Ўзбек болалар адабиётининг шаклланиши - Литература - Рефераты

Ўзбек болалар адабиётининг шаклланиши

Загружено в:

04.10.2022

Скачано:

0

Размер:

490.5 KB

Ўзбек болалар адабиётининг шаклланиши Режа: 1. Миллий уйғониш ҳаракатининг болалар адабиётини юзага келтиришдаги роли 2. Абдулла Авлоний – ислоҳотчи педагог ва болалар шоири 3. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий – маърифатпарвар болалар шоири 4. Элбек – болалар шоири, носири ва ислоҳотчи муаллими

Таянч тушунчалар: жадид, усули савтия, алифбо, масал, аллегория, рус-тузем, девон, ғазал, поэма, “Чиғатой гурунги”, журналистика, назм, образ, рамз. Миллий уйғониш ҳаракатининг болалар адабиётини юзага келтиришдаги роли . Ўлкамизнинг илмий-маърифий тараққиёти тарихида буюк ислоҳотлар кўп кузатилган. Милоддан етти аср илгари Хоразм заминида юзага кела бошлаган “Авесто” минг йилдан зиёдроқ вақт мобайнида Ўрта Осиё халқларининг нафақат диний, балки маънавиймаърифий маёғи бўлиб келди. ИХ-ХИ асрдаёқ юртимиздан етишиб чиққан Форобий, Хоразмий, Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Абулқосим Замахшарий, Имом Исмоил Бухорий сингари ўнлаб мутафаккир алломаларнинг илмий-бадиий мероси нафақат бизнинг, умуман, инсониятнинг маънавий-маданий тараққиёти учун бебаҳо хазина саналади. Шунингдек, темурийлар даврида илмий кашфиётлари билан жаҳонга донг таратган Мирзо Улуғбек, Али Қушчи, Қозизода Румий илм-маърифат оламида якдиллик билан эътироф этилади. Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби мутафаккирларнинг сўз ва қалам сеҳри ҳам дунё тамаддунида алоҳида ўринга эга. ХИХ асрдаги Ўрта Осиёнинг Бухоро амирлиги, Хива ҳамда Қўқон хонлигидаги иқтисодий, сиёсий, маънавий-маърифий, диний инқироз ва низоларнинг оқибати, ўлканинг жаҳолат ва мустамлака ботқоғига ботирган эди. ХХ аср Шарқининг энг машҳур, энг тараққийпарвар ҳаракати – жадидчиликка асос солган Исмоилбек Гаспрали тўғри эътироф этганидек: “Шижоат майдонида Темурларнинг, Шайбонийлар исми-шарифлари унутилгани каби илм майдонида Ибн Синолар, Форобийлар, маориф майдонида Али Қушчи, Улуғбеклар ёддан чиқиб, бутун Мовароуннаҳр бир хонақойи паришон ва диёри дарвешон ўлмиш эди. Илм, ҳилм, маориф иззатнафс ва ҳайсият (ҳурмат-эътибор) риёкорликка айланган эди...”

Шу сабабли мустақиллик йилларида Б.Қосимов, О.Шарафиддинов, Н.Каримов, Ш.Ризаев, Ҳ.Болтабоев сингари етук адабиётшунос олимлар ҳамда ёш тадқиқотчилар томонидан ўтмишдаги давр мураккабликлари, жадид адибларининг фаолияти теран тадқиқ этилди. Миллий уйғониш, миллатнинг ўзлигини англаш жараёни мазкур давр адабиётининг руҳи ва мазмунини ташкил қилганидек, ўзбек болалар адабиётининг расман қарор топиши ҳам умумадабий ҳодисанинг янги бир қирраси сифатида майдонга келди. ХИХ асрнинг 90 йилларида янги усулдаги мактаблар тизими Туркистонга ҳам етиб келади. 1893 йили Исмоилбек Гаспралининг ўзи Бухорога келиб, амир билан учрашади ва янги мактаб очишга муваффақ бўлади. Чор ҳукуматининг мақсад ва интилишларига зид бўлган бундай мактаблар Туркистоннинг бошқа ўлкаларида ҳам бирин-кетин очила бошлайди. Маълумотлар шуни кўрсатадики, 1907 йили туркистонда 30 та жадид мактаби бўлиб, 1300 нафар бола ўқиган. Шуни ҳам қайд этиш керакки, 1884 йилда Тошкентда биринчи рус-тузем мактаблари очилган эди. 1892 йилда ўлкада уларнинг сони 21 тага етган бўлса, 1917 йилнинг бошларида 170 тани ташкил қилган. Шундай бўлса-да, “икки буюк аср оралиғи”да ўзбек болалар адабиётининг чинакам моҳиятига мос қиёфаси уч асосий воқелик асосида қад ростлади. Биринчиси , шу давр адабий ҳаётининг янгиланишига кўра, Хоразмда Огаҳий, Баёний каби ижодкорлар ташаббуси билан таржима мактабининг майдонга келишидир. Шу муносабат билан ўнлаб асарлар форс тилидан таржима қилинди. Тошкентда машҳур ҳинд эпоси “Калила ва Димна”ни Фазлуллоҳ Алмаий (1852-1891), араб эртаклари “Минг бир кеча”ни Сидқий Хондайлиқий (1884-1934) форсчадан ўзбекчага ўгирадилар. Шунингдек, Муродхўжа домла томонидан Саъдий Шерозий “Гулистон”ининг янги таржимаси амалга оширилади. Натижада, ХИХ асрнинг 80-йилларида Л.Н.Толстой, 90-йилларда А.С.Пушкин, А.А.Крилов номлари бадиий таржималар орқали ўзбек ўқувчиларига танила борди.

Кейинчалик бу адибларнинг асарлари жадид мактаблари дарсликларига ҳам киритилган. Иккинчиси , ХХ аср бошларидаги маърифатпарвар педагог ва адиблар Саидрасул Азизий, Мунавварқори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат, элбек ва бошқа ўнлаб зиёлиларнинг “усули жадид” мактабларида таҳсил олувчи ўзбек ўқувчилари учун яратган элликдан ортиқ алифбо ва ўқиш китоблари бу жараённинг юзага чиқишига асос бўлди. Бу дарсликлар, аввало, болаларбоп махсус асарлар ижод этиш анъанасини бошлаб берганлиги билан диққатга сазовор. Негаки, халқ болаларини маърифатли қилишни кўзлаб очилган янги усулдаги мактаблар учун ўзлари тузган “Китобат ут-атфол” (Беҳбудий), “Биринчи муаллим”, “Иккинчи муаллим”, “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”, “Мактаб гулистони” (Авлоний) “Енгил адабиёт”, “Қироат китоби”, “Ўқиш китоби” (Ҳамза), “Таҳсиб уссибён” (“Болалар тарбияси”), “Қиз бола ёки Холида” (С.Айний), “Ўқу” (Фитрат) сингари дарсликларда ҳаётий воқеликнинг бадиий ифодасида болаларнинг ёш хусусиятига алоҳида эътибор қаратилади. Бу ҳақда адабиётшунос олим Р.Баракаев кенг қамровли маълумот беради. Учинчиси эса ўзбек болалар матбуоти инкишофи ва уларнинг ёш авлодга алоҳида таъсири ҳодисасидир. У 1919 йилдан эътиборан ёш китобхонларни бир маслакка уюштириш, тарбиялашга бел боғлайди. Гарчи 20 йиллардаги адабий-бадиий журналларнинг фаолиятлари бирмунча қисқа бўлган эса-да, уларнинг болалар адабиёти ривожига қўшган ҳиссаси диққатга сазовор. 20 йиллар ўзбек болалар адабиёти матбуот саҳифаларида туғилганлиги, улар таълим-тарбияни жонлантиришда самарали таъсир кўрсата олганлигини таъкидловчи эътирофлар талайгина. Ҳақиқатан, 1919 йил 23 майда Самарқанддаги 1-тотор билим юрти ўқувчилари томонидан чиқарилган “Болалар йўлдоши” журнали ўз фаолиятини шундай даъват билан бошлаган эди: “Мажалла икки бўлак берилиб, аввалги бўлаги ўқувчилар қалами ила олиб борилур, кейинги бўлаги ўқувчилар тўлдира

олмаганда ёзувчилар тўдаси (ҳайъат таҳририяти) қўлиндан ўтказилур ва мумкин бўлган қадар ўқувчиларга ўрин кўпроқ бериладир... Туркистон ўлкасидаги ёш ўқитувчилар, албатта, бу зўр тилак ила майдонга қўйилган мажаллага товуш берсунлар”. Нашрлар атрофига уюшган Садриддин Айний, Раҳим Маҳмудий, Абдулхабир Абдулла ўғли, Абдурашид Абдужаббор ўғли каби ёзувчи ва шоирлар болалар ҳаётига оид мақола, ҳикоя ва шеърлар ёзиб туришган. Манбаларда шу йили яна бир журнал чиққанлиги қайд этилади: “1919 йил май ойларида, – деб маълумот беради Қ.Орипов, – “Ёш шарқ” номли журнал босмадан чиқади. Бу журналга Финкельштейн муҳаррирлик қилади, журналнинг редколлегиясида маҳаллий ёшлардан Раҳим Иномов, Боту ва бошқалар бор эди. Бироқ бу ёшлар журнали биринчи сонидан сўнг газетага айлантирилди”. Зиё Саид, Боту, Акмал Икромов, Аъзам Аюб, Усмонхон, Жулқунбой, Мирмулла, Чўлпон, Элбеклар газета билан ҳамкорлик қилиб, унинг 5-дан 10-сонигача чиқаришга муваффақ бўладилар. 1921 йилнинг мартида халқ маорифи комиссарлиги томонидан “Болалар дунёси” номли яна бир журнал чоп этилган. Ушбу нашрнинг етакчи мақсадлари болалар ва ўсмирларнинг қизиқишлари ҳамда янгича қарашларини тарғиб этиш бўлган. У “ёш ўқитувчилар орасида онг-билим тарқатув йўлида чиқарилатурғон ўзбекча болалар журнали” эди. Гарчи давлат Миллий кутубхонасида мазкур нашрнинг бор-йўғи биргина сони сақланиб қолган бўлса-да, унда чоп этилган мақола, шеър ва ҳикоялар журналнинг умумий мундарижаси ҳақида тасаввур уйғота олади. Жумладан, ундаги Чўлпоннинг “Капалак” шеъри, Мажид Усмоннинг “Қимматли тортиқ”, Субутой, Хуршид, Зариф Вали, Раҳим Солининг шунга ўхшаш ҳикоялари, бадиий лавҳалар, яъни “болаларга қизиқарлик ҳар хил ҳикояча, шеър, адабий-тарихий парчалар билан зийнатланган”лиги эътиборга лойиқ. Бундан ташқари, ўша йилларда давлат нашриёти томонидан болалар учун “Шарқ чечаги” номли яна бир журнал чоп этилган. Бироқ унга доир маълумотлар Боис Қориев (Олтой)нинг диссертациясидагина учрайди.

Мазкур тадқиқотда қайд этилишича: “Болалар дунёси” журнали 3-4-сонлари бирга “Шарқ чечаги” номида чиқди. Бу сонда Андерсеннинг “Маргаритка”, “Қуш қўшиғи” сарлавҳали ҳикояларининг таржимаси берилган. Яна, Ёқуб Файзийнинг “Кичкина ёзувчи” ҳикоячаси, А.Қодирийнинг Жулқунбой имзоси билан “Таёқ мактаби” сарлавҳали асарлари эълон қилинди”. Бу далиллар нашр саҳифаларида кўпроқ бадиий ижод намуналари берилгани, улар асосан, болаларга мўлжаллаб ёзилганини асослайди. Масалан, Абдулла Қодирийнинг “Жулқунбой” имзоси билан ёзилган “Таёқ мактаби”да эски мактаб ўқувчиси Мухтор тимсоли, унинг образи орқали илм даргоҳларидаги ички тартиблар, ўқитиш усулларининг қониқарсизлиги, домлаларнинг таёқли муносабати реал акс эттирилгани қайд этилган. Туркистонда болалар журналларининг узвий нашри 1929 йилдан бошланган. Ўзбекистон Маориф халқ комиссарлиги томонидан чиқарилган ойлик бадиий, танқидий-библиографик “Ёш куч” журнали” шу маънодаги дастлабки нашрдир. Унинг мақсади ва йўналиши қуйидаги мурожаатномада аёнлашади: “Болалар! Қўлингизда бўлган журналимиз сизларни тўплашда, уюштиришда, тарбиялашда катта кўмакчидир. Журналга муштарий бўлишингиз етмайди. Унга ёзувчи бўлиб, ҳар хил шеър, ҳикояча, мақолалар бериб туриш учун ёзғувчи ёш кучлар журнал теграсига тўпланишлари керакдир." Бундан ташқари, 1929 йилда “Ўзбекистон Марказқўми қошидаги фирқа болалар ташкилоти Марказий бюросининг фикр тарқатувчиси” сифатида иш бошлаган “Ленин учқуни” (1991йилдан “Тонг юлдузи”) газетасини ҳам узлуксиз нашр сифатида эътироф қилиш лозим. Муҳими, шу каби болалар ва ўсмирлар учун махсус чиқарилган газета-журналлар фаолияти, сўнгра, 192527 йиллардан бошлаб “Ўзбек секцияси” нашриётининг (ЎзГИЗ) чет эл ва қардош халқлар болалар адабиётидан таржима асарлар нашр эта бошлагани, қолаверса, С.Айний, А.Қодирий, Ғ.Ғулом, Ғайратийларнинг болалар учун ёзган асарлари ўзбек болалар адабиётининг чинакам тадрижига ҳисса қўша олди ва бу йўлдаги мустаҳкам қадам эди. Шунингдек, Шокир Сулаймон ва

Ғайратий каби истеъдодли адиблар болалар учун кўплаб ҳикоялар ва шеърлар ёзгани эътироф этилади. Зеро, ўзбек болалар адабиётининг шаклланишида турли хил ўқиш китоблари, хрестоматиялар, театр асарларининг аҳамияти катта бўлган. Бунда Элбек муаллифлигидаги “Ўзбекча ўқуш” китоби ҳам алоҳида таъкидланади. Умуман, ўтган асрнинг 20 йилларидаги мактаб дарсликлари ва матбуот саҳифаларида эълон қилинган болалар адабиёти намуналари ҳодисанинг муайян тизимлашувини бошлаб бергани билан эътиборлидир. Бинобарин, ўзбек болалар адабиёти – шеърияти, насри ва драматургияси ўтган асрнинг 20 йилларида шу зайлда қарор топиб улгурди. А.Қодирийнинг “Улоқда”, “Жинлар базми” ҳикоялари ёш қаҳрамонлар руҳияти талқинига кўра болалар адабиёти ҳодисасининг эҳтиёжи билан пайдо бўлгани-да, шу ҳақиқатни ойдинлаштиради. ХХ асрнинг арафаси ва бошларида ўзбек болалари учун ихтисослашган махсус бадиий адабиёт яратиш ҳаракати юзага келиб, изчил тусга кира бошлагач, Сирожийнинг “Болалар адабиёти тўғрисида бир фикр” (“Маориф ва ўқитғувчи” журнали, 1921 йил, 3-сон, 30-31-б.), “Қизил ўзбек матбуотида болалар адабиёти” (“Зарафшон” газетаси, 1924 йил 21 июнь, 157-сон), Зариф Баширнинг “Болалар адабиёти керак” (“Туркистон” газетаси, 1923 йил, 27 апрель), Ғози Олим Юнусовнинг “Болалар адабиёти ҳақида” (“Маориф ва ўқитғувчи” журнали, 1925 йил, 3-сон), Шокир Сулаймоннинг “Болалар адабиёти нашр қилиш керак” (“Қизил Ўзбекистон” газетаси, 1926 йил, 30 сентябрь, 224-сон) мақолаларида йигирманчи йиллар болалар адабиёти олдида турган муҳим вазифалар хусусида фикр юритилган. Ниҳоят, болалар адабиётига, аввало, шу олам вакиллари учун махсус яратилган асарлар сифатида қараш анъанага айланди. Бунда, жаҳон ва рус болалар адабиётининг илғор анъаналари, бой тажрибаларининг таъсири ҳам катта бўлди. Ниҳоят, болалар олами ва қизиқишлари, ёш хусусиятлари, диди ва тилига мос, тафаккури ва тасаввурига хос тарзда яратилган бадиий ижод намуналари алоҳида йўналишни ташкил этиш даражасига эришади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ўзбек болалар адабиётининг илк қадамлари даставвал, ўқиш китоблари бағрида туғилди. Чунки бошланғич синфларнинг ўқиш дарслари ўз моҳияти, мақсад ва вазифаларига кўра таълим тизимида алоҳида ўрин тутади; унинг заминида ўқувчилар саводхонлигини таъминлаш билан бирга, уларни бадиий адабиётнинг сеҳрли оламига олиб кириш кўзда тутилади. Бу жиҳат илк дарсликларданоқ анъанага айланиб келаётир, десак хато бўлмайди. Адабиётшунос Р.Баракаев ўзбек адабиётидаги болалар учун махсус яратилган илк алифбо Саидрасул Азизийнинг “Устоди аввал” (1902) китоби эканини таъкидлайди. Шундан кейин эса 1917 йил октябригача ислоҳотчи педагог ва адибларнинг элликка яқин номдаги алифбо ва ўқиш китоблари нашр қилинганини қайд этади. Бунда Мунавварқори Абдурашидхоновнинг “Адиби аввал”(1907), “Адиб уссоний”(1909), Серикбой Оқаевнинг “Хрестоматия, яъни терма китоб”(1911), Қори Усмон ибн Абдухолиқ Шошийнинг “Таълими аввал”(1910), Мулла Ғуломиддин Акбарий(Кабирзода)нинг “Таълими соний”(1912), Абдуваҳоб ибн Абдулло Ҳўқандийнинг “Таҳсили алифбо” (1912), Муҳаммаджон Расулийнинг “Болалар боғчаси”(1915), Муҳаммадамин Фахриддиновнинг “Раҳбари соний”(1916) сингари алифбо ва ўқиш китоблари, ниҳоят, Абдулла Авлоний ва Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий дарсликларини бирма-бир санаб ўтади. Уларнинг умумий хусусиятлари ҳақида эса: “Юқорида номлари зикр этилган алифбо ва ўқиш китоблари деярли тўлиғича бадиий матнлардан ташкил топгани сабабли уларни истисносиз, бадиий адабиёт намуналари сифатида ҳам тадқиқ этиш жоиз”, – деган мулоҳазани илгари суради ва бу типдаги китобларнинг пайдо бўлишини ўзбек болалар адабиёти даги ҳақиқий туғилиш , деб ҳисоблайди. Бундай эътирофни яна бир манба тасдиқлайди: “10 йилларнинг бошида, – деб ёзади Б. Қосимов, – бемалол айтиш мумкинки, янги адабиёт шаклланиб улгурган эди. Бу борада 1901 йилда чоп этила бошлаган Мунавварқорининг “Адиби аввал”, “Адиби соний”, Саидрасул Азизийнинг “Устози аввал” (1902), Алиасқар Калининнинг “Биринчи муаллим”, “Иккинчи муаллим”,

Рустамбек Юсуфбековнинг “Таълими аввал”, “Таълими соний” каби дарслик ва дарслик-мажмуалари, хусусан, улардаги ихчам дидактик шеър ва ҳикоялар янги адабиётнинг шаклланишида илк тажрибалар вазифасини ўтади”. Дарҳақиқат, миллий уйғониш ҳаракатининг ўзбек болалар адабиётини юзага келтиришдаги роли ҳам аслида шундай дарсликлар ва бадиий ижод намуналарининг алоҳида ўрни билан белгиланади. Зеро, ўзбек болалар адабиёти тарихини ёритишда ўтган аср бошларида етишиб чиққан кўпгина маърифатпарвар адиблар фаолияти ва уларнинг дарсликлари муҳим аҳамият касб этади. Мунавварқори Абдурашидхонов (1878-1931). Мунаввар – “нур олган”, “нурли” дегани. Бу сўзни зиёли ўрнида ҳам қўллайдилар. Қори – Қуръонни маромига етказиб ўқийдиган кишиларга нисбатдир. Мунавварқори ўз номига муносиб, мактаб-маориф ислоҳоти, миллий мактаб яратиш, чет элга болаларни ўқишга юбориш, бойларнинг бошини қовуштириб, маорифга хизмат қилдириш, турли хайрия жамғармалари тузиш каби фаолиятида ҳам, адиб ва мураббий сифатида ҳам зиё тарқатувчи зот эди. Таъкидлаш жоиз, Мунавварқори бошқа жадид адибларига нисбатан, жуда кеч – 1999 йилнинг апрелида оқланди. Шунгача у ҳақда хорижда мақолалар ёзилган, холос. Фақат истиқлолдан кейингина Б.Қосимов, С.Холбоев, С.Ахмедов, И.Абдуллаев, Н.Авезов, Н.Эргашова каби тадқиқотчилар мақоласида адибнинг жадидчилик, маърифатпарварлик ҳамда педагогик фаолияти кенг ўрганила бошланган. Бу ҳақда Б.Қосимов шундай ёзади: “Мунавварқори яқин тарихимизнинг энг ёрқин шахсиятларидан. У миллатнинг уйғонишига ёрдам берадиган деярли ҳамма соҳа билан шуғулланди. Лекин улардан учтаси ажралиб туради. Булар: маориф, матбуот, сиёсий фаолият”. Дарҳақиқат, муаллимлик унинг биринчи касбидир. Мунавварқори 1901 йилда Тошкентда биринчилардан бўлиб “усули жадид” мактаби очади. Бунда унинг дарсликлари алоҳида қийматга эга. У мадрасаларда асосий дарсларни араб тилида эмас, балки она тилида олиб бориш, диний сабоқлар билан бирга, ижтимоий фанларни ўқитиш

масаласини кун тартибига қўяди. Усули жадид мактаблари фаолиятини теран ўрганиб, онгда, фикрлашда, маорифда ўзгариш ясамай туриб, жаҳолатдан қутулиб бўлмаслигини биринчилар қатори англаб етади. Мунавварқори мадрасаларда йиллар мобайнида ўқитиладиган билимга тез, осон ва енгил олиб борадиган йўлни топиш ҳақида қайғуради. У янги қўлланмаларни, фундаментал, замонавий педагогика асосида кичик мактабмадрасаларни ташкил этишни хоҳларди. Мунавварқори усули жадид мактаблари учун сув ва ҳаводек зарур бўлган дарслик ва дастурларни ишлашга киришади. 1907 йилга келиб “Адиби аввал” дарслигини яратди. Ўзбек тилидаги деярли илк алифболардан бўлган бу китоб Саидрасул Азизийнинг “Устози аввал” дарслиги билан олдинма- кетин босилиб чиқади. У тез орада Туркистондаги барча мактаб ўқитувчилари томонидан яхши кутиб олинади ва амалиётга татбиқ қилинади. Ислоҳотчи педагог 1912 йилга келиб, ўқувчиларга ҳуснихат, жуғрофия, ислом тарихи, турк қавмлари тарихи фанларини ўқита бошлайди, мактаб остонасига қоровул қўйиб, ижтимоий соҳалардан сабоқ беради. Унинг “Адиби аввал” алифбеси ва “Адиби соний” ўқиш китоби дарслик- мажмуа йўсинида ёзилган бўлиб, кўплаб шеър ва ихчам ҳикояларни ўз ичига олганлиги билан диққатга сазовор. Улар мавзусига кўра рангбаранг: кўпчилиги ахлоқий-тарбиявий, тарихий, ижтимоий мавзуда бўлиб, йўналишига кўра, ибратомуз пандлардан ташкил топган; тили содда, ўқилиши қизиқарли. Хусусан, “Адиби соний” бошланғич синф ўқувчиларига алифбедан кейинги ўқиш китоби эканлиги сабабли бевосита кичкинтойлар диди, тилига мос, содда усулда ёзилган. Ўша давр алифбо ва ўқиш китобларининг ўндан ортиқ рўйхати назарда тутилса, Мунавварқори дарслиги кичкинтойлар ёш хусусияти инобатга олиниб ёзилган дастлабки ўқиш китобларидан эканлиги ойдинлашади. “Адиби соний”да болаларни киндик қони тўкилган она-Ватанга меҳрмуҳаббат руҳида тарбиялаш, Ватан тупроғини, унинг беназир табиатини

тўлиб-тошиб куйлаш руҳидаги ҳикоятлар алоҳида ўрин эгаллайди. Муҳими, бундай матнлар болаларбоп ифода услубига эгалиги билан эътиборни тортади. “Адиби соний”даги матнларнинг баъзилари мумтоз адабиётдан давом этиб келаётган ва халқ орасида анча машҳур ривоятлар (“Искандар Зулқарнайн”, “Одоб”, “Искандар ила Арасту”, “Ёлғончилик зарари”) бўлса, айримлари рус адабиётидан қилинган таржималар (“Икки йўлдош”)дир. Шу билан бирга, ўқиш китобидан болалар олами, уларнинг турли феълатворидан ҳикоя қилувчи дидактик матнлар (“Кўр ила дўхтир”, “Ориф ила Содиқ”, “Аҳмад ила онаси”) ҳам ўрин олган. Дарсликдаги ҳикоя ва шеърлар, қиссадан ҳисса тариқасида келтирилган байтлар эса унинг болалар адабиёти намунаси сифатида ўрганишга ҳам асос бўлади. Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919). Маҳмудхўжа Беҳбудий ХХ аср бўсағасидаги Туркистоннинг орзу-армонларидан бири сифатида майдонга келди. У ўз даврининг ижтимоий-сиёсий ҳаракатларида фаол қатнашган энг йирик намояндаси, янги замон ўзбек маданиятининг асосчиси эди. Туркистон жадидларининг тан олинган раҳнамоси, мустақил жумҳурият ғоясининг яловбардори, янги мактаб ғоясининг назариётчиси ва амалиётчиси, ўзбек драмачилигини бошлаб берган биринчи драматург, театрчи, ношир, журналистдир. У тарихимизнинг ғоят оғир ва мураккаб даврида яшади. Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йилнинг 19 январида Самарқанд яқинидаги Бахшитепа қишлоғида руҳоний оиласида дунёга келган. Беҳбудий дастлаб Самарқанд мадрасасида, сўнгроқ Бухорода таҳсил кўрган. Анъанавий таҳсилдан сўнг ўз устида қунт ва сабот билан ишлаш орқали у қози, муфти даражасига кўтарилади. Маҳмудхўжа дунёқарашининг шаклланишида эса Русия жадидчилик ҳаракатининг асосчиси Исмоил Гаспиралининг хизмати катта бўлган. 1899-1900 йилларда Беҳбудий бухоролик дўсти Ҳожи Бақо билан ҳаж сафарига чиқади. Сафар унинг янги мактаб ҳақидаги қарашларини янада мустаҳкамлайди. Унинг ташаббус ва ғайрати билан 1903 йилда Самарқанд

атрофидаги “Ҳалвойи”, “Ражабамин” қишлоқларида янги мактаблар ташкил топади. Адиб ушбу мактаблар учун дарсликлар тузишга киришади. Беҳбудий Туркистонда жадидлар ҳаракатининг етакчи вакилларидан бири сифатида саводсизлик, жоҳиллик, қолоқлик, маданиятсизликка қарши қизғин кураш олиб борди. Мактаб маориф ишларини ривожлантириш ғоясини тарғиб этиш Беҳбудий фаолиятининг туб асосини ташкил қилади. Беҳбудий Бухорода амирлик тузумига маълум бир ислоҳотларни киритиш ва шу билан миллий маданиятни ривожлантиришни истаган. Ўтган аср бошларида Туркистон учун шундай ойна керак эдики, токи ундан миллат ўз қабоҳатини ҳам, малоҳатини ҳам кўра олсин. Мана шу эҳтиёж ва зарурат Беҳбудийни театр ва матбуот сари бошлади. “Падаркуш” шу тариқа майдонга келди. Муаллиф “Миллий фожиа” атаган 4 манзарали бу драма жаҳолат ва нодонлик ҳақида, ўқимаган боланинг бузуқ йўлларга кириб, ўз отасини ўлдиргани ҳақида ҳикоя қилади. Беҳбудийнинг публицист сифатидаги фаолияти адиб истеъдодининг жуда ёрқин бир қиррасини ташкил этади. У ўз умри давомида юзлаб мақолалар ёзди. Ўзининг Миллат ва Ватан, жамият ва ахлоқ ҳақидаги фикрларини кўпроқ мақола ва чиқишларида ифода этди. Миллати, Ватанининг тақдирига бефарқ бўлмаган жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоси Маҳмудхўжа Беҳбудий мактаб ва мадрасалардаги таълим тизимини, ўқитиладиган фанларни, дарсликларни исломий, шарқона анъаналарни сақлаган ҳолда ислоҳ қилиш тарафдори эди. Шу мақсадда у “Мунтахаби жуғрофияи умумий” (“Қисқача умумий география”), “Китобат ул-атфол” (“Болалар мактуби”), “Тарихи мухтасари ислом” (“Исломнинг қисқача тарихи”), “Амалиёти ислом”, “Мадхали жуғрофияи умроний” (“Аҳоли географиясига кириш”), “Мухтасари жуғрофияи русий” (“Россиянинг қисқача географияси”) каби олтита дарслик яратди. Булар илк ўзбек мактаблари учун тузилган дарслик ва қўлланма сифатида эмас, тил, ёзув, маданиятимиз тараққиёти нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамиятга эга. Маҳмудхўжа Беҳбудий “Китобат ул-атфол” дарслигида қатор муаммоларни

кўтариб чиққан ва уларнинг ечими билан боғлиқ фикр-мулоҳазаларни билдирган. Адиб тилдаги қоришиқликдан воз кечиб, ўзбек тилининг ҳамма учун тушунарли бўлишини таъминлашга ҳаракат қилган. Беҳбудий биринчилардан бўлиб, тилимизга пунктуация – тиниш белгиларини олиб кирди. “Китобат ул-атфол”да ўнта румуз – тиниш белги келтирилган. Беҳбудий тиниш белгиларига уларнинг аҳамиятини тушунган мутахассис сифатида муносабатда бўлди. Румузлар: Аломати савол – [?] Аломати нидо, таажжуб, хитоб – [!] Аломати мутариза – [()] Аломати муммайиза –[“”] Икки сўзни фарқ қилатургон аломат –[–] Аломати муродофот, яъни иккиси бир поғонада –[ -] Озгина турмоқ учун – [,] Баён ва тафсил учун– [:] Нотамом сўзлар, киноя, мубҳам ва маҳзуфлар аломати –[...] Сўзни охири ёки вақти том аломати– [.] 1. Нуқта [.] - ёзув белгиси сифатида қадимги араб манбаларига бориб тақалади. У ўзбек тилида ХИХ асрнинг 2-ярмидан бошлаб ишлатила бошланган. Беҳбудий мазкур тиниш белгисини ишлатиш ўрнига кўра: “Сўзни охири ёки вақфи том аломати” деб номлаган. Ҳақиқатда ҳам ушбу белги тинч оҳанг билан айтилган дарак, буйруқ гаплар охирида қўйилади. 2. Сўроқ белгиси [?] нинг келиб чиқишини лотинча “қуестио”– сўроқ сўзига боғлайдилар. Сўроқ маъносида мазкур сўзннинг биринчи ҳарфи “Қ” ишлатила бошланган. Кейинчалик ҳозирги белгиси ҳолатига келиб қолган. Ўзбек матнларида 1885-йилдан “Туркистон вилоятининг газети”да учрагани, 1900- йилдан мунтазам ишлатила бошлагани аёнлашади. Маҳмудхўжа бу тиниш белгини ишлатиш ўрни, моҳиятига кўра “Аломати савол” деб номлайди.

3. Ундов [!] белгиси ўзбек тилига рус тилидан ўтган. Мутахассислар фикрича, у лотинча “ло” сўзидан келиб чиққан бўлиб, унга нуқта қўйилиши билан ҳосил бўлган. Бу тиниш белгисининг зарурлигини англаган ҳолда Беҳбудий унинг ишлатиш ўрни ва моҳиятига кўра “Аломати нидо, таажжуб, хитоб” деб номлайди ва тарғиб қилади. 4. Кўп нуқта [...] - ХИХ асрнинг 2- ярмидан бошлаб ўзбекча матнларда ишлатила бошланган. 1876 йилдан эътиборан “Туркистон вилоятининг газети”да мунтазам қўлланган. Беҳбудий эса мазкур белгини ишлатишдан келиб чиқиб “Нотамом сўзлар, киноя, мубҳам ва маҳзуфлар аломати” деб номлайди. Бундай номланиш ўқувчига мазкур тиниш белгисидан қачон, қай ўринда фойдаланиш саводини ҳам беради. 5. Вергул [,] - тиниш белгиси сифатида Ғарбий Европада ХИВ асрдан бошлаб ишлатила бошланган. Ўзбекча матнида ХХ аср бошларидан бошлаб учрайди. Маълумки бу тиниш белгиси уюшиқ бўлакларни ҳамда қўшма гап таркибидаги содда гапларни, қолаверса, ундалма, киритмаларни ажратиш учун ишлатилади, мазкур тиниш белгиси ярим тўхтамни талаб қилади. Шунинг учун Беҳбудий вергулни “Озгина тинмоқ учун” деб атайди. 6. Икки нуқтанинг [:] ёзма нутқда ишлатиш заруриятини Беҳбудий тўғри аниқлагани ҳолда “Баён ва тафсил учун” деб номлаб, расмий тиниш белги сифатида эътироф этади. 7. Тире [–] белгисини жаҳон тилшунослигига Н.М.Карамзин (ХВИИИ асрда) киритган. У ўзбек ёзувига ХИХ асрнинг 70-йилларидан “Туркестанское ведомости” газетаси таъсирида ишлатила бошланган. Беҳбудий мазкур белгини “Икки сўзни фарқ қилатурғон аломат” деб атайди. Ўрни келганда таъкидлаш лозимки, бу тиниш белги Беҳбудий таъкидлаганидек, фақат икки сўзни фарқ қилишда ишлатилиш билан чекланмай, диалогик нутқда, кўчирма гапли қўшма гапларда, боғловчисиз қўшма гапларда, қолаверса, уюшиқ бўлаклар ва умумлаштирувчи сўзлар ўртасида ишлатилади.

8. Қавс [()] ўзбек ёзувида ХИХ асрнинг охирги чорагидан бошлаб, аниқроғи, 1873 йилдан “Туркистон вилоятининг газети”да ишлатилган. Беҳбудий бу белгини “Аломати муътариза” деб амалиётга расмий тиниш белгиси сифатида тарғиб қила бошлаган. 9. Беҳбудий “Аломати муммайиза” деб номлаган қўштирноқ белгисини [“”] амалиётга рус олими профессор А.А.Борсов киритган. Ўзбек ёзувида эса, у киритиш белгиси сифатида ХИХ асрнинг 80 йилларидан бошлаб учрайди. Мана шу каби муаммоларнинг илдизини англаган Беҳбудий “Китобат ул-атфол”ни яратдики, мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг ҳужжатчилик билан танишувлари, бунда эски, тушунарсиз, анъанавий усул ва йўллардан воз кечиб, янги услуб ва таҳрирдаги ҳужжатларни ёзишни ўрганишларини тавсия қилади. Дарсликдаги бу мақсад кейинчалик бадиий матн ва шеърларни ифодали ўқиш, ҳис-туйғуни таъсирчан ифода этиш йўлида алоҳида хизмат қилгани диққатга сазовор. Садриддин Айний (1878-1954). Устод Садриддин Айнийни болалар учун ижод этишга маърифатпарварлик фаолияти бошлаб келган эди. У зуллисонайн (икки тил эгаси) адиб сифатида маълум ва машҳур. Садриддий Айний ҳам жадид маърифатчилик ҳаракатининг ёрқин намояндаларидан бири бўлиб майдонга чиққан. Адиб ватандошларини уйғотишнинг ягона йўли – уларни ўқиш ва ўқитишга жалб қилиш деб тушунди; ўзи эски мактаб ва мадрасаларда узоқ йиллар таҳсил кўргани, унинг барча машаққатларини англаб етганлиги сабабли усули жадид мактаблари ҳақида кўпроқ билишга интилади. 1903-йилда Самарқандга бориб, Маҳмудхўжа Беҳбудий ташаббуси билан ташкил этилиб, ўша даврда довруқ ёйган Абдулқодир Шакурийнинг “усули жадидия” мактабини кўради, ундаги ўқиш ва ўқитиш жараёнлари билан танишади. У ерда ва Бухорода ўзи кўрган татарча мактаблар

тажрибасига асосланиб, дўсти Абдулвоҳид Мунзим билан ҳамкорликда 1908- йилда шундай мактаб очишга муваффақ бўлди. Айни чоқда Исмоил Гаспиралининг “Хўжайи сибён” (“Болалар муаллими”) ва Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Китобат ут-атфол” (“Болалар китоби”) дарсликларидан илҳомланиб, шунингдек, “Чор китоб” ҳамда Шайх Саъдийнинг “Гулистон”, Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Маҳбуб ул-қулуб” асарларига хос анъаналардан ижодий фойдаланиб, 1910-йилда “Таҳзиб ус-сибён” (“Ёшлар тарбияси”) дарслигини яратади. Муаллифнинг эътирофича, “бу адабий китоб характерида бўлиб, болаларни хийла завқлантирар эди”. Дарслик ўқитувчига методик маслаҳат берувчи (“Огоҳ этиш”) уқтириши билан бошланиб, даставвал “Тарбияли бола” сарлавҳали дидактик мақола берилган. Сўнгра, шу дидактик мақоладаги фикрлар “Ҳикоят”, “Одобли бола”, “Ота-она” ва “Савол-жавоб” сарлавҳали мақолаларда ривожлантирилган. Чунончи, “Ҳикоят”да Йўлдош исмли ўқувчининг ёлғончилиги, ҳар гал қаламини ўзи синдириб, бошқа бирор сафдоши бошига қўйиб, уни гуноҳкорга чиқариш билан шуғулланиши, ҳар қанча насиҳат қилинса-да, қулоғига олмагани, барибир ёлғон туҳмат қилишдан тоймай, охири сафдошлари муаллим ва мударрис бўлиб етишганлари ҳолда у ҳаммол ва мардикор бўлиб яшашга маҳкум бўлгани баён қилинган. “Одобли бола” дидактик мақоласида одоб ва одоблилик қоидалари тушунтирилса, “Ота-она” дидактик мақоласида фарзанднинг ота-она олдидаги бурч ва масъулияти ҳақида сўзланади. Сўнгра, “Савол” сарлавҳаси остида шеърий топишмоқ берилиб, унинг биринчи бандида она фазилатлари, иккинчи бандида ота фазилатлари жумбоқланиб, ўша фазилатлар тафсилотига кўра жумбоқларни ечиш ўқувчи зиммасига юкланади. Жумбоқланиш эса мумтоз шеъриятдаги чистонгўйлик анъаналари асосида воқеъ бўлиб, шу хусусияти билан болаларни қизиқтиради, ўйлашга мажбур қилади. Бола мустақил фикр қила туриб, чистонда онага хос фазилатлар жумбоқланганини англаб етади ва унинг жавоби она эканлигини аниқ

топади. Шу тариқа, бола тарбиясида ота-она ва мактаб ҳамкорлиги масаласи алоҳида таъкидланади. Муаллиф “Устоз – муаллим” рукнига мансуб “Мактаб”, “Савол-жавоб”, “Марҳаматли Аҳмаджон”, “Мактаб қоидаси ҳақида ҳикоят”, “Мактаб васфига оид маснавий”, “Мактаб қандай бўлиши керак?”, "Тўғригўй ва ўғри бола", "Тош ҳикояти", "Ақлли одам ва баланд бахт эгаси", “Бадбахт одам”, “Араббек ва укалари ҳикояти”, “Араббек чорбоғи”, “Ақлли бола”, “Эсли бола”, “Ҳикоят”, “Муаллим ва шогирд ҳикояти” ва “Ҳикоят” сингари дидактик мақолалар ва шеърларда бу муддаони ойдинлаштиради. С.Айний тожик ва ўзбек мактаблари учун талай алифбе, ўқиш китобларини тартиб берди. Жумладан, “Қиз бола ёки Холида” (1922), биринчи синф учун “Соли нахустин” (“Тўнғич йил”, 1924), “Тожик алифбеси” (1927), “Қироат китоби” (1930), Исмоилзода, Пайрав Сулаймоний ва Раҳим Ҳошимлар билан ҳамкорликда биринчи босқич мактаблар ва техникумлар учун “5 дар 4” қироат китобларини (1931) тартиб берди. Бу дарсликлар орасида “Қиз бола ёки Холида” қизлар мактабига мўлжалланган бўлиб, ўзбек тилида ёзилганлиги билан ажралиб туради. Бу ахлоқий-адабий асар адибнинг янги замон мактаблари учун тузган биринчи дарслиги эди. “Қиз бола ёки Холида” ўттиз дарсга мўлжалланган. Ҳар бир дарс материали ўзига хос адабий-ахлоқий лавҳа шаклидадир. Уларда назарий билимнинг амалиёт билан алоқадорлиги, меҳнатнинг фойдаси ва меҳнатсеварлик, хотин-қизларнинг жамиятдаги роли ва бошқа қатор масалалар тўғрисида баҳс юритилиб, муаллиф улар талқини жараёнида Холида шахсининг камол топишини кўрсатишга ҳаракат қилади. Асарнинг асосий қаҳрамони – Холида. Дарсликдаги 16 лавҳада бевосита унинг хулқ-атвори, ишлари ва бошқаларга муносабати ҳақида гапирилса, 10 лавҳасида ўқиши ва тарбияси хусусида тўхталган. Умуман, Холида оилада, мактабда ва табиат қўйнидаги фаолият жараёнида кўрсатилиб, инсон шахси шаклланишида бу уч омилнинг таъсири бадиий тарзда гавдалантирилади.

Дарслик қизлар мактабида ўқишга мўлжалланганлиги боис, дастлабки уч лавҳасида қизларнинг жамиятдаги ўрнини ифодаловчи умумлаштирувчи сабоқ берилади: “Қиз бола ота-онанинг энг севукли бир мевасидур. Қиз бола ота-онанинг қайғулик чоғларинда энг меҳрибон бир сирдошидир. Қиз бола қавму қариндошларининг обрўйи ва номусларидир. Қиз бола уйнинг зийнати ва хонадоннинг давлатидир. Қиз бола юртнинг боғи ва бутун элу улуснинг чироғидир…" Айний одобли бўлмоқ яхши бўлмоқнинг бош шарти эканлигини 2- ва 3дарсларда ўрганиладиган “Адабли қиз бола” ва “Яхши қиз бола” лавҳаларида тушунтириб ўтгач, кейинги дарсларга мўлжалланган лавҳаларда Холидани ҳаракатга солади. Олти яшар Холида ота-онасининг якка-ю ягона қизи бўлганидан бир қадар тантиқ, инжиқроқ ва ўзгаларни назарга илмайдиган бир қиёфада китобхонга илк бор таништирилади: “Холида қабатма-қабат кийимларни кийиб, ҳалқа ва узукларни тақиб, ясаниб юрар ва бошқа қизларни назари илмас эди. Чунки одамнинг одамлиги кийим билан деб гумон қилар эди”(10-б). У илк бор оддий машкобнинг қизи Фотима билан тўқнашиб, асл ҳақиқатни англаб олишга муяссар бўлади. Холидада ўқишга, илм олишга ҳавас уйғонади, меҳнатсеварлик, инсондўстлик фазилатлари шакллана боради. “Холида хат ва саводдан бўлак нарсани истамайдур”, “Холида мактабга борадир”, “Холида шоҳи ва бахмал кийимларини суғуриб ташлайдир”, “Холида қўл ишларини ўрганадур”, “Холида тикиш тикадур”, “Холида Қундузни ўлимдан қутқарадур” ва бошқа қатор лавҳаларда Холиданинг инсон сифатида шаклланиши кўрсатилган. Ҳар бир лавҳада турли мавзудаги суҳбатлар муаллимахонимнинг шогирдларига ўгити, Холиданинг мулоҳазалари ҳамда Холида ҳақидаги ҳикоялар тарзида бериб борилади. Масалан, “Соғлиқни сақламоқ керак” сарлавҳали лавҳада ўқиймиз: “Муаллимахоним ўз шогирдларининг илмларини кўпайтиришга ва ахлоқларини тузатишга қанча ғайрат кўрсатса, аларнинг соғлиқларини сақлашга ҳам ўшанча ҳаракат қилар эди. Бу тўғрида айтар эди: “Қизларим!

Одам боласи касал бўлғандан кейин, кўп азоблар чекар, табибга борар, бир талай жамалға тортар, ота-онасини, оға-инисини, қавми-қариндошларини қайғуга солар, шунинг ила баробар ё соғаюр, ёки ёшлик чоғинда ўлуб кетар. Шунча азоб ва уқубатлардан қутулишнинг бирдан бир йўли: соғлиқни сақлашдир”(18-бет.) Ёки, “Машҳур хотинлар” лавҳасида шундай ҳикоя қилинади: “Бир куни Холиданинг отаси бозордан янги босилиб чиққан “Машҳур хотинлар” отли китобни келтирди. Холида ушбу китобни бир-икки қатла диққат билан ўқиб чиқди. Ушбу китобда ёзилған хабарлара кўра Ислом дунёсинда анча машҳур хотинлар ўтган эканликлари, шеър айтғонлар саксон тўрт нафар, мударрис бўлиб дарс айтғонлар йигирма тўрт нафар, халққа ваъз сўйлаб, халқни тўғри йўлға ундаб юрғанлар йигирма саккиз нафар экан…” (21-бет.) “Қиз бола ёки Холида” асарини шу фазилатларига кўра профессор И.Брагинский повест деб атайди ва ҳатто уни адибнинг “Таҳсиб уссибён”идаги “Хонадони хушбахт” ҳикоясининг мантиқий давоми санайди. Адабиётшунос П.Шермуҳамедов эса бу дарслик ҳақида: “С.Айнийнинг бу лавҳаларини бадиий асар дейиш мумкин эмас, чунки бу ерда болалар характери ҳаётий тўқнашувлар, руҳий ҳолатлар орқали очилмайди, фақат мақола услубида авторнинг қарашлари баён қилинади, холос”, - деб таъкидлайди. Тўғри, “Қиз бола ёки Холида”, аввало, дарслик тарзида ёзилган. Унга бадиий жиҳатдан мукаммал қисса талабидан ёндашиб бўлмайди. Қолаверса, янги ўзбек адабиётининг илк намуналари, қисса ва ҳикоялари ҳам шу каби дидактик ифодалар, баён услубига хос бўлган. Дарсликнинг болалар учун мўлжалланганлиги назарда тутилса, бу табиий. Аммо шуниси муҳимки, болалар адабиёти шу қолипда қолиб кетмади. Бадиий, жанрий кўламига кўра ўзининг мустақил ўзанларини топа борди. Бинобарин, “Қиз бола ёки Холида” болалар насрининг шаклланиши ва ривожланишига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди. 20-асрнинг 30-йилларидаги болалар адабиётига назар солинса, ижод аҳлининг мактабга ижодий муносабати бирмунча жонланганлигини кузатиш

мумкин. Бунинг сабабини шўроларнинг мактабни қайта қуриш, умумий мажбурий бошланғич таълимга ўтиш, саводсизликни оммавий равишда тугатишга қаратилган сиёсати билан изоҳлаш мумкин. Афтидан, худди шу ҳолат Айнийга эски мактабдаги ўқитиш жараёнини эслатган кўринади. Ва у 1933-йилда “Эски мактаб” автобиографик қиссасини ёзди. Дастлаб тожик тилида битилган бу қисса 1935-йилда алоҳида китоб шаклида босилди, сўнгра, қайта-қайта нашр этилиб, мактаб дарсликларига киритилди. Айний бу асарини 1938-йилда ўзбек тилида қайта ижод қилди. Ҳозирга қадар унинг ўзбекча нусхаси ўн мартадан зиёд қайта нашр этилган. Асар ўтмишдаги эски мактабларда амал қилинган таълим ва тарбия тизимининг моҳиятини бадиий образларда гавдалантириб, саргузашт шаклида – автобиографик йўсинда ифодалаб берди. Зеро, унинг ўзи эски мактабнинг барча аччиқ-чучугини татиб кўрган эди. Шу сабабли қисса марказида унинг ўз образи туради. Муаллиф “Эски мактаб” қиссасида ўтмишдаги диний мактаб ҳаётининг ҳаққоний тасвирини яратиб берган. Асарда ёш Садриддиннинг ҳаёти акс этади. Бу автобиографик қиссада ёзувчи эски усулдаги мактабда берилган таълимнинг қолоқлиги ва тан жазосидан болаларнинг азобланиши; домланинг лаёқатсизлиги ва қўполлиги, шогирдларнинг бефойда ўйин ва машғулотлар билан шуғулланишларини тасвирлаб, муаллиф ўтмишда болалик даврининг бефойда ва зерикарли ўтганидан афсусланади. Эски мактабларда болалар турли яшарлигидан бошлаб қатнашиши мумкин бўлган. Садриддин ҳам мактабга тўрт яшарлигидан қатнай бошлаган. Лекин ота-онаси унинг мактабда қийналаётганини кўриб, олти ёшигача мактабга узатмайдилар. Эски мактабхоналар уй хоналари каби ёруғ ва тинч бўлмай, торгина бир хона (ҳужра)дан иборат бўлган. Уларга туйнуклардан озгина ёруғлик кириб турган, холос. Шу торгина, хира хонада уч юз уйлик Соктаре қишлоғининг тўрт яшардан ўн икки яшаргача бўлган барча болалари сабоқ олишган. Ундан ташқари, Соктаре хўжалар қишлоғи бўлгани учун “Табаррук” қишлоқ ҳисобланганидан, атроф қишлоқлардаги баъзи

“ихлосмандлар” ҳам ўз болаларини бу мактабга юборганлар. Мактабхонада болалар, Айний таъбири билан айтганда, “амир зиндонида қамалган бандилар каби” бир-бировларини босиб, тиқилиб, қийналиб таҳсил олишган. Эски мактабларнинг шароитини реал акс эттирувчи бу тасвирни ўқиган ҳозирги ёшлар беихтиёр ўзларига ўқиш, билим олиш учун яратилган қулай имкониятлар, ёруғ ва кенг синф хоналари, турли хил дарсликлар, ўтиришга мўлжалланган ўриндиқ, доска, энг муҳими, уларнинг барчаси бепул ташкил қилинганлигини кўз олдиларига келтиришлари ва бундан таъсирланишлари табиий. Ушбу китобни ўқиган ўқувчи ўз даври мактабларини беихтиёр қиссада тасвирланган мактабга қиёс қилар экан, истиқлол даври ёшларига баркамол авлод бўлиб улғайишлари учун беқиёс имкониятлар яратиб берилганини янада чуқурроқ ҳис этади. Ўз Ватани билан фахрланиш, озод ва мустақил, фаровон ва бахтиёр ҳаётдан миннатдорчилик ҳисси ортади. Серқирра фаолият соҳиби бўлган Садриддин Айний фаолиятида педагоглик ҳам ўзига хос ўрин тутгани боис, у ўз даврининг мактаб ва мадрасалари ҳаётига алоҳида қизиқиш билан қаради ҳамда улар ҳақида кўрган-кечирганларини “Эски мактаб”, “Эсдаликлар” сингари асарларида алоҳида тасвирлаб кўрсатди. “Кўп асрлик ўзбек адабиёти тарихида, – деб ёзади профессор Н.Каримов, – ХХ аср адабиёти алоҳида аҳамиятга эга. Миллий уйғониш адабиёти ёки жадид адабиёти атамалари билан тилга олиниб келаётган бу давр, аввало, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Фитрат, Ҳамза, Абдулла Қодирий, Чўлпон сингари ўлмас ижодкорларнинг номлари билан боғлиқ. Бу улуғ зотлар, биринчи навбатда, шоир ёки ёзувчи бўлганлари ҳолда ХИХ аср охири, ХХ аср бошларида вужудга келган янги таълим тизими, миллий матбуот ва театр санъатига ҳам асос солдилар”. Дарҳақиқат, олим юқорида зикр этган алломалар серқирра адиб, ислоҳотчи маърифатпарвар, таъбир жоиз бўлса, ўзбек болалар адабиёти учун ҳам ҳисса қўшган илғор зиёлилар эдилар. Жумладан, Абдурауф Фитрат

(1886-1938) сиймосида нафақат янги ўзбек адабиёти асосчиларидан бири, драматург, шоир, носир, балки, забардаст олим ва фидойи педагог, ёшлар раҳнамосини кўриш мумкин. У 1913-йилда Истанбулдан Бухорога маориф ҳомийси, маърифий ғоялари билан қайтиб келади. Бироқ ўз мақсадларини бу даврда мутаассиблик авж олган Бухорода амалга оширолмагач, Шаҳрисабз ва Каркида янги мактаблар очиш билан шуғулланади. Айни пайтда, янги мактаблар учун дарсликлар ҳам ёзади. Фитратнинг 1917-йилда тартиб берган “Ўқу” (Боку) дарслиги ибтидоий мактабларнинг сўнг синфи учун мўлжалланган. Унда бошланғич синф ўқувчиларининг ёш хусусиятлари, қизиқишлари инобатга олиниб, талай лавҳалар, машқ (тамрин), ибратомуз ҳикоят ва савол-жавоблар берилган. Баъзи матнлар эса бадиий-тасвирий жиҳатдан ҳам аҳамиятга эсга. Айтайлик, дарсликдаги “Юртимиз, Арслон билан Ботир” сарлавҳали матнида образли воситалар юксак маҳорат билан гўзал ва таъсирли баён этилган. Бунда шарқликларга хос одоб-ахлоқ белгилари бадиий талқин этилади; унда ҳикояга хос тасвирий деталлар талайгина. Хусусан, муаллиф покликка йўғрилган тонгнинг болалар қалбида фараҳбахш туйғу уйғотиши, Арслон ва Ботирнинг ярим кечадан буён далада қўш ҳайдаётган “севукли оталари Ҳасан бобога салом бериб, қўлини ўпиб, дуосини олиб келиш учун” отланишларини, бунда ота-ўғил муносабати, уларнинг бир-бирлари олдидаги бурч ва масъулият миллий қадрият тарзида улуғланишини тасвирий ифодаларда баён этади: “Ҳасан бобо ҳам эндигина намоз ўқиб бўлиб, қиблага қараб, болаларининг ҳақига дуо қилаётган эди. Иккигина ҳўкизи бобонинг дуосига омин, дея турган каби ёнида бошларини эгиб турган эдилар” тарзидаги воқелик баёни ота дуосининг улуғлигини образли ифодалаётир. Фитрат болаларга мўлжалланган мазкур ҳикоясида кундалик воқеалар, долзарб мулоҳазаларни ҳам халқ эртакларига монанд образли баён этишга эришади. Ака-укалар оталарининг дуосини олгач, уйга қайтаётиб, ўнг қўлдан “Вой, тангрим!” деган товушни эшитиб тўхтайдилар. Қарасалар, “Қуриган ёғочнинг кўланкасида, йиртиқ бир чопонни юзларигача тортиб ўтирган ва эҳтимолки, қаттиқ бир иситма тутган бир хотин”га кўзлари

тушади. Рамзлардан иборат бу деталларга, чунончи, “қуриган ёғоч” – қулатилишга маҳкум этилган мустабид тузум; “кўланка” – миллатнинг эркли турмушига соя ташлаган ижтимоий тузум; “йиртиқ чопон” – мазлум ўлка қиёфаси; “иситмали хотин” – дардчил Туркистон тимсоли эканлигига, ҳарқалай, болаларнинг идроки ҳали етмаслиги аён. Шу сабабли муаллиф болалар табиатига хос кетма-кет савол бериш деталидан фойдаланиб, мавзу моҳиятини ойдинлаштиришга эришади. Ботир ва Арслоннинг: “Онажон! Нима бўлди сизга?”; “Бирон ўғлингиз ё қизингиз йўқмидимиким, келиб қўлингиздан тутиб, ҳолингизни сўрсин?”; “Қандай тош юракли экан улар?” каби сўроқларига жавобан “аёл”нинг: “Мен бутун Ўзбекистоннинг, чиғатойларнинг оналари эрурман, отим Туркистондур”,– дейиши ёзувчи бадиий ниятини ойдинлаштиришга хизмат қилган. Миллат ёшларининг илмсизликлари ва жаҳолат оқибатида “она”нинг шундай аҳволга тушганини англаб етган ўғлонлар яхши ўқишга бел боғлайдилар. Шу маънода Арслон ва Ботир образлари ҳам рамзий маъно ташиши англашилади. Зотан, Абдурауф Фитрат ўсиб келаётган ёш авлодга ўз юрти, мамлакатини мустамлакадан қутқариш, дардига дармон бўлишларини шу тарзда уқтиради. Етук сатирик ва тарихий романнавис адиб Абдулла Қодирий (18941938) ҳам ўз даврида болалар ҳаётини акс эттирувчи ҳикоялар ёзган. Унинг Жулқунбой тахаллуси билан ёзилган “Таёқ мактаби”да янги мактабнинг афзаллиги, унинг болалар тарбиясида тутган роли, эски мактабнинг қийинчиликлари болалар тили орқали қизиқарли тасвирланса, “Улоқда” ҳикоясининг қаҳрамони ўн икки яшарли Турғун чавандоздир. Ҳикоядаги ёш Турғун таърифи, болалик завқи, унинг янги кийим кийгандаги қувонч ва ғурури табиий тасвири билан эътиборни тортади. Шунингдек, халқ орасида кенг тарқалган улоқ ўйинининг етук чавандоз даражаси ўсмир Турғун ҳистуйғулари, руҳий олами, севинчу шодлиги орқали ифодаланиши воқеа тасвири эмас, руҳият ва характер ҳолати тасвири устуворлигига кўра ХХ аср бошларидаги ўзбек ҳикоячилигидагина эмас, болалар насрида ҳам жиддий ютуқ, дейишга асос бўлади. Адибнинг “Жинлар базми” асари ҳам

бола тилидан ҳикоя қилинган. Унда болаларча қўрқув ҳиссиётлари, туйғулари реал акс этган. “Ушбу ҳикояни неча бор ўқиб чиқмайлик, – деб ёзади адабиётшунос С.Мирвалиев, – ҳамиша ёшликнинг қандайдир асов тўлқинлари билан қайтақайта учрашгандек бўламиз; ...хусусан, асар қаҳрамони ҳолатлари биз бошимиздан кечирган ҳаёт – турмуш манзараларидек жонли, ишонарли ва табиий, айни чоғда жозибали”. Дарвоқе, айнан болаликдагина барча сирли тилсимлар, ажойиботлар олами, ғаройиб воқеалар ҳақиқий туюлади. “Жинлар базми”нинг дастлаб, болаларга алоҳида завқ бағишлаши, фантастик эртакларга хос қизиқарлилиги ҳам шундан. Агар ҳикояда ёшгина мурғак бола тасаввури теран акс этмаса, эҳтимол, унинг таъсирчанлиги ҳам бу қадар табиий чиқмас эди. Ўқувчи кўпроқ ҳикоячи (Ўсарқул) эмас, бу воқеани тинглаган (“Отам бу ҳикояни бошлаган вақтда менинг вужудимни қўрқув ўраб олар эди-да, ичимдан “Мени ҳам шундай жинларга йўлиқтирма”– деб тангрига ёлвориб қўяр эдим”) бола ҳолатини ёрқин кўради, қўрқувдан титраётган, ранги оқариб, кўрпа остига бекиниб олган болакай аҳволини ҳис қилади. Ёзувчи ушбу воқеа тафсилотларини шу қадар теран, ёрқин бўёқларда чизадики, чиндан ҳам ўша кичкинтой бола ёш Абдулла образини, руҳиятини акс эттиргандай туюлади. Шу сабабли, “Менга қолса, – деб таъкидлаган эди С.Мирвалиев бу асар ҳақида, – уни автобиографик ҳикоя ҳам дердим”. Олим муаллиф тасвирлаган жой – боғ-ишкомлар, овлоқ жин кўчалар, пастқам дала ҳовлиларни адиб ёшлигида яшаган уйга ўхшатади. Демак, бу ҳам ёзувчи тасвирининг аниқлиги, ишонарлилиги ва болалик хотиралари уйғоқлиги далолатидир. Адабиётшунос П.Шермуҳамедов ҳам “Улоқда” ва “Жинлар базми” ҳикояларининг болалар адабиёти тараққиётига муҳим ҳисса бўлиб қўшилганини ўринли эътироф этади. Бинобарин, ХХ асрнинг биринчи чорагини том маънода, ўзбек болалар адабиёти ва адабиётшунослиги шаклланиб, ёш ниҳол сингари бўй чўза бошлаган давр, деб айтишга асос бор. Айни пайтда унинг тадрижий тараққиётида бир томондан, маърифатпарварлик ғоялари замирида пайдо

бўлган миллий уйғониш ва жадидчилик ҳаракати, иккинчидан, узоқ асрлик мумтоз адабиёти анъаналарининг қайта тикланиши, учинчидан , рус болалар адабиётида катталар ёзувчиси сифатида танилган М.Горький, М.Маяковский, А.Толстой, А.Брюсов (???), А.Бенуа (???), И.Репин (???) сингари санъат арбобларининг болалар учун ёзган асарларининг ўзбек болалар адабиётига қилинган таржималар таъсирида, Беҳбудий, Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, С.Айний, Элбек каби адибларнинг болаларбоп ҳикоя, қисса ва дарсликлар яратиши, тўртинчидан , илк ўқиш китобларидаги шеър, ҳикоя, масал каби жанрларнинг вужудга келгани, шунингдек, болалар драматургияси, публицистика ва адабиётшунослиги каби алоҳида-алоҳида тармоқлари қарор топа бошлагани муҳим омил бўла олган. Таъкидланган ижод йўналишлари кейинчалик ҳар бири мустақил адабий соҳалар сифатида тараққий этган бўлса-да, уларнинг барчаси, аввало, болаларга бағишланган ва улар ҳақидаги ижод намунаси эканлигига кўра яхлитдир. Бу давр ўзбек болалар драматургиясин инг шакллана бошлагани ҳам алоҳида таъкидга лойиқ. Ғулом Зафарийнинг 20-йилларда ижод этган бир пардали ёки бир кўринишли песалари болалар драматургиясининг илк қадами сифатида қайд этилади. Бу ҳақда М.Олимова, Б.Имомов каби адабиётшунос олимларнинг эътирофи диққатга сазовор: “У 20-йилларнинг дастлабки кунларидан бошлаб болалар учун кичик-кичик саҳна асарлари яратишга киришди. Адиб уларда халқчил куй-қўшиқлардан, болалар оламида тарқалган ўйин усулларидан мўл-кўл фойдаланди. Болаларнинг фараҳли табиат қучоғида шод-хуррам яшашларини саҳнавий усуллар ёрдамида жонлантирди”. Жумладан, Ғулом Зафарийнинг дастлабки песаларидан бири “Тилак”дир (1922). Ушбу асар болаларни илм олишга, ўзаро дўстона яшаш, биродарлик, замонага муносиб маърифатли бўлишга даъват этади. Муаллиф асар қаҳрамони Муроднинг ўй-фикрларини очишда, уни индивидуаллаштиришда сирли-романтик усулларни қўллаб, саҳнавийликка, таъсирчанликка эришган. Умуман, ўзбек болалар драматургиясининг 1920- 80-йиллардаги намуналари, уларнинг айрим хусусиятлари ҳақида тасаввурга

эга бўлиш мумкин. Ғ.Зафарийнинг 19151926-йилларда ёзган “Баҳор”, “Бинафша”, “Қуён”, “Раҳимли шогирд”, “Мозорликда”, “Эрк болалари”, “Татимбой ота” сингари бир пардали “оперетта”лари болалар ва ёшлар ҳаётидан олинган бўлиб, улар ўзбек адабиёти тарихида болалар мусиқали драмасининг дастлабки намуналари эканлигини профессор Н.Каримов ҳам алоҳида таъкидлайди. Таъбир жоиз бўлса, бу жиҳатлар ўзбек болалар адабиёти ҳодисасининг тўла-тўкис қарор топганлиги ва унинг турли тармоқлари ҳам кўзга ташланаётганидан далолат эди. Шу маънода, болалар адабиётининг мавжуд аҳволи ва унинг олдида турган зарур вазифаларнинг ўша давр матбуотида муҳокама этилиши, ўз навбатида, болалар адабий танқидчилиги ни ҳам бошлаб берди. “Энг нозик, энг қийин нуқталардан бири, – деб ёзади Сирожий ўзининг бир мақоласида, – бу ҳақда болаларнинг тушунчаларига, кўришларига, ёшларига қараб ва болалар тили билан англата олмоқдир... Бунинг учун болаларга асар ёзадиганлар, аввало, ҳақиқий болалик даврини ўтказиб, у даврдан қолган жонли сезгиларни тингламакка мажбурлар; иккинчидан, болалар руҳияти билан яқиндан таниш бўлиши, яъни, тарбиячи бўлиш шартдир”. Шунингдек, Абдураҳмон Саъдийнинг фикрларида ҳам ўша давр адабиётшунослигидаги долзарб муаммо илгари сурилган: “Болаларнинг ўз турмушлари, ўз тиллари, ўз эрклари, ўз қизиқувлари бордир. Буларнинг руҳи ҳам катталарникидан фарқ қилади. Уларнинг адабиётлари ҳам шунга мувофиқ бўлиши керак”. Ижодкор танлаган услуб асар тилининг ёқимли, таъсирчан чиқишига қараб баҳоланиши, болаларбоп асарларда фикрни бола тафаккурига мувофиқлаштириб, содда ифодалаш уларнинг ўзига хос услубини белгилаши ҳақида адабиётшунос Ҳ.Ёқубов ҳам тўхталаиб ўтган. Олимнинг таъкидича, ғоявий бойлик ва мураккаблик, аниқ ва тугал фабула, ритмик ҳаракатни содда ифодалаган, майин юморни ишлата билган тилнигина бола тили, деб қайд этиш мумкин.

ХХ аср бошларидаги ўзбек болалар адабиётининг майдонга келиши, равнақ топишида давр ижтимоий муҳитининг таъсири ҳам катта бўлган. Б.Қосимов таъбири билан айтганда, замон янгиланиш замони эди. Миллат яшамоқчи бўлса, ҳамма нарсани – мактаб-маорифдан жамият идора тузумигача янгиламоғи, ўзгартирмоғи лозим бўлган бир даврда ўзбек болалар матбуоти, адабиётига ҳам асос солингани ойдинлашади. Тезкорлик билан янги авлод тарбиясига киришмоқнинг ягона йўли сифатида уларга мўлжалланган матбуот ва адабиётга эҳтиёж катта бўлган. Шу тариқа, маърифатпарвар педагогларнинг дарсликлари, етук адибларнинг болаларга бағишланган дидактик ҳикояларидан болаларга мўлжалланган махсус адабиёт сари жадал қадам ташланди. Натижада Абдулла Авлоний, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий каби ижодкорлар энг аввал болалар шоири сифатида танилдилар. Абдулла Авлоний - ислоҳотчи педагог ва болалар шоири (1878-1934) Ҳар ғамнинг поёни бордир, ҳар аламнинг охири, Ҳар зимистоннинг баҳори, ҳар хазоннинг охири. ХИХ аср охири ХХ аср бошидаги ўзбек миллий маданиятининг атоқли маърифатпарварларидан бири Абдулла Авлонийдир. Адиб ҳаёти ва ижоди шўро даврида изчил ўрганилмади. Истиқлол йилларидагина унинг серқирра ижоди ва фаолиятига холис баҳо берилди. Натижада, Абдулла Авлоний маърифатпар шоир ва адиб, ислоҳотчи педагог, драматург, ўзбек матбуоти инкишофи, жадидчилик ҳаракати намояндаси, давлат ва жамоат арбоби сифатида қайта танилди. Бунда, соҳа тадқиқотчилари, хусусан, Б.Қосимов, Н.Каримов, Р.Баракаев каби олимларнинг ҳиссаси каттадир. Абдулла Авлоний 1878 йилнинг 12 июлида Тошкентнинг Мерганча маҳалласида ҳунарманд-тўқувчи оиласида дунёга келди. Отаси Миравлон ака

ва онаси Фотима опалар бўз ва чит билан савдо қилишган. Абдулла 7 ёшдан Ўқчидаги эски мактабда, 12 ёшида шу маҳалладаги мадрасада таҳсил олади. Сўнг Шайхонтоҳурдаги Абдумаликбой мадрасасига ўтади. Аммо оиланинг тирикчилик оғирлиги тўлиқ ўқишга имкон бермайди. 13 ёшидан бошлаб фақат қиш кунларида ўқиб, бошқа фаслларда мардикорлик қилишга мажбур бўлади. Кейинчалик эса, ўқишни буткул ташлаб, бутунлай ишга шўнғишига тўғри келади: бинокорликни ўрганади, ғишт қўйиш, сувоқчилик, печкачилик, дурадгорлик ишлари билан машғул бўлади. Бўлажак шоир адабиётга ҳаваси шу йилларда уйғонганини таъкидлаб, “шеър ёзишга тутинган”нини эътироф қилади. Авлоний 1904 йилда Тошкентнинг Миробод маҳалласида, кейинчалик, Дегрез маҳалласида янги усулдаги жадид мактаблари очади. Тез фурсатда бу мактабнинг фазилатлари ва унинг муаллими Авлонийнинг довруғи бутун шаҳарга тарқалади. Ҳамманинг тилида: “Мирободдаги мактаб 6 ойда ўқишёзишни ўргатармиш, жуғрофия, ҳисоб, табиатни ўрганиш деган дарслар ўқитилармиш”, - деган гаплар юради... Бугина эмас, Авлоний мактаблардаги ўқув асбоб-жиҳозларини ўзгартириб, ўз қўли билан парта ва доскалар ясайди. Мактабга қабул қилинган болаларнинг асосий қисми камбағал кишиларнинг фарзандлари бўлганлиги учун улар таъминотини яхшилаш мақсадида «Жамияти хайрия» ташкил этади ва бу жамиятга ўзи раислик қилади. «Нашриёт» ширкати тузиб, Хадрада «Мактаб кутубхонаси» номли китоб дўкони очади. Авлоний дарс бериш жараёнида очилаётган янги усулдаги мактаблар учун кўплаб дарсликлар яратиш заруриятини ҳис қилади. Шу сабабли у 1909- 1917 йиллар давомида янги мактаб болалари учун ўндан ортиқ қўлланма ва ўқув китоблари ёзиб, нашр эттиради. Жумладан, тўрт қисмдан иборат «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар», «Биринчи муаллим» (1911), «Иккинчи муаллим» (1912), «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» (1913), «Мактаб гулистони» (1915) сингари дарслик ва ўқиш китоблари майдонга келади.

Авлоний ўз "Биринчи муаллим"ининг “Биринчи мактабларимизнинг аввалги синф шогирдлари учун энг осон усул ила Туркистон шевасинда очиқ ва енгил тилда тадрижий суратда тартиб этилмиш алифбо рисоласи” эканини таъкидлар экан, бу гапни шунчаки таъриф-тавсиф деб қабул қилмаслик керак. Зеро, у мустақил равишда ва ўзига хос йўсинда алифбо тартиб берган экан, кичик ёшдаги болалар адабиётининг турли ўзига хосликларини ўзича кашф этган ҳам. “Иккинчи муаллим”  биринчи мактабларимизнинг шогирдларина алифбодин сўнг ўқутмак учун очуқ тил ва осон таркиб ила ёзилуб, ахлоқий ҳикоялар, адабий шеърлар ила зийнатланмиш ўқув китоби” бўлса, "Мактаб гулистони"  адабий ва ахлоқий мароқу шавқ ила ўқуладургон ҳикоялар шеър ила Туркистон мактабларининг иккинчи синфларидин бошлаб ўқув тамоқиға мувофиқ равишда ёш болалар учун енгил вазн ва осон шева узра тартиб берилган” китобдир. Китоблар муқовасидаги ушбу таъкидлар яна бир ташқи ўзига хосликдан далолат беради. Зеро, "Иккинчи муаллим" ахлоқий ҳикоялар ва адабий шеърлардан ташкил топган бўлса, "Мактаб гулистони" тўлиғича шеърий асарлардан таркиб топган. Демак, ушбу ташқи жиҳат ҳам муаллифнинг соддадан мураккабга; мактаб остонасига эндигина қадам қўйган, эндигина ҳарф таниган болакайлар ўқиб англаши осон бўлган енгил насрдан бадиий адабиёт нафосатидан бохабар китобхонларгина қадрлай оладиган ва англаб етадиган, қатъий шаклий қонуниятларга бўйсунадиган нафис ва мураккаб назмга, яна бошқачароқ қилиб айтганда, қора сўздан бадиий сўзга томон ёш китобхонни аста-секин тайёрлаб борганини кўрсатади. Муаллиф китоблари яратилиши сабабини яна шундай изоҳлайди: “Бизим Туркистон мактаби исломиясинда аввалдин охира қадар таълим ўлинажак китоблар “Чор девон”, “Сабот ул-ожизин”, “Фузулий”, “Навоий”, “Хўжа Ҳофиз”, “Бедил” ва “Маслак ул-муттақин”лар каби шеър китоблари ўлдиғи жумланинг маълумидур. Бу китобларнинг баъзилари эътиқодот ва амалиёти исломияга тааллуқ мушкул масалалардан иборат ўлғонларидин ҳамда аксарлари форсий тилда ёзилғонлари учун ёш болаларнинг онлардин

истифодалари, бир нарса англамоқлари имкон хорижинда эди. Воқеан ўз она тилини дуруст билмаган, эмдигина ҳарфларни бир-биридан айирган бир ёш боланинг қўлига ”Чор китоб”ни бериб, “Ибтидо мекунам ба номи худо” ёки “Сабот ул-ожизин”ни бериб, “Сано лил холиқул ғаффорул афлок” каби форсий ва арабий лисонларида ёзилмиш ... жумлаларни ўқутмак ила ердан туриб юлдузга қўл узатмак ёки игна ила қудуқ қазимоқ орасида фарқ йўқтур”. Назаримизда, Авлоний таъкидларини ХХ аср бошларидаги ўзбек болалар адабиётининг ўзига хосликларини белгилайдиган бир ҳужжат сифатида қабул қилиш керак. Эътиборлиси шундаки, бу таъкидлар бугунги кундаги болалар адабиёти тушунчасига ҳам деярли тўлиғича мос келади. Авлонийнинг "Иккинчи муаллим", "Мактаб гулистони" дарсликлари ва "Адабиёт ёхуд миллий шеърлар"ининг қайси бир жузвини кўздан кечирмайлик, бу китобларда илм-маърифатга тарғиб этувчи ўнлаб асарларни кўрамиз. "Иккинчи муаллим" ва "Мактаб гулистони"даги асарлар кўпроқ мактаб ва ўқув қуроллари мадҳи ҳамда мактаб ўқувчиларини илмга тарғиб қилиш мавзуида бўлса, “Адабиёт”ларда мавзу сезиларли даражада кенгаяди, мурожаат объекти эса умумлашма образ  миллат даражасига кўтарилади. Жумладан, "Иккинчи муаллим"даги “Мактаб” шеърида муаллиф мактаб ўқувчилари  ёш китобхонларга мурожаат қилиб, шундай дейди: Мактаб уйи  дорул-омон, Мактаб ҳаёти жовидон, Мактаб сафойи қалби жон, Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон! Биринчи тўртликда мактаб тинчлик, омонлик уйи, ҳаёт манбаи, қалбларга яхшилик, равшанлик келтирувчи жой сифатида тасвирланса, кейинги тўртликда ахлоқ-одоб уйи, Аллоҳнинг эҳсони ва бир ажиб гулшан сифатида тасвирланади. Хуллас, тўққиз тўртликдан иборат бу шеърда шоир мактаб шаънига ҳамду санолар ўқийди, ундан келадиган сон-саноқсиз фойдаларни битталаб таърифлайди. “Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон!” мисраси

эса ҳар тўртлик охирида такрорланиб, болаларни ғайрат қилиб ўқишга, мактабдан келадиган фойдалардан баҳраманд бўлишга чорлайди. "Мактаб гулистони"даги “Мактаб” шеъри гўёки биринчи шеърнинг мантиқий давоми каби янграйди. Аввалги шеър асосан мактаб таърифига бағишланган бўлса, иккинчи шеърда кўпроқ қиёсийликка асосланилган. Чунончи: Фирдавси жинон мактаб, нодонлара жон мактаб, Билган кишига қадрин, бир доруломон мактаб. Жоҳиллара ғам мактаб, ялқовлара кам мактаб, Ҳуснихат кишиларга чин руҳи равон мактаб. Шеърнинг мактаб таърифига бағишланган кейинги мисралари қиссадан ҳисса каби болаларни мактабда ўқишга даъват руҳидадир: Жоним, ўқунгиз мактаб, бору йўқингиз мактаб, Сизлар учун, авлодим, боғи гулистон мактаб. Манбаидур фан мактаб, энг яхши чаман мактаб, Ахлоқу одоб сизга олмоқлиға кон мактаб. "Адабиёт ёхуд миллий шеърлардан 2-жузв" китобидаги “Мактаб” шеърида мактаб таърифининг янада янги қирраларига дуч келамиз: Мактабдур офтоби жаҳон, саодатинг, Мактабдур осмони замон, сабоватинг... Мактаб насими субҳ каби фикра жон верар, Мактаб ҳаёти зийнатидур одамиятинг... Мактаб ҳакими ҳозиқ эрур жаҳл дардина, Мактаб гулоб маъжунидур дарду-ҳасратинг... Мактаб, хулоса, боғи адаб, кони маърифат, Мактаб ҳариқи вулқон, Ҳижрон, жаҳолатинг. Агар биринчи “Мактаб” шеърида мактаб гулзорга, жаннат эшигини очувчи, дуру-гавҳарлар сочувчи, ўқув-ёзувни ўргатувчи, ғафлат уйқусидан уйғотувчи, Қуръону имон берувчи, масжид йўлини кўрсатувчи, мисни тилло, шогирдларни мулло қилувчи жаннат гули сифатида таърифланган, шеър вазни енгил, ўйноқи ва равон бўлса, иккинчи “Мактаб” шеърида шоир кўпроқ қиёслаш усулига асосланиб, мактабни нодонларга жон, қадрини билганга омон берувчи, мактабда ўқишни истамайдиган, мактабдан қочадиган болалардан дод-фарёд қилувчи, толиби илмларга гулдастаи гул, сунбулу

жамбил, гулзори жаҳон экани ҳақида фикр юритади. Биринчи “Мактаб” шеърида вазн енгил, ўйноқи, сўзлар содда, нотаниш сўзлар саноқли бўлса, иккинчисида вазн бироз оғирлашади, нотаниш сўзлар кўпаяди, ўхшатиш, жонлантириш каби бадиий усулларни шоир тобора кўпроқ ишлата бошлайди. Учинчи “Мактаб” шеърида фикр янада кенгаяди, энди мактаб миллатни фақирлигу залолатдан қутқарувчи эгову арра, жаҳолатдан озод қилувчи ёндирувчи вулқон ва барча ғаму кулфатларга илож топувчи калит сифатида тасвирланади. Агар биринчи шеърда шоир ёш китобхонни ўқишга, илм- маърифатга тарғиб қилса, иккинчи шеърда тарозининг бир палласига мактабнинг фойдаларини, иккинчи палласига жаҳолатнинг зарарларини қўйиш билан толиби илмларни яхшисини танлаб олишга ундайди, учинчи шеърда эса мактабдан бир кишига, алоҳида шахсга келадиган манфаатлар хусусида эмас, балки миллат ва динга келадиган манфаатлар ҳақида сўз боради, фикрлар умумлашма даражасига кўтарилади. Шунга ўхшаш, “Мактаб” номли шеър А.Авлонийнинг “Адабиёт ёхуд миллий шеърлардан 2-жузв” китобида ҳам учрайди. Унда мактаб таърифининг янада янги қирралари бўртиб туради:

Дарҳақиқат, мактаб мавзуси биргина Авлоний шеъриятида эмас, балки, ўтган аср бошларидаги ҳар бир зиёли, ижодкор ва маърифатпарвар адиб учун долзарб эди. Авлоний шеърларида эса айнан мактаб ёшидаги кичкинтойлар тасаввури, қизиқишлари, тили ва тушунчаси устувор. Авлоний болаларга самимий фикрларини ўйноқи сатрларда тасвирлаш билан бирга, Ватан ва унинг қисмати билан боғлиқ жиддий мулоҳазаларни ҳам баён этади. Шоир Ватан таърифини бошлаб, “Тоғларидан конлар чиқар, Ерларидан донлар чиқар, Ҳавоси ўта ёқумлик, Чўллари бор тошлик, қумлик, Тошканд эмас, тошқанд эрур, Кесаклари гулқанд эрур”, дея болаларда она диёрга катта меҳр уйғотишга эришади. Жумладан, “Ватан” шеърида онаюртнинг ноз- неъматлари, бойликлари таъриф-тавсиф этилади. Шу билан бирга, онадай азиз, мушфиқ гўша ҳақида лирик қаҳрамон – ёш авлоднинг қайғули нидоси ҳам акс этади: Онамизсан! Бизнинг мушфиқ онамизсан! Жавлон уриб яшайдургон хонамизсан! Сени сотмоқ мумкинмидур, ўзинг ўйла, Тилинг бўлса, ҳасратларинг тузук сўйла!.. Сотиб-сотиб қоладурмиз ғамга ботиб, Бойқуш каби вайронада ётиб-ётиб. Шоир ўтмишда маърифат гулшани бўлган юртимизнинг жаҳолат ботқоғига ботганидан афсуслар чекиб, Ватан тобора вайронага айланаётгани, илм-маърифатга ошно бўлишгина кишиларни бу ғамдан қутқазишини таъкидлайди. Умуман, Авлоний “Биринчи муаллим” ва “Иккинчи муаллим” китобларида ёш китобхонлар тафаккурига мос илм хосияти ва илмсизлик оқибати тўғрисида панднома тарзидаги сатрларни битган бўлса, “Мактаб гулистони”даги шеър, ҳикоя ва масалларда ижтимоий долзарб муаммоларни ҳам қамраб олгани аёнлашади. Зеро, бундай шеърлар орқали ёш авлодни маърифатга даъват этиш билан бирга, уларни ватанпарвар, ўз миллатига, юртига садоқатли қилиб тарбиялаш мақсади ҳам кўзланган. Маърифатпарварликнинг етакчи принциплари мазлум халқни уйғотиш, илм-маърифат нуридан баҳраманд қилиш, ўзлигини танитиш сари етаклашда

акс этар экан, бунда асосий эътибор болаларга қаратилиши аниқ. Чунки жаҳолат ботқоғига ботиб бўлган авом халқни уйғотиш ва қайта тарбиялашдан кўра қалби ва онги тоза, покиза ёш авлодни аввал бошдан тўғри тарбиялаш осонроқ ва мақбул йўл бўлса керак. Аммо “Туркистон мактабларида ўз она тилимизда ёзилган мукаммал “Ахлоқ” китобининг йўқлиги, афроди миллатнинг шундай бир асарга ташна ва муҳтожлиги” Авлонийга қаттиқ таъсир қилади. “Шунинг учун кўп вақтлар тажриба сўнгидан адиби муҳтарам Шайх Саъдий усулинда ёзмакни, гарчи оғир иш бўлса ҳам” ўзига муқаддас бир вазифа деб ҳисоблаган Авлоний «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарини ёзиб тугаллайди ва 1913 йилда чоп эттиради. Асар “инсонларни яхшиликға чақиргувчи, ёмонликдан қайтаргувчи бир илм”  Ахлоқ хусусидадир. Бироқ “Туркий гулистон” Шайх Саъдий “Гулистон”ига шунчаки назира ёхуд эргашиш натижаси эмас, балки ўз даври ва китобхони хусусиятларини тўла ҳисобга олган том маънодаги янгича бир асар ҳамдир. Чунончи, Шайх Саъдий “Гулистон”ида одамлар насл-насаби ва рутбасига кўра тоифаларга ажратилиб, ҳар бир тоифага хос бўлган хусусиятлар ҳақида алоҳида боблардаги ҳикоятларда фикр юритилган бўлса, “Туркий Гулистон”да муаллиф ёш китобхонлари савиясини ҳисобга олиб, умумлашма  комил инсон хусусида фикр юритади. Авлоний наздида бани Одам  шоҳми-гадоми, бойми-камбағалми  жамиятдаги ижтимоий мавқеидан қатъи назар, аввало, Инсон фарзанди ва инсонийликни белгиловчи сифатлар шу сабабли ҳам барча учун муштаракдир. У инсонга хос хулқни иккига – яхши ва ёмонга ажратади. «Яхши хулқлар» деб номланган биринчи қисмида у 31 фазилат, «Ёмон хулқлар» деб аталган иккинчи қисмда эса 20 иллатга таъриф беради. Ўз мулоҳазаларини далиллаш учун Қуръон оятлари ва ҳадисларни, шунингдек, машҳур мутафаккирларнинг фикрларини келтиради. Ҳар бир ахлоқий категорияга ўз муносабатини билдиргач, ўша фикр мазмунини ифодаловчи байт ё бирор мақол-ҳикмат илова қилади. Бироқ муаллиф инсон хулқини шунчаки икки гуруҳга ажратиб тасниф қилиш билан чекланмай, “бу санагон ёмон

хулқларнинг фанолиқларини, юқорида санагон яхши хулқларнинг гўзаллигини инсоф мувозанаси ила ўлчаб, виждон муҳокамаси ила таҳқиқлаб, яхшиларини тинглаб амал қилмак, ёмонларини англаб ҳазар қилмак лозимдур. Зероки, инсоннинг иззати, дунёнинг лаззати яхши сўзларни эшитуб ва кўруб ҳисса олмак, ёмон ва зарарликларини ўқуб билуб ўзини тиймак, қўлдан келгунча халқ ва миллат фойдасига тиртишмак ва фано дунёдин яхшилик отини олиб кетмакдадур” дея ёш китобхонни инсонийлик сари етаклайди. Ана шу сифат  ёш авлодни яхшилик сари ундаш, ёмонликдан асраш  асарнинг бошидан охиригача “қизил ип” бўлиб ўтади. Муаллиф ҳар бир яхши ёки ёмон хулқ хусусида фикр юритар экан, унинг ўзига хосликларини битталаб санайди, фикри далили учун ўтмиш донишмандлари ҳикматларидан мисоллар келтиради ва “қиссадан ҳисса”  шеърий хулоса билан якунлайди. Жумладан, сабр хусусида Авлоний шундай дейди: “Сабр деб бошимизга келган балову қазоларга чидамли бўлмакни айтилур. Ҳар бир ишда сабру совуққон ила ҳаракат қилмак лозимдур. Чунки бошимизга келадургон балову қазо, заҳмату машаққатларнинг барчаси жаноби Ҳақнинг иродаси ила ўлдиғи учун буларга сабрсизлик қилган кишилар ажру савобдин қуруқ қолурлар. Сабр инсонлар учун буюк бир фазилатдурки, жаноби Ҳақ собирларни суяр. Қуръони карим ичида кўб ерда сабрни, собирларни мадҳ қилмишдур. Шариати исломияда жаноби Ҳақ тарафидан келган балову қазоға сабр қилмоқ фарзи айндур. Инсон ҳар бир ишни сабру матонат ила юрутса, мақсудига тинчу роҳатда боруб етар. Ҳамиша саодатда яшар. Секин борган киши мақсуда етгай, Шошуб бесабрлар каж йўлга кетгай. Агар сабринг бўлса нафсингға йўлдош, Сени тавфиқи раббонийга элтгай. Нафсини сабр ила ром қилган киши ҳар ишда ошиқмай, оҳиста ҳаракат қилур. Нафсини ҳалокатдан, ғурурдан сақлар. Сабр шундай бир кучли нарсадурки, шаҳватни иффатга, ғазабни шижоатга, шиддатни ҳилмга, катталикни тавозуъга, ёмонликни яхшиликга айландурмакга қуввати етар.

Шул хусусда сўйланмиш бир ҳадиси шарифнинг маъноси  “Илм  имонли кишиларнинг муҳиби, ҳилм  ҳомийси, ақл  далили, яхши амал – сармояси, мулойимат – волиди, афв – ахвони, сабр – ҳокими виждонидур” дейилмиш. Араблар “Ассабру мифтоҳул-фараҳ – сабр шодлиғнинг калидидур”, - деюрлар. Сабр ила ҳар мушкул иш зойил бўлур, Сабр эдан мақсудина нойил бўлур. Ҳар кишида бўлмаса сабри жамил, Нафс кўйина юруб, сойил бўлур. Сабр қилсанг, ғўрадин ҳалво битур, Сабрсизлар ўз оёғидин йитур”. Эътибор берилса, “Сабр” хусусидаги мақолат мухтасар бўлса-да, тугалланган бир асар. Зеро, унинг биринчи қисмида сабрга умумий таъриф берилади, иккинчи қисмида нима учун сабр қилиш кераклиги изоҳланади, учинчи қисмида сабрнинг фазилатлари таърифланади. Муаллиф ёш китобхонни сабр неъматидан баҳраманд бўлишга ташвиқ қилар экан, инсон бошига келадиган бало-қазолар тасодифий эмас, балки Оллоҳу таоло томонидан юбориладиган синовлар эканлиги, шу синовлардан сабр қилиб, чидам билан ўта олган кишигина ажру савобга дохил бўлиши, икки дунё мақсадига етиши мумкинлигини алоҳида таъкидлайди. Фикр далили сифатида ҳадиси шарифдан келтирилган мисол ва араб мақоли эса ёш китобхон наздида бу фикрларни яна бир карра тасдиқлайди. Авлоний фикрнинг ақлга, шеърнинг эса қалбга таъсир этишини ҳеч қачон хотиридан фаромуш қилмайдиган ижодкордир. Мақолатдаги шеърлар шу маънода ёш китобхон қалбига, юрагига таъсир қиладиган шифобахш малҳам вазифасини ўтайди. Бундан ташқари, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мақолатдаги ҳар бир жумла ўзича тугалланган тезисдир. Муаллиф сабрнинг фазилатлари тўғрисидаги тезисларни ўртага ташлар экан, ҳар бирини алоҳида-алоҳида таъкидлашни ҳам унутмайди. “Сабр қилсанг ғўрадин ҳалво битар, сабрсизлар ўз оёғидан йитар” деган халқ мақоли эса сабр ҳақидаги фикрларнинг якуний хулосаси, қаймоғи сифатида ёш китобхон қалби тўридан мустаҳкам ўрин эгаллаши аниқ.

Авлоний бола камолотида тарбиянинг роли жуда катталигини тушунади ва тарбия “ё ҳаёт, ё мамот масаласи” деб билади. Бу фикрнинг нақадар муҳимлигини, таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмаслигини, бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафаси эканлигини Биринчи Президентимизнинг алоҳида муносабатлари орқали ҳам далиллаш мумкин. “Бу ҳақда фикр юритганда, – дея таъкидлаган эди И.А.Каримов, – мен Абдулла Авлонийнинг “Тарбия биз учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир” деган чуқур маъноли сўзларини эслайман. Буюк маърифатпарвар бобомизнинг бу сўзлари ўтган аср бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги вақтда ҳам биз учун шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарб аҳамият касб этади”. Авлонийнинг “Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом” (1913) асари ёш авлодни тарихи ва ва зуҳури ислом билан таништиришга, шу йўл билан уларнинг имон-эътиқодларини шакллантириш ва мустаҳкамлашга хизмат қилади. Ҳар бир хайрли ишнинг ўз вақти-соати борлигини яхши билган муаллиф бу асарининг “усули жадидага мувофиқ равишда мактаби ибтидоияларимизнинг учинчи ва тўртинчи синф шогирдлари учун тартиб берилуб, Туркистон шевасинда энг мўътабар асарлара иктифо қилинуб, қисқача Ҳазрати Одам алайҳиссаломдин хилофати Рошидин замонигача дарж қилинуб, майдони интишора қўйилганинини” алоҳида таъкидлайди. "Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом"нинг ўзбек болалар адабиёти тарихида тутган ўрни, даставвал, унинг бошланғич диний маълумотни мустаҳкамлаш, ёш авлодни ҳақ йўлга чорлаш ва эътиқодларини шакллантиришга хизмат қилиши билан белгиланади. Бу асар, бизнингча, “Ҳафтияк” таҳсилидан кейинги босқич, яъни Қуръони каримни муфассал ўрганиш йўлидаги бир қадамдир. Аслида, Қуръони каримдаги оятларнинг еттидан бир қисмини ажратиб олиб, бошланғич мактабларда айнан шу қисмини ўргатишнинг ўзи ҳам катталар учун яратилган асарни болаларга мослаштириш (адаптация)нинг бир усули сифатида баҳоланиши жоиз. Чунки

Оврупо ва рус адабиётларида катталар учун яратилган ўнлаб асарлар қайта ишланиб, қисқартирилиб, болаларга мослаштирилган ва айнан шу усул воситасида улар болалар китобхонлиги сирасига кирувчи асарларга айлангани маълум. Инчунин, "Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом" ҳам анъанавий “Тарихи анбиё”ларни соддалаштириш ва ёш китобхонлар савиясига мослаштириш маҳсули сифатида ХХ аср бошларидаги ўзбек болалар адабиётидаги ўзига хос изланишдир. Демак, мактабга эндигина қадам қўйган ёш бола дастлаб алифбони ўрганади, алифбодаги илм-маърифат ва одоб-ахлоққа бағишланган кичик асарларни ўқишга киришади ва шу билан ўзида бани Одамга хос бўлган энг яхши хусусиятларни камол топтира боради, шунинг билан биргаликда имонэътиқодини шакллантириш мақсадида диний таълимотни ҳам ўргана боради. Бу диний таълимотнинг қанчалик ҳаётийлигини исботлаш учун эса "Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом" сингари асарлар хизмат қилади. Зеро, "Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом"да Жаноби Ҳақ отамиз Одам алайҳиссаломни яратганидан бошлаб, бани Одамни гуноҳ йўллардан қайтариб, ҳақ йўлга чорлаш учун юборган пайғамбарлари, уларга ваҳий бўлган китоблар, динлар ва шу йўлдаги курашлар тарихи хусусида қисқа, аниқ ва ишончли маълумотлар берилгандир. Бинобарин, "Мухтасар тарихи анбиё ва тарихи ислом" асари “Қисас ул анбиёи туркий”ларни ёш китобхонлар савиясига мослаштириб, уларни ислом эътиқоди билан таништириш, ҳақ йўлга бошлаш борасида ХХ аср бошлари ўзбек болалар адабиётидаги муваффақиятли изланишдир. Авлоний бу асари орқали ёш китобхонларга Қуръони каримда тилга олинган пайғамбарлар ҳақида қисқа ва ишончли маълумотларни содда тил ва услубда қизиқарли ҳикоя қилади. Асар ёш китобхонларни мураккаб услубий воситалар асосида муфассал маълумот берилган, кўплаб арабий, форсий ва муомаладан чиқиб кетган эски туркий сўзлардан таркиб топгани боис ўқилиши қийин “Қисас ул анбиёи туркий”лар билан таништириш олдидан дастлабки босқич сифатида ХХ аср бошларидаги ўзбек болалар адабиётида алоҳида ўрин тутади ва

мумтоз адабиётимиздаги барҳаёт анъаналар асосида ёш китобхонларни маънан пок, энг яхши инсоний фазилатларга эришган баркамол, эътиқодли, имони бутун мусулмон фарзандлари қилиб тарбиялашдаги Авлоний ижодий фаолиятининг алоҳида қирраси сифатида болалар адабиётимиз тарихида ўчмас из бўлиб қолади. Авлоний таржимонлик фаолияти билан ҳам изчил шуғулланиб, И.А.Криловнинг 21 масали, К.Д.Ушинскийнинг 7 кичик асари, Лев Толстойнинг 11 кичик асарини ўзбек тилига таржима қилган. Авлоний мактаблар очиш, халқни саводхон қилиш, ўзбек хотинқизларини ўқитиш, ўқитувчилар ва зиёли кадрлар тайёрлаш билан ҳам шуғулланади. У 1923-24 йилларда эски шаҳардаги хотинқизлар ва эрлар маориф билим юртлари мудири, 1924-29 йилларда Тошкент ҳарбий мактабида ўқитувчи, 1925-34 йилларда Ўрта Осиё Коммунистик университети, Ўрта Осиё Қишлоқ хўжалиги мактабида, Ўрта Осиё Давлат университетида дарс беради. Педагогика факультетининг тил ва адабиёт кафедраси профессори ва мудири бўлиб ишлади. У 1933 йилда 7-синф учун «Адабиёт хрестоматияси» тузиб, нашр эттирди. Авлоний «Ҳижрон», «Набил», «Индамас», «Шуҳрат», «Тангриқули», «Сурайё», «Шапалоқ», «Чол», «Аб», «Чиғабой», «Абдулҳақ» тахаллуслари билан танқидий ва илмий мақолалар, 4000 мисрадан ортиқ шеър ижод қилган. Авлоний 1927 йилда «Меҳнат қаҳрамони» унвони билан тақдирланди. 1930 йилда унга «Ўзбекистон халқ маорифи зарбдори» фахрий унвони берилди. У 1934 йил 25 августда вафот этди. Ҳозирда Тошкент кўчаларидан бири, Республика ўқитувчилар малакасини ошириш маркази ва маҳаллалардан бири унинг номида. Республика ўқитувчилар малакасини ошириш марказида Абдулла Авлоний

музейи ташкил қилинган. Унинг педагогик қарашлари бугунги кунда ўзбек миллий мактабини яратишда муҳим аҳамият касб этади. Ҳамза Ҳакимзода – маърифатпарвар болалар шоири (1889-1929) Илмнинг аҳамиятини, инсон ҳаётида маърифат тутган юксак мақомни тасвирлашга йўналтирилган адабиёт маърифатчилик адабиёти ҳисобланади. Ўзбек адабиётида жуда қадим замонлардан буён маърифатни тараннум этишга алоҳида эътибор берилган. Бу йўналишдаги адабиёт ХИХ асрнинг иккинчи ярми, ХХ аср бошларида қайта ривожланди. Муқимий, Фурқат, Завқий, Аваз Ўтар, Авлоний, Фитрат, Қодирий, Чўлпон сингари ёзувчиларимиз шу адабиётнинг вакиллари сифатида шуҳрат топдилар. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ана шундай адиблардан биридир. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1889-йили Қўқонда туғилди. У 7 ёшидан мактабда хат-савод ўргана бошлади. Мактабни битиргач, мадрасага ва И.В.Орловнинг кечки рус-тузем мактабига ўқишга кирди. Ҳамза мадрасада ўқиган чоғларидаёқ Фирдавсий, Хайём, Саъдий, Низомий, Ҳоқоний, Жомий, Фузулий, Бедил ва бошқаларнинг улкан шеърияти билан танишди, шунингдек, Шарқ олимларининг асарларини ўқиди. 1908-йилда Ҳамза ота-онасининг норозилигига қарамай, мадрасани ташлаб кетди. Унинг ўзи ёзганидек, ота-онасининг ўжарлиги, маъмурларнинг зулми, камбағаллик туфайли дунёвий билимларни эгаллаш тўғрисидаги орзусини амалга ошира олмади. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий бор-йўғи 40 йил умр кўрган бўлса-да, бутун ҳаётини халққа хизмат қилиш учун бағишлаган оловқалб шоир ва драматургдир. Шу билан бирга у тарбиячи, мураббий, жамоат арбоби сифатида ном қолдира олди. Ҳамза ўз халқига илм-маърифат тарқатиш учун, халқининг озод ҳаёт кечираётганини кўриш учун шахсий манфаатларидан буткул воз кеча олган ёзувчидир.

Ҳамза ўзининг педагогик фаолиятини 1910-йилда Тошкентда Қашқар маҳалласида мактаб очиб, болаларни ўқитишдан бошлайди. Шу йилнинг охирларида у Қўқондаги маҳаллий рус-тузем мактабида муаллим бўлиб ишлайди ва 1911-йилда янги мактаб очиб, таълим-тарбия ишларига баъзи ўзгартиришлар киритади. Ўқувчиларнинг ўрганаётган материални қуруқ ёд олиши фойдасиз эканлигини айтиб, синфдан ташқари машғулотларга кўпроқ эътибор беради, она тили дарсларини кўпайтиради, янги дарсликлар ёзади. Бироқ болаларнинг ўқув қўлланмалари, озиқ-овқат ва кийим-кечак билан тўлиқ таъминланмагани бу хилдаги мактабларнинг ишлашида катта қийинчиликлар туғдирарди. Аммо Ҳамза “Жамияти хайрия” ташкил қилиб мактабини сақлаб қолиш учун курашади. Унинг ишлари ҳақидаги шов-шув Қўқон шаҳридан ташқарига ҳам тарқала бошлайди. Маҳаллий маъмурлар бундай “хавфли таълим-тарбия манбаи”га тоқат қилолмайдилар ва 1913йилда мактабни ёптиришга муваффақ бўладилар. Ҳамза ўз она юртини ташлаб, чет элга кетишга мажбур бўлади. 1913-1914-йилларда Ҳамза Афғонистон, Ҳиндистон, Сурия, Туркия мамлакатларида, Маккада саёҳатда бўлиб, бу мамлакатлардаги ўзгариш ва янгиликлар билан танишади. Ҳамза 1914-йилда Қўқонга қайтиб келади ва камбағал етим болалар учун мактаб очишга ҳаракат қилади. Ниҳоят, “Дорул ятим” яъни, “Етимлар мактаб”ини очади. Мактаб Қўқонда 1914-йил сентябрдан ишга тушади. Унга Қўқоннинг ҳар тарафидан келган фақир ва етим болалар пулсиз қабул қилиниб, ҳатто баъзи бечораҳолларга дафтар ҳам берилган. Ҳамзанинг “Дорил ятим” мактаби учун ўзбек тилида тузган дарслиги табиатга, ё халқлар тарихига оид ҳикоялардан иборат бўлган. Шунга кўра, руҳонийлар уни оллоҳга ва подшога қарши чиқишда айблайдилар. Кўп ўтмай, “Дорил ятим” мактаби ёпиб қўйилади, Ҳамза эса сиёсий жиҳатдан ишончсиз ва миллий озодлик ҳаракатининг иштирокчиси деган мулоҳаза билан миршабнинг махфий назорати остига олинади. Ҳамза 1915-йилда Марғилонга келди. У ошкора равишда янги мактаб очишга, лекин эҳтиёт билан иш кўришга ҳаракат қилди. Шу тариқа,

Марғилонннинг тинч ва хилват кўчасида янги мактаб пайдо бўлди. Унинг биноси Қўқондаги мактаб биносидан ҳам ёмонроқ эди. Ҳамза таълим-тарбия масаласини назарий жиҳатдан ишлаб чиқиш билан бирга, Туркистонда мактабларни қайта қуришнинг амалий масалаларини ҳал қилишда фаол қатнашди. У 1916-йилда Завқий, Аҳмад Алиев ва бошқа жамоат арбоблари билан биргаликда “Фарғона водийсидаги мусулмон аҳоли орасига хат-савод ёйиш жамияти” тузди. Жамият пул тўплаб, бошланғич мактаблар очди. Уларда дарслар ўзбек тилида олиб борилди. Ҳамза бошланғич синф ўқувчиларига мўлжалланган дарсликлари ҳамда шеърлари билан ўзбек болалар адабиётининг ривожига ҳам катта ҳисса қўшган. Унинг ўзи ташкил қилган янги усулдаги мактаб талабалари учун ёзган “Енгил адабиёт”, “Ўқиш китоби”, “Қироат китоби” дарсликлари, уларга киритган шеър, ҳикоя ва масаллари, таълимий-маърифий аҳамиятга эга асарлари шу жиҳатдан аҳамиятли. Айниқса, шоирнинг ўқув қуроллари мадҳига бағишланган шеърлари, “Боланинг ёмон бўлмоғига сабаб бўлган онанинг жазоси” ҳикояси, “Тошбақа билан чаён” масали болалар ёш хусусиятларига мувофиқлиги билан диққатга сазавор. Ниёзийнинг “Енгил адабиёт”ида илм ва жаҳолат муқоясасига оид кўплаб шеърлар мавжуд. Масалан, қуйидаги шеърда илмни жаннатнинг эшигини очувчи, хазинанинг йўлини кўрсатувчи порлоқ нур сифатида, мактабни эса инсоннинг илммаърифат нуридан баҳраманд бўлиб, олим бўлишидаги дастлабки босқич– бешик сифатида тасвирлайди: Илм – жаннат эшиги, Хазинанинг тешиги, Инсонни олим қилан, Мактаб эрур бешиги. Бу ифода жаҳолат билан мувозий қўлланилиб, жаннат ва дўзах, хазина ва жаҳаннам, олимлик ва сўқирлик, мактаб ва ғафлат сингари зид маъноли тушунчалар орқали реалистик моҳият касб этади. Жаҳл – дўзах эшиги, Жаҳаннамнинг тешиги, Боғлаб солан кўзингни, Ғафлат эрур бешиги .

Сўнгра, олимлик хосияти ва жоҳиллик касофати аниқроқ кўрсатиб берилади: Олим бўлсак дунёда, Келур ҳар иш бунёда, Биз ҳам сув остин кезуб, Ҳам учармиз ҳавода. Жоҳил қолсак дунёда, Хўрлик келур зиёда, Ҳайвон киби юк ташуб, Чўл кезармиз пиёда. Демак, шоир ёш авлодларининг бир куни олимлар қаторидан ўрин олишига, ҳатто сув ости ва осмонда кезадиган билимдон бўлишига ишонади. Келажакка ишонч руҳи адибни болалар учун кўплаб дарсликлар, ижтимоийсиёсий мавзуда, дунёвий илм, касб-ҳунарни ўрганишга ундовчи шеърлар битишига туртки бўлади. Шоирнинг “Қалам” ғазали енгил вазн, ўйноқи оҳангдан иборат бўлмаса-да, мазмунан долзарб. Шеър қалам ҳақидаги қасида тарзида ёзилган. Лирик қаҳрамон мактабга келиб, қаламга ошно бўлгани ва шу туфайли ақли расо, илм-у адаб эгаси бўлгани ҳамда барча орзу умидлари рўёбга чиққанини таъриф-тавсиф этади: Ўқудим, чиқди саводим ҳам хатим яхши бўлуб, Ғайратимга яраша ишлар манго қилди қалам. Ҳарна ким ёзмиш қалам сўзидин алсо чиқмадим, Ул мани ҳам айтганим ахир бажо қилди, қалам. Шоир болаларни мактабга қизиқтириш, ўқув қуролларига ҳавас уйғотиш борасида илмнинг хосиятини теран идрок этади. Ёш қаҳрамон тилидан “Бор эди кўнглумда бўлмоқ подшолик орзу, Ўтмади фурсат, бу ҳожатим раво қилди қалам. Бир гадони ўғли эрдим подшо қилди қалам”,– дея маърифатни улуғлайди. Натижада шоир шеъри ва талқинидан инсоннинг жамиятдаги мавқеи, қандай инсон сифатида бўй кўрсатиши ана шу илм шарофатидан эканлиги англашилади. Ҳамзанинг болалар учун ёзган яна бир шеъри “Бир кишининг бор эди тўрт боласи” деб номланади. Аслида бу мавзу ўтган аср бошларидаги ўзбек

болалар адабиётида алоҳида йўналиш сифатида кўзга ташланади. Ўша давр ўқиш китобларидаги ахлоқ-одоб мавзуси инсонийликнинг турли яхши ва ёмон жиҳатларини қамраб олган. Сахийлик ва бахиллик, тўғрисўзлик ва ёлғончилик, меҳнатсеварлик ва дангасалик, сабр ва сабрсизлик, қаноат ва таъмагирлик, садоқат ва бевафолик, адолат ва жабр-зулм сингари инсонийликнинг қарама-қарши қутбларида турган ўнлаб фазилат ва иллатларнинг яхши-ю ёмон жиҳатлари хусусида фикр юритилиб, яхшисидан ўрнак олишга, ёмонидан ҳазар қилишга ундовчи шеър, ҳикояларга кенг ўрин ажратилган. Ҳамзанинг юқоридаги шеъри шу мазмунни ўзида ифода эта олади. Унда ҳикоя қилинишича, бир оиланинг тўрт фарзанди бўлиб, уйларига келган меҳмоннинг пули йўқолади. У пулни ҳеч бири олдим демайди, кўрганим йўқ дейди. Шунда ота болаларни тергаш бефойдалигини англаб, ҳийла ишлатишга мажбур бўлади: тўрт боласини ҳам бир уйга қамаб, олдига қоракуя қўяди ва дейди: Кимки рост эса гар сўзи, Қора бўлур ўзича икки юзи; Кимни агар ёлғон эрурса сўзи, Бор-йўғи қора бўлур ўнг юзи. Болаларнинг каттаси пулни олганлиги учун бу ҳийлани тушунмай, ўнг юзим ўзича қора бўлса, чап юзимни ўзим қора қилай, деб куяни суркайди. Ота болаларни ташқарига чиқарганида каттасининг чап юзи қоралигини кўради, қолганларининг юзи эса оқ бўлади. Шунда кимнинг ўғри эканлиги билиниб, холанинг пули қайтиб берилади. Шу туфайли бу феълини ташлаган болани шоир ёш китобхонларга ибрат қилиб кўрсатар экан, қиссадан ҳисса тариқасида: Кими бўйла хиёнат қилур, Бир куни ўзини шуйла хижолат қилур, деб таъкидлайди. Ҳамза Ҳакимзоданинг тугалланмай қолган “Қироат китоби” Авлонийнинг “Туркий Гулистон”ига ҳамоҳангдир. “Қироат китоби” Авлоний “Туркий Гулистон”ининг мантиқий давоми, ҳатто маълум жиҳатлардан уни

тўлдирувчи асар. “Туркий Гулистон”да аввал яхши хулқлар, кейин ёмон хулқлар хусусида алоҳида фикр юритилган бўлса, “Қироат китоби”да ҳар бир яхши хулқ ва унинг зидди бўлган ёмон хулқ хусусида кетма-кет фикр юритилади, маълумот берилади. Мавжуд қўлёзмада Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий кибр ва тавозеъ, бахил ва сахий, кизб ва сидқ, шитоб ва сабр, зулм ва раҳм, хиёнат ва садоқат мавзуларини қаламга олган. Бироқ “Садоқат” сарлавҳаси қўйилган бўлса-да: “Энди садоқатни худо хоҳласа, иккинчи китобдан бошлаб ўқурсиз” , - деб изоҳ берилган. Ёш китобхонлар савиясига мослашишининг мазкур кўриниши, яъни ўқувчини қиёслаш йўли билан хулоса чиқаришга ўргатиш усули ҳам аслида анъанавийдир. Ҳамза Ҳакимзода “Қироат китоби”нинг Авлоний “Туркий Гулистон”идан фарқи эса шундаки, аввало, ҳар бир мавзу бир дарсга мўлжалланган. Шунингдек, мавзу хусусида маълумот бериб бўлингач, шу фикрларни тасдиқловчи бир ҳикоят келтирилади. “Қироат китоби” бу жиҳати билан Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”идаги мақолат ва ҳикоятларга ҳам ўхшаб кетади. Ҳ.Ҳ.Ниёзийнинг “Мевалар можароси” туркумидаги шеърлари ҳам болаларбоплиги билан диққатни тортади. Унда болаларга хос характер- хусусиятлар, чунончи, мақтанчоқлик, бахиллик, манманлик, чақмачақарлик, муштумзўрлик одатлари мевалар можароси мисолида кўрсатиб берилган. Бундан ташқари, Ҳамза халқ орасидан турли мазмундаги қўшиқ ва ашулаларни йиғиб, уларнинг айримлари учун ўз даври ҳаёт воқеаларини акс эттирувчи матнлар ёзган. Ҳатто у ёзган қўшиқларнинг айримлари ҳажвий ҳолатни ифодалайди. Шоирнинг бундай шеърлари унинг “Оқ гул”, “Қизил гул”, “Яшил гул”, “Пушти гул”, “Сариқ гул”, “Сафсар гул” каби рамзий номлар билан нашр эттирилган “Миллий ашулалар учун миллий шеърлар мажмуаси” китобидан ўрин олган. Ҳамза фольклорга хос нозик поэтик услуб элементларини чуқур ўзлаштириб, улардаги илғор гуманистик ғояларни ривожлантирди. Айниқса, унинг халқ ижодида кенг тарқалган “Келин салом”

қўшиқларига хос тасвир ва ифода йўлларидан ижодий фойдаланиб яратган ҳажвий-юмористик асарлари бу жиҳатдан ибратлидир: Олти пудлик тақадек, Кўзи ирғиб бақадек, Оч мухлиснинг қўлида Ўтмай қолган чақадек Шайх ҳазратларига салом! 19-слайд 20-слайд

21-слайд Элбек болаларлар шоири ва ислоҳотчи педагог (1898-1938) 20-йилларда чинакам шаклланиш жараёнига кирган ўзбек болалар адабиётини Э лбек ижодисиз тасаввур қилиш қийин. Қатағон даври ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакилларидан бири Элбек – Машриқ Юсуповдир. У 1898йилда Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманининг Хумсон қишлоғда таваллуд топган. Муаллимлик уни ҳам бадиий ижод, ҳам илмий ижод сари етаклади. Бадиий ижодга ҳавас

унда, ўз эътирофича, 14 ёки 15 ёшдалигида уйғонган бўлсада, “1917-йилдан бошлаб ёзувга” чинакамига берилди. Унинг асл исми Машриқ, отаси Юнус бўлса-да, элга дардкашликни кўзлаб, Элбек тахаллусини қўллаб, “шеърлар ва баъзан ҳикоячалар ёза бошлади”. Унинг “Армуғон” (1921) масаллар, “Кўзгу” (1925), “Ёлқинлар” (1927), “Сезгилар” (1927), “Баҳор” (1929), “Меҳнат куйлари” (1930), “Шеърлар” (1934), “Чирчиқ бўйларида” (1935), “Ғунчалар” (1935) шеърлар тўпламлари, “Қўшчи Турғун” (1925), “Дадамат” (1936) ҳикоялар мажмуалари, “Тозагул” (1934), “Боғбон”, “Этик”, “Мерган” (1935) поэмалари алоҳида китоблар тарзида араб ва лотин алифболарида босилиб чиқди. Унинг шеърлари “Чиғатой гурунги” уюшмаси чоп этган “Ўзбек ёш ижодкорлари” (1922) тўпламидан жой олди. Янги-янги шеър, ҳикоя ва мақолалари ўша давр матбуотида тез-тез босилиб турди, ўзи ҳам ўзбек матбуотининг фаол намояндасига айланиб “Инқилоб”, “Маориф ва ўқитғувчи”, “Ўзбекистон Совет адабиёти”, “Билим ўчоғи”, “Янги йўл”, “Аланга”, “Учқун” (Бухоро Халқ Республикаси Маориф назорати органи) сингари қатор журналлар таҳрир ҳайъати ишида қизғин қатнашди, шу зайлда Республика матбуотининг юзага келиши ва шаклланишида, ўзбек журналистикасининг қарор топиши ва ривожланишида муносиб ҳисса қўшди. Элбек ўзбек тилининг халқимиз миллий қиёфасини ифода этиши учун астойдил курашди, бу тилни камситувчиларга қарата 1922-йилда шундай сатрларни битганди: Мунгли қушим, сайраб-сайраб кел, англат: Кимлар эрур турк тилини сотувчи! Булбул каби сайраб турғон бу тилни Уялмайин бу ўлкадан отувчи. Болдан тотли, жондан тунук туркчани Тушунмайди хўрлаб-хўрлаб ётғучи. Очунларда бойлигини кўрасдан Кимдир бунга: “Ёрди, ёрмас деган!” Мунгли қушим, уларни қўй, сен сайра, Турк тилининг донғин чиқар кўкларга…

“Тил” шеъридан келтирилган парчадан англаштираётирки, унда ифодаланган ғоя истиқлол ғалаба қозониб, миллий тилимиз давлат тили мақомини олган айни замонда ҳам ўз долзарблигини йўқотганича йўқ. Элбек халқимизнинг бой оғзаки ижодиётини тўплаш ва ўрганиш ишига ҳам тилшунос-муаллим сифатида Туркистон Маориф Халқ Комиссарлиги қошидаги Ўзбек билим ҳайъатида ишлаган кезларидаёқ киришган эди. У Бўстонлиқ атрофларидан турли қўшиқлар, лапарлар, оғзаки драма, мақол ва маталлар, топишмоқларни мароқ билан тўплади. Шу кузатишлари жараёнида халқ адабиёти жуда бой бўлиши билан бирга ўз даври ва ўша замон кишиларининг турмушларини ўз ичига олган қимматли адабий васиқалардир, деган хулосага келди. Бинобарин, уларни тўплаш, нашр этиш ва ўрганишга жадал киришиши зарурлигини уқдириб, ўзи тўплаган халқ топишмоқлари, мақоллари ва қўшиқларини жамлаб “Топишмоқлар, мақоллар ва ашула тўплами” номи остида 1923-йилда бостириб чиқарди. Бу китоб ғоят қизғин кутиб олинди, унга Ўзбекистоннинг бошқа жойларидаги фольклор намуналарини қўшиш истагини ифодаловчи таклифлар ҳам бўлди. Бу таклифни инобатга олиб, Элбек Сирдарё, Бухоро, Фарғона, Хоразм ва Самарқанд шаҳар ва қишлоқларини кезди, фольклор асарларини ёзиб олиб, янгидан тўплаган материалларни қўшган ҳолда 1928-йилда Ғулом Зафарий билан ҳамкорликда “Ашулалар” тўпламини нашрдан чиқарди, 1936-йилда яна янги материалларни қўшиб, шу тўпламнинг учинчи нашрини амалга оширди. Элбек халқ эртакларини тўплар ва ўрганар экан, уларга ўзи ўзбекчага ўгирган А.С.Пушкиннинг “Балиқчи ва балиқ ҳақидаги эртак”, “Олтин хўроз”, “Поп ва унинг хизматкори Балда ҳақида эртак” тажрибаси асосида ёндашиб, эртак сюжетини назмда баён этиш анъанасини ўзбек болалар достончилигини юзага келтиришга татбиқ этди. Бу жиҳатдан унинг 1935йилда нашрдан чиққан “Эртаклар” тўпламини ташкил этган “Камбағал йигит ва пар дастурхон”, “Эрксиз фолчи”, “Омонат” шеърий эртаклари алоҳида аҳамиятга молик.

“Эрксиз фолчи” шеърий эртагида ижтимоий мотив устувор. Халқнинг “Сохта фолбин” эртаги сюжетини назмда баён этиш асосида битилган бу шеърий эртакда ночорликдан сохта фол очиш эвазига тирикчилик қилишга уринган, аммо кутилмаган омади билан подшонинг йўқолган хачири ва қароқчилар хазинадан ўмарган бир қоп олтинни топиб назарга тушган, ниҳоят ёлғони чинга айланиб сарой фолбини сифатида иззат-икром қозонсада, эркидан айрилиб таҳликада яшашга маҳкум бўлган фолбин қисмати кўрсатилган. Фолбин ўзининг ёлғондакам фолчи эканини ҳар қанча такрорламасин, на подшоҳ, на сарой аҳли унга ишонади, унинг ёлғон гапини эса рост ўрнида қабул қилишади. Элбек бу билан саройнинг ёлғон ва иғволар масканига айланганини, унда ёлғон рост ўрнини тамоман эгаллаганини фош этади. Элбек ўзбек болалари халқ қўшиқларини тўплаш ва нашр этишнинг ҳам ташаббускорларидан бўлган. У ўзи тўплаган материаллар асосида 1937йилда чоп эттирган “Болалар қўшиғи” тўплами ўзбек фольклоршунослиги тарихидаги дастлабки уриниш самараси сифатида аҳамиятлидир. Тўпламда 18 та болалар қўшиғи жамланган. Элбекнинг бошланғич мактаб болалари учун дарслик ва ўқув қўлланмалари тузиш тажрибаси болалар ёш хусусиятлари ва қизиқишларини инобатга олган ҳолда бадиий асарлар ёзиш иқтидорини, демакки, болалар шоири ва болалар ёзувчиси сифатидаги истеъдодини шакллантиришда муҳим омил бўлди. Бу жиҳатдан “Билим” дарслигининг иккинчи китобида келтирилган “Одамларнинг кучи нимада?” ҳикояси эътиборга лойиқ: Одам милтиқ, тузоқ, қармоқ, кетмон ясайди. Йиртқиш ҳайвонларни топиб отади. Тузоқ қўйиб, қушларни илинтиради. Қармоғига илиш учун кетмон билан ер ковлаб, чувалчанг топади ва балиқни сувдан илинтириб олади: демак, одамнинг кучи ясаган қуролларида. Элбекнинг “Йўлдошнинг тегирмони”, “Тотли шўрбо” ва “Жўжалар” ҳикоялари ҳам қатор фазилатларга эга. “Йўлдошнинг тегирмони”да болалар

ижодкорлиги ўйин жараёнида очиб берилса, “Ўқур чоқ” тўртлиги параллелизм негизида битилган бўлиб, ахлоқий-дидактик мазмунга эга. Бутун тўртликда “қанот” сўзи ранг-баранг маънода товланади: Ғоз қаноти оқ бўлур, Эр қаноти от бўлур. Болаларнинг қаноти – Мактабда ўқув бўлур. Шеърнинг воқеабанд мазмунга эга бўлиши унда эпиклик аломатини таъминлабгина қолмасдан, балки уболаларбоплигини, аниқроғи, ундаги мазмун ва образларнинг “кўримлилигини”– бола идрокига мослигини белгилайди. Шуни таъкидлаш жоизки, Элбек бутун фаолияти давомида 30 дан зиёд масаллар ёзади ва шу асосда ўзбек масалчилигини ривожланишини янги босқичга олиб чиқди. Элбек бу масалларни яратишда халқ оғзаки ижоди, ўзбек мумтоз адабиёти ва И.А.Крилов масалчилигига хос анъаналардан ижодий фойдаланди. Чунончи, “Сичқон хотиннинг қиз узатиши”, “Қора қушлар ила тошбақалар” масаллари учун “Калила ва Димна”даги сичқон хотиннинг қиз узатиши, қарға ва тошбақа сюжетларидан фойдаланган. “Олақарға ва Қурбақа” масалини эса И.А.Криловнинг “Қарға ва Тулки” масалидан ижодий таъсирланиб ёзган. Зотан, у И.А.Криловнинг “Фил ва Лайча”, “Кўзгу ва Маймун”, “Тулки ва узум”, “Эшак билан булбул”, “Бўри билан Турна” масалларини ўзбек тилига ўгириш жараёнида маҳорат сирларини ўзлаштирган, лекин ўзига хос ижод йўлидан борган. “Олақарға ва Қурбақа” масалида мақтовдан талтайиб кетиб, ўлжасидан ажралиб қолган Олақарғанинг гумроҳлигидан кулинади. Олақарға Қурбақани тутиб олиб, дарахт шохига қўнаркан, Қурбақа ундан қутилишни кўзлаб, Олақарғани мақтай бошлайди: Деди: – эй барча қушнинг сен гўзали! Дунёда кўрмадим мен сендай қушни… Сенга тенг йўқ ерда эмас, кўк устида, Қани бироз сайраб бергил, мен эшитай. Олақарға бундай мақтовдан эриб кетиб, сайрамоққа киришаркан, оғзидан Қурбақа тушиб кетади ва сувга шўнғиб ундан қутулади.

Шоир мақтанчоқлик фожиасини бошқа бир асари – “Шоли ва Курмак” масалида ҳам очиб беради. Масал Шоли ва Курмак орасидаги мунозара асосида қурилганлигидан, мумтоз адабиётимиздаги мунозара жанрига ҳамоҳанг. Лекин ундан келтириб чиқарилган бош ғоя – шоликорни қадрлаш, шу асосда шоликорлик меҳнатига муҳаббат уйғотиш мотиви масалга хос мантиқий якун тарзида намоён бўлади. Элбек ёш китобхонлар учун кўплаб қувноқ шеърлар ёзиб, “Кўзгу”, “Ёлқинлар”, “Баҳор”, “Ғунчалар” тўпламларида эълон қилди. Бу шеърларида кичкинтойларни табиат билан таништиришга, уларда ҳашаротларга, ўсимликларга, қушларга меҳр-муҳаббат туйғуларини уйғотиш эвазига Ватанни севиш сабоғини беришга интилди. Жумладан, “Лайлак” шеъри болалар ва Лайлак ўртасидаги савол-жавоб негизида қурилган. Унда болаларнинг: – Нега доим турмайсиз, Бизлар билан юрмайсиз? деган саволига Лайлак шундай жавоб қилади: Нима қилай, дўстларим, Қиш ҳеч мени қўймайдир. Ундан қочиб кетмасам, Қорним ҳеч ҳам тўймайдир. Шоир шеърда Лайлакнинг йил фаслларига хос турмуш тарзи ҳақида маълумот бериш эвазига жонли ҳаёт манзараларини яратган. “Қуён” шеърида эса ҳолат манзараси ғоят жонли чизилган: Сесканиб кетди Қуён, Қаради у ён-бу ён. Юраги дук-дук этди Сакради, чопди-кетди. Шоир қишнинг поэтик қиёфасини ҳам шу қадар аниқ-тиниқ чизадики, шеърни ўқиган ёш китобхон кўз ўнгида қиш манзараси бор-бўйи билан ёрқин намоён бўлади: Оқ тўнин кийиб Қиш бобо келди. Барчани тийиб, Югуриб-елди. Оқ капалакдек, Қорлар учишди, Қоп-қора ерни

Ўпиб қучишди. Қиш сурури шу қадар содда ва равон ифодаланганлиги ўзбек болалар шеъриятида қиш – Қиш бобо қиёфасидаги бадиий образ шаклида ушбу шеърдан кўрина бошлаган бўлса ажаб эмас, деган табиий хулосага олиб келади.

Адабиётглар рўйҳати: 1. Авлоний Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Т: Ўқитувчи, 1992. – 62 бет. 2. Авлоний Абдулла. Ўсон, миллат! Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Б.Қосимов, Ш.Ризаев. – Т.: Шарқ, 1993. – 144 бет. 3. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. Икки жилдлик, 1-2-жилдлар. - Т.: Маънавият, 1998. 4. Баракаев Р. Ўзбек болалар адабиёти ва Абдулла Авлоний. – Т.: Фан, 2004. 5. Ниёзий Ҳ.Ҳ. Мукаммал асарлар тўплами. 4 томлик, 2-том. Педагогик рисолалар. – Т.: Фан, 1980; яна: Боланинг ёмон бўлмоғига сабаб бўлган онанинг жазоси. МАТ, 2-т. – Т., 1981. 6. Қосимов Б. Миллий уйғониш. - Т.: Маънавият, 2002. 7. Қосимов Б. ва бошқ. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. – Т.: Маънавият, 2004. 8. Тоҳир Малик. Қалдирғоч, қисса. – Т.: Ёш гвардия, 1987. – Б.236 9. Қосимов Б., Долимов У. Маърифат дарғалари. – Т: Ўқитувчи, 1990. –Б. 26-102. 10. Ўзбек болалар адабиёти анталогияси. 1-қисм. Шеърият. –Т.: Ўқитувчи, 2006.

Похожие

Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Бердақ –қорақалпоқ адабиётининг асосчиси

Қозоқ адабиётининг ёркин юлдузи