Aruz va Aruzshunoslik tarixi, Arab Alifbosi - Литература - Рефераты

Aruz va Aruzshunoslik tarixi, Arab Alifbosi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

63 KB

" ARUZ " VA ARUZSHUNOSLIK TARIXI . ARAB ALIFBOSI , ABJAD Reja : 1. "Aruz" atamasining genezisi h a q idagi fikrlar. 2. Arab, fors-tojik va turkiy aruzshunoslik. 3. XX asr aruzshunosligi. 4. H arf aruzning eng kichik b o’ lagi sifatida, abjad h isobi.

Tayanch iboralar: Aruz, vodiy, rukn, Xalil ibn Ahmad, Ibn Hojib, Rashiddin Vatvot, Qays Roziy, Nosiriddin Tusiy, Ahmad Taroziy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Atoulloh Husayniy, Abdurauf Fitrat, U.To’ychiyev, A.Hojiahmedov. I. "Aruz" atamasining kelib chiqishi haqida ikki xil fikr mavjud. 1. Alisher Navoiyning ma`lumot berishicha bu atama vazn asoschisi Xalil Ibn Ahmadning vatani bo’lmish Arabiston yarim orolida jaylashgan bir vodiyning nomi bo’lib, u vodiydagi kishilarning asosiy mashg’uloti vaqtinchalik uy-chodir tikib sotishdan iborat ekan. Arab tilida uy ma`nosi “bayt” so’zi bilan ifodalanganligi uchun, Xalil Ibn Ahmad she`rning eng kichik qismini ham shu so’z bilan nomlagan. Aruz tizimidagi atamalarning ko’pchiligi shu vodiy xalqining urf-odatlari, ashyolari nomidan olingan. 2. "Aruz" so’zi, shuningdek, uyning (chodirning) asosini tashkil etuvchi ustunlar-ruknlardan birining nomini h am ifodalar ekan. Ayrim olimlarning fikriga ko’ra vaznning nomi aynan shu so’zdan olingan. Aruzshunos olimlar, xususan Alisher Navoiyning fikriga ko’ra aruz vaznlari arab she`riyatida anchа qadimdan qo’llangan. Shuningdek, "Qur`oni Karim"dagi ayrim oyatlar ham aruz vaznlariga mos ekanligini ta`kidlab Navoiy bir encha misol ham keltiradi. II. Aruz she`riy vaznlar tizimi nazariyasiga milodning VIII asrida yashab o’tgan arab filologi Xalil Ibn Ahmad (vafoti 791 y.) tomonidan asos solingan. Uning "Kitob ul-ayn" asarida mazkur vaznning nazariy qonuniyatlari o’z ifodasini topgan. Aruz vazni IX asrdan boshlab fors-tojik she`riyatiga, XI asrdan boshlab esa turkiy she`riyatga ha m kirib keldi. Biroq mazkur tillar (arab,

fors-tojik va turkiy) fonetik, leksik va grammatik jihatdan tubdan farq qilishi tufayli, har bir tildagi aruzning o’ziga xos belgilarini yoritish, aruzni boshqa tillarga moslashtirish, yoxud shu tillarni aruzga moslashtirish muammosi yuzaga chiqdi. Natijada, "forsiy aruz", "turkiy aruz" kabi maxsus atamalar vujudga keldi. Shu bilan birga, badiiy ijod, xususan, she`riyatning ravnaq topishi natijasida amalda qo’llangan vaznlar Xalil ibn Ahmad tomonidan ko’rsatilgan bahr va vaznlar doirasidan kengayib ketganligi sababli, aruz nazariyasiga oid yangi asarlarga ehtiyoj sezildi. Xalil ibn Ahmaddan keyin XI-XIII asrlarda bir qator arab va fors- tojik she`rshunos olimlari yuqoridagi muammolar tahliliga bag’ishlangan asarlarni maydonga keltirishdi. Rashiddin Vatvotning (vafoti 1183 y.) "Hadoyiq us-sehr", Ibn Hojibning (1188-1249) "Ilm ul- aruz", Shamsiddin Muhammad ar-Roziyning "Al Mu`jam fi ma`oyiri ash`oril Ajam", Nosiriddin Tusiyning (1210-1274) "Me`yor ul-ash`or" kabi asarlari shular jumlasidan bo’lib, keyingi davr aruzshunoslari o’z fikrlarini asosan shu manbalarga tayangan holda ifoda etishgan. Aruzshunoslik tarixida XV-XVI asrning birinchi yarmi, ya`ni temuriylar davri alo h ida o’ringa ega. Shu davrda, aniqrog’i, 1437 yilda Shayx Xudoydodi Ahmad Taroziyning Mirzo Ulug’bek topshirig’i bilan yozgan "Funun ul-balog’a" asari turkiy tilda mazkur masala tahliliga bag’ishlangan ilk manba bo’lganligi bilan muhim ahamiyatga ega. Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon", Zahiriddin Boburning "Muxtasar", Atoulloh Husayniyning "Badoe` us-sanoe`" (fors-tojik tilida) kabi asarlarda ham she`rshunoslikning boshqa jihatlari (janrlar, badiiy san`atlar) bilan bir qatorda turkiy va forsiy aruzning nazariyasi

hamda o’z davriga ko’ra amaliyotiga oid fikr-mulohazalar, qonuniyatlar o’z ifodasini topgan. Sanalganlar orasida Navoiy va Boburning asarlari shu muammoga maxsus ba g’ ishlanganligi bilan a h amiyatlidir. III. XX asrda h am aruz she`riy tizimi tad q i q iga ba g’ ishlangan bir q ator ilmiy asarlar, monografiya va dissertatsiyalar maydonga keldi. Bu borada rus olimlari Y.E.Bertels, M.Stebleva, tojik adabiyotshunoslari Bahrom Sirus va M.Zehniy hamda o’zbek olimlaridan Abdurauf Fitrat, U.To’ychiev, S.Hasanov, A.Hojiahmedov kabilarni alohida qayd etish lozim. Mazkur olimlarning ayrimlari (M.Stebleva, S.Hasanov) alohida manbalarni tadqiq etish orqali, ayrimlari esa aruz she`riy vaznlar tizimini yaxlit o’rganish asosida (Fitrat, Bahrom Sirus, U.To’ychiev, A.Hojiahmedov) o’z tadqiqotlarini yaratishdi. Bu borada, ayniqsa U.To’ychiev va A.Hojiahmedovning ishlarini alohida qayd etish lozim. U.To’ychievning "O’zbek poeziyasida aruz sistemasi" monografiyasi aruzning nazariy asoslari hamda turkiy she`riyatdagi tadrijiy taraqqiyotini o’rganishda qimmatli manba bo’lsa, A.Hojiahmedovning "O’rta maktabda aruzni o’rganish", "O’zbek aruzi lug’ati" kabi qator kitoblari aruzni o’rganish va o’rgatish uslubiyati uchun hozirda birlamchi manbalar sanaladi. IV. Aruz vaznida she`rning eng kichik bo’lagi bayt h isoblanadi. Bayt deganda biz, odatda, ikki misrani tushunamiz. Bayt ruknlardan, ruknlar esa juzvlardan tashkil topadi. Juzv so’zi arab tilida qism ma`nosini bildirib, jonsiz predmetlarga nisbatan qo’llanadi. Juzvlar arab alifbosidagi harflarning harakatli (fatha, kasra, zamma) yoki sokin tarzda qo’llanishidan hosil bo’ladi. Demak, baytning hosil bo’lishini quyidagicha ko’rsatish mumkin:

harf → juzv → rukn → bayt Binobarin, aruz nazariyasini o’rganish uchun arab alifbosini, xususan, abjad hisobida ishtirok etadigan 28 ta asl arab harflari haqida tasavvur hosil bo’lishi zarur. Abjad hisobi tarixiy sanalarni ifodalashning Sharq xalqlari orasidagi o’ziga xos usuli bo’lib, unda sanalar raqamlar bilan emas, harflar yoki harflar ishtirokida hosil bo’luvchi so’z va jumlalar vositasida ifodalanadi. Abjad hisobida harflarning maxsus tartibi mavjud bo’lib, "abjad" so’zi ham mazkur tartibdagi dastlabki to’rtta harfni (alif, be, jim va he) ifodalovchi so’zdir. 28 ta harf jami sakkizta so’zda jamlanadi. Bular: abjad, havvaz, huttiy, kalaman, sa`fas, qarashat, saxxaz, zazag’. Demak, shu sakkizta so’zni va ularning arabcha yozilishini yod olgan kishi abjad hisobidagi harflar tartibini eslab qoladi. Ra q amlar 1 dan 9 gacha, 10 dan 90 gacha, 100 dan 1000 gacha h ar bitta h arfga biriktiriladi. Buni jadvalda q uyidagicha ifodalash mumkin: Arab alifbosining abjad h isobidagi tartibi H arf Nomi Ra q ami H arf Nomi Ra q ami ﺍ Alif 1 ﺱ Sin 60 ﺏ Be 2 ﻉ A yn 70 ﺝ Jim 3 ﻑ Fe 80 ﺩ Dol 4 ﺹ Sod 90 ﮪ H e 5 ﻖ Q of 10 0 ﻭ Vov 6 ﺭ Ro 200 ﺯ Ze 7 ﺵ Shin 300 ﺡ H o 8 ﺕ Te 400 ﻄ To 9 ﺙ Se 500 ﻯ Yo 10 ﺥ Xe 600

ﻛ Kof 20 ﺫ Zol 700 ﻞ Lom 30 ﺽ Zod 800 ﻡ Mim 40 ﻅ Zo 900 ﻥ Nun 50 ﻍ G’ ayn 1000 E ndi ayrim misollarni k o’ rib o'tamiz: Yusuf Amiriyning "Da h noma" dostonida q uyidagi bayt tarix sifatida keltirilgan: Bitidik emdi tarixini kotib, E rur tarixi uchun "zabti vojib". "Zabti vojib" birikmasi arab yozuvida quyidagi harflar bilan ifodalanadi: ﺽ ﺏ ﻄ ﻭ ﺍ ﺝ ﺏ Bu h arflar q uyidagi ra q amlarni ifodalaydi: 800 + 2 + 9 + 6 + 1+ 3 + 2 = 823 Demak , asar hi jriy 823 yilda yozilgan. Bu melodiy 1420 yilga to ’g’ ri keladi. Izo h : M = ( H - H /33) + 622. Bunda H - h ijriy, M - melodiy yil. Q uyidagi tarix va chiston she`rlarni abjad yordamida ta h lil q iling: 1 - mash q : Bu noma g’ akim, lisonim o'ldi q oyil, Kilkim tili h ar nav` el ishiga no q il. Tarixi chu "xush" lafzidin o'ldi h osil, Har kim o'qusa, Iloho, o'lg’ay xushdil. "Ma h bub ul- q ulub" 2 - mash q : "Zod" edi tarix ta q i " h e" yu "dol" , Muddati h ijratdin o'tub mo h u sol. "Yusuf va Zulay h o" 3- mash q :

Az soli vafotu joyi o' pursidam, Dodand javobe manki: "Jannat, jannat" . 4-mash q : Ul na boshi to'rt , bo'yni olti dur, so h ib suxan, Beli to'rt yuz , poyi bir , joni ikki yuz rohzan? Tong emas, dil muddaosi bo'lsa h osil, ey gado, Bul Azizi Misrdurkim, Yusufi gulpira h an.

Asosiy adabiyotlar 1. Т ў йчиев У. Ў збек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. 2. Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш . – Т. : Ўқитувчи , 19 7 8. 3. Ҳожиаҳмедов А. Аруз назарияси асослари. – Т., 1998. 4. Ҳожиаҳмедов А. Ў збек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998. 5. Алишер Навоий. Мезон ул-авзон. МАТ. 16-том. – Т.: Фан, 1998. 6. Бобур. Мухтасар. – Т.: Фан, 1980. 7. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадоеъ ус-саноеъ. – Т.: Ғ.Ғ. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 12-34-бетлар. 8. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға // Ў збек тили ва адабиёти 2002 й. 1-6 сонлар, 2003 й. 1-6 сонлар.

Похожие

Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”

Aruz va mumtoz she`riy janrlar

Aruz haqida ma`lumot

Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida

Mumtoz arab adabiyoti