Badiiy adabiyot san`at turi sifatida - Литература - Рефераты

Badiiy adabiyot san`at turi sifatida

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2059 KB

Badiiy adabiyot san`at turi sifatida Reja: 1. San`at tushunchasi. 2. Amaliy va badiiy san`atlar. 3. Badiiy adabiyot - so`z san`ati. 4. Badiiy adabiyotning san`at turlari orasidagi o`rni va o`ziga xosligi. 5. Badiiy adabiyotning boshqa san`at turlari bilan aloqasi.

O`z vaqtida Abdurauf Fitrat: "San`at lug`atda hunar demakdirkim, bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir"- deb yozgan edi. Bir qarashda Fitrat "san`at" so`zining ma`nosini, san`atning mohiyatini jo`nlashtirayotgandek ko`rinishi mumkin. Biroq e`tibor qilinsa, olim "yaxshi" so`ziga ayricha urg`u berayotgani, unga juda katta ma`no yuklayotgani anglashiladi. Xo`sh, ko`chirmadagi "yaxshi" so`ziga qanday ma`nolar yuklangan? Darhaqiqat, tilimizda ishlatiluvchi "san`at" so`zining ma`no qirralari ancha keng. Masalan, "rassomlik san`ati", "kulollik san`atini egallamoq", "yuksak san`at bilan ishlangan" kabi birikmalarning har birida "san`at" so`zi turli ma`no qirralarini ifodalaydi. Shunga qaramay, ularda "san`at" so`zi ifodalayotgan ma`no qirralarini birlashtiruvchi umumiy nuqtalar mavjudki, bu mazkur so`zning har uchala holda ham "go`zallik", "mahorat", "did" tushunchalari bilan bog`liqligidir. «San`at» so`zi jonli tilimizda nechog`li keng ma`noda qo`llanmasin, tabiiyki, bizni uning lug`aviy ma`nosi emas, istilohiy ma`nosi qiziqtiradi. Istilohiy ma`noda san`at deganda insonning go`zallik qonuniyatlari asosida borliqni badiiy o`zlashtirish(va o`zgartirish)ga qaratilgan yaratuvchilik faoliyati hamda uning natijasi o`laroq vujudga kelgan narsalar jami tushuniladi. Demak, bu ma`noda tushunilsa, go`zallik qonunlari asosida mahorat va did bilan yaratilgan narsalarning hammasi san`atga aloqadordir. Shu bois ham biz "amaliy san`at" va "badiiy(nafis) san`at" turlarini ajratamiz. Amaliy san`at turlariga kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, zardo`zlik, modelyerlik kabi qator sohalarni kiritsak, badiiy san`atlarga rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik, kino, teatr kabilarni mansub etamiz. Modomiki biz keng ma`nodagi "san`at" ichida amaliy va badiiy san`at turlarini ajratar ekanmiz, ularning umumlashtiruvchi va farqli jihatlari bo`lishi lozim. Bu o`rinda umumlashtiruvchi jihat shuki, har ikkisi ham go`zallik qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratiladi. Farqli jihatlariga kelsak, ulardan eng muhimi shuki, amaliy san`at mahsuloti insonning moddiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilsa, badiiy san`at namunalari insonning ma`naviy-ruhiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. Demak, amaliy san`at mahsuloti insonning kundalik turmushda foydalanishini ko`zda tutadi, ayni paytda unga zavq beradi. Masalan,

kulol ishlagan piyola qanchalik nafis va go`zal bo`lmasin, biz unda choy (umuman, ichimlik) ichamiz. Mohiyat e`tibori bilan nafis ishlangan piyola ham, jo`n piyola ham amaliy foydaliligi jihatidan teng. Biroq nafis ishlangan piyola kishining choy ichishiga vosita bo`lishidan tashqari unga zavq ham beradi, kayfiyatini ko`taradi. Shunday bo`lsa-da, zavq bag`ishlashlik piyolaning ikkilamchi funksiyasi. Demak, amaliy san`at mahsulotining qimmati birinchi navbatda foydaliligi bilan belgilanadi. Endi qiyos uchun, masalan, qadim yunon haykaltaroshi yaratgan biror bir haykalni olaylik. Haykalni yaratar ekan yunon undan amalda foydalanishni ko`zda tutgan emas. Aytaylik, u o`zi topingan ma`budlardan birining haykalini yaratdi. Haykaltarosh o`sha ma`budni avvalo o`zining tasavvurida yaratdi, ijodiy fantaziya quvvati bilan tasavvur qila olgani obrazda — qotirib qo`yilgan lahzada ma`budining go`zalligi, qudrati, mehriyu-qahrini ko`ra oldi, undan zavqlandi, hayratlandi, unga topindi va ayni shu holatni toshda yo`nib muhrladi. Haykalni ko`rar ekan tomoshabin o`sha zavqni, hayratni o`ziga yuqtiradi, haykaldan boshqa maqsadda foydalanishni o`ylamaydi ham. Ko`ramizki, haykal boshqa bir odamning zavqiyu hayratini boshqa odamga ko`chirdi, uning ruhiyatiga oziq berdi. Yuqoridagidan ko`rinadiki, piyola ham, haykal ham go`zallik qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratilgan. YA`ni, amaliy san`at ham, nafis san`at ham estetik faoliyat mahsuli. Insonning go`zallik qonunlari asosida borliqni o`zlashtirish va o`zgartirishga qaratilgan faoliyati estetik faoliyat deb yuritiladi. Estetik faoliyat inson hayotining barcha nuqtalarida o`zini namoyon qiladi: kundalik turmushda, mehnatda, istirohatda va h. Aytaylik, hovlisiga gulu rayxon o`tqazayotgan ayol, o`ziga oro berayotgan qiz, daraxtlarga shakl berayotgan bog`bon, tabiat manzarasidan zavqlanayotgan sayyoh, o`sha manzarani chizayotgan rassom ... — bularning barida estetik faoliyat unsurlari u yoki bu darajada mavjud. Biroq ular bir-biridan farqlanadi. Aytaylik, agar piyola go`zallik qonunlari asosida kechgan mehnat faoliyati mahsuli bo`lsa, haykal go`zallik qonunlari asosida kechgan ijodiy-ruhiy faoliyat mahsuli. Anglashiladiki, estetik faoliyat tushunchasi badiiy ijod, badiiylik tushunchalaridan keng ekan, zero, badiiy

ijod estetik faoliyatning bir ko`rinishi sifatida mavjuddir. Biz mutaxassis sifatida ko`proq tor ma`nodagi "san`at" tushunchasi bilan ish ko`ramiz. Tor ma`noda qo`llanilgan "san`at" so`zi badiiy san`atlarni ko`zda tutadi. Badiiy san`atlar deganda biz musiqa, raqs, rassomlik, haykaltaroshlik, badiiy adabiyot, teatr, kino kabi san`at turlarini tushunamiz. Modomiki san`atni turlarga ajratar ekanmiz, bu turlarni umumlashtiruvchi va farqlovchi jihatlar bo`lishi lozim. Sanalgan san`at turlarini umumlashtiruvchi jihat obrazlilik, ya`ni, ularning bari badiiy obraz vositasida fikrlaydi. Farqlovchi jihatlarga kelsak, bu narsa, birinchi navbatda, obrazni yaratish materialida ko`rinadi: musiqa ohanglar, rassomlik ranglar, raqs plastik harakatlar, haykaltaroshlik qotgan plastika vositasida obraz yaratadi. Badiiy adabiyot esa so`z vositasida obraz yaratadi va shu bois ham so`z san`ati deb yuritiladi. So`z universal bilish vositasi bo`lganidek, universal ifoda vositasi hamdir: har qanday fikriy faoliyat va hisning ifodasi so`z vositasida amalga oshadi, amalga osha oladi. So`z bilan ish ko`rgani uchun ham badiiy adabiyot boshqa san`at turlari orasida tasvir va ifoda imkoniyatlarining kengligi bilan alohida o`rin va mavqe kasb etadi. Biz ko`pincha "rangtasvir tili", "kino tili" kabi tushunchalarga duch kelamiz. Negaki, boshqa san`at turlarining tili badiiy adabiyot tiliga o`girilishi mumkin, boz ustiga, biz boshqa san`at turlariga mansub asarlarni-da so`z vositasida aqliy va hissiy mushohada qilamiz, "singiramiz". San`at turlarining ichida ifodaviy va tasviriy san`at turlarini farqlanadi. Bir xil san`at turlari tasvirlasa, boshqalari ifodalaydi. Aytaylik, musiqa - ifoda san`ati, kompozitor ohanglar orqali kechinmalarini ifodalaydi va shu ohanglar ruhiyatimizda muayyan bir kayfiyat hosil qiladi. Musiqani tinglarkan, o`sha kayfiyat asosida har bir tinglovchi o`ziga xos bir manzarani, holatni ko`z oldiga keltiradi. YA`ni, kompozitor muayyan obraz ta`sirida tug`ilgan kechinmalarni ifodaladi — obrazning o`zini tasvirlamadi, tinglovchi esa kechinmalar asosida o`sha obrazni o`zi tasavvur etadi. Rassomlik bilan haykaltaroshlik tasviriy san`at turlari sanaladiki, bunda o`zgacharoq holga duch kelamiz. Bu jarayonni tubandagicha tasavvur qilishimiz mumkin: biror manzara, holat musavvir qalbini jumbushga keltirdi, ko`nglida muayyan kechinmalar

buhronini qo`zg`adi — musavvir o`zini hayratga solgan, zavqlantirgan, ko`nglida kechinmalar qo`zg`agan o`sha manzarani rangtasvirda muhrlaydi — rangtasvir bizda-da o`sha yoki o`shanga yaqin his-tuyg`ularni uyg`otadi, kayfiyatni hosil qiladi. Badiiy adabiyotga shu jihatdan nazar solsak, uning qorishiq hodisa sifatida namoyon bo`lishi ko`rinadi: deylik, epik asarlarni olsak, ularda tasviriylik xususiyati ustunligini, lirik asarlarda esa ifodaviylik yetakchilik qilishini kuzatamiz. San`at turlari orasidagi farq yana ularning retsepiyent (o`quvchi, tinglovchi, tomoshabin) tomonidan qabul qilinishidagi o`ziga xoslikda ham ko`rinadi. Masalan, rassom chizgan peyzajni qabul qilish jarayoni bilan epik asardagi so`z bilan tasvirlangan peyzajni qabul qilishdagi farqni olaylik. Rangtasvir asarini yaxlit holda ko`ramiz: ya`ni, uni avvaliga butunicha ko`ramiz, keyin butundan qismga (detallarga qarab) boramiz. Badiiy adabiyotdagi peyzajni qabul qilishda esa, aksincha, qismdan butunga qarab boriladi: avvaliga detallar bilan tartibi bilan tanishamizda, oxirida ko`z oldimizda yaxlit manzara hosil bo`ladi. Ayrim san`at turlariga mansub asarlarini retsipiyent bevosita qabul qilsa, boshqalarning qabul qilinishi uchun o`rtada vositachi — ijrochining bo`lishi talab etiladi. Masalan, musiqa asarini olaylik. Musiqa asarining yaratuvchisi (kompozitor), asarning o`zi(notalar bilan ifodalangan matn), ijrochisi va eshituvchi bor. Ko`rinib turibdiki, kompozitor tinglovchi bilan bevosita muloqotga kirisha olmaydi, zero, ijro etilayotgan kuyda qisman ijrochining-da talqini qo`shilgan. Bu jihatdan badiiy adabiyotning ustunligi shundaki, o`quvchi badiiy informatsiyani bevosita(asarning o`zi orqali) qabul qiladi, o`quvchining ruhiy faolligi yuqori darajada bo`ladi. Turli san`at turlariga mansub asarlarning yaratilishi jarayoni bilan bog`liq farqlarga ham to`xtalish lozim. Masalan, badiiy adabiyot yozuvchining individual ijodiy faoliyati mahsuli bo`lsa, kino kollektiv ijod mahsuli sifatida yaraladi. Kino asarining yaratilishida ssenariy muallifi, sahnalashtiruvchi rassom, kompozitor, aktyor kabilarning ijodiy mehnati borki, ularning bari bir fokusga — rejissor nigohiga jamlanadi. Mavjud san`at turlari orasida badiiy adabiyot yetakchilik mavqeida turadi. Bu xil mavqening asosi shuki, badiiy adabiyot

universal bilish va ifoda vositasi bo`lmish so`z bilan ish ko`radi. Biz yuqorida badiiy adabiyot "tili"ga barcha san`at turlari "tili"ni o`girish mumkin, dedik. Biroq, agar bu fikrni mutlaqlashtirilgan holda tushunadigan bo`lsak, unda boshqa san`at turlarining paydo bo`lishi asossiz, keraksiz bo`lur edi. Holbuki, rangtasvir darajasidagi tasviriylikka, musiqa darajasidagi ifodaviylikka adabiyotning erishmog`i dushvordir. Shunga qaramay, badiiy tafakkur so`z asosiga qurilgani sababidan ham badiiy adabiyot belgilovchi san`at turi sanaladi: boshqa san`at turlari yaratuvchi obrazlar so`z san`atida yaratilgan obrazlar kontekstida qabul qilinadi. Keyingi yillarda "ko`rish"ga asoslangan badiiy informatsiyaning o`rni kuchaysa ham, so`z o`zining yetakchi mavqeini saqlab qoldi va shu bois ham badiiy adabiyot hamon san`atning belgilovchi turi bo`lib turibdi. Badiiy adabiyot san`atning boshqa turlari rivojiga kuchli ta`sir ko`rsatganidek, boshqa san`at turlari ham badiiy adabiyot taraqqiyotiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. YA`ni, adabiyot boshqa san`at turlari bilan aloqada yashaydi va rivojlanadi. Masalan, o`zbek milliy teatrining rivojlanishi o`zbek badiiy prozasining tasvir va ifoda imkoniyatlarini kengaytirgani, nasriy asarlar strukturasini o`zgartirgani shubhasizdir. Zamonaviy nasriy asarlarda "sahnaviylik"ning kuchaygani, dialoglarning tobora keng o`rin olib borishi hamda tasvirda "obyektivlik"ka intilishning ortgani teatr san`atining rivoji bilan bog`liqdir. Zero, teatr san`ati milliy badiiy tafakkurni boyitdi: nosirlarimiz "dialog" vositasida qahramonlar ruhiyatini ochish, hayotiy holatning ruhiy asoslarini ko`rsatish kabi yangi badiiy imkoniyatlarni o`zlashtirdilar. Ikkinchi tomondan, o`quvchilar shu xil nasriy asarlarni qabul qilishga tayyorlandilar, epik nasriy asar voqealarini "chetdan" kuzatish(xuddi sahna asarini tomosha qilayotgandek) orqali estetik zavq olish, asar mazmun-mohiyatini tushunish ko`nikmalarini hosil qildilar. Boshqa bir misol tariqasida musiqani olaylik. Milliy turmush tarzining, hayot ritmining o`zgarishi barobari milliy musiqamiz ritmida ham o`zgarishlar sodir bo`ldiki, bu o`zgarishlar she`riyatda ham kuzatiladi. Milliy rangtasvir san`atining, xususan, undagi portret va peyzaj janrlarining rivoji va milliy nasrimizdagi peyzaj, portret tasviridagi o`zgarishlar,

shuningdek, peyzaj she`rlar haqida ham yuqoridagicha fikrlarni aytish mumkin bo`ladi. Bulardan ko`rinadiki, badiiy adabiyotning tasvir va ifoda imkoniyatlarining kengayishi va takomilida uning boshqa san`at turlari bilan aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois ham hozirgi adabiyotda nafaqat adabiy turlar orasidagi sintezlashuv, balki boshqa san`at turlari bilan sintezlashuv hollarini ham kuzatish mumkin. Misol tariqasida X.Davronning tubandagi she`rini olaylik: Ro`mol o`rab ko`chaga chiqdi, ro`molini yechdi ko`chada va sochlari birdan shovullab oqib ketdi yelkalaridan. Juda go`zal ayol edi u qalandardek ergashdi hilol. Bu she`r o`quvchisining ko`z oldida tasvir birma-bir, xuddi kino kadrlaridek namoyon bo`ladi. YA`ni, she`rning qabul qilinishida kino asarini qabul qilishga yaqinlik, demakki, uning ifoda yo`sinida kino "tili"ga yaqinlik bor. Demak, badiiy adabiyotga qotib qolgan hodisa sifatida ham, mutlaqo mustaqil hodisa sifatida ham qaramaslik kerak. Shundagina bugungi adabiyotdagi o`zgarishlarni his qilish va ularni "xazm" qila olish mumkin bo`ladi. Aks holda mutaxassis sifatida ham, kitobxon sifatida ham cheklanib qolish, adabiy hodisalarni o`tmish "toshi" bilangina o`lchaydigan bo`lib qolishimiz mumkin. Xulosa shuki, chinakam adabiyotshunos bo`lmoq uchun, birinchidan, san`atning barcha turlaridan zavqlana biladigan xassos qalbga, ikkinchi tomondan, undagi o`zgarishlarni ziyraklik bilan ilg`ashu tahlil qilishga qobil teran aqlga ega bo`lmoq lozim.

Adabiyotlar: 1. Fitrat. Adabiyot qoidalari. T., 1995 Forobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shahri.-T.,1993 3 E.Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish. T.,1995 4. Toshmuhamedova L. Qodiriy teatr va kino san`ati haqida//O`zbek tili va adabiyoti.-2001.-№6.-B. 56-59. 5. Ortega-i-Gasset. Degumanizatsiya iskusstva.-M.: Raduga, 1991 6. Ten I. Filosofiya iskusstva.-M.,1996 7. Potebnya A. Estetika i poetika.-M.,1976 8. Borev Y.B. Estetika –M., 1988. 9. Mineralov Y.I. Teoriya xudojestvennoy slovesnosti.-M.,1999 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Adabiyot nazariyasi fan sifatida

Hayot va adabiyot. Adabiyot hayotning badiiy in`ikosi

Adabiyotshunoslik–badiiy adabiyot haqidagi fan

Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan

Badiiy adabiyot ijtimoiy ong sohasi