Adabiyot nazariyasi fan sifatida - Литература - Рефераты

Adabiyot nazariyasi fan sifatida

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2120 KB

Adabiyot nazariyasi fan sifatida R e j a : 1. Adabiyotning o`ziga xos xususiyatlari. 2. Adabiyotshunoslikning obyekti va tarkibiy qismlari. 3. O`rta Osiyoda adabiy-nazariy fikrlar. 4. Adabiyot nazariyasi fani oldidagi vazifalar.

«Adabiyot» terminining tor va maxsus ma`noda ishlatilishi. Muhammad Giyosiddin binni Jaloliddin Rompuriyning «Giyosul-lugat» kitobi. O`rta Osiyoda keng tarqalgan «Mayidul-fuzalo» («Fozillarning madadkori»), «Muntahibul-lugat» («Saralangan so`zlar») asarlarida «adabiyot», «adab», «ilmi adab» so`zlarining ishlatilishi. Adabiyotning uch xususiyati: ommaviylik, ma`lum shaxslar tomonidan yaratilishi, badiiylik. Adabiyot tarixi– adabiyotshunoslikning yetakchi sohalaridan biri. Adabiy tanqid–adabiy jarayon bilan shugullanuvchi adabiyotshunoslik sohasi. Matnshunoslik –adabiy asar matnining haqqoniyligi va tayanch muammolari bilan shugullanuvchi soha. Manbashunoslik–badiiy asar va uni o`rganishga asos bo`lgan manbalarni o`rganuvchi soha. Badiiy adabiyotni o`rganuvchi fan adabiyotshunoslik deb ataladi. «Adabiyot» termini ikki ma`noda ishlatiladi. Keng ma`noda umuman kitoblar, maqolalar, ya`ni ko`pchilikning o`qishi uchun yozilgan va bosib chiqarilgan asarlar ko`zda tutiladi. Bu ma`nodagi adabiyot o`zi yana turli sohalarga bo`linadi. Masalan: iqtisodiy adabiyot, siyosiy adabiyot, texnika adabiyoti. Adabiyot termini tor va maxsus ma`noda ham ishlatiladi. Bu holda u she`riy asarlar (dostonlar, gazallar, qo`shiqlar), romanlar, qissalar, hikoyalar sahna va kinofilm asarlarini anglatadi. Maxsus ma`noda ishlatilganda, masalan, «O`zbek adabiyoti tarixi» deyilganda o`zbeklarda kitob yozish va bosish tarixi emas, balki badiiy so`z asarlari yaratish tarixi ko`zda tutiladi. Adabiyot so`zi jahon fanida tor va maxsus ma`noda 18-19 asrlarda paydo bo`ldi. Undan avval badiiy adabiyot ko`pincha boshqa adabiyotlardan farq etilmay, «adabiyot» termini, umuman ko`pchilikning o`qishi uchun yaratilgan asarlar ma`nosida ishlatilar edi. Dunyodagi bir qancha xalqlar tilida literature (literatura) termini bilan ifoda etilayotgan bu tushuncha aslida lotincha littera (littera), ya`ni «harf» so`zi asosida tuzilgandir. 5O`zbek tilidagi «adabiyot» so`zi aslida «adab» so`zidan yasalgan bo`lib, kishilarga yaxshi xulq va umuman, hayotni to`gri tushunish maqsadida yozilgan asarlarni ko`zda tutar edi. Adabiyot tushunchasining ma`nosini to`laligi bilan ochib berish uchun, avvalo adabiyotning bir necha muhim, eng ko`zga tashlanadigan va hamma

tomonidan tan olingan xususiyatlarini ko`zdan kechirish lozim. V.G.Belinskiy ta`rificha «adabiyot doimo ommaviylikka suyanadi, o`z tasdiqini jamiyat fikridan oladi, u faqat bilimdonlarning yoki mumtoz havaskorlarning kichik doirasi e`tiboridan emas, balki butun xalqdan... madad oladi. Adabiyot butun jamiyatning mulkidir». Haqiqatdan ham adabiyot odamlarning yoshi, jinsi, kasbi, ijtimoiy kelib chiqishiga qaramasdan har bir kishida qiziqish uygotadi. Bugina emas, bir tilda yaratilgan adabiyot asarlari boshqa xalqlar tomonidan qiziqib o`qiladi, butun insoniyatning mulki bo`lib qoladi. Adabiyoti taraqqiy topgan xar bir xalqning yutuqlari tezda butun jahon miqyosiga chiqadi, turli mamlakatlar va xalqlar tomonidan keng miqyosda qabul etiladi. «Keling, Alisher Navoiydek shoir bo`lgani uchun quvonaylik. Bizga shunday shoirni armugon qilgan o`zbek xalqiga katta raxmat aytaylik, - degan akademik N.I.Konrad. - Navoiyni faqat o`rganmasdan, tadqiq etmasdan, o`qib ham yuraylik. Faqat o`qibgina qolmasdan, uning haqida o`ylab ham yuraylik». Adabiyotning butun insoniyat madaniyati bilan chambarchas boglanib ketgani uning bu qadar keng ommaviyligini ta`min etuvchi sabablardan biridir. «Alisher Navoiyning azamat siymosi jahon adabiyotidan ajrab qolgan emas, - deb yozgan edi rus olimi V.M.Jirmunskiy, - o`zbek adabiyotining buyuk asos soluvchisining ijodi o`zining garbiy hamfikrlari - Renesansning shoirlari va mutaffakkirlarining goyalari bilan bevosita hamohangdir». Har bir xalqning vakillari tomonidan yaratilgan asarlarning butun insoniyat tomonidan qabul etilishida adabiyotning ana shu xususiyati - ommaviylik yana ham yaqqol ko`rinadi. O`zbekiston tarixi, geografiyasi va undagi tabiiy boyliklardan ma`lumot beruvchi asarlar butun jahon o`quvchilarining ma`lum qisminigina qiziqtirishi mumkin. Ammo Navoiy, Bobur, kodiriy yaratgan badiiy adabiyot namunalari turli geografik mintaqada yashovchi o`quvchilarda qiziqish tugdira oladi. Shuning uchun ham o`zbek adabiyoti asarlarining yer yuzidagi juda ko`p tillarga tarjima etilgani bejiz emas. Adabiyot ommaviyligi ana shunday cheksizdir. Adabiyotning ma`lum shaxslar, qobiliyat egalari tomonidan yaratilishi - uning ikkinchi muhim xususiyatidir. Bu jihatdan yozma adabiyot xalqning ogzaki

ijodidan farq qiladi. Ogzaki ijodga mansub asarlarning yaratuvchisi noma`lum, ular xalqning kollektiv ravishdagi ijodiy mahsulidir, Adabiyotda esa har bir asarni ma`lum shaxslar yaratadi. Yaratuvchining hamma 6xususiyatlari adabiyot asarlarida o`z izini qoldiradi. «Adabiyotda shaxs o`zining butun huquqiga ega bo`ladi va adabiy davrlar doimo shaxslarning nomlari orqali namoyon qilinadi». Haqiqatdan ham, o`zbek mumtoz (klassik) adabiyotning shakllanishi Lutfiy, Navoiy, Bobur, Muqimiy kabi yozuvchilarning nomlari bilan bogliq. kozoq adabiyoti deganimizda dastavval, Abay va Avezov, ozarboyjon adabiyoti deganimizda-Fuzuliy, Voqif, rus adabiyoti deganimizda Dostoyevskiy, Tolstoy, Lermontov, Pushkin, tojik adabiyoti deganimizda - Rudakiy, Firdavsiy, Jomiy kabi konkret shaxslar ko`z oldimizga keladi. Adabiyotning uchinchi xususiyati - badiiylikdir, ya`ni hayotning unda obrazlar orqali in`ikos etishidir. Adabiyot to`grisida gapirar ekanmiz, biz dastavval go`zal adabiyotni - poetik, badiiy asarlar doirasini ko`zda tutamiz. Bu xususiyati jihatidan adabiyot boshqa fandan farq qiladi va san`atga (rassomlik, musiqa va shunga o`xshashlarga) yaqinlashadi. Shunday qilib, ommaviylik, yaratuvchi shaxsning aniqligi va badiiylik «adabiyot» termini bilan ataluvchi madaniy hodisaning muhim xususiyatlaridandir. Adabiyotning ana shu uch muhim xususiyati adabiyot haqidagi fanning bo`lishini zarur qilib qo`yadi va bu fanning yo`nalishini ham tayin etadi. Adabiyotshunoslik va ana shu fanning bir qismi bo`lgan adabiyot nazariyasi, asosan uch muammo doirasini o`rganadi: adabiyotning ijtimoiy ahamiyati, adabiyotni yaratishda ijodkor shaxsning roli (qobiliyat (talant), badiiy mahorat) va badiiylikning o`zi nimadan iborat ekanini (badiiy adabiyotning spetsifikasini) aniqlaydi. Bular adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasining bosh vazifalaridir. Bu problemalarni yoritishda adabiyotshunoslik, dastavval badiiy adabiyotda namuna bo`larlik asarlar yaratgan yozuvchilarning ijodiga suyanadi. Bunday yozuvchilar «klassiklar» deb ataladilar. «Klassika» so`zi lotincha bo`lib, namunaviy, o`rnak bo`ladigan demakdir. Adabiyotning klassik asarlarida adabiy ijodning qonunlari alohida bir aniqlik va yorqinlik bilan namoyon bo`ladi. Adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasining vazifasi ana

shu qonuniyatlarni aniqlashdir. Bunday qonuniyatlarning mavjudligi va ularni o`rganish zarurligi allaqachon fan tomonidan aniqlangandir. Necha ming yillik ijtimoiy hayoti, tabiat bilan kurashi va uni tushunishga intilishi insonning o`zi uchun oddiy hodisa bo`lib qola bergan. Masalan xatni olaylik, birovga o`z fikrini tushuntirish uchun kishi tomonidan tuziladigan ko`p (jumla) ning bir necha so`zdan iborat ekanini payqashga yetguncha inson juda ko`p ming yillarni boshidan kechirgan. Inson bu haqiqatni tushungandan keyin esa shu jumlani, unda ifoda etilgan fikrni boshqalar uchun hayotiy tajriba tariqasida saqlab qolish niyatida xaligi so`zlarni har biri uchun alohida surat topadi va shu suratlarni qator chizib quyish bilan o`z fikrini «xatga tushiradi». Shundan suratli xat tugiladi. Keyinroq inson so`zlarning har biri mutassil boshqa so`zlarda takror 7bo`ladigan ayrim tovushlardan iborat ekanini tushunadi va endi ayrim so`zlarni emas, ayrim tovushlarni ifoda etadigan shaklni izlaydi va topadi: u xarflarni yaratadi. Shunday qilib, harflar jamiga asoslangan xat (grafik xat) paydo bo`ladi. Bu yuz ming yillar davom etgan, azobli, izlanishlar bilan to`la bir tarixiy protsessdir. Ammo ko`p o`tmay xat kishilar nazarida oddiy hodisa bo`lib qoladi. Inson xatni yaratishi bilan badiiy so`z ijodining ravnaqi uchun keng yo`l ochiladi. Badiiy adabiyot ham inson yaratgan mo`jizalarning biridir. Adabiyot yer yuzidagi barcha kishilarni maftun eta oladi. (A. Navoiy 1485 yilda «Xamsa» ni yozib, tamomlab Husayin Boyqaroga sovga qiladi. Husayin Boyqaro uni «piri» rahnomasi deb e`lon qilib, uni otiga mindirib o`zi yetaklaydi). Adabiyotshunoslik obyektining xususiyatlari bu fanning tarkibiga kirgan qismlarini belgilaydi. Adabiyotshunoslikning obyekti o`tmishda yaratilgan adabiyot bo`lishi mumkin. U holda bu obyektni jamiyat tarixi - bo`lib o`tgan va hozirgi zamonda ko`pincha ahamiyati yo`qolgan ijtimoiy hodisalar bilan chambarchas boglab o`rganish zarur. O`tmish adabiyotini o`rganish uchun ko`pincha yo`qolgan va unitilgan asarlarni topish, ma`lum asarlarning o`tmishda turli davr va ijtimoiy doiralarda qanday qabul etilganini bilish, bu asarlarni asl nusxa va tekst (matn)larini tayinlash, adabiyotni yaratganlarning tarjimai holi, o`zidan avvalgi va keyingi ijodkorlarga aloqasi, ta`siri haqida

materiallar izlab topish kabi ko`p ishlarni qilish lozim. Bu vazifalar bilan «Adabiyot tarixi» fani shugullanadi. Hozirgi zamon asarlariga baho berish, zamona tarixiy-adabiy protsessini tahlil etish «Adabiy tanqid»ning vazifasidir. O`tmish va hozirgi zamon adabiyotini o`rganishning prinsip va usullarni tayinlab chiqish «Adabiyotshunoslik metodologiyasi» zimmasiga tushadi. Adabiyot tarixi, Adabiy tanqid, Adabiyotshunoslik metodologiyasi adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari bo`lib, ularning yutuqlari asosida «Adabiyot nazariyasi» fani bunyodga kelgan. Adabiyot nazariyasi badiiy so`z asarlarining ijtimoiy hayotda o`ynagan roli, badiiy adabiyotning o`ziga xos xususiyatlari haqida, badiiy ijodning turlari, badiiy asarning strukturasi va ijod protsessining qonuniyatlari haqidagi ta`limotdir. Adabiyot nazariyasi o`tmish va hozirgi zamon tarixiy-adabiy protsessining qonuniyatlarini o`rganadi, adabiyotni to`gri tushunish va rivojlantirish uchun kerakli xulosalarni chiqaradi. Adabiyot nazariyasi adabiyotshunoslik qismlarining yutuqlari asosida yuzaga kelish bilan birga, o`z ilmiy xulosalari orqali adabiyot tarixini ham, adabiyot metodologiyasi va adabiy tanqidni ham boyitadi. Adabiyotshunoslik fanining yuqorida aytilgan asosiy tarkibiy qismlaridan tashqari yana yordamchi fan yoki sohalari ham ko`p, Bular: 8Bibliografiya (yunoncha biblio - kitob, grafika - Yozuv) - kitoblarning yozilgan, ko`chirilgan yoki bosib chiqqan vaqti, joyi ba`zan esa ma`zmuni, muallifiga oid ma`lumotlar yigindisidir. Tekstologiya ham adabiyotshunoslikning muhim yordamchi sohasi bo`lib, badiiy asarlarning asl tekstini tayinlash va to`gri o`qish usullarini ishlab chiqadi, asarlarning ilmiy jihatdan tekshirilgan nusxasini yaratadi. «Adabiyotshunoslik istoriografiyasi» adabiyotshunoslikning o`zining tarixini o`rganadi. O`rta Osiyoda adabiyotshunoslik O`rta asrlardayoq maydonga kelgan. Jahon olimlarining muallimi deb shuhrat qozongan Abu Ali ibn Sinoning «Mu`tasamush - shuaro» («Shoirlarning panohgohi») asarini (X1 asr) adabiyot tarixi va adabiyotshunoslikka oid ilk asarlardan biri deb hisoblash mumkin. Bevosita adabiyot nazariyasiga oid bo`lib, O`rta Osiyo va Movarounnahrda shuhrat qozongan ta`limot (Navoiyning «Mezon ul-avzon» ida aytilishicha) arab olimi

Xalil ibni Ahmadning (VIII asr) aruz haqidagi ta`limotidir. Kaykovusning «kobusnoma» asarida ham (XI asr) adabiyot nazariyasiga oid bir qancha masalalarga to`xtalingan. Alisher Navoyning «Muhokamatul-lugatayin» («Ikki til muhokamasi») asarida (1499 yil) jahon adabiyoti va adabiyotshunosligining muhim masalalaridan biri qo`yiladi va chuqur hal etiladi. Navoiy har bir xalq tilida milliy badiiy adabiyot yaratish mumkinligini isbot etadi: badiiylik faqat ma`lum tillarning (masalan: fors va arab tillarining) imtiyozi ekani haqida o`z davrida hukmron bo`lgan nuqtai - nazarni fosh etadi va turkiyning (qadimgi o`zbek tilining) badiiy imkoniyatlarini keng ochib beradi, «Muhokamatul-lugatayin» o`tmishda adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasi sohasida yaratilgan yetuk asarlardan biri sifatida o`z ahamiyatini doimo saqlaydi. Mavzuning qisqacha xulosasi. «Adabiyot» termini uzoq muddat mobaynida izlanishlar natijasida yuzaga keldi. Adabiyotning eng muhim xususiyati ommaviylikdir. Adabiyotning ikkinchi xususiyati uning ma`lum shaxslar, jamiyat egalari tomonidan yaratilishidir. Adabiyotning uchinchi xususiyati badiiylikdir, ya`ni hayotning unda obrazlar orqali aks etishidir. Adabiyot nazariyasi haqida dastlabki ilmiy- nazariy fikrlar ham dastlab O`rta Osiyo mutafakkirlarining asarlarida paydo bo`lgan.

ADABIYOTLAR: 1. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T. «O`qituvchi» 1980 yil. 5-30 betlar. 2. Adabiyot nazariyasi dasturi. O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi. T., 1999 yil. 3. Kollektiv «Adabiyot nazariyasi». 2-tomlik. T., Fan. 1978-1979 yil. 4. Kollektiv «Adabiy turlar va janrlar». 2-tom. T., Fan. 1991-1992 yil. 5. www.ozbekadabiyoti.uz 6. www.tdpu.uz

Похожие

Adabiyot o’qitish metodikasi fan sifatida

Adabiyotshunoslik fan sifatida

Adabiyotshunoslik–badiiy adabiyot haqidagi fan

Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan

Bolalar adabiyoti fan sifatida