Абдурауф Фитрат - Литература - Рефераты

Абдурауф Фитрат

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Абдурауф Фитрат Маънавиятимизнинг илк намояндаларидан бири Абдурауф Фитрат гарчанд қатағон қурбони бўлиб, жисмонан орамизда бўлмаса ҳам у ҳамиша тирик. Қисмати оғир бўлган улуғ сиймолар қатори Фитрат бутун куч- қудратини халққа бағишлади. Абдурауф Абдураҳим ўғли Фитрат 1886 йили Бухоро шаҳрида туғилади. «Фитрат» Абдурауфнинг адабий тахаллуси бўлиб, бу сўз туғма табиат, туғма истеъдод деган маънони англатади. Унинг отаси ўзбек, онаси тожик бўлган. Фитратнинг отаси савдогарчилик билан шуғулланган, диндор, ўқимишли шахс бўлиб, олам кезишни, тижоратни яхши кўрган. Фитратнинг онаси Мустафбиби нозиктаъб, саводли аёл бўлиб, фарзандлари таълим-тарбияси билан асосан у шуғулланган. Оилада Абдурауфдан ташқари яна икки фарзанд — укаси Абдураҳмон ва синглиси Мадбуба бўлган. Мустафбиби болаларининг саводли, билимдон кишилар бўлиб етишишларини учун ҳаракат қилган. Абдурауф дастлаб эски мактабда сўнгра Бухородаги Мирараб мадрасасида таҳсил кўради. У араб, форс-тожик, турк адабиётларини, фалсафани, шарқ халқлари тарихи ва маданиятини чуқур ўрганади. ХХ аср бошида бутун Шарқда бўлгани каби Бухорода ҳам ижтимоий фикр тараққиётида жиддий уйғониш бошланиб, жадидчилик ҳаракати кенг ёйилади. Бухородаги жадидчиликнинг ўзига хос томонлари бор эди. Ф.Хўжаев Туркистон жадидлари билан Бухоро жадидларини фарқламоқ кераклигини уқтириб ўтган эди: «Бу фарқ рус Туркистони билан ярим мустақил Бухорода вужудга келган хўжалик ва сиёсий муносабатлар ўртасидаги фарқдан келиб чиқади» 1 . Туркистон жадидлари ошкора иш олиб бордилар. Амир истибдодининг оғирлиги Бухоро жадидларини махфий 1 Ф.Хыжаев. Танланган асарлар, 1-том, 82-бет, Т., 1976 й.

жамият тузишга мажбур қилди. Махфий тўгараклар очиб, тўгаракларга нисбатан фаолроқ иш олиб борди. Бухорода жадидлар «Ёш бухороликлар» номи билан иш олиб борди. Фитрат мана шу ҳаракатнинг раҳбарларидан бири эди. Ёш бухороликлар ўз фаолиятларини бошларида (биринчи яширин жамият Бухорода 1908 йилда тузилган) янги усулдаги мактаблар очиб, уларда бой ҳамда камбағалларнинг болаларини ўқитдилар. Жадидлар Оренбург, Қозон, Уфа, Истамбул каби мусулмон маданияти марказларининг билим юртлари орқали кадрлар тайёрлашга алоҳида эътибор берадилар. Шу мақсадда 1909 йил 18 июнда Бухоро ёшлари «Тарбияи атфол» («Болалар тарбияси») номли ҳайрия жамияти тузадилар. С.Айнийнинг ёзишича «... жамиятнинг биринчи мақсади Истамбулга ўқувчилар юбормоқ чорасига киришмоқ эди. Икмоли таҳсил учун Усмонхўжа Пўлатхўжа ўғли (1878—1968), унинг биродари Атом Хўжа (1894—1938), Мазхар Махзум Бурхон Махзум ўғли , Абдурауф Фитрат , Муқимбек Истамбулга сафар қилдилар . Фитрат мазкур талабаларнинг энг истеъдодлиси ва энг фозили эди ». Шундай қилиб Фитрат 1909 йили 25 ёшида « Жамияти ҳайрия » нинг кўмагида Туркияга ўқишга кетади . Истамбулдаги барча бухоролик ва туркистонлик ўқувчилар бу жамиятга аъзо бўлиб , Бухоро маърифатпарварларининг бир қисми ҳам унга сиртдан аъзо бўлган эдилар . Жадидлар ўз ғояларини матбуот орқали тарғиб қилишга интилдилар . Улар « Маърифат » ширкатларини ташкил этиб , бунда ўзбек ва тожик тилларида дарсликлар нашр эттирадилар . Тожик тилида «Бухоройи Шариф», ўзбек тилида «Турон» газеталарини чиқарадилар, кутубхоналар очадилар. Фитрат ҳам барча жадидлар қатори халқни илмли қилиб, ҳаётни, жамиятни янгилашга интилади. У ҳам илмий ва бадиий ижод соҳасидаги дастлабки қадамларини маърифат излаш ва ҳаммани маърифатга даъват этишдан бошлайди.

Абдурауф Фитрат маърифатпарвар адиб сифатида «Мунозара»да Бухоро амирлиги идорасида муайян ислоҳот-ўзгариш киритиш ғоясини илгари сурган бўлса, «Ҳинд сайёҳи қиссаси»да янгича ғояни — муайян даражада Бухоро амирлигига нисбатан ўз эътирозномасини баён этади. У ислоҳот ғояларидан воз кечмайди, бироқ Бухоро давлатининг маданияти, табобати, саноати ва ҳатто ер ости бойликларидан халқ манфаати йўлида фойдаланиш ҳақида қайғуради. 1913 йил 4 йиллик ўқишдан сўнг Фитрат илғор қарашлар билан Туркиядан Бухорога қайтиб келади. У энди фақат маърифат ва маданият тарқатиш ғояси билангина яшай олмасди. Энди унинг жадидлар ҳаракатидаги сиёсий жиҳатдан аралашуви фаоллашади. Фитрат 1916 йили «Оила» номли фалсафий асарини ёзади. Бу асар форс тилида ёзилиб, С.Айнийнинг айтишича Мирза Абдулвоҳиднинг харажатлари ҳисобидан нашр этилади. Асарда оилавий ҳаётнинг ислоҳотидан баҳс юритилиб, адиб нажот йўлларини ахтаради. 1917 йили эса Бокудаги маорифчи дўстлари ёрдамида ўзининг ибтидоий мактабларнинг сўнгги синфлари учун мўлжаллаб ёзилган, ўзбек тилидаги «Ўқув» номли китобини нашр эттиради. Бу китоб ўша йилларда Бухородагина эмас, Самарқанд, Тошкентда ҳам М.Беҳбудий, Мунавварқори Абдурашидхонов ўқув китоблари сингари янги усул мактаблари учун жуда керакли тарбия китоби бўлиб қолган эди. Абдурауф Фитрат ўзининг маърифатпарварлик йўлини кейин ҳам давом эттириб боради. У бошқа маърифатпарвар ёзувчилар: Васлий, Беҳбудий, Сиддиқий, С.Ализода, Ҳожи Мўйин каби ўзбек ва тожик зиёлилари билан ҳамкорликда Самарқандда «Ҳуррият» газетасида ишлайди, газетага муҳаррирлик қилади (газета 1917 й. апрелда чиқа бошлаган). 1922—1923 йилларда Фитрат Бухоро Халқ Республикасининг маориф нозири сифатида барча ўзбек, тожик ва бошқа миллатларнинг болалари учун мактаблар очиш, ўқувчиларга методик қўлланмалар тайёрлаш соҳасида катта

ишлар олиб борди. Хотин-қизлар мактабларини кўпайтиришга, хотин- қизларни маърифатга тортишга алоҳида эътибор берди. Фитрат ўша йилларда Бухоро Халқ Республикасидан Германияга, Туркияга талабалар юбориш, у ердаги илғор Европа таълим-тарбияси, илм- фан, техника сирларини ўрганиш, янги Бухоро Халқ Республикаси ва Туркистонда маориф ва маданиятни ривожлантирувчи маҳаллий миллий кадрлар тайёрлаш ташаббускори ва танловчиларидан бири бўлди. Айни чоғда Бухоро Халқ Республикаси раиси Файзулла Хўжаев ҳам Туркистон Шўролар Республикаси раҳбарлари Турор Рисқулов, Абдулло Раҳимбоев, Назир Тўрақуловлар билан бирга Бухоро ва Тошкент, Самарқанд ва Фарғона, Хўжанд ва Хивадан Саттор Жаббор, Сайидали Хўжа, Марям Султонмуродова, Ҳайринисо Мажидхонова, Саида Шераҳмад қизи Аҳмад Шукрий, Аҳмаджон Иброҳимов каби ўнлаб маҳаллий миллат ўғил ва қизларини Германияга ўқишга юборади. Уларнинг аҳволи, моддий ва маънавий, тарбиявий ишларидан хабардор бўлиб туради. Германиядаги ўзбек талабалар «Кўмак» номли ўзбекча журнал чиқаришади. Фитратнинг «Ҳинд истилочилари» саҳна асарини, Садриддин Айнийнинг «Қиз бола ёки Холида» ўқув китобини нашр этишади. Бу асар Бухоро ва Туркистондаги миллий зеҳнлилар орасида кенг тарқалади ва севиб ўқилади. Фитрат 1923—1924 йилларда Москва ва Ленинградда яшаб ижод қилади. Ленинград Давлат дорилфунуни 1924 йили Фитратга ўзбек ва тожик мумтоз адабиётлари намояндалари тўғрисидаги тадқиқотлари учун профессорлик унвонини беради. Фитрат Ўрта осиёнинг биринчи профессори бўлиб тарихга киради. У «Ўзбек адабиётидан намуналар» китобида ўнлаб мумтоз адабиётимиз вакиллари ҳақида маълумот беради. 1925 йилдан Фитрат турли маданий-оқартув, маориф ва илмий-тадқиқот институтларида ишлайди. Ўзбекистонда биринчи ташкил бўлган Самарқанд Педакадемиясида, Фанлар комитети қошидаги Тил ва адабиёт институтида,

кейинчалик Тошкент Давлат педагогика институтларида шарқ адабиёти ва тили, тарихидан юксак савияда дарс беради. Профессор Фитрат ўша йиллардаёқ дунёга машҳур бўлган олимлар академик А.Самойлович, С.Малов, Е.Э.Бертельслар билан ҳамкорликда ўзбек, тожик ва бошқа миллат шарқшунос, адабиётшунос, турколог олим, муаллимлар тайёрлаш ишига ҳам яқиндан ёрдам беради. Бу соҳада Фитрат то 1937 йил қатағонга учрагунга қадар Яҳё Ғуломов, Иброҳим Мўминов, Ойбек, Ходи Зарифов, Иззат Султон, Ҳомил Ёқубов, Раҳим Ҳошим каби марказий Осиёнинг бўлғуси таниқли олимларига бевосита ёки билвосита мураббийлик ҳам қилган эди, 1934 йил Ўзбекистон Фанлар комитети қошида тузилган мустақил илмий-тадқиқот институтларига айланган илмий муассасаларда ўша даврда таниқли олимлардан Отажон Ҳошим, Ғози Юнусов ва бошқалар билан бирга ёш адабиётшунос ҳамда тилшунос олимларга ўзбек адабиёти тарихи ва форс тилидан дарс беради. Шарқ адабиёти, тили, тарихининг катта билимдони сифатида шуҳрат топади ва шогирдлари қалбида ўчмас из қолдиради. Фитратнинг ижодий ва ижтимоий фаолиятини нисби равишда икки даврга ажратиш мумкин. Фаолиятининг биринчи даврини 1908—1918 йилларда ёзган «Раҳбари нажот», «Мунозара», «Сайёҳи ҳинди баёноти», «Оила» сингари асарлари ташкил этиб, булар ёш бухороликлар ҳаракатининг ғоявий дастури бўлиб хизмат қилган эди. Бу даврда Фитратнинг «Сайҳа» шеърлар тўплами, «Бегижон», «Мавлуду шариф», «Абомуслим», «Темур сағанаси», «Чин севиш» каби драматик асарлари ҳамда «Сиёсий ҳоллар», «Туркистон мухторияти» каби публицистик мақолалари ҳам яратилади. Фитрат ана шу дастлабки асарлари билан ўзи яшаб турган жамиятнинг ғоявий асосларини ларзага келтиради. Фитратнинг дастлабки асарларида ватанпарварлик мавзуси асосий ўринни эгаллайди. У ватани билан фахрланади, лекин ватанининг ҳоли ҳароблигидан азият чекади. Ватани учун нажот йўлини қидиради ва бу нажот

йўлини маърифатда деб билади. Шунинг учун ўз халқига маданият ва маърифат бериш учун тинимсиз меҳнат қилади. Фитрат ижодий ва ижтимоий фаолиятининг иккинчи даври 1918—1924 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда Фитратнинг «Учқун» шеърлар тўплами (1912 й.), «Қиёмат» ҳикояси, «Ўғузхон», «Қон», «Чин севиш», «Ҳинд ихтилочилари», «Абулфайзхон» драма ва асарлари ҳамда бир қанча публицистик мақолалари майдонга келади. Йирик олим Фитратнинг ўзбек ва шарқ адабиёти тарихи хусусида ёзган асарлари 20—30 йиллардаги Шарқ адабиётининг билимдонлари Е.Бертельс, И.Крачковский, Л.Климовичларнинг асарлари билан ёнма-ён туради. Фитрат ҳатто уларга кўрсатмалар берган. Фитрат уларга айрим қўлёзмаларнинг матнларини етказиб берган, ўша асарларнинг ўрганилиш даражасини кўрсатиб, тушунтирган. Мана шуларнинг ҳаммаси унинг хассос шоир, истеъдодли адиб, драматург, публицист, чуқур илмий-тарихий тадқиқотлар ёзган адабиётшунос олим, бир неча дарсликлар муаллифи, улкан тарихчи эканлигини кўрсатиб турибди. Лекин 1937 йилга келиб Фитрат Файзулла Хўжаев, Абдулла Қодирий, Усмон Носир, Чўлпон, Элбек кабилар билан бирга қатағон қурбони бўлди. Улар «халқ душмани» деб қораланиб, уларга «пантуркизм» тамғаси босилди. Суд Фитратни 1938 йил 5 октябрда отишга ҳукм қилади. Бу ҳукм бир кун олдин ижро этилади. Абдурауф Фитрат йирик давлат арбоби, таниқли тилшунос ва адабиётшунос олим, файласуф, шоир, драматург, публицист, географ, математик, табобат ва диний илмлар билимдони бўлиши билан бирга Ўзбекистонда мактаб ва таълим-тарбия ривожига катта ҳисса қўшган етук маърифатпарвар ва моҳир ислоҳотчи педагог сифатида халқ хотирасида қолди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975.

Похожие

Абдурауф Фитрат ижоди

Фитрат Абдурауф Абдураимов

Абдурауф Фитрат-илғор жадид ижодкори

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб

Абдурауф Фитратнинг таълим тарбия ҳақидаги қарашлари( ахлокий карашлари )