусусияти туфайли ўтмишда тез айтиш катталар репертуарида учраган ва аксарият ҳолатларда порнографик характерга эга бўлган. Бора-бора катта ёшли болалар ва ўсмирлар репертуарига кўчган, улар бу хилдаги тез айтишларни ўйин шартига айлантира боришган, ким уни тўғри айтолмаса, чалишса, ўша ютқизган саналиб, ғолиблар қўйган шартни бажарган, ёки ўйинда навбатда (галда) турган. Тез айтишлар орасида 34, ҳатто 47 сўзли намуналари борки, уларни айтишда 7-12 ёшдаги болаларнинг нафаси етмайди. Бинобарин, айтиш мумкинки, ХИХ асрнинг 2-ярми ва ХХ аср бошларида катта ёшдаги болалар репертуарига ўтиш жараёнида тез айтишларда порнографик хусусият сўна бошлаган. Бунда, айниқса, ўша даврда кучая бошлаган маърифатпарварлик ҳаракати таъсири муҳим рол ўйнаган. Хусусан, таълим жараёнида улардан фойдаланиш истаги кичик ва ўрта ёшдаги болалар репертуарига ўтишига йўл очган. Натижада, тез айтиш болалар фольклори доирасида яшай бошлаган. Буни айрим кўп сўзли тез айтишларнинг турли ёшдаги болалар репертуарида хилма-хил вариантларда учраши тасдиқлайди. Чунончи, “Т” ва “П” портловчи ундошлари ва “У” унлиси аллитерациясига асосланган “Бир туп тут” тез айтиши 28 сўздан иборат. Аллитерацион ритм у ёки бу товушнинг тўғри ва равон талаффузини таъминлашга бўйсунганидан, уларни шовқин солиб шиддат билан айтиш

(скандовка) заруриятга айланган. Шу сабабли тез айтишларни куйлаб бўлмайди. Бу хусусият, айниқса, насрий тез айтишларда янада равшанроқ товланади, уларнинг аксарияти кўп сўзли: ҳар бир сўз ўзаро ўхшаш товушли бўлганлигидан ички аллитератсион оҳангдорлигини юзага келтирган. Ўз навбатида, бу ички туроқланиш асосида ўзига хос поэтик ритм ҳосил қилган: – э жўра, бизнинг қуёшламада қуёшмалашиб кет, қуёшламалашсанг ҳам қуёшмалашиб кет, қуёшлашмалашмасанг ҳам қуёшмалашиб кет. Тез айтишда поэтик ритм истак оҳангига эга. Умуман, насрий тез айтишларда поэтик ритм хилма-хил оҳангларни (гумон, сўроқ, буйруқ, хабар) ифодалаши мумкин. Бу хусусият ҳам шеърий, ҳам насрий тез айтишлар учун муштарак бўлиб, уларнинг мазмундорлигини, ғоявийлигини таъминлаган. Бунда талаффузнинг аниқ ва очиқлигига, поэтик тактга, мантиқий урғуга алоҳида эътибор бериш зарур. Шуларнинг бирортасига риоя қилинмаса, ўша заҳоти ритмдан чиқиб кетади, маъно ёки мазмунда мантиқсизлик юзага келади. Насрий тез айтишларнинг шундай намуналари борки, уларда поэтик ритмдан воз кечилган, ижтимоий мазмундорлигини бўрттирувчи аллитерацион оҳангдорликкагина урғу қилинган: – Наманганда уста Муса пуч пистафуруш бор экан. Ўша уста Муса пуч пистафурушнинг олтмиш уч пуд пуч пистаси бор экан. Олтмиш уч пуд пуч пистаси бўлса ҳам ўша уста Муса пуч пистафуруш, олтмиш уч пуд пуч пистаси бўлмаса ҳам ўша Муса пуч пистафуруш. Тез айтишда савдодаги қаллобликни фош этиш – етакчи мотив; пистанинг пучлигини таъкидловчи “п” ва “ч” товушлари – аллитерация асоси. Бинобарин, “пуч писта” ибораси тез айтиш учун муддао ҳусни – мотивни ифодаловчи воситага айланган. Муддао ҳусни ҳам шеърий, ҳам насрий тез айтишларда тугун вазифасини ўтайди. Улар мотивнигина эмас, балки қайси товушни аллитерацияга солишни, ёхуд сўзни такрорлашни белгиловчи восита сифатида сўз, ёки сўз бирикмаси шаклида намоён бўлади: Қишда кишмиш пишмасмиш,

Пишса кишмиш қишмасмиш, Ёки: Чустда уста Турсунматнинг учта тус товуғи бор. Ўша учта тустовуқ Чустдаги уста Турсунматнинг учта тустовуғими ёки бошқа уста Турсунматнинг учта тусдаги товуғими? Биринчи тез айтишда “кишмиш” сўзи муддао ҳусни бўлиб, “ш” ундоши аллитерациясига замин яратган ва қиш фаслига оид маълумотни ташиган. Иккинчи тез айтишда “учта тустовуқ” бирикмаси – муддао ҳусни, “ч”, “т”, “с” ундошлари аллитерацияси шу негизда ҳосил қилинган. Тез айтишда бу ибора лутф санъатини юзага келтирган; дастлаб, тустовуқлар миқдорини – учталигини англатса, кейин уларнинг ранги – уч тусдалигига ишорага айланган. Товуш аллитерацияси тез айтиш ижроси жараёнида шу нозик маънони илғашга халал етказган. Натижада, чалғиш ҳодисаси юз берган. Бу хилдаги ранг-баранг товуш аллитерациялари, омонимлар, омофонлар, омографлар, паронимлар ва тавтологиялар замиридаги маъно товланишлари педагоглар ва болалар эътиборини тортди. ХХ асрнинг 30-йилларидаёқ бошланғич синфларда она тили ва ўқиш дарсларида ўқувчилар талаффузини бурро этишда, товушларнинг нозик маъноларини фаҳмлашлари ҳамда фарқлашларини таъминлашда тез айтишлардан дидактик мақсадларда фойдаланила бошланди.

Адабиётглар: 1. Аллаё-алла. Ўзбек халқ аллалари. Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи О.Сафаров ; –Т.:Ўқитувчи, 1999. 2. Афзалов М. Ўзбек халқ эртаклари ҳақида. –Т.:Фан,1964. 3. Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. –Т.: Ўқитувчи,1989. 4. Бойчечак.ЎХИ . Тўпловчи, нашрга тайёрловчи О.Сафаров. – Т.: ҒАСН,1984. 5. Галиев Ш., Ўзбек болалар ўйин фолклори. –Т.: Фан, 1998. 6. Горкий М., эртаклар ҳақида.–Китобда: Адабиёт ҳақида. – Т.Ўзадабийнашр,1962, 319-322-б. 9. Жалолов Ғ. Ўзбек эртакларида жанрлараро муносабат. – Т.: Фан,1983. 10. Жаҳонгиров Ғ. Ўзбек болалар фолклори. –Т.: Ўқитувчи, 1972.

Похожие

Болалар фольклори. Халқ оғзаки бадиий ижоди – болалар адабиёти сарчашмаси

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Ўзбек болалар адабиётининг шаклланиши

Истиқлол даври болалар адабиёти