Aruz haqida ma`lumot - Литература - Рефераты

Aruz haqida ma`lumot

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2052 KB

Aruz haqida ma`lumot Reja: 1. Aruz atamasi haqida. 2. Aruzda ritmik bo`laklar: harf, juzv, rukn, bahr. 3. Solim va far`iy bahrlar. 4. Zihof. 5. Aruzda yozilgan she`r vaznini aniqlash.

A.Navoiy "Mezonul avzon"da bergan ma`lumotga ko`ra, "aruz" atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bo/liq ekan. Boshqa aruzshunoslar, xususan, Vohid Tabriziy esa "aruz" arab tilida chodirni tutib turish uchun o`rtaga qo`yiladigan yo/och(ustun)ni anglatadi va aruz atamasi shu so`zdan olingan, deb hisoblaydilar. Ular bu fikrning qo`shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham "aruz" deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir "aruz"ga tayanganidek) shu ruknga tayanishi, ya`ni, shu rukn o`qilganda she`rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo`lishini keltiradilar. Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat`iy nazar, biz "aruz"ning istilohiy ma`nosi bilan ish ko`ramiz, ya`ni, "aruz" deganda sharq she`riyatida keng tarqalgan metrik she`r tizimini tushunamiz. Mutaxassilar aruz she`r tizimi arab adabiyotida YIII asrdan maydonga kelgani va IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham qo`llanila boshlaganini qayd qiladilar. Turkiy xalqlar adabiyotida, jumladan o`zbek adabiyotida ham aruzning qo`llanila boshlashi taxminan shu vaqtga to`g`ri keladi degan fikr mavjud. Fitrat bu haqda to`xtalib: "Bizning O`rta Osiyo turklari tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462 da Qashqarda yozilgan mashhur "Qutadg`u bilik" kitobining shu aruz vaznida yozilg`ani e`tibor etilsa, juda eskidan qabul

etilgani ma`lum bo`ladur", deb yozadi. Hartugul, turkiy tildagi aruzda yaratilgan ilk asar sifatida hozircha "Qutadg`u bilik" tan olinar ekan, aruzning turkiy adabiyotda qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to`g`ri keladi deyish mumkin. Aruzdagi eng kichik ritmik bo`lak sifatida ayrim mutaxassislar (arab va fors aruzshunosligi an`analariga muvofiq) harfni, boshqalari esa (turkiy tillar va turkiy aruz xususiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko`rsatishadi. YA`ni, eng kichik ritmik bo`lak sifatida harfning olinishi arab tili (va yozuvi) uchun xosroq, o`zbek tili uchun esa hijoning olingani qulayroq. Shunday bo`lsa ham, aruzdagi tarkiblanishni yaxshiroq tasavvur qilish uchun harf eng kichik birlik sifatida olingan holatdagi tarkiblanishga qisqacha to`xtalib o`tish maqsadga muvofiq. Demak, arab aruzshunosligida eng kichik ritmik bo`lak — harf, harf esa ikki turli bo`ladi: mutaharrik (cho`zg`ili) va sokin (cho`zg`isiz). Cho`zg`i deganda unli tovush tushunilishi e`tiborda tutilsa, "mutaharrik harf", "sokin harf" atamalarining ma`nosi anglashiladi. Masalan, "ko`z" so`zi ikkita harf: bir mutaharrik ("ko`") va bir sokindan ("z") tarkib topadi. Mutaharrik va sokin harflarning muayyan tartibda qo`shilishidan juzvlar yuzaga keladi. Juzvlar harfga nisbatan kattaroq ritmik bo`lak sanalib, ular har biri o`z ichida ikkiga bo`linadigan uch

turga ajratiladi: sabab, vatad va fosila. Juzvlarning muayyan tartibda birikishidan ruknlar, ruknlarning she`r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar hosil bo`ladi. Bulardan anglashiladiki, aruz qismlari o`zaro mustahkam aloqada bo`lgan sistema sifatida juda puxta tashkillangan she`r tizimi ekan. O`zbek aruzi uchun eng kichik ritmik bo`lak sifatida hijo olinishi aytildi. Hijolar uch turli bo`ladi: qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq. Birgina qisqa unlidan (a -lam, i - lik) iborat bo`lgan yoki qisqa unli bilan tugagan ochiq bo`g`in (ma - kon, ba - lo) qisqa hijo hisoblanadi, u paradigmada (v) belgisi bilan ifodalanadi. Cho`ziq hijo cho`ziq unli bilan tugagan ochiq bo`g`in yoki qisqa unlili yopiq bo`g`inga teng bo`lib, paradigmada (-) belgisi bilan ifodalanadi. Tarkibida cho`ziq unli bo`lgan (chi - roq) yoki qo`sh undosh bilan tugallangan yopiq bo`g`in (ishq, ko`shk) o`ta cho`ziq hijo sanalib, paradigmada (~) belgisi bilan ifodalanadi. Hijodan keyingi ritmik bo`lak - juzvni alohida ajratish o`zbek aruzi uchun unchalik zarur bo`lmasa-da, ularga ham qisman to`xtalib o`tamiz. Yuqorida aytilganidek, uchta juzvning birinchisi sabab deb nomlanadi. Sabab o`z ichida ikkiga bo`linadi:

1) sababi hafif bir harakatli va bir sokin harfning qo`shilishidan yuzaga keladi, ya`ni, bir cho`ziq hijoga teng bo`ladi: ko`z, so`z, yuz ( - ); 2) sababi saqiyl ikki harakatli harfning qo`shilishidan hosil bo`ladi, ya`ni, ikki qisqa hijoga teng bo`ladi: o`zi, ko`zi, so`zi ( v v ); Vatad juzvi ham asosan ikki xil: 1) vatadi majmu` ikki harakatli va bir sokinning qo`shilishidan hosil bo`ladi, ya`ni, bitta qisqa va bitta cho`ziq hijoga teng: malak, palak (v -) 2) vatadi mafruq ikki harakatli o`rtasida bir harakatsiz harf kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni, bir cho`ziq va bir qisqa hijoga teng: hafta, chipta (- v ). Fosila juzvi ham ikki turli: 1) fosilai sug`ro uchta mutaharrikdan so`ng bir sokin kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni, ikkita qisqa va bir cho`ziq hijoga teng: kapalak (v v -); 2) fosilai kubro to`rt mutaharrikdan so`ng bir sokin kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni, uchta qisqa va bir cho`ziq hijoga teng bo`ladi: kurashajak (v v v - ) Keyingi ritmik bo`lak - ruknlar juzvlarning muayyan tartibda birikishidan hosil bo`ladi. Masalan, bitta vatadi majmu` (v -) va ikki sababi hafif (-) birikuvidan mafoiylun (v - - -) rukni

hosil bo`ladi. Aruz tizimining asosini tashkil etuvchi sakkizta asl rukn (asllar) quyidagilar: Faulun v - - Foilun - v - Mafoiylun v - - - Foilotun - v - - Mustaf`ilun - - v - Maf`ulotu - - - v Mutafoilun v v - v - Mafoilatun v - v v - Mazkur asllarning she`r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimida 19 ta asosiy bahrlar mavjud bo`lib, ularni tarkiblanishiga ko`ra uch guruhga ajratish mumkin: a) bitta aslning takroridan hosil bo`luvchi bahrlar: Faulun / Faulun ... = mutaqorib Foilun / Foilun ... = mutadorik Mafoiylun / Mafoiylun ... = hazaj Foilotun / Foilotun ... = ramal Mutafoilun / Mutafoilun ... = komil Mafoilatun / Mafoilatun ... = vofir

b) ikkita aslning ma`lum tartibdagi takroridan hosil bo`luvchi bahrlar: mafoiylun / foilotun = muzori` foilotun / mustaf`ilun = xafif mustaf`ilun / foilotun = mujtass mustaf`ilun / maf`ulotu = munsarih maf`ulotu / mustaf`ilun = muqtazab faulun / mafoiylun = tavil foilotun / foilun = madid mustaf`ilun / foilun = basit v) ikkita bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil bo`luvchi bahrlar: mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil foilotun / foilotun / mustaf`ilun = g`arib mustaf`ilun / mustaf`ilun / maf`ulotu = sari` Aytish kerakki, ko`rsatilgan bahrlar she`riyatimizda ishlatilishi, faolligi jihatidan bir-biridan sezilarli farqlanadi. Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma`lumotiga ko`ra, ulardan 7 tasi ( vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, mushokil, g`arib) o`zbek she`riyatida mutlaqo qo`llanilgan emas; mutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlar foydalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzori`,

xafif, mujtass, munsarih, sari`, mutaqorib) o`zbek she`riyatida faol qo`llanilgan. SHe`r misrasida bahrlardagi asllar o`zgarishsiz yoxud ma`lum o`zgarishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O`zgarishsiz takrorlangan asllardan hosil bo`luvchi bahrlar solim bahrlar deb yuritilsa, o`zgarishga uchragan ruknlari (furu`) bo`lgan bahrlar far`iy hisoblanadi. Asllarning o`zgarishga uchrashi aruzshunoslikda "zihof" deb yuritiladi. Zihoflar turlicha ko`rinishga ega bo`lib, bunda aslllar tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechasining tushirib qoldirilishi; sifatiy o`zgarishga (qisqa hijoning cho`ziqqa, cho`ziq hijoning qisqaga, cho`ziq hijoning o`ta cho`ziqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o`zida ham hijo tushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o`zgarishga uchrashi mumkin. Aruzshunoslikda har bir zihofning, shuningdek, shu zihofga uchrashdan hosil bo`lgan tarmoq ruknning o`z nomi mavjud. Masalan, she`riyatimizda eng faol qo`llaniluvchi asllardan sanaluvchi mafoiylunning tarmoqlarini ko`rib o`tishimiz mumkin. Mafoiylun asli 12 xil zihofga uchraydi va bundan tubandagi 12 tarmoq (furu`) yuzaga keladi: 1. Qabz zihofiga uchraganda mafoiylun (v - - -) aslining uchinchi cho`ziq hijosi qisqaga o`zgaradi(v - - -) va hosil bo`lgan tarmoq rukni "maqbuz" (mafoilun) deb ataladi.

2. Kaff zihofiga uchraganda mafoiylun (v - - -) aslining to`rtinchi cho`ziq hijosi qisqaga (v - - v) o`zgaradi va hosil bo`lgan tarmoq rukni "makfuf" (mafoiylu) deb ataladi. 3. Xarm zihofiga uchraganda mafoiylun (v - - -) aslining birinchi qisqa hijosi tushiriladi ( - - -) va hosil bo`lgan tarmoq rukni "axram" (maf`ulun) deb ataladi. 4. Shatr zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "ashtar" (foilun), taqtesi: - v - 5. Xarb zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "axrab" (maf`ulu), taqtesi: - - v 6. Tasbig` zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "masabbag`" (mafoiylon),taqtesi: v - - ~ 7. Qasr zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "maqsur" (mafoiyl), taqtesi: v - ~ 8. Hazf zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "mahzuf" (faulun), taqtesi: v - - 9. Jabb zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "ajabb" (faal), taqtesi: v - 10. Xatm zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "axtam" (faul), taqtesi: v ~ 11. Batr zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "abtar" (fa`), taqtesi: -

12. Zalal zihofiga uchrashdan hosil bo`luvchi tarmoq ruknining nomi "azall" (fo`), taqtesi: ~ Ko`ramizki, birgina hazaj bahrining o`zida o`nlab tarmoqlar yuzaga kelishi mumkin. Zihofga uchragan ruknlarning mavjudligi she`r ohangining o`ziga xos bo`lishiga, baski, aruzning ritmik jihatdan rang-barang bo`lishiga xizmat qiladi. Aruzda yozilgan she`r vaznini aniqlash uchun bayt asos qilib olinadi. Baytning birinchi misrasidagi birinchi rukn nomi — sadr, oxirgisi — aruz, ikkinchi misrasidagi birinchi rukn — ibtido, oxirgisi — zarb deb nomlanadi. Sadr bilan aruz, ibtido bilan zarb orasidagi ruknlar hashv deb yuritiladi. Shunga ko`ra aruzda murabba`, musaddas va musamman vaznlari ajratiladi. Agar baytda to`rtta rukn bo`lsa — muraba`, oltita rukn bo`lsa — musaddas, sakkizta rukn bo`lsa musamman vazni yuzaga keladi. Buni taqte` bilan quyidagicha ko`rsatish mumkin: mafoiylun / mafoiylun mafoiylun / mafoiylun — murabba` vazni; mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun — musaddas vazni; mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun

mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun — musamman vazni. Aruzda yozilgan she`r vaznini aniqlash uchun, avvalo, bir baytni vaznga muvofiq o`qish, uning taqte`sini chizish, asl va tarmoq ruknlarini aniqlash kerak bo`ladi. Masalan, Navoiyning: Furqat ichra qon yutub g`am birla chektik ohi sard, Kim xazon avroqidek bo`ldi yuzim hajrida zard, - baytining vaznini aniqlash quyidagicha amalga oshiriladi: 1) baytni vaznga muvofiq ifodali o`qiladi, ya`ni, o`qishda vomida baytdagi qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq hijolar his qilinishi, farqlanishi kerak; 2) baytning taqtesi chiziladi: - v - - / - v - - / - v - - / - v ~ - v - - / - v - - / - v - - / - v ~ 3) asl va tarmoq ruknlar aniqlanadi. Taqte`dan ko`rinishicha, ushbu baytda foilotun asli (- v - -) va uning maqsur tarmog`i (- v ~) mavjud. Endi ushbu vaznning nomlanish tartibi qanday yuzaga kelishi tushunarli bo`ladi: foilotun ruknining takroridan ramal bahri yuzaga keladi, demak, bayt ramal bahrida yozilgan; baytda sakkizta rukn qatnashgan, demak, u musamman vaznida; baytning aruz va zarbidagi asl

qasr zihofiga uchragan (maqsur). Shularga ko`ra baytning vazni ramali musammani maqsur deb nomlanadi.

Adabiyotlar: 1. Fitrat. Adabiyot qoidalari.-T.,1995 2. Fitrat. Aruz.-T., 1997. 3. A.Rustamov. Aruz haqida suhbatlar.-1972. 4. U.To`ychiyev. O`zbek poeziyasida aruz sistemasi.-T., 1985 5. A.Hojiahmedov. Maktabda aruz vaznini o`rganish.-T., 1998 6. A.Hojiahmedov. O`zbek aruzi lug`ati.-T., 1998 7. Tojiboyev R., Qodirov V. Yangi davr g`azaliyotida vazn bilan bog`liq ayrim o`zgarishlar// O`zbek tili va adabiyoti.-1991.- №6.-B.9-15 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Taqte` - aruz amaliyotining asosi sifatida

Aruz va mumtoz she`riy janrlar

Aruz va Aruzshunoslik tarixi, Arab Alifbosi

Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”

Sillabik Metrik Tonik Sillaba-tonik Barmoq Aruz Erkin she`r