Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan - Литература

Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2040 KB

Скачать

Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan Reja: 1. «Adabiyot» atamasining mazmuni va tarixi: 2. Badiiy adabiyot va uni o`rganishning axamiyati. 3. «Adabiyotshunoslik» atamasining mazmuni, adabiyotshunoslik fanining obyekti va vazifalari.

a) «Adabiyot» atamasining mazmuni va tarixi: «Adabiyot» termini etimologiya jaxatidan arabcha -adab so`zining ko`plik shakli ( hozirgi o`zbek tilida - odoblar) dan olingan. «Adabiyot» termini hozirgi paytda ikki ma`noda, ya`ni keng va tor ma`noda qo`llaniladi. Keng ma`noda qo`llanilganda «adabiyot» termini tushunchasi doirasiga- kitoblar, broshyuralar, maqolalar, umuman, ko`pchilikning o`qish uchun muljallab va nashr kilingan ( bosmaxona kashf etilishidan avvalgi davrda kulyozma kitob xolida tarkalgan) barcha asarlar kiradi. Adabiyot ayni chogda soxalarga bulinadi va turli nomlar bilan ataladi. Chunonchi, qishloq xujaligiga oid asarlar- «qishloq xujaligi adabiyoti», texnika oid asarlar - « texnika adabiyoti», tibbiyotga oid asarlar - «tibbiyot adabiyoti», siyosatga doir asarlar- «siyosiy adabiyot», so`z san`atiga oid asarlar - «badiiy adabiyot» deb yuritiladi va xokazo. «Adabiyot» atamasini tor, mahsus va professional ma`noda qo`llanilganda- faqat sofbadiiy asarlar ( romanlar, povestlar, hikoyalar, she`rlar, balladalar, poemalar, qasidalar, dramalar, komediyalar, tragediyalar va boshqalar)-gina ko`zda tutiladi. «Adabiyotshunoslikka asoslari kursida «adabiyot atamasi asosan professional ma`noda qo`llaniladi. Ma`lumki,hozirgi paytda jahonning bir necha xalqlari tillarida, jumladan rus tilida litteratura (»Literatura») termini, o`zbek tilida esa «adabiyot» atamasi qo`llaniladi. Bu ikkala atama hozirgi davrda bir ma`noni anglatadi. Biroq, bu ikki termin etimologiya jihatidan xam, qo`llanila boshlash tarixi e`tibori bilan xam bir- biridan ajralib turadi. «Literutura» termini jahon fanida XU111-X1X asrlarda paydo bo`lgan. Bu termin aslda lotincha litera («litera»), ya`ni «xarf» so`zidan olingan va asosan yozma adabiyot ma`nosida qo`llanilgan. «Literatura» ( Adabiyot») termini Rossiyada X1X asrda paydo buldi. Bu termini birinchi bulib ilmiy asoslagan va mahsus ma`noda qo`llagan olim V.G. Belinskiydir ( Qarang: «Adabiyot» so`zining umumiy ma`nosi», 1862 yil). Rossiyada X1X asrning o`rtalarigacha xam tor va mahsus ma`nodagi «literatura» o`rnida asosan « poeziya» termini ishlatilgan. Maxsus, tor va professional ma`nodagi «adabiyot» atamasi o`zbek adabiy tilida XX asrning boshlarida paydo buldi va, asosan, Oktabr

tuntarilishidan sung keng qo`llanila boshlandi. O`zbek tilida «adabiyot» atamasi kishilarga yaxshi xulk va umuman hayotni to`g`gri tushunish va to`g`gri yashashni o`rgatish maksadida yozilgan asarlar ma`nosida qo`llanilgan. Shunga ko`ra , utmishda badiiy adabiyot bilan birga umuman ilmiy, tarixiy, ahloqiy kitoblar xam «adabiyot» atamasi tushunchasi doirasiga kiritilgan. Urta asrlarda shunday asarlar xam yaratilganki, ularda badiiy so`z san`ati ilm-fan, ahloq-odob masalalari bilan chatishib-korishib ketgan («Kobusnoma», «Kutadgu bilik», «Bobirnoma» va boshqalar). Shu xil asarlar xam «adabiyot» deb yuritilgan. Bundan tashqari, utmishda yaratilgan sof badiiy asarlar («Shoxnoma», «Xamsa» va boshqalar) xam yozilganki, bular xam «adabiyot» atamasi tushunchasi doirasiga kiritilgan. Biroq, utmishda «adabiyot» termini tushunchasi mavjud bulsada shu atamaning o`zi, uning nomi yuk edi. Bu termin o`rnida turli so`z va iboralar ishlatilgan. Chunonchi, she`riy asarlar «nazm», «manzuma», «abyot», «shex» deb va prozaik asarlar «nasr» ( she`rga solinmagan oddiy so`z) deb yuritilgan. Utmishda she`riy tuplamlar uchun mahsus terminlar («Bayoz», «Devon№ kabi) qo`llagilgan-U, ammo she`riy va nasriy asarlarni o`z ichiga kamrab oladigan mahsus atama («Adabi1t») bulmagan yoki bulsa xam odat tusiga kirmagan. XX asr boshlarida o`zbek ma`rifatparvarlari- Xamza Xakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar o`z badiiy asarlarini «Adabiyot» deb atashgan. Asrimizning 20- yillarida «Adabiyot» atamasini badiiy asarlarga nisbatangina ishlatish odat tusiga kirgan. Mirmuxsin SHermuxamedov, Abduxamon Sa`diy va boshqalarning asarlarida» «adabiyot» atamasini professional ma`noda keng qo`llanila boshlangan. Biroq «adabiyot» karor topishi keskin mafko`raviy ko`rash zaminida yuz berdi. O`zbek puristlari (Elbek kabi) 20- yillarda o`zbek matbuotida keng ishlatila boshlangan «adabiyot» atamasini «yozgich», «yozuvchi» ni « yozguvchi» kabi yasama so`zlar bilan almashtirishga xarakat qilib kurdilar, okibatda ular maglubiyatga uchradilar. Shu tariqa , adabiyotshunoslik ilmida «adabiyot» atamasi tula karor topdi. B) Badiiy adabiyot va uni o`rganishning axamiyati. «Adabiyot» atamasining mohiyati va tarixini bilib olgan talaba endi badiiy adabiyotning o`zi nima va nima uchun biz uni sevib o`rganamiz degan masala

ustida bosh kotiradi. Tugri, butun kurs dvomida badiiy adabiyotning mohiyati, qonuniyatlari va xususiyatlari o`rganiladi va shu jarayonda kitobxonning badiiy asarga bulga qiziqishi, ehtiyojlari oshib borayotganligining sabablari ochiladi. Bu o`rinda esa talaba badiiy adabiyot haqida ibtidoiy ma`lumot olishi joizdir. Avvalo shuni aytish kerakki , adabiyot san`atning bir turi, u- so`z san`ati. M. Gorkiy aytganidek, badiiy adabiyot hayotni so`z orqali badiiy tasvirlaydi. Adabiyotda hayotning muhim voqea=hodisalari, kishilarning tipik xislatlari aks etadi, hayot taraqqiyoti tendensiyalari kursatiladi. Shu, tariqa, adabiyot turmunni o`rganish quroli bUladi. Yozuvchi turmushni, fakt va Xodisalarni o`rganadi va ulardan zarur xulosalar chiqaradi. Ana shu xulosalarini obrazlar vositasida o`z asarida ifodalaydi. Adabiyotning juda katga ijtimoiy- tarbiyaviy axamiyat kasb etishning boisi shunda. Badiiy adabiyot, ayni chogda, o`zgartirish quroli xamdir. Badiiy adabiyot ustkurma sifatida jamiyat hayotiga, uning bazisinga kuchli ta`sir etadi. Buyuk yozuvchilar, odatda, jamiyatning fikriy jihatdan olga intilishiga katta yordam beradilar. N.G. Chernishevskiyning ta`kidlashicha , adabiyot hayot darsligidir. Badiiy adabiyot ukuvchining ongi-shuuriga kuchli ta`sir etadi. Biz badiiyo asarda san`atkorlik bilan yaratilgan ijobiy kaxramonlardan ko`p narsa o`rganamiz, ularga taklid kilamiz. Asardagi salbiy obrazlar esa kitobxon kalbida o`ziga nibatan nafrat xislarini uyg`otadi- biz hayotda shunday kishilarniga qarshi ko`rashga otlanamiz. Badiiy adabiyot ana shunday qilib kishilarni tarbiyalaydi. O`zbek adabiyoti xam ana shunday sharafli ishga xizmat qilmokda. Badiiy adabiyotda yaratilayotgan talantli asarlarning mohiyatiga to`g`gri tushunish va ularga obyektiv baho berish uchun, dastavval, badiiy adabiyot haqidagi fanni, ya`ni adabiyotshunoslikni bilish lozim. Aks holda kishi kulgilik bir axvolga tushib qolishi hech gap emas. Xuddi shunday hodisani yozuvchi Abdulla Qaxxor «Xayot hodisasidan badiiy to`qimaga» sarlavhali maqolasida o`z turmush tajribasi misolida qiziqarli qilib hikoya kiladi: «Biz odam» hikoyasi buyicha jinoiy ish ko`zgagan quqonlik prokuror ustidan yozuvchi kuladi ( Qarang : «Adabiyotimiz avtobiografiyasi», Adabiyot va san`at, T.: 1973,211-212-betlar).

V) «Adabiyotshunoslik» atamasining mazmuni, adabiyotshunoslik fanining obyekti va vazifalari. «Adabiyotshunoslik» atamasi etimologiya jihatidan «adabiyot» so`ziga fors - tojikcha «shinos» ( yaxshi bilish, tayin etish) fe`li va o`zbekcha-«lik» affksining qo`shilishidan xosil bo`lgan. «Shinos» fe`li o`zbek tili talaffo`zi taqozasiga ko`ra «shunos» shakliga kirib qolgan. Shu tariqa « adabiyotshunoslik» atamasi paydo bo`lgan. «Adabiyotshunoslik» terminiga Qisqa Adabiyot Ensiklopediyasida qo`yidagicha ta`rif berilgan: «Adabiyotshunoslik- badiiy adabiyotni, uning mohiyatini, kelib chiqishini va ijtimoiy aloqalarini xar taraflama o`rganuvchi fandir; so`z orqali badiiy fikrlashning spetsifikasi ( o`ziga xos xususiyatlari) haqidagi, badiiy ijodning genezisi ( negizi, zamini), strukturasi ( to`zilishi), tarixiy- adabiy protsessning lokal ( ma`lum joy va davrga oid) va umumiy qonunlari haqidagi bilimlar jamidir ; bu so`zning torroq ma`nosini olganda, adabiyotshunoslik - badiiy adabiyotni va ijodiy protsessni o`rganishning prinsiplari va metodlari haqidagi fandir» (KLE,t.4, «Sovetstkaya ensiklopediya», M.,1967, str. 331). Adabiyotshunoslikning obyekti - tarixiy sharoit bilan o`zviy birlikda olingan adabiy mahsulot va uning yaratilish jarayonidir. Badiiy adabiyotni izchil o`rganuvchi va tahlil qiluvchi mutaxassis adabiyotshunos deb yuritiladi. I.O. Sultonov «Adabiyot nazariyasi fan sifatida» maqolasida adabiyotshunoslikka berilgan ta`rifning mag`zini chaqar ekan. Kuyidagilarni ta`kidlaytsdi : a) adabiyotshunoslikning diqqat markazida dastavval adabiyotning eng yaxshi namunalari, ya`ni klassik asarlar va klassik yozuvchilar ijodi turadi. Ana shunday asarlar va yozuvchilar ijodi tahlili jarayonida badiiy adabiyotning qonuniyatlari, spetsifikasi kashf etiladi. Bundan tashqari, b) adabiyotshunoslik tarixiy-adabiy jarayon-adabayotning ma`lum bir davrda rivojlanish sharoiti va yullarini o`rganadi, mana tarixiy- adabiy jarayonlaning qonuniyatlarini ochadi. Shuningdek, v) adabiyotshunoslik adabiyotni yaratuvchilarning o`zlarining adabiyot va tarixiy- adabiy jarayon haqida aytgan fikrlarini xam hisobga oladi, ularga tayanadi. Demak, adabiy klassika, buyuk yozuvchilarning adabiyot

haqidagi fikrlari, tarixiy-adabiy jarayon va uning xamma arboblarining faoliyati va ijodiy mahsuloti- adabiyotshunoslikning obyektini tashkil kiladi. Adabiyotshunoslikning asosiy vazifasi : a) adabiy jarayonni, adabiyot taraqqiyoti tendensiyatarini, qonuniyatlarini chuqur o`rganishdan, ulardan adabiy xarakatchilikni yanada rivojlantirish uchun zarur bo`lgan xulosalar chiqarishdan iborat. Adabiyotshunoslik badiiy adabiyotni zamon talablari asosida, rivojlanib borishi va xalqka xizmat qilishi da`vat etadi ; b) adabiyotshunoslik kitobxonning estetik didini shakllantirishga, uni nazariy jihatdan qurollantirishi kerak. Adabiyotshunoslik, ta`bir joiz bulsa, adabiyot bilan hayot, yozuvchi bilan kitobxon o`rtasidagi aloqada vositachi, ularni bir-biri bilan bog`lovchi ko`prikdir.

$Adabiyot: 1. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi.T.: O`qituvchi. 1986. Adabiyotshunoslikka kirish ( Shukurov N. va boshqalar).-T: O`qituvchi, 1984-b.3- 32. Qo`shimcha adabiyot: Belinskiy V.G. Tanlangan asarlar.-T.: Uzdavnashr, 1955-b.214-321. Qayumov A.P. O`zbek adabiy manbashunosligi \\ O`zbek tili va adabiyoti, 1987-! 5, b.18-21 Valixujayev B. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi-T.: O`zbekiston, 1993. www.referatlar.uz$

Adabiyotshunoslik – badiiy adabiyot haqidagi fan

10.09.2022

0

2040 KB

Похожие