Mumtoz arab adabiyoti - Литература - Рефераты

Mumtoz arab adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2039.5 KB

Mumtoz arab adabiyoti REJA: 1. Qadimgi arablar hayoti. 2. Johiliya davriga umumiy ta’rif. 3. Qadimgi arab she’riyati manbalari.

Arab tilining beshigi -Vatani - bu Qizil dengiz, Xind okeani, Fors qo‘ltig‘i oralig‘iga joylashgan Arabiston yarim orolidir. Bu yerda orolning katta qisminii saxro va cho‘llar egallagan.Bu yerda yil bo‘yi to‘lib oqadigan daryolar yo‘q. Borlari ham jaziramaning zo‘ridan yarim yo‘lda qurib qoladi. Shuning uchun mamlakatning ko‘pchilik mintaqalarida qurg‘oqchilik bo‘lib turadi. Yomg‘ir juda kam yog‘adi. U ham ba’zi rayonlariga, masalan, Yamanga yog‘ib turadi. Shamollarga kelsak, uning sharqiy mayin «as - Sabo» shamoli, shimoliy qismida esadigan arabiy shamol Urta Yer dengizidan yomg‘ir olib keladi, janubiy shamol esa qishda juda sovuq,yozda juda issiqdir. Ulardan tashqari asosan markaziy saxroda esuvchi dahshatli «as-Samum» shamoli borki, u yo‘lidagi barcha narsalarni uchirib,havoni esa kuydirib o‘tadi. Arabiston yarim oroli bir necha qismlarga bo‘linadi. kadimiy Arab madaniyati o‘chog‘i bo‘lgan Yaman mamlakati, savdogarlar yurti-Xadramaut, dengizda suzuvchilar vatani Oman bilan chegaradoshdir.Katta shaharlari: Nejran, Sana, Zaffar, Mag‘riblardir. Yamanning shimoli-g‘arbiy qismida ґ ijoz joylashgan bo‘lib, u o‘zining Makka shahri, undagi zam-zam bulog‘i va Muqaddas Qora toshi bilan mashhurdir. Safo va Marva tepaliklari Mino vodiysi Arofat tog‘i ham bor. Madina (Yasrib) ham hijozda joylashgan. Qizil dengiz bo‘yida Janubdan Yaman, shimoldan Xijoz bilan chegaralangan Tixama - joylashgan. Najd esa sharqdan Iroq shimolda Suriya va g‘arbda hijoz bilan chegaradosh. Najd janubi Yamama Janubi-Sharqi esa xurmo va

durdonalar mamlakati - Baxrayn orollaridir. Yarim orolning katta qismi saxrodan iboratdir, u oq va qizil qum bilan qoplangandir. Hayvonot va o‘simlik dunyosi. Badaviy, tuya, xurmo va saxro - bular, ko‘chmanchilarning hayot omillaridir.Tuyani «Saxro kemasi» va «Allohning hadyasi» deb ataydilar, chunki u badaviylarga go‘sht, sut beradi, u badaviyning do‘sti, usiz badaviyga hayot yo‘q. Junidan o‘tov yasaydilar. O‘zi esa badaviyni joydan-joyga ko‘chiruvchi vositadir. Xurmo saxrodagi eng yaxshi va keng tarqalgan o‘simlikdir. Uning mevasi va sut- badaviy ovqatining eng mazalisi hisoblanadi. Yana undan «nabiz» degan ichimlik tayyorlaydilar. Arabistonda uy xayvonlaridan ot,eshak, qo‘y va itlar bor. Yovvoyi hayvonlardan - bo‘ri, sirtlon, oxular; Saxroda ilon, echkiemar ko‘p buladi. Arab tili va arab yozuvi. Jahon madaniyati xazinasi, xususan, jahon adabiyoti O‘rta asrlarda arab tilida gumanitar va tabiiy fanlar sohasida yaratilgan qaytarilmas ijod namunalari bilan boyitilgan. Arab tili ildizlari qadim-qadimlarga borib taqaladi.Qadimgi yozuvlar eramizdan ilgarigi Y asrdan eramizning IY asrigacha mavjud bo‘lgan. Bu esa qadimgi uchta janubiy arab davlatlari - Miney, Sabey va Xim’yariylarning madaniyati yuqori bo‘lganligidan darak beradi. Ko‘pgina manbalarda qadimgi arablarning yozishni bilganliklari haqida xabar beriladi. Labid asarida toshga o‘yib

yozilgan yozuvlar haqida, Xaris qasidasida esa bakr va tag‘lib qabilalari o‘rtasida yozma (tinchlik shartnoma)si tuzilganligi qayd etiladi. Badaviylar - asl arab tilini tashuvchilar bo‘lib, she’r yozishdek ilohiy kuchga ega bo‘lganlar. Sahro ichkarisiga kirib borgan sari arab tili yana ham sayqallanib boradi. Ba’zi qabilalar tilining juda sof ekanligi qayd etilgan. Johiliya davri arab adabiyoti va uning man’balari. Johiliya davri adabiyoti mumtoz arab adabiyotining o‘chmas iz qoldirgan saxifasidir. Biroq u davrda yaratilgan asarlarning ko‘plari bizgacha yetib kelmagan. Filolog Abu Amr(770 yili vafot etgan)ning fikricha, arablar aytgan, ya’ni yaratgan, asarlarining juda oz qismi yetib kelgan,Chunki o‘sha davr asarlari faqat yod olinar va og‘izdan- og‘izga va avloddan - avlodga yetkazilar edi. Quvvai xofizasi kuchli bo‘lgan kishilar roviylar deb atalar edi. Qadimgi arablarning so‘z san’ati tarixi qadim-qadimlarga borib taqaladi. Manbalarning shohidlik berishicha, qadimgi arablar tilida maqol, matal, masal, hikmatlar juda ko‘p ishlatilgan. Ularning ko‘pchiligi afsonaviy donishmand Luqmoni hakim tomonidan yaratilgan degan rivoyatlar mavjud. Qadimgi arablarning tarixiy rivoyatlari “Ayyom al arab” (“Arablarning kunlari”) nomini olgan. Bu qadimiy arablarning o‘tgan kunlari, o‘zaro janglari, qabilalararo to‘qnashuvlari, qasd olishlari, ko‘p yillik urushlari haqida yozilgan hikoyalardan iborat.

Badaviy ko‘chmanchi shoirlar qabiladoshlari orasida katta obro‘ga ega bo‘lgan,chunki ular o‘z qabilasining qahramonlik an’analarini avloddan - avlodga she’riy tarzda yetkazuvchisi hisoblangan. Shoirlar o‘z qabilasining shon- shuhratini tarannum etish bilan birga uning sharafini himoya qilgan va ulug‘laganlar. Qabila dushmanlariga qarshi o‘tkir tig‘li so‘zlari bilan kurashganlar. Bizgacha yetib kelgan asarlari esa quvvai xofizasi kuchli bo‘lgan, minglab satrlarni yodda saqlagan roviylar og‘zidan,YIII asr o‘rtalaridan yozib olina boshlaydi. Biroq johiliya davri shoirlari asarlarining ko‘p qismi izsiz yo‘qolgan. Islomdan ilgarigi mashhur shoirlar -Imrul-Qays, Tarafa, Zuxayr-ibn Abi Sulmo,al- Xaris ibn Xilliz, Amr ibn Kulsum,Antara ibn Shaddod, Labid ibn Robialarning asarlari YIII- asrda roviy Xammod tomonidan maxsus to‘plam qilib yig‘ilgan va «al- Mu’allaqot» deb nom berilgan (lug‘aviy ma’nosi-«Shodaga terilgan durlar») YIII asr ikkinchi yarimida olim Mufaddal ad- Dabbiy ikkinchi «Mu’allaqot»ni yaratdi. Mazkur asar “al- Mufaddaliyot” deb xam ataladi. Xabib Abu Tammom tomonidani Johiliya davridan o‘z davrigacha bo‘lgan mashhur shoirlarning asarlari yig‘ilib,maxsus to‘plam yaratildi. Unga «Devonu-l- Xamosa» deb nom berildi.(Shon - shavkat, qahramonlik haqidagi she’rlarning to‘plami ). Abu Tammom vafotidan so‘ng uning shogirdi al-Buxturiy ustozi g‘oyalarini davom ettirib ikkinchi, «Devonu- l- Xamosa»ni yaratib,uni o‘sha davr vaziriga taqdim etadi.

Yuqoridagi to‘plamlarning ma’lum qismi Ibn Qutayba (828- 889)ning («SHe’r va shoirlar»)nomli - ensiklopedik majmuasiga va Abu-l- Faraj al-Isfaxoniyning (897-967) “Qo‘shiqlar kitobi» nomli majmuasiga kiritilgan. Johiliya davrida yaratilgan qasidalar 50-100 baytdan iborat bo‘lib, ketma-ket bir- biriga bog‘lanib keladigan mavzularni tashkil etagan. 1. Nasib- bu qasidaning kirish lirik -rubobiy qismi bo‘lib,unda shoir o‘zining ichki kechinmalarini sevgi iztiroblari- yu,quvonchlari,rashq qiynoqlariyu,hijron azoblarini ta’riflaydi. 2. Vasf - bu qismda Arabiston saxrolari, uning ajoiyib qaytarilmas tabiati,jazirama issig‘i, shamol-u-bo‘ronlari, gohida yogadigan obi-rahmat yomg‘irlari, o‘simlik dunyosi-yu, xayvonotlari, badaviy arablarning tunu-kun yo‘ldoshi, sodik dustiga aylangan ot va tuyalari xamda kuchib ketgan kabilalardan qolgan manzil-makonlarining vasfi ta’riflanadi. Tabiat va o‘tgan voqealar vasfi juda chiroyli badiiy to‘qimalar bilan o‘rab beriladi.Qasidaning vasf qismi eshituvchida asosiy mavzuni kuz ungida namoyon etuvchi bir kayfiyatni vujudga keltiradi. 3. Faxr - bu badaviy shoirning o‘z ma’shuqasiga yetishish uchun qanday jasoratlar ko‘rsatgani, janglardagi qahramonliklari va uchkur tuyasi fazilatlarini vasf etuvchi qismidir. Ularni shoir faxr bilan madh etadi.

4. Madh - bunda shoir uz qabilasi,uning oqsoqollari, lashkarboshilarining fazilatlari, qabiladoshlarining nasl- nasabi,shon shuhrati xakida kuylaydi. 5. Tardiyot-ov haqidagi qism. 6. Hamriyot -may haqida kuylanadi. 7. Hikmatlar. Qasida janridan tashqari yana johiliya davri shoirlari hijo- hajviya, riso-marsiya janrlarida ham ijod qilganlar. Johiliya davri she’riyati o‘zining uzoq rivojlanish davriga ega. Mazkur barkamol she’riyatning asosi - negizini saj’-nasrdagi qofiya tashkil etadi. Qofiyali nasriy bayon qabila oqsoqollarining va’z nasihatlarida, lashkarboshilarning jangga undovchi so‘zlarida, yig‘i-yo‘qlovlarda ishlatilgan. Qofiyaning nasriy bayonidan arab nazariyasining oddiy shakllaridan bo‘lgan rajaz bahiga o‘tilgan. Buesa johiliya she’ritining asosini tashkil etadi.Arab she’riyati aruz nazariyasiga asoslangan.Aruz nazariyasining o‘zi esa YIII asrda Johiliya va ilk islom davri she’riy merosini o‘qib,o‘rganib,tahlil etgan buyuk arab allomasi, tilshunos, musiqashunos olim Xalil ibn Ahmad al-Azdiy al - Faroxidiy tomonidan yaratildi. Uzun va qisqa xarflar almashinuviga asoslangan ,15 baxrni o‘z ichiga olgan, maxsus qonun- qoidalariga rioya kilgan,fazilat va nuqsonlarga ega bulgan aruz ilmi buyuk arab xalifaligi she’riyati vazniga aylanadi. Aruz vaznida yaratilgan buyuk she’riy merosning jug‘rofiyasi Ispaniyadan Sharqiy Turkistongacha cho‘zilgan arab aruz vazni fors, turkiy (o‘zbek,

uyg‘ur, qozoq, turkman, ozor, qirg‘iz, tatar...) va urdu she’riyatining asosiy vazniga aylandi - ularning ustuni bo‘ldi. Johiliya davri shoirlari. Al-Muhalxil (taxminan 530 yil vafot qilgan.) U mashhur Imrul-Qaysning onasi Bakr va Tag‘lib qabilalarining boshlig‘i Kulaybning ukasi edi. Al-Isfaxoniyning yozishicha, uning ismi Adiy bo‘lib, Muxalxil (nozik, ingichka) uning lakabidir. “Kushiklar kitobi” dagi ma’lumotga kura, shoir she’rlarini arablar birinchi bo‘lib qo‘shiq qilib ijro etganlar. U Basusa tuyasi tufayli bo‘lgan urushda faol ishtirok etgan. U akasi Kulayb vafotiga marsiyalar yozgan. Ularda akasining jangdagi jasorati, bag‘ri kengligi, badaviylarga xos qat’iyati, sabr - matonatini tasvirlanadi, shoirning qayg‘u iztiroblari xitoblar orkali izhor etiladi. Turli janrlarda ijod qilgan Muxalxilga YIII asr shoiri al- Farazdaq: “al-Muxalxil shoirlarining eng birinchisi”, deb ta’rif bergan ekan. Dastlabki johiliya davri shoirlaridan yana biri Shanfara (asl ismi Sabit ibn Aus). U VI asr boshlarida yashagan. U ham ba’zi sabablarga ko‘ra o‘z qabilasini tark etgan va sahroda vaxshiy hayvonlar bilan do‘stlashib yolg‘iz yashagan. Uning “Lom” qofiyasida yozilgan, “Qasidai Lomiya” asari mavjud. Bu asar “Sahro qo‘shig‘i”, “Sahro madhiyasi” deb ataladi. Chunki unda shoir sahroviy hayotdagi qiyinchiliklarga mardona chidab yashaganini hikoya qiladi. Shanfara o‘z qabilasi udumini saqlab, uning sharafini himoya qilgan.

Adabiyotlar: 1. Xanna al-Faxuriy. Istoriya arabskoy literaturi. 1 - tom, 273- 362- betlar. 2. “Kalila va Dimna” asarining muqaddimasi. 3. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 4. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982. 5. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I-II, Tbilisi, 1984. 6. Naselenie SSSR M, 1976. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Arab - ispan (Andaluziya) adabiyoti

O‘zbek mumtoz adabiyoti faninig dolzarbligi

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti

Mumtoz badiiyat va germenevtika

Romantizm adabiyoti