Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

246.5 KB

Скачать

“ Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи . ”

M U N D A R I J A ISHNING UMUMIY TAVSIFI Kirish I Bob . AMALIY SAN`AT LEKSIKASINING O`RGANILISH TARIXI 1.1. Gilamchilik leksikasi tarixidan 1.2. Chevarlik leksikasi tarixidan II Bob . GILAMCHILIK VA CHEVARLIK SO`Z – TERMINLARINING LUG`AVIY-MA`NOVIY GURUHLARI 2.1. So`z-terminlarning paydo bo`lishi manbalari va ularning leksik- grammatik tabiati 2.2. Gilamchilik va chevarlik so`z-terminlarning lug`aviy-ma`noviy xususiyatlari XULOSA

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Milliy istiqlol tufayli ijtimoiy hayotda ro`y berayotgan tub o`zgarishlar ilm – fanning barcha yo`nalishlarida bo`lganidek tilshunoslik sohasida ham o`z ifodasini topmoqda. Chunki “biz ajdodlardan avlodlarga o`tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur”.* O`zbek tilshunosligida adabiy til, sohaviy terminologik tizimlar, xalq so`zlashuv nutqi va shevalar leksikasini tadqiq etish bo`yicha qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu sohada ancha yutuqlarga erishilgan. Xalqimizning milliy madaniy an`analari va tarixini bevosita aks ettiruvchi leksik tarkibini atroflicha o`rganishda moddiy madaniyat yodgorliklari muhim manbadir. Shu jihatdan, xalqimizning moddiy va ma`naviy madaniyat namunalarini o`zida saqlab, rivojlantirib kelayotgan amaliy san`at tarmoqlarini kuzatish, uning leksikasini ilmiy tadqiq etish juda zarurdir. Bu, oz `- o`zidan, mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o`rganilganlik darajasi. O`zbek tilshunosligida amaliy san`at leksikasini o`ganishga katta hissa qo`shgan olim prof. S. Ibrohimovdir. U o`zbek tilining bir qancha kasb – hunar tarmoqlari qatori miskarlik, zargarlik, kulollik kabi amaliy san`at tarmoqlari leksikasini to`plab, lingvistik tahlil qiladi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi o`zbek tili amaliy san`ati tarmoqlaridan hisoblangan gilamchilik va chevarlik leksikasini to`plash va leksik tahlil qilish. Bu quyidagi vazifalarni bajarishni taqazo qiladi: - gilamchilik va chevarlik leksikasi tarixini o`rganish; - gilamchilik va chevarlik atamalarini leksik – ma`noviy guruhlarga ajratish; - gilamchilik va chevarlik atamalarining leksik – semantik xususiyatlarini izohlash.

Tadqiqotning metodologik asosi va metodlari. Ishning asosiy metodi tarixiy – qiyosiy, tarixiy – etimologik, tavsifiy tadqiq usullaridan foydalanildi. Ishning ilmiy yangiligi. O`zbek tilining amaliy san`ati tarmog`i hisoblangan gilamchilik va chevarlik leksikasi ilk bor tadqiqot ob`ekti qilib olindi. 1. Amaliy san`at tarmoqlaridan gilamchilik va chevarlik atamalari to`plandi. 2. Gilamchilik va chevarlik leksikasi tarixi yoritildi. 3. Gilamchilik va chevarlik leksikasi mavzuviy va leksik – ma`noviy guruhlarga ajratildi. 4. Gilamchilik va chevarlik atamalarining lug`aviy ma`noviy xususiyatlari izohlandi. Tadqiqotdan o`zbek tili leksikasini o`qitishda amaliy va seminar mashg`ulotlarida foydalanish mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish Kirish, II bob, Xulosa va Adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, ______ sahifani tashkil etadi.

KIRISH О`zbekiston mustaqilligining dastlabki yillaridanoq ma`naviy-ma`rifiy islohotlar, ma`naviy kamolot tarbiyasi masalalari davlat siyosatining ustuvor yо`nalishlaridan biriga aylandi. Ma`naviyat tushunchasining asosida turuvchi ona tili va uni tomonlama rivojlantirishga bо`lgan doimiy e`tibor benihoya kuchaydi. Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi sо`zlarida ona tili, xususan, о`zbek tilining takomiliga muntazam e`tibor ehtiyoji va mas`uliyatli yoyedashuv zaruriyati о`zining yorqin ifodasini topgan: “Biz ajdodlardan avlodlarga о`tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida domiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi о`ta muhim sohalarda ona tilimizning qо`llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug`atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir sо`z bilan aytganda, о`zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy о`zlikni, Vatan tuyg`usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz” 1 Har bir tilning leksik tarkibi shunday xazinadirki, unda shu xalq tarixiga oid qimmatbaho ma`lumotlar saqlanadi. Xalqning kelib chiqishi va rivojlanishi, hayoti va madaniyati, moddiy-ma`naviy boyliklari umuminsoniy madaniyatni rivojlantirishdagi roli leksikada o`z aksini topadi Xalqimizning milliy madaniy an`analari va tarixini bevosita aks ettiruvchi leksik sostavni atroflicha o`rganishda moddiy madaniyat yodgorliklari ishonchli manba sifatida muhim ahamiyatga ega. Shu jihatdan xalqiqimizning moddiy va ma`naviy madaniyat namunalarini o`zida saqlab rivojlantirib kelayotgan amaliy san`at tarmoqlari kuzatish, uning leksikasini ilmiy tadqiq etish juda zarurdir. Amaliy san`at arabcha so`z bo`lib, “ish, ijod mahsuli, asar, hunar “ kabi ko`p ma`noli so`zning “hunar”, “ijod mahsuli” ma`nolari bilan bog`liq bo`lib, tasviriy san`atning qadimiy turlaridandir. 1 Karimov A.I. Yuksak ma’naviyat – yenglimas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008, -B. 87.

Xalqimizning turmush madaniyatini ko`rsatuvchi amaliy san`at buyumlarining nafisligi bezak texnikasini takomili – O`zbekistonning qadimiy joylaridan qazib olingan bezakli topildiqlar, Buxoro va Samarqand arxitektura yodgorliklari, Marg`ilon atlasi, Chust do`ppilari, Shahrisabz va rishton kulolchilik buiyumlari, Xiva gilamlari o`zbek amaliy san`atining asrlar davomida taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Amaliy san`at leksikasi kasb-hunar leksikasining tarkibiy qismi bo`lib, buyumlarni bezash, naqsh berish san`ati bilan aloqador bo`lgan me`morchilik, duradgorlik, o`ymakorlik, naqqoshlik, kulolchilik, miskarlik, zargarlik, to`qimachilik, zardo`zlik, do`ppido`zlik, badiiy kashtachilik (chevarchilik), gilamchilik kabi kasb-kor, san`at tarmoqlari leksikasini o`z ichiga oladi. Buxoro, Samarqand, Xiva shaharlaridagi tarixiy obidalarni, “Navoiy” teatri zallaridagi ko`zgu ustiga ishlangan ganch gullarni, qo`sh qavatli o`ymakor eshiklarning naqshlarini bir ko`rgan kishi xalq ustalarining mahoratiga tasanno aytmasligi, amaliy san`atning naqadar yashovchanligi va buyuk parvoziga tan bermasligi mymkin emas. Bu holat asrlar davomida bunyodga kelgan, mo`jizakor qo`llar mehnati bilan qaror topgan amaliy san`at tarmoqlari leksikasini to`plash, lingvistik tadqiq etishning naqadar zarur ekanligini ko`rsatadi. Tilimiz leksik qatlamlarini lingvistik tadqiq etish leksik – semantik taraqqiyot qonunlarini belgilashda juda muhimdir. Zotan, leksika tarix, madaniyat, fan va xalq ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti kabi lingvistik bo`lmagan dalillar bilan shu qadar zich bog`liqki, ularni hisobga olmaslik ilmiy tahlilda so`z ma`no o`zgarishlarining myhim manbaslari va tub sabablaridan birini unitish, e`tibordan chetda qoldirish bo`lur edi. O`zbek tilshunosligida amaliy san`at leksikasini o`rganishga birinchi bor qo`l urib, kasb-hunar leksikasi nomi bilan qator ilmiy tadqiqot ishlari yaratgan 1 va bu sohada o`z maktabini maydonga keltirgan olim marhum prof. S. Ibrohimovdir. 1 S. Ibrohimov. Farg’ona shevalarining kasb-hunar leksikasi. I, II-III k., T., O’zFA nashriyoti, 1956,1959.

Prof. S.Ibrohimov o`zbek tilining kasb-hunar leksikasiga bag`ishlangan “Farg`ona shevalarining kasb-hunar leksikasi” asarida boshqa ko`pgina kasb-kor tarmoqlari qatori miskarlik, zargarlik, kulollik kabi amaliy san`at tarmoqlari leksikasini ham to`plab, lingvistik tahlil qiladi. Ammo bu yirik tadqiqot ishida tarixiy etnografik ma`lumotlar , kasb-kor tarixi, ishlab chiqish jarayoni bayoni, lug;at, so`z-terminlar ma`nosining izohiga, lingvistik tahlilga nisbatan, biroz kengroq o`rin berilgan. Ta`kidlash lozimki, amaliy san`at leksikasi, umuman kasb-hunar leksikasi ustida ilmiy tadqiqot ishi olib borishning o`ziga xos murakkab tomonlari bor. Masalaning murakkabligi shundaki, birinchidan, leksik guruhning bu qatlami tarix, etnografiya, arxeologiya, san`atshunoslik fanlari bilan juda zich bog`liq. Binobarin, bu fanlarsiz, amaliy san`at leksikasi ustida fikr yuritib bo`lmaydi. Ikkinchidan, bu sohada ishlar ishlab chiqish ob`ektlari jonli kishilar bilan bevosita aloqador bo`lish, ishlb chiqarish jarayonini to`la tasavvur eta olishni talab etadi. Shu sababli, kasb- hunar, umuman sohalar leksikasiga oid so`zlarning ma`nolrini ishlb chiqish jarayoni bayoni yoxud maxsus lug`at ilovasisiz anglash qiyin bo`ladi. So`zlarning paaydo bo`lishi, qullanish tarixi, ayrim semantic va etimologik xususiyatlarini es tarixiy va etnografik materiallarsiz to`la tasavvur etib bo`lmaydi. Shunga ko`ra, bu tipdagi ishlarda sof lingvistik tahlil doirasidan chetga chiqib zruriy faktlarga murojaat etish va qisman ishlab chiqish jarayoni bayonini berish asosida so`zlarning maxsus ma`nolarini berish asosida so`zlarning izohlashga harakat qilinadi. Shuningdek, kasb-kor tarmoqlariga oid leksik qatlam dalillarini tahlil etishda til tarixi, dialektologiya materiallariga tez-tez murojaat qilinadi. Bulrdan ma`lum bo`ladiki, maliy san`at, kasb-kor leksiksitadqiqotchisi masalaga tarixchi- etnograf, san`atshunos, tilshunos-dialektolog, leksikolog va leksikograf, ziyrakgrammatist va til tarixi mutaxassisi sifatida yondasha olsagina o`z oldiga qo`ygan maqsadiga ma`lum darajada erishmog`i lozim. Ma`lumki amaliy san`at doirqasi insonlarning yashash tarzi, mehnat faoliyati, estetik qarashlari ijtimoiy ideallari bilan aloqador bo`lgan ko`p sohani o`zida birlashtiradi. Jumladan, kashtachilik (do`ppido`zlik, popopchilik,

yo`rmado`zlik, zardo`zlik); gilamchilik (gilam-palos to`qish, o`rmakchilik, kigiz bosish va b.); kandakorlik (miskar-naqqoshlik, miskarlik); chinnisozlik, kulollik, zargarlik, o`ymakorlik (ganchkorlik, yog`och o`ymakorligi, tosh o`ymakorligi, duradgorlik ( yog`och buyumlarni yasash va naqshlash); naqqoshlik – sirkorlik kabilar.Shuningdek, amaliy san`atning charmga gul solish, loydan turli o`yinchoqlar, figuralar yasash kabi sohalari mavjud.

I Bob . AMALIY SAN`AT LEKSIKASINING O`RGANILISH TARIXI 1.1. Gilamchilik leksikasi tarixidan Xalqimizning asrlar davomida ijodiy mehnati zaminida yaratilgan kasb- hunar leksikasini o`rganish, kasb-hunr tarmoqlari – sanoat, qishloq xo`jaligi, san`at va boshqa sohalarga oid xalq atamalarini to`plab, boy leksik material fondi yaratish shu kunning muhim talablaridandir. XX asrning boshlarida kasb-hunar ahllari hayotida yuz bergan o`zgarishlar, ishlab chiqarishning fan-texnika traqqiyoti asosida kun sayin o`sib borishi natijasida, bir tomondan, qtor leksik birliklar eskirib, kasb egalarining iste`molidan chiqib yo`qolib bormoqda.So`z tarkibi qatlamlaridagi bunday to`xtovsiz o`sish- o`zgarishlar xalq tilidagi leksik boyliklarni izchillik bilan o`rganishni talab qilardi. Amaliy san`at leksikasi xalqimiz hayotida qadim zamonlardan beri davom etib kelayotgan, rivojlanib kelayotgan turli kasb-hunar sohalarig oid mehnat jarayonida vujudga kelgan maxsus so`z-atamalarga nihoyatda boydir. Kasb-hunar leksikasi xalqimiz hayotida juda qadim zamonlrdan beri davom etib, rivojlanib kelayotgan turli kasb-hunar sohalariga oid mehnat jarayonida vujudga kelgan maxsus so`z-atamalarga nihoyatda boydir. Xalqimizning asrlar davomidagi ijodiy mehnati zaminida yaratilgan kasb-hunar, san`at tarmoqlari leksirasini to`plash va lingvistik tahlil qilish - oz`bek tilining leksik qatlamlarini yoritish - dialektologiya va til tarixini o`rganishda` turli tipdagi lug`atlar, ayniqsa, izohli lug`at tuzishda nazariy va amaliy ahamiyatga ega. O`zbek tilshunosligida kasb-hunar leksikasini o`rganish masalasida so`zlaganda, S.Ibrohimovning barakali xizmatlarini alohida ta`kidlash lo zim. Uning “Farg`ona ipakchilari leksikasini o`rganishda bir tajriba” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi kasb-hunar leksikasini lingvistik jihatdan o`rganishda birinchi qadam bo`lgan bo`lsa, undan keyin yaratgan

monografik asarlari va “O`zbek tilining kasb-hunar leksikasi” nomli doktorlik ishi kasb-hunar leksikasini lingvistik o`rganishning yaxshi namunasi sifatida maydonga keldi. O`zbek tilshunosligida xalq xo`jaligi va kasb-hunar tarmoqlari terminologiyasi hamda xalqimizning yashash tarzi, urf-odatlari bilan bog`liq bo`lgan xalq atamalariga oid ko`pgina ilmiy tadqiqot ishlari yaratilganki, buni haqli ravishda prof. S.Ibrohimov boshlagan xayrli ishning davomi va rivoji deb atash mumkin. O`zbek kasb-hunar leksikasi va uning uzviy qismi bo`lgan amaliy san`at leksikasining hali o`rganilmagan sohasi juda ko`p. Amaliy san`at shunday tuganmas xazinadir. Biz ushbu ishda Qashqadaryo vohasi amaliy san`atining ikki tarmog`i - gilamchilik va chevarlik leksikasini to`plash hamda lingvistik tahlil qilishni vazifa qilib qo`ydik. Naqshli buyumlarsiz o`bek xonadonini tasavvur qilish mumkin emas. Haqiqatan ham naqshli, bezakli buyumlardan foydalanish xalqimiz ma`naviy hayotida doimiy an`anaga aylanib qolgan. Xalqimizning qadimiy hayoti, milliy-madaniy an`analari bilan bevosita aloqador bo`lgan amaliy san`at leksikasini o`rganish muhim ilmiy qimmatga ega . Gilamchilik san`ati amaliy san`atning xalq tarixi sahifalari uning o`tmishi va hozirgi kunini ks ettiruvchi, insoniyat olamining ma`naviy dunyosini o`ziga xos yo`sinda ochib beruvchi alohida tarmog`idir. Ma`lumki, qonli yurishlr, urush-talashlar, davrning muhim voqealari, sivilizizatsiya insoniyat hayotida, uning mehnat faoliyati bilan aloqador bo`lgan xo`jalik, madaniyat, snat tarmoqlrida uyoki bu darajada iz qoldiradi. Ba`zi tarmoqlar butunlay yo`qolib o`z o`rnini yangisiga bo`shatib beradi, ba`zilari o`z formasini o`zgartiradi. Ammo gilamchilik san`ati ham tarixiy, ham badiiy jihatdan muhim istisno sifatida o`zining qadimiy traditsiyalarini izchillik bilan davom ettirib, saqlab kelmoqda. Shu jihatdan u (gilamchilik) go`yo xalq badiiy ijodining qimmatbaho tomchilarini yig`ib kelayotgn tabarruk idishg o`xshaydi. Biroq, san`atning bu tarmog`i dastlab paydo bo`lgan davrida qanday bo`lsa,

shundayligicha emas, ijodiy qayta ishlangan, takomillashgan, yangi-yangi traditsiyalar bilan boyigan shaklda davom etib kelmoqda. Haqiqatan ham, gilamchilik san`ati xalqimizning nozik didi, estetik zavqi, ichki dunyosi, ijoddagi badiiy traditsiyalarining uzoq-uzoqlarga borib taqaladigan qaqdimiy ko`rinishlarini o`zida mujassamlantiradigan kollektiv ijod mahsulidir. O`rta Osiyo xalqlari san`atini birinchi bo`lib tadqiq etgan olimlardan N. Burdukov – Sharq gilamchiligi badiiy ijodining eng qadimiy shakllaridan bo`lib, u bilan faqat ayollar shug`ullanadilar, deb yozadi. Rostdan ham, bu traditsiya gilam to`qish qo`l mehnatiga asoslangan joylarda hozirgacha ham, asosan davom etib kelmoqda. Sharq gilamchilik san`ati bilan Yevropa olimlari ko`pdan qiziqa boshlgan bo`lsalar ham, amaliy san`atning bu tarmog`iga san`at materiali sifatida qarash va haqiqiy ilmiy tadqiqot ishlari olib borish XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagina boshlandi. Bu borada A.A Bogolubovning O`rta Osiyoga sayohati davrida to`plangan kolleksiyalari asosida tuzgan albomi diqqatga sazovordir. O`rta Osiyo xalqlari gilamchilik san`ati tarixi,bu san`atning o`ziga xos xususiyatlarini yoritishda A.A Semyonovning “Rus Turkistoni gilamlari” asari ham muhim ahamiyatga ega. San`atshunos olimlarning ko`rsatishicha, O`rta Osiyo gilamchiligi uch asosiy guruhga bo`linadi va bu san`at bilan` asosan uch guruh ko`chmanchi urug`lar – turkman , o`zbek va qirg`izlar shug`ullanalilar. Haqiqatan, gilamchilik bilan O`rta Osiyoda hozir ham turkmanlar, o`zbeklar, qirg`izlar va qoraqalpoqlar shug`ullanadilar.Lekin gilamchilik san`atining u yoki bu xalqda qay darajada qadimiy ekanligini aniqlash, aftidan , ma`lum elatlarning etnogenezi bilan bog`liqdir. O`rta Osiuo gilaamlarini o`rganishda rus etnograf olimi S.M. Dudinning xizmatlarini alohida ta`kidlash zarur. S.M. Dudin O`rta Osiyoning turli joylarida bo`lib, gilamchilikka oid juda katta, juda boy material to`playdi va shu materiallari asosida O`rta Osiyo gilamchilik san`atining butun boyligi, nafisligini namoyish etadigan tadqiqot ishi yaratadi. Ishda O`rta Osiyo gilamlari tasnif etiladi, qator jadvallar beriladi. Tasnifda asosiy e`tibor buyumlarning naqsh kompozitsiyasiga

qaratiladi. Xullas, tarixchi-etnograf, san`atshunos olimlarning bu xilda masalaga qiziqishlari bir tomondan O`rta Osiyoda bu san`at tarmog`ining kamolotidan darak bersa , ikkinchi tomonidan gilamchilik mahsulotlarining O`rta Osiyo xalqlari hayotida naqadar muhim rol o`ynaganidan dalolatdir. O`rta Osiyo gilamlari, xususan, gilamchilik san`atiga oid buyimlar haqida qiziqarli ma`lumotlar bergan italyan sayyohi Marko Pola, gilam mahsulotlari ko`chmanchilar o`tovining asosiy jihozi, ro,zg`or buyumlarining zaruriy tarkibi ekanligini, hatto o`tovning har bir qismi uchun alohida shaklli gilam to`qilgani yoxud gilamchilik mahsulotlarining har biri o`ziga xos vazifa bajarishini yozadi. Ma`lumki, Orta Osiyo territoriyasida yashovchi xalqlar o`tmish davrda ko`chmanchi hayot kechirganlar. Ko`chmanchilarning asosiy mashg`ulotlari esa chorvachilik bo`lgan. Yetishtiriladigan asosiy mahsulotlardan sanalgan jundan to`qiladigan gilam-palos buyimlari ko`chmanchi qabilalarning ehtiyojini qondirgan. Gilamlar, naqshli kigizlardan o`tovlarning ustini yopish , yerga tushash hamda to`rt g`ildirakli aravalarga soyabon qilish uchun foydalanganlar. O`tovning ichi va tashqarisini gilamlar turli naqshli buyimlar bilan bezatganlar. Bular bezakkina bo`lmay, yozda quyosh nuridan, changdan, qishda sovuqdan saqlagan. O`tovning ichkarisi – yeriga yumshoq va issiq namat, palos va gilamlar to`shalgan. Uyning boshqa ko`p jihozlari, chunonchi har xil mebel vazifasini bajaruvchi buyumlar-sandiqlar, sumkalar, qoplar, xurjunlar, ot yopiqlari gilam tipida to`qilgan. Jundan yigirilgan iplardan turli kiyim-kechaklar ham tikkanlar. Chorvador xalqlarda gilam to`qish san`atining taraqqiyoti yana shu bilan izohlanadiki, ularda gilam-palos mahulotlari uchun zaruriy xom ashyo doimo yetarli bo`lgan. Shularga ko`ra, xalqimiz gilam to`qish san`atining badiiy traditsiyalari nihoyatda yuqori bo`lgan. Hatto, bu san`at chorvador xalqlar hayotida estetik talablarni qondiruvchi muhum vositalardan biriga aylangan. Yuqorida eslatilgan manbada italyan sayyohi Marko Polo O`rta Osiyo gilamlarining chiroyi haqida gapirib, turkman gilamlariga juda katta baho

beradi: “Turkman gilamlari Sharqdagina emas, butun jahonda eng nozik va chiroyli gilamdir”. O`zbek madaniyatining ildizlari juda qadim zamonlarga , barcha O`rta Osiyo xalqlari uchun mushtarak bo`lgan madaniyat yodgorliklariga borib taqaladi. Dunyoda eng chiroyli gilam to`qigan turkmanlarning qo`shnisi, qarindoshi bo`lgan o`zbeklarning ham madaniyat , san`at olamida , shuningdek gilam to`qish san`ati bobida o`ziga xos qadimiy an`analari bo`lgan. Manbalarning ko`rsatishicha, O`rta Osiyoda gilam , sholcha – palos to`qish turli xildagi naqshli kigiz ishlab chiqarish san`ati chorvachilik bilan shug`ullanuvchi xalqlar faoliyati bilan bog`liq bo`lib , juda uzoq tarixga ega. O`rta Osiyo xalqlari orasida gilam – palos buyumlaridan keng foydalanish – ularning o`ziga xos yashash sharoiti , hayot tarzi bilan izohlanadigan qadimiy madaniy an`anadir. Ko`p asrlik tarixga ega bo`lgan bu san`at xalqimizning moddiy madaniyat tarixini yoritishda muhim manbalardan sanaladi . Yozma manbalar – tarixiy dalillar , til dalillari chorvachilik ashyolari bilan bog`liq bo`lgan kasb – kor va san`at tarmoqlari , jumladan gilamchilikning O`rta Osiyodagi boshqa xalqlar qatori o`zbeklar hayotida ham muhim o`rin egallaganligini ko`rsatadi . Lekin O`zbekistonda amaliy san`atning bu tarmog`i qachon paydo bo`lganini aniq aytish qiyin. Taniqli tarixchi – etnograf, san`atshunos olimlarning bergan ma`lumotlariga qaraganda , taqir ya`ni patsiz gilam – palosning turli xillari juda ko`p xalqlar orasida tarqalgan bo`lsa ham , patli gilam ishlab chiqarish qadimdan boshlab, sanoqligina joylarda, jumladan, Kavkaz , O`rta Osiyo va Markaziy Osiyoda rivojlangan. Eng qimmatbaho patli gilamlar Vavilon, Suriya , Eron va Kavkazda to`qilgan . Ammo bu ma`lumotlar na O`rta Osiyoda , na O`zbekistonda gilamchilik san`atining qachon paydo bo`lgani haqida biror fikrga kelish imkonini bermaydi.

Marhuma etnograf olima V.G. Moshkova materiallari asosida tarix fanlari nomzodi A.S.Morozova tomonidan nashrga tayyorlangan “O`rta O`siyo xalqlari gilamlari “ kitobida masala ikki manba , ya`ni arxeologik qazilma materiallari va tarixiy adabiyotlar asosida oydinlashishi mumkin, deb ko`rsatiladi. Bularga yana uchinchi manbani qo`shish zarurkim, bu lingvistik dalillardir . Gilamchilik uchun zaruriy xom ashyo mahsulotlari , ishlab chiqarish qurollari nomlarining tilimizda qo`llanish tarixini yozma yodgorliklar tili asosida o`rganish , dialectal variantlarni chog`ishtirish turli davrlardagi lug`atlarning materiallari bilan qiziqish – maslani ma`lum darajada oydinlashtirishga yordam beradi . Arxeologik qazilma materiallaridan ma`lum bo`lishicha, yangi eragacha bo`lgan bir minginchi yillar o`rtalariga taalluqli qadimgi patli gilam va paloslarning namunalari Rossiya hududida Oltoy tog`lari qo`rg`onlaridan topilgan. Shuningdek, O`rta Osiyo hududi -Xorazmda ham arxeologlar noyob yodgorliklarni qo`lga kiritganlar. Arxeologik ekspeditsiyalarning yana birida Shimoliy Mo`g`ilistonning Noin – Ula tog`ida sarkarda maqbarasidan jun chodir va boshqa naqshli buyumlar topilgan. Ayrim olimlar bu topilmalarni eradan oldingi I asrga, boshqalari esa eradan oldingi II asrlarga taalluqli deb hisoblaydilar. Oltoydagi Pazirik qo`rgonidan 1948 – yilda kovlab olingan, hozir Sankt- Peterburgdagi Ermitajda saqlanayotgan gilam ma`lumotlarga qaraganda , eramizdan oldingi I asrda to`qilgan . Taxminlarga ko`rtida muzlia qo`y junidan to`qilgan bu qadimiy gilam 2500 yilcha yer ostida yotganiga qaramay, juda yaxshi saqlangan . Ayrim tadqiqotchilarning ko`rsatishicha, arxeologik qazilma materiallari, tarixiy yozma yodgorliklar Qozog`istonda chorvachilik ashyolari bilan aloqador bo`lgan kigiz , gilam , teri mahsulotlari ishlab chiqarish eramizdan oldigi I asrning II yarimlaridayoq bo`lganligidan dalolat beradi . Tarix va

arxeologiya materiallariga asoslangan bu xildagi ma`lumotlar O`zbekistonning Ma`lumki, O`rta Osiyoda gilam , sholcha to`qish va turli tipdagi igizlar ishlab chiqarish san`ati ko`chmanchi xalqlar faoliyati bilan bogliq bo`lib , ko`chmanchilar yung , teri kabi xom ashyolardan juda qadim zamonlardan boshlab foydalana boshlaganlar. Yuqorida qayd etilgan arxeologik qazilma yodgorliklari orasida mahalliy xarakterga ega bo`lgan buyumlarning mavjudligi, yoxud ularning naqsh kompozitsiyalari bilan hozirgi kunda to`qilayotgan gilamchilik mahsulotlari o`rtasidagi umumiylik xususiyatlari O`rta Osiyoning chorvador aholisi o`rtasida gilamchilik san`ati ancha qadimiy ekanidan darak beradi. Tarixiy asarlarda bayon etilgan nayob fikrlar ham bu mulohazani bir qadar tasdiqlaydi. Chunonchi, VIII asrga oid Xitoy manbalarida Naxshab hozirgi Qarshi aholisi shohi, jun va har xil gulli gilam to`qiydi, deb ko`rsatiladi. Mashhur ,,Buxoro tarixi`` kitobining avtori Abubakr Muhammad ibn Ja`far Narshaxiy Buxoroda X asrda gilam mahsulotlari maxsus korxonada to`qilishini qayt qiladi. Klavixo kundaligida ham Temur saroyini bezagan juda ko`p sonli chiroyli gilamlar haqida eslab o`tiladi. Nihoyat O`rta Osiyo, jumladan O`zbekiston, gilamchilik san`atining qadimiyligi masalasini, uchinchi manba deb ko`rsatganimiz til faktlari ham birmuncha tasdiqlaydi. Kigiz bosish va gilam – palos to`qishda foydalaniladigan asosiy xom maxsulot nomlari va umuman gilamchilikka oid atamalarni qadimgi turkey yozma yodgorliklarda, Mahmud Qoshg`ariy va V. Radlov lug`atlarida, P. M. Melioranskiyning ,, Arab filolog`` asarida, ,, Qadimiy turkiy lug`at`` da [DTS], XIII-XIV asr yodgorligi ,,Attuhfa`` lug`atida va boshqalarda uchratamiz. Masalan, kiyiz va yung so`zlari manbalarda quydagicha talqin etiladi, ki (d) iz – koshma ( Malov,368) kiziz –kigiz, namat-voylok (MK, I, 347-2, kiviz- uyga, yerga solinadigan keng va enli palos –большой палас, koshma (MK, I, 347-3); kizizlik iyn- kigizga mo`ljallangan yung (MK, I, 465); ku uz kiyiz- 8a-2 (,,Attuhfa``, 207); iyng - шерсть, pux (DTS, 286); iybyn yung -22a- 11 ,,Attuhfa``, 198]; junchi- yung sotuvchi, yung tituvchi (Mel. 67, 14, 58, 4,

0119); yung so`zi uyg`ur, chig`atoy, oltoy va boshqa tillarda шерсть, пух, перья; chopon – шерстяной, chuloq yungchi so`zi esa usmonlik turk tilida fabrikant, yung bilan savdo qiluvchi [ Radlov, III, 597-598]. Gilam - palos to`qish va kigiz bosishda jun tolalarini ota - bobolarimiz turli o`simliklar ildizidan olinadigan tabiiy ranglar bilan bo`yaganlar. Shunisi xarakterliki, O`rta Osiyo, shuningdek, o`zbek hunarmandchiligida gilam – palos kabi jundan to`qiladigan buyumlar juda yuqori san`at va mahorat talab qiladigan mashaqqatli qo`l mehnatiga asoslangan sohadir.Asrlar davomida nasldan-naslga o`tib kelayotgan bu kasb egalarining asosiy ish qiroli primitiv yog`och stanok va uning yordamchi qismlari-charx, duk, urchuq kabi asboblardir. Joylarda stanok, o`rmak, do`kon kabi nomlanadigan bu stanok tarixchi, etnograf olimlarning ko`rsatishicha, juda keng tarqalgan bo`lib, butun Sharqqa – Shimoliy Afrika beduinlaridan tortib to Kichik Osiyoliklargacha ma`lumdir. Shuni ta`kidlash lozimki, qo`l mehnati va sodda ishlab chiqarish qurollariga asoslangan shahar sanoatining ko`pgina tarmoqlari mashinalashib, takomillashib bormoqda, ammo qo`l bilan gilam to`qish san`ati o`zining yashovchanligini namoyish etmoqda. Eng chidamli, yuqori sifatli gilamlar hamon o`sha qo`l mehnati bilan to`qilmoqda. Xiva gilam fabrikasi mahsulotlari London, Jakarta, Sofiya kabi chet mamlakatlardagi vistavkalarda bir necha bor namoyish qilinib, yuqori baholarga sazovor bo`ldi. Respublikamizning ayrim G`allaorol, Urgut kabi tumanlarida mavjud patli gilam sexlari kengaytirilmoqda va yangidan qurilmoqda. Gilamchilik san`ati mahsulotlariga xalqimizning kun sayin o`sib borayotgan ehtiyojlarini hisobga olib , Xiva gilam fabrikasi yanada kengaytirigan edi. Bular bir tomondan gilamchilik san`atining yoshovchanligi va taraqqiyotidan darak bersa, ikkinchi tomondan, amaliy san`atning bu sohaga oid lingvistik faktlarni o`ganish, tahlil etishning zarur ekanligini yana bir bor ta`kidlaydi. Mavjud adabiyotlardan ma`lumki, o`zbek, turkman, ozarbayjon, qirg`z, umuman O`rta Osiyo gilamchiligi bilan tarixchi etnograf va san`atshunos olimlar ko`pdan

qiziqqanlar. Ammo bu soha leksikasiga bag`ishlangan maxsus lingvistik tatqiqot ishlari hali jud kam. Tarixiy ma`lumotiar,til faktlari taxlili shuni ko`rsatadiki, amaliy san`atning bu tarmog`i o`ta qadimiy. Insonlarda paydo bo`lgan hayotiy zaruriyat, manaviy ehtiyoj, estetik talab va mavjud xom ashyo gilamchilik sn`atihing rivoji, badiy kamolotini ta`millovchi asosiy faktor funksiyasini o`tgan Shu sababli, amaliy san`atning bu tarmog`i qadim-qadim zamonlardan tartib hozirgi tehnika asriga o`zining ajoyib tradisiyalarini saqlab, takomillashtirib yitib kelgan. Gilamchilik leksikasi tarixi ham shu san`at tarixi kabi qadim-qadim zamonlarga borib taqaladi. U ijtimoiy hodisa bo`lgan til leksik sostavining tarkibiy qismi sifatida xalq tarixi bilan chambarchas bog`liq ravishda o`sib rivojlangan, davrlar, o`sib- o`zgarish, taraqqiyot taqozosi bilan turli o`zgarishlar uchragan. Gilamchilik so`z - terminlarining bir qismi tarixiy asarlarda, yozma yodgorliklarda, turli tipdagi lug`atlarda ma`lum darajada o`z aksini topgan. Bu masalalar ustida o`rni bilan alohida fikr yuritiladi.

1.2. Chevarlik leksikasi tarixidan Chevarlik amaliy san`atning badiiy kashtachilik – zardo`zlik, popopchilik, do`ppido`zlik kabi tarmoqlaini o`z ichiga oladigan muhim sohasidir. Xalq san`atining bu tarmoqlari ham gilamchilik kabi asosan ayollar ijodiy mehnati mahsulidir. Mavjud materiallar chevarlik san`atining, amaliy san`atning boshqa ko`p tarmoqlari kabi, ko`p asrli tarixga ega ekanligidan darak beradi. Jahon muzeylarda saqlanayotgan kashta buyumlari kolleksiyalarining eng qadimgi namunalari prof. B. V. Veymarning yozishicha, XIX asr boshlariga; B. P. Denike fikricha, XVIII asrlarga taalluqlidir. Lekin tarix va san`at muzeyi kolleksiyalari ichida salmoqli o`rinni XIX asr oxiri va XX asr boshlariga tikilgn dekorativ kashtalar egallaydi. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib kashta buyumlari O`rta Osiyo xalqlari turmushida keng tarqaladi. XIX asrning birinchi yarmida O`rta Osiyo chevarlari tikkan dekarativ so`zanalar va do`ppilar Rossiya hamda boshqa mamlakatlarga chiqariladigan mahsulot sifatida shuhrat qozanadi. Tarixiy adabiyotlarda kashtachilik to`g`risida alohida ma`lumot berilmaganligi sababli, O`zbekistonda kashtachilik san`atining qaysi davrda paydo bo`lgani haqida aniq ma`lumot berish qiyin. Lekin muzeylrimizda saqlanayotgan kashta yodgorliklarining rang-barangligi, nozik stili kashtachilik san`atining O`zbekistonda uzoq tarixiy taraqqiyot etaplarini bosib o`tganidan, ayollarimizning bu kasb bilan qadim zamonlardan beri shug`ullanib kelayotganlaridan darak beradi.

Muzeylarda saqlanayotgan va hozirda shahar va tumanlarda to`plangan kashta namunalarining forma, hajm, badiiy naqsh kompozitsiyalarining xilma – xilligi naqsh nusxalarining boyligi, tegishli qurollar va mehnat protsesslarining turliligi, nihoyat ularning maxsus so`z-terminlar bilan yuritilishi kashta san`atining rivojini ko`satuvchi faktlardandir. Bular, bir tomondan respublikamizda kashtachilik san`atining tarixiy taraqqiyotini yoritishga yordam bersa, ikkinchi tomondan chevarlik so`z – terminlarning ma`lum qismi, shubhasiz, uzoq davrlardan beri qo`llanib kelayotganini ko`rsatadi. Bulardan tashqari, tarixiy manbalar va olimlarning so`nggi yillardagi arxeologik tekshirishlari O`rta Osiyoda , shuningdek, O`zbekiston xalqlarida kiyim –kechak va turar joylarni bezashga, naqshli buyumlarga havas juda erta uyg`onganidan xabar beradi. Arxeologik qazilma yodgorliklari, qadimgi va o`rta asr binolarining devorlarida tasvirlangan naqshlar, ba`zi bir qadimgi gullik matolar bilan hozirgi kashta naqshlarini solishtirish hamda kashtachilikda foydalaniladigan xom mahsulotlarning paydo bo`lishi, ishlatilishi davrlarini aniqlash asosidagina qadimgi davr kashtasi haqida bir muncha tasavvur hosil qilishimiz mumkin. Arxeologik ekspeditsiyalardan birida Shimoliy Mo`g`ilistonning Noin- Ula tog`idan xunliklar sarkardasi maqbarasidan chavandoz gavdasi, odam basharasi va o`simlik naqshli gul tikilgan yung chodir topilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, chodir eramizdan oldingi ikkinchi asrlarda hozirgi Janubiy O`zbekiston va Tojikiston yerlarida yashagan qadimgi baqtruyaliklar tomonidan tikilgan. O`zbekiston va Tojikistonning qadimgi dehqonchilik markazlari bo`lgan Xorazm va Sug`d yerlaridan chunonchi qadimgi Xorazim xonlrining saroylaridan biri Tuproq qal`adan (eramizning III asriga oid ), Surhandaryo viloyatidagi Bolalik tepadan ( ermizning V asriga oid ), Buhoro amirlarining Baraxsh qal`asidan (eramizning VII – VIII asr o`ymakorligiga oid ), Teshik qal`adan ( eramizning VII – VIII asrlariga xos ) va Panjakent qal`asidan topilgan naqqoshlik san`ati

yodgorliklaridan qadimgi O`rta Osiyoning gul solingan buyumlari haqida ma`lum darajada tasavvurga ega bo`lamiz. Tadqiqotchilar tomonidan topilgan ganchkorlik, o`ymakorlik kabi naqish san`ati yodgorliklari O`rta Osiyoda naqqoshlik san`atining paydo bo`lish tarixini eramizdan oldingi davrlarga bog`laydi. Yodgorliklar, xususan III – VII asr ganchkorlik naqsh elementlari bilan XIX – XX asr so`zana naqishlari orasida qandaydir umumiylik borki, bu xalq ijodining ma`lum qismi bo`lgan kashtachilik san`atining paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixini belgilashda muhim ahamyatga ega. Ma`lumki, O`rta Osiyoda gilam, palos to`qish va turli tipdagi naqshli kigiz ishlab chiqarish san`ati ko`chmanchi xalqlar faoliyati bilan, badiiy kashtachilik esa o`troq xalqlar faoliyati bilan bog`lanadi. Bundan, ko`chmanchi xalqlarda mutlaqo kashtachilik bo`lmagan degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki ko`chmanch xalqlar uy devorlarida tasvirlanadigan dekorativ naqshlar o`rnida o`tov va chodirlarni bezash uchun gullik gilam, kigiz bilan birga kashta buyumlaridan ham foydalanganlar. Shuningdek, o`troq xalqlarda ham kashta buyumlari va devorlarga chizilgan tasviriy naqshlar – dekorativ bezaklar bilan birga gilam va turli usulda tayyorlangan kigiz – paloslarga zaruryat bor edi. Hayotiy zaruriyat xalqlar o`rtasida madaniy hamkorlikning rivojlanishiga, amaliy san`at tarmoqlari o`rtsida doimiy aloqaning kuchayishiga sabab bo`ladi. Kundalik hayotdagi madaniy hamkorlik ayniqsa ko`chmanchilarning o`troq xalq urf-odatlari, madanyat, san`tdagi yutuqlarni o`z badiiy didlariga moslab o`zlashtirishlari natijasida turli gullik matolar, turli tipdagi paloslar, dekorativ buyumlar ishlab chiqarish rivojlandi. Buni XIV-XV asr Temuriylar davridagi nafis gazmollar va naqqoshlik san`ati namunalaridan yaqqol ko`rishmiz mumkun. Bu haqda 1403-1406 yillarda Samarqandda Temur saroyida bo`lgan ispan elchisi Ryui Gonzales-de Klavixoning kundalik daftarida juda xarakterli faktlar keltirilgan: “Bog`da guldor gilamlar, har xil rangli shohilar va mato qiyqimlaridan gul tikilgan chodirlar bilan bezatilgan kapalar va shiyponlar qurilgan edi…” “…

podshoh ovqatlanadigan katta shiypon yonida yana ikkita atrofi o`ralgan katta kapa… kapaning atrofi esa iplar bilan juda chiroyli naqsh-tikilgan qipqizil gilam bilan to`shalgan ”… “shiyponning ichi va tashqarisi jimjimador gullar bilan kashta tikilgan turli rangdagi matolar bilan bezatilgan edi.” Ispan elchisi hikoyasidan keltirilgan parchalardan XIV-XV asr saroy hayotida keng o`rin tutgan dekarativ buyumlar orasida turli gilamlar, gullik matolar, zar bilan tikilgan bezaklar bilan birga, guli turli materyal parchalaridan tikilgan buyumlar haqida ham so`zlaganki, bular qozoq, qirg`z, qoraqalpoq xalqlarida turli usul bilan ishlanadigan gullik kigizlarni eslatadi. Shuningdek, turli tipdagi gullik palos ishlab chiqarish kashtachilik san`ati bilan zich bog`langanini ko`rsatadi. Amaliy san`at tarmoqlari o`rtasidagi bunday zich munosabatni hozirgi yarim ko`chmanchi xalqlarning kundalik turmushida ko`zga tashlanadigan, chunonchi, qozoq , qoraqalpoq qora uylari va o`tovlarining jihozlanishida ham yaqqol ko`rishimiz mumkin. Qoraqalpoq ayollarining va erkaklarining bayram kiyimlari, bosh kiyimlari kashta gullari bilan bezatiladi. Qoraqalpoqlarda kelin-kuyovlarning qora uylarining asosiy jihozi turli naqshli buyumlardan shakllanadi. Qozoq uylari va o`tovlarining devorini bezaydigan dekorativ buyum tuskuyiz kigizga materiya qiyqimlarini yopishtirib gul solish (applikatsiya) va materiyaga ipakdan gul tikish usuli bilan tayyorlanadi. Ipak bilan tikilgan tuskiyiz naqshlari applikatsiya naqshlariga juda o`xshaydi. XIX asrlarda qozoqlarda tuskiyiz charmga gul o`yish bilan tayyorlangan. Hozir esa o`zbek so`zanalariga o`xshash shohi, duxoba kabi matolarga popop yoki ilmada naqsh tikish usuli bilan ishlab chiqariladi. Davrlar o`tishi bilan amaliy san`at tarmoqlariga doir ishlab chiqariladigan mahsulot turlarining o`zgarishi, turli xalqlarda ishlab chiqarish va san`atning turli tarmog`i rivojlanishi ma`lum bir hududning ijtimoiy – tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari bilan bog`liqdir. Mahmud Koshg`ariyning yozishicha, yung so`zi arg`u, yag`mo hamda qarlyq qabilalarida “paxta, bo`z, mato” ma`nolarida ham ishlatilgan (MK.,III,267,13) O`rta Osiyoning o`troq xalqlarida qishloq xo`jalik

mahsulotlari – paxta, ip, ipak bilan aloqador bo`lgan kashtachilik, to`qimachilik kabi kasb – kor, sah`at tarmoqlari qadimdan mavjud bo`lgan. 1 Tarixiy manbalar O`rta Osiyo davlatlari ichida o`zining ko`hna ratta shaharlari, qadimiy o`troq madaniyati, boy va nafis amaliy san`at asarlari bilan mashhur bo`lgan O`zbekistonning qadimiy shaharlarida eramizdan avvalgi davrlardayoq to`qimachilik kabi turli hunar tarmoqlari rivojlanganidan xabar beradi. Xitoy solnomlarida Farg`ona VI – VIII asrlarda tabiiy qazilmalarga boy, ip gazlama to`qish va tirli kiyim – kechaklar tayyorlash kabi hunarmandchilik sohalari rivojlangan mamlakat sifatida eslatiladi. 726 – yillarda O`rta Osiyoda bo`lgan Xitoy sayyohi Xoy Chao hunar mahsulotlaridan ip gazlamani alohida ta`kidlaydi va ko`ylak uchun teri va ip gazlama ishlatiladi, deb yozadi. Xitoyning o`ziga ham ip gazlama va paxta farg`ona orqali O`rta Osiyodan o`tgan degan fikr ham mavjud. O`rta Osiyo hunarmandlari ishlab chiqargan matolar ham sharq, ham g`arbga Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiyaga jo`natilar edi. X asr tarixchisi M. Narshahiy Buxoroning Zandana va boshqa ko`p qishloqlarida juda yuqori sifatli ip gazlama - zandanachi to`qilganini xabar qiladi. Zandanachi Hindiston, Iroq, Eron kabi joylarga yuborilar, undan amaldorlar, hatto podshohlar o`zlariga kiyim tikar edilar (Shu mato hammadan avval Zandana qishlog`ida to`qilgani uchun zandanachi deb nomlangan).* Zandanachiga Moskva rusida ham talab ancha kuchli edi. Masalan, 1585 – yilda Buxoro va Xiva hukmdorlari Moskvaga sotish uchun yuborgan 5 ming to`p gazlamaning 4200 tasi “zandanachi” bo`lgan. 1 So`nggi tekshirishlarda paxta ekish va paxta mahsulotlari ishlab chiqarish O`rta Osiyo xalqlariga juda qadim zamonlardan, taxminan, bundan 2500 yillar chamasi oldin ma`lum bo`lgani xabar qilinadi. Til dalillari ham bu fikrni asoslaydi. M. Koshg`ariy “Devoni”da paxta so`zi uchramaydi. Pamuq – pamug` (qorachoylilar tilida), momiq (o`zbek va tatar tilida), mamak 1 M. Koshg'ariy, Devonu lug' o tit turk, Toshkent, 1960. 1 Muhammad Narshahiy. Buxoro tarixi. Toshkent, 1990.

(chuvash tilida), kivez (uyg`ur tilidada), kebez (qirg`iz tilida) shakllarida hozirgacha ham saqlangan. XIII – XIV asr turkiy tillariga oid “Arab filolog...” asarida iplik – ip ma`nosida; iplikchi – yigiruvchi; ipakin – gunafsha rang; fors tilida qo`llanadigan “ipakin” turkiy tillardagi “ipak” so`zidan yasalgan; pambuq – paxta, pambuqchi – paxta ishlovchi, paxta bilan ish qiluvchi; momug` - paxta tarzida izohlangan. Bunday so`zlarni V.V. Radlov lug`atida ham uchratamiz: ip – jindjip – usmonli turk, ozarbayjon tili va chig`atoy adabiy tilida shunday qo`llangan. Demak, ip, paxta, ip gazlama kabi mahsulotlar haqida tarixiy manbalarda berilgan ma`lumotlar til faktlari bilan tasdiqlanadi. Chevarlikda foydalaniladigan mahsulotlardan yana biri ipakdir. Eradan oldingi II asrlarda Farg`onada bo`lgan xitoy sayyohlari u yerda ko`pdan Xitoyning sho- shuhratini oshirib kelgan ipak va lak kabi predmetlarni uchratganlar. S. Ibrohimov Farg`ona ipakchilari leksikasiga bag`ishlangan ishida Farg`onada bo`lgan shu Xitoy sayyohlarining yozuvlaridan boshqa bir faktni keltiradi. Sayyoh Chjan- San Xitoydan O`rta Osiyoga keltiriladigan mollar qatorida ipakni sanamagan. Shunga o`xshash bir qancha faktlarga suyanib, muallif ipak O`zbekistonning o`zida paydo bo`lgan degan taxminiy fikrga keladi. 2 Akademik V.V. Bartold tarixiy manbalarda eramizning I asrlarida “serlar mamlakati”dan (Qadimgi Xitoy) O`rta Osiyoga va O`rta Osiyo orqali boshqa tomonlarga yuboriladigan mollar ichida ipak ham sanalganini yozadi. Ayrim tadqiqotchilar qadimgi yunon tilida shohi ma`nosida qo`llangan “serikum` so`zini O`rta Osiyo eroniylari tilidagi “sara” so`zidan kelib chiqqan deb qaraydilar. Bu fakt Xitoydan shohining g`arbga O`rta Osiyo orqali o`tganini ko`rsatadi. Professor Petrushevskiy asarida keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, O`rta Osiyoda arab istilosigacha bo`lgan davrda ipak ishlash, shohi gazlama to`qish 2 M.Koshg’ariy, O’sha asar, T.,1960, I tom, 360-464-betlar.

ancha rivojlangan. Prof. B. A. Shishkin O`zbekiston arxeologik ekspeditsiyasi dabrida Surxondaryo viloyatining Bolaliktepa degan joyidan topilgan ajoyib shohi qoldiqlari eramizning V – VI asrlariga taalluqli deb yozadi. Arablar istilosigacha O`rta Osiyoda mahalliy shohi, ipakchilikning bo`lganligi haqidagi fikr boshqa ilmiy tadqiqot ishlrida ham aytib o`tilgan. O`rta Osiyoda ipak mahsulotlari ishlashning uzoq tarixga ega ekanligini til faktlari orqali ham ko`rishimiz mumkin. Masalan, rus tilidagi “parcha” (o`rishi ipak, arqog`i oltin yoki kumush tolasidan to`qilgan material) so`zini olib ko`raylik. Akademik V.V. Bartoldning yozishicha, X asrda Buxorodan tashqari, Samarqand ham o`zining “kumush matosi” – parchasi, shohilari bilan mashhur edi. Ko`pchilik adabiyotlarda “parcha” ishlab chiqarish Xitoyda eramizning boshlaridayoq ma`lum edi, deb ko`rsatiladi. Rossiyada “parcha” ishlab chiqarish XVII asr oxiri XVIII asr boshlariga to`g`ri keladi. M. Fasmerning etimologik lug`atida “parcha” so`zi quyidagicha izohlanadi: “parcha” - oltin va kumush tolasi aralashtirib to`qilgan ipakli materiya; nemischa Brokat, ukrain tiliga “parce” qozon, tatar tilidan o`tgan bo`lib “ukrasheniye, otdelka” ma`nosini beradi V.V. Radlov “parcha” so`zini rus tiliga qozon tatar tilidan o`tgan deb hisoblaydi va qora qirg`iz tilida barcha qandaydir ipakli material deb izohlaydi. M. Koshg`ariy va Ibn Muxanna lug`atlarida barcin - ipekli kumash ipakli material ( kumash - turk tilida mato demak) bir qulach barchin – bir quloch shohi – demak; to`shaklik barchin – toshaklik barchin - to`shak va boshqa narsalarga mo`ljallangan ipaklik mato* kabi izohlar berilgan. Turkiy tillarga oid O`rxun – Yenisey yodgorliklarida barchin bir xil ipak gazlama ma`nosida qo`llangan: barcin - eine Stoffart // bir nevi kumash* . S. E. Malov barcun – barqut, qimmatbaho materiya; barcun jadym – gilam (MK) deb yozadi. 3 3 С. Е. Малов. Памятники древнетюрской писменности, М.-Л., 1951.

O`zbek tilida Barchin, Oybarchin, Gulbarchin degan ayollarning ismlari mavjud: Oy Barchinim yor-yor, Gul Barchinim yor-yor, Ultontozga tekkuncha O`l Barchinim yor-yor. (“Alpomish” dostonidan) Lug`atlarda keltirilgan yuqoridagi izohlardan Sunday xulosaga kelish mumkinki, rus tilidagi “parcha” kelib chiqishi jihatidan forscha “kusok, chast” ma`nosini bildiradigan parcha so`ziga qaraganda, turkiy tillardagi barchin , barchun barcha (ipak) so`zi bilan ko`proq aloqadordir. O`zbek tilidagi xotin – qizlar ismi Oyparcha ham Oy Barchinning fonetik varianti bo`lmog`i kerak. Chunki lug`atlarda, barchin , barchun, barcha so`zlarining ipak ma`nosidagina emas, “ipakli material” ma`nosida ham qo`llanilishi ko`rsatiladi, shuningdek barchun fors – tojikcha “poracha” – qism so`zining emas, abrishim – ipak so`zining leksik ekvivalenti sifatida qaraladi.* Ipak so`zining o`zi M. Koshg`ariy “Devon”ida uchramaydi. Ipak ma`nosida “barchin” va “chikin” so`zlari qo`llangan. 4 Yuqorida qayd qilganimiz kabi, ipakchilik qadimdan taraqqiy etgan mamlakatlarda kashtachilik xalq igodining ommalashgan va taraqqiy qilgan shakllaridan biri bo`lgan. Kashtachilikning qadim tarixga ega ekanligini ko`rsatuvchi dalillardan yana biri hozirgi kashta naqshlari bilan qadimiy naqqoshlik san`ati yodgorliklarining naqsh gullari o`rtasidagi umumiylik va o`xshashlik xususiyatlardir. Kashtachilikda qadimiy naqqoshlik san`ati yodgorliklari naqshlari bilan umumiylik, o`xshashlik xususiyatlariga ega bo`lgan motivlar bilan birga doira 4 M . Koshg ’ ariy . Devonu lug ’ otit turk . Toshkent, 1960, I tom, 392-bet.

gil – oy (oy va quyosh tasviri), qush va qo`chqorshoxi kabi ramziy ma`noli arxaik motivlar ham uchraydi. Qo`chqorshoxi yoki qo`chqorak turkiy xalqlar ornament san`atiga doir naqsh bo`lib, kashta turlarida ( do`ppi, jiyak, qiyiqcha, so`zana va boshqalarda), gilam naqshlarida , kulolchilikda, o`ymakorlikda va tasviriy san`atning boshqa ko`p sohalarida uchraydi.* Qo`chqorshoxi o`zbek naqsh sah`atidagina emas, O`rta Osiyo xalqlari ornament san`atida keng yoyilgan motivdir. O`zbekistonda kashtachilik va u bilan bog`langan so`z-terminlarning qo`llanilish tarixini yoritishda yordam beradigan faktlardan yana biri uzoq asrlardan beri keng qo`llaniladigan ilma va bosma kabi choklarning o`zbek kashtachiligida qadimdan mavjudligi va bu atamalarning turkiy tillarga t . aalluqligidir. G. L. Chepelevetskayaning yozishicha, Mo`g`listonning shimolidagi Noin-Ula togida sarkarda maqbarasidan topilgan chodirlarning guli bosma choki bilan tikilgan. 1956 – yilda O`sh viloyatiga qarashli Qorabuloq mozoridan Y. D. Baruzdin topgan shohi va sherst parchalarida tikilgan naqshlarda ilma, bosma choklaridan foydalanilgan. Mozordan topilgan bu yodgorliklar arxeologlar fikricha eramizning III – IV asrlariga oiddir. Bosma O`rta Osiyoda keng tarqalgan sidirg`a chokining bir turi bo`lib, so`zanalar, asosan, shu chok bilan tikiladi. Samarqand, Buxoro viloyatlarida bosmsning kandaxiyol, chindaxiyol kabi turlari bordir*. Tog` tojiklarida bosma choki “peshso`zan” deb yuritiladi. Peshso`zan bosma nomi bilan o`zbek va tojiklarda eskidan mavjud. Bosma – peshso`zan qadimgi baqtriyaliklarga ham ma`lum bo`lgan. Bu chok o`zbek va tojik kashtachiligigagina xos bo`lmay, butun O`rta Osiyo va uning chegarasidan tashqaridagi ko`p xalqlarga ham ma`lumdir. Qozoq kashtachiligida, an`anaviy choklar – biz - keste (ilma), baspa – kaste (bosma) va keyingi davrlarda qo`llanila boshlangan “Djermeme – keste” (iroqi)dir. .

Ilma – chokidan kashta buyumlarining hammasini tikishda foydalanadilar. Samarqand , Buxoro, Shahrisabzda yo`rma nomlanadigan bu chok, bosma kabi, O`rta Osiyoda keng tarqalgan va ancha qadimiy chokdir. Qozoq va qirg`iz kashtachiligida eng ko`p tarqalgan tikish turi ilmadir. Sahkt- Peterburg etnografiya muzeyining kolleksiyalari orasida qozoqlarning ilma bigizda naqsh tikilgan sochig`idan tortib tuya yopig`igacha Uchratish mumkin. Ilmani qrim tatarlarda, Ozarbayjon turklarida, buryat mo`g`illarida, oyrotlarda, chuvashlarda, ostyak, vogul kabi shimol xalqlarida, ruslarda, ayniqsa yaroslavliklarda, qashqarlarda, Oltoy turklari va boshqalarda ma`lum darajada uchratish mumkin. Tikish turlari haqidagi yuqoridagi mulohazalarning xulosasi sifatida shuni aytish mumkinki, bosma, ilma choklarining eramizdan oldingi II asr yoki eradan avvalgi I asr kashtalari deb taxmin qilingan arxeologik yodgorliklarda uchrashi hamda xuddi shu choklarning O`rta Osiyo xalqlarining Kashtachiligida keng qo`llanishi va chok nomlarining turkiy tillar, jumladan o`zbek tiliga ham xosligi o`zbek kashtachilik san`atining tarixi ancha erta boshlanganligini ko`rsatadi. Bundan tashqari, biz yuqorida kashta ornament detallari bilan qadimiy tasviriy san`at yodgorliklari naqshlari orasida umumiylik, o`xshashlik xuxusiyatlari mavjudligini ko`rib o`tdik. Bular naqshlardagi qadimiylik, umumiylik xususiyatlari, tarixiy dalillarning til dalillari bilan moslanishi turkiy xalqlarda, jumladan o`zbeklarda amaliy san`at tarmoqlari, shuningdek, chevarlik san`ati ham qadim zamonlardan boshlab mavjud bo`lgan degan xulosaga kelish imkoniyatini beradi.

II Bob . GILAMCHILIK VA CHEVARLIK SO`Z – TERMINLARINING LUG`AVIY-MA`NOVIY GURUHLARI 2.1. So`z-terminlarning paydo bo`lishi manbalari va ularning leksik- grammatik tabiati Kasb – hunar so`z terminlari semantik belgilariga ko`ra, turli leksik – semantik guruhlarni tashkil qiladilar. Gilamchilik va chevarlik so`z- terminlarini ma`no xususiyatlariga ko`ra quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin: 1) Kasb bilan shug`ullanuvchilar, aurim lavozim egalari nomlari: kizuv boylagich, o`rmak to`qig`ich, bichiqchi, bo`yoqchi, tarhkash, zehdo`z; 2) kasb- kor nomlari: bo`yoqchilik, yo`rmado`zlik, chizmakashlik, gilamchilik; 3) qurol asbob nomlari: urchuq, urchuqbosh, yig, qilich, qaychi, taroq, ahgishvona, odarg`i, bigiz, gardish, do`konkaltak, jiyak do`kon; 4) ishlab chiqarish protsessi nomlari: aylana qavuq, arqoq o`tkazish, iyirish, o`rash, bo`yash, pat chalish, o`rmak to`qish; 5) xom-ashyo nomlari: abrishim, bo`yoq, jun, paxta, kanva, tofta ipak, likkak; 6) mahsulot turlari va uning qismlari nomlari: arqoq, o`rish, baxmal qalpoq, palos, en, yostiqpo`sh, zulcha, tuzluq, gilam; 7) ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan joy nomlari: korxona, do`kon, nusxaxona, sex; 8) tikish usuli va chok turlari bilan bog`liq bo`lgan nomlar: arra chekma, bostirma, kungira, sanama, terma, zirova, ilmoq, yo`rmak; 9) naqsh va nusxa nomlari: qo`chqor shoxi, qulfu kalit, sandiq nusxa, kordi osh nusxa, it tobon, paxtakor, ushturcha, yor bag`oli; 10) naqsh elementlari nomlari: kuchuk izi, abru, bodomi shoxdor, keraga, islimi, olicha, chorchiroq; 11) rang va o`lchov bildiruvchi so`z terminlar: rangi noparmon, zaynovi, siyrim, chitim, qizil, pistoqi; 12) ayrim urf-odat va sotsial munosabatlar bilan bog`langan nomlar: arvohi pir, kamarbasta, ustakor, xalifa,

shogird, shogird pesha; 13) etnik tarkibga ko`ra paydo bo`lgan nomlar: qashqar gilam, turkman gilam, arabi gilam, g`ojari gilam va boshqalar. Terminologik leksika mavjud so`zlarni umumxalq tilidagi ma`nolaridan tashqari, o`zgacha ma`noda qo`llash, ularga maxsus ma`no berish, umumxalq tilining so`z yasash vositalari yordmida yangi terminlar yasash asosida maydonga keladi. Terminologik leksika, shuningdek kasb – hunar leksikasi ikki manba asosida maydonga keladi: A. Ichki manbalar, B. Tashqi manbalar. A. Ichki manbalar. Kasb-hunar leksikasini boyitish - yangi so`z-terminlar hosil qilishda xizmat qiluvchi, tilning butun leksik va grammatik vositalari ichki manbalar hisoblanadi. Ichki manbalar asosida so`z-terminlarning paydo bo`lishi leksik- semantik va grammatik usullar bilan so`z yasashga asoslanadi. 5 So`zlarning mavjud ma`nosini o`zgartirish yo`li bilan maxsus terminlar yasash, odatda so`z ma`nosining ko`chishi hodisasi bilan bog`lanadi. Bunda so`z ham o`z ma`nosida, ham ko`chma ma`noda qo`llanadi. O`zbek tilining kasb-hunar leksikasi, jumladan, chevarlik leksikasining turli tarmoqlariga oid leksika tarkibida ham so`z ma`nolarini o`zgartirish asosida paydo bo`lgan atamalar anchagina qismni tashkil qiladi. 6 Masalan , taxta so`zi, varaq va o`xshashligiga ko`ra nomlangan ekin maydoninig ma`lum qismini bildiradigan paxtachilik terminidir. Chevarlik leksikasida tepchib piltalangan do`ppining tepa-kizagini ulashdan oldin atrofini qirqib to`g`rilashni – oroyish olish; Shahrisabz iroqi qalpog`ining shaklini hosil qilish uchun tepaning bir qismini uchburchak shaklida qirqib tashlashni oroyish ayirish deb nomlashadi. Oroyish so`zi fors – tojik tilida “bezamoq, tartibga solmoq” ma`nolarini beradigan so`zdir. Bu terminlar kasb- hunarning boshqa tarmoqlari leksikasida yam uchraydi. 7 5 T . Tursunova . Chevarlik so ’ z - terminlarining paydo bo ’ lish manbalari .” Tilshunoslik masalalari ”, T ., 1970. 6 T.T.Dadaxonova. Chevarlik leksikasida semantic yo’l bilan so’z yasash.”O’TA”,N 5, 1963. 7 S. Ibrohimov. Farg’ona shevalarining kasb-hunar leksikasi, II-III k., T., 1959.

O`zbek adabiy tilida suv - ichiladigan suv; suyuqlik, chevarlik leksikasida suv – kashta buyumlarining hamma turida qo`llaniladigan to`g`ri yoki ilon izi yo`lga yoki (kunguraga) o`xshaydigan naqsh nomi. Bundan , to`g`ri suv, egri suv kabi birikmali atamalar ham hosil qilingan. Mavj – ar. to`lqin, suvning to`lqini. Zardo`zlikda zarning ustiga ip uoki ipakdan baxya tashlab paydo qilingan ko`rinish (tikish) mavj deyiladi. Mavj so`zidan zardo`zlikka xos mavj berish, mavji gardon, mavji duro`ya, mavji ocha bacha, mavji pushti mahi, mavji soda, mavji to`g`ri, mavji yak ro`ya kabi qator birikmali atamalar vujudga kelgan. Tahrir arabcha xat, yozuv, chiziq ma`nosidagi so`z. Zardo`zlikda tikilgan har qanday naqshning chetini pishitilgan zar ip yoki sim bilan aylantirib tikish, raxtini olish ishi. Demak tahrir ning ma`nosi ko`chirilgan. Shunga e`tibor berish kerakki, maxsus atamalar va umumiste`moldagi leksika o`rtasidagi munosabat, yuqoridagicha, atama bo`magan so`zlardan maxsus tushunchalarni nomlashda foydalanish bilangina cheklanmaydi. Aksincha, terminlarning maxsus ma`nolarini yo`qotib, ko`chgan ma`noda umumxalq tilining faol tarkibida qo`llanish holatlari ham uchraydi. Ko`p hollarda biror ijtimoiy guruh leksikasida kasbiy atama sifatida qo`llangan so`z umumxalq tili leksikasiga o`zining asl ma`nosidan tashqari, yangicha ma`no kasb etgan holda qaytib kiradi va umumiste`moldagi so`zlar qatori qo`llanila boshlaydi. Masakan, o`zbek tilidagi dazmollash (<toj.darz+molidan) so`zi – kulolchilik, mashinachilik, kashtachilik kabi kasb tarmoqlari leksikasiga oid termin. So`nggi vaqtlarda “dazmollash” umumxalq tilida muomalani silliqlash ma`nosida ham qo`llana boshlandi. O`z ma`nolaridagi bunday o`zgarishlar ko`pincha metafora va metonimiya usullarida ma`no ko`chishi, ma,no kengayishi va torayishi – maxsus terminlarning o`z konkret ma`nosini yo`qotib, umumiyroq tushunchani ifodalashga xizmat qila boshlashi va aksincha, so`z ma`nolarining maxsuslashuvi, konkretlashuviga intilishuviga asoslanadi.

$Demak, umumiste`moldagi so`zlarda paydo bo`lgan yangi ma`no va paydo bo`lgan har bir yangi termin inson bilimining chuqurlashuvi, mehnat usullarining takomillashuvi natijasida vujudga kelgan predmet, buyum, harakat haqidagi yangi tasavvur va tushunchalarni ifodalaydi. Shunday qilib tilning so`z tarkibi bir tomondan maxsus ma`no tashiydigan so`z-terminlar hisobiga to`la borsa, ikkinchi tomondan , maxsus leksika han\m umumxalq tilidagi so`zlarning ma`nosini maxsuslashtirish, umumxalq tili bazasida yangi so`z - terminlar yasash hisobiga boyib boradi. Bu holat umumxalq tili leksik tarkibining taraqqiyoti bilan maxsus leksik qatlamlar taraqqiyotining o`zaro uzviy bog`liq ekanligini ko`rsatadi. Professional leksikada,jumladan, chevarlik leksikasida so`z-termin hosil qilishning o`ziga xos prinsiplari mavjud. Analogiya usuli bilan nomlash prinsipi. Chevarlik leksikasida analogiya yo`li bilan vujudga kelgan atamalar so`z-terminlarning ko`p qismini tashkil qiladi. Analogiya usuli bilan paydo bo`lgan nomlar semantik xususiyatlariga ko`ra farqlanadilar. Chevarlik leksikasida analogiya – o`xshatish usuli bilan nomlash ikki xil: A. O`xshatish prinsipi. B.Tasviriy o`xshatish prinsipi. A. O` x sh a t i sh p r i n s i p i. Bu prinsipda qurol-asbob va tikish turlariga ma`lum predmet, buyum, hodisalar va jondorlarga o`xshatib nom beriladi. Bu ikki ko`rinishga ega: a) shakliy o`xshashliugiga ko`ra nom berish, masalan, noxo`nak (< toj. Noxun – tirnoq –ak - kichraytish qo`shimchasi) yo`rmado`zlarning shakli tirnoqqa o`xshaydigan asbobi qaychii ushturgardan yoki qaychii shuturgan (<ar.shutur – tuya, toj. Gardan – bo`yin) - zardo`zlarning tuyaning bo`yniga oxshatib yasalgan, gul kesadigan qaychisi va boshqalar.) b)ko`rinishning o`xshashligiga ko`ra nom berish. Bunday nomlash ko`proq tikish turlarida uchraydi. Naqsh tikishda turli tartibda o`rilgan baxyalar turli ko`rinishni hosil qiladi va hosil bo`lgan ko`rinishning$

o`xshashligiga qarab tikish turi nomlanadi. Masalan, arra, suv, dandona, yetaklama, zanjira, mavj, qiloba kabilar. B. T a s v i r i y o` x sh a t i s h i s h p r i n s i p i. Naqsh va nusxa atamalarida o`xshatish tasviriy xarakterga ega. Chunki bunda nom shakl yoki ko`rinishning o`xshashligiga qarab emas, ma`lum ob`ekt tasvurining aks ettirilishiga qarab beriladi. Tasviriy o`xshatisda naqsh yoki nusxa nomi buyumda tasvirlanayotgan obyekt nomidan olinadi U quyidagi ko`rinishlarga ega: a) osmon mavjudotlari tasviriga o`xshatish: mohi sitora, oy, moh, xurshid va boshqalar); b) odam va uning a`zolariga o`xshatish: mardumcha, yak mardu, xitoy qizi, abru (qosh), bashmaldoq, chashmu qosh, qoshak va hokazo; v) sanoat va texnika asboblari asosida nomlash: aeroplan, nusxa, nusxai traktor, otash aroba, televizor va boshqalar; d) ba`zi bir naqshli buyumlarga o`xshatish: krepdeshin nusxa, pombarxat nusxa kabi; e) ayrim yozuvlar va shakllarga o`xshatib nomlash: alifak, bayt, oyat nusxa; gajak, davra naqsh nomlari; f) turli predmet, uy-ro`zg`or buyumlari tasviri asjsida nomlash: bandi qaychi, baldoq nusxa, gugurt quti, ko`zachai dumdor, taroq nusxa, tilla qosh nusxa, choynaku piyola; j) hayvonlar, qushlar, hashoratlar, mayda jonivorlar va ularning a`zolari tasviri asosida nomlassh: bulbul nusxa, zaboni gov, zuluk nusxa, kaklik qoshi, kapalak, kiyik qoshi, ot tuyog`i, tovus nusxa, chumchuq ko`zi, qo`chqor shoxi kabi; k) o`simlik,gul, meva turlari tasviri asosida nomlash: atirgul, archa, barg ichida g`uncha, bargi xazon, gilosak, daraxti marjon, ikki g`uncha, olbolu, olma guli, ochilmagan g;uncha, sadarayhon, tolbargi, shoxcha nusxa, chornovda kabi. Chevarlik leksikasida naqsh va nusxa nomlarining o`simlik gul va meva turlari tasviri asosida atalishi eng mahsulli usul hisoblanadi. Chunki badiiy kashta san`atida asosiy ornament motivi – o`simlik motividir. 2. V a z i f a si ga k o` r a n o m l a sh p r i n s i p i.

Chevarlikka oid ayrim predmet, buyumlarning atamasidan unung qanday maqsad uchun foydalanishi anglashilib turadi. Masalan, ajratgich taxta ( chust do`ppini taxtakachlashda bir-biriga yopishmasligi uchin do`ppilarning orasiga qo`yiladigan taxtacha), do`kon kaltak, yelim cho`tka, kalava cho`p, kashta pesh, kizak piltakach, korcho`p, rishtaxo`rlik ( ipakning lasini oladigan asbob), taxtakach, qayci gulbo`ri ( gul kesadigan qaychi) kabi. 3. X o s l a sh p r i s i p i. Bu principda paydo bo`lgan nomlar mazmunidan uning kimga yoki nimaga xosligi anglashiladi. Masalan: kuyov belbog` ( to`y kunlarida kuyovga taqdim etish uchun tikiladigan maxsys belbog`), kuyov do`ppi, to`y do`ppi, to`n jiyak, to`ppi zanona, bozori qalpoq kabi. 4. M a t e r i a l I g a k o` r a n o m b e r I s h p r I n s I p i. Chevarlar o`zlari ishlab chiqaradigan buyumlarning tagiga ishlatilgan materialiga qarab, ajratib nomlaydilar. Chunonchi, barqut do`ppi, baxmal so`zona, duxoba do`ppi, ipak jiyak, satin do`ppi, shohi belbog`. 5. P r e d m e t y o k i b u y u m l a r n i n g i sh l a t i l i s h o` r n i va p r e d m e t g a k o` r a n o m l a sh p r i n s i p i. Quyidagilar shu prinsip asosida paaydo bo`lgan otlardir : beshik yopiq, govrapo`sh, yostiqpo`sh, ishpech, dorpech, choyshab, tagchoyshab, oynaxalta, taroq xalta, jildi soat, tizza ko`rpacha kabi. 6. N aq s h k o m p o z t s i y a s i g a k o `r a n o m l a sh p r n s i p i. Naqsh elemenlarning soni va o`rin bir oylik palak, bulashishiga ko`ra buyumlar bir-biridan farqlanib nom beriladi. Misollar: bir oylik palak but tador ( zardo`zi to`n tipi), darham (zardo`zi to`n tipi va zardo`zi do`ppi nusxasi), jamoai buttadori daraxt, oypalak, olti oylik palak, yulduz palak, o`n olti gul. 7. A y r i m b i r i k m a l a r va y o z u v l a r a s o s i d a n o m l a sh prinsipi. Masalan: miru - mir, tinchlik kaptari kabi.

8. Si m v o l i k t a r z d a n o m l a sh p r i n s i p i. Bu prinsipda so`z ma`nolarini metaforik va metanomik o`zgartirish usulidan foydalaniladi. So`z birikmalarini simvolik tarzda qo`llash asosida paydo bo`lgan bunday nomlar ko`pincha, naqsh va nusxa nomlari bo`ladi. Masalan : achosh nusxa, yor andar quchoq , yor bag`oli yor ( bir-birining ichiga kirib turgan g`uncha tasvirini aks ettiradigan naqsh ), yor bag`oli injiq (juda mayda tikiladigan chust do`ppi nushasi), mashaqqat ( jud nozik tikiladigan iroqi do`ppi nusxasi) , nusxai dodu badod, sevgi guli , ( iroqi duppi nusxasi), xunobcha, to`xtang, bir ko`ray (nusxa nomlari) va b. 9. I sh l a b ch i q a r i sh u s u l I g a k o `ra n o m l a sh p r i n s i pi. Chevarlik mahsulotlari ishlanish usuli tikilish texnikasi jihatidan turli tipga bo`linib, shu asosda nomlanadi. Misolla: aylntiriq ( marg`ulon nusxa chust do`ppining ingichka suv aylatirib tikiladigan bir turi ), bigizi ( ilma bigizda tikiladigan jiyak va naqishi ilma bigizda tikilgan so`zana ), gulduzi ( zar tikiladigan buyumlarning tikish texnikasiga ko`ra turi ) , yo`rma ( yo`rma bigizda tikiladigan jiyak ), piltado`zi ( do`ppi turi), tepchima (gulsiz duhoba do`ppi ), sanama ( guli sanab tikiladigan iroqi do`ppi). 10. I sh l a b ch i q a r i sh j a r a y o n i g a k o`r a n o m l a sh. Bu prinsipda harakatning qanday qurol vositasida bajarilishi, qanday buyum ishlab chiqarilishi, ishlab chiqarilayotgan buyumning qismlarini tayyorlash; ishlab chiqarish prosissida paydo bo`lgan ko`rinish va harakat usullarini bir-biriga qiyoslash va bajarilgan ko`rinishga ko`ra nom beriladi. Misollar: dazmollash , tahtakachlash, chimdilash; so`zana tikish; kizaak tayyorlash jiyak o`rnatish, appilikatsiya qilish, qog`oz bo`yash; suv purkash oq bosish, pardozlash; hom qolib bosiriq qilish, pilta o`tkazish kabilar. 11. K i s h I v a j o y n o m l a r i ga n i s b a t a n n o m l a sh p r i n s i p i. Chevarlik leksikasida ayrim atamalar kishi otlari, laqab, taxallus va giyografi nomlar bilan bog`lab yaratiladi. Lingvistikada kishi otlariga nisbatan yaratilgan nomlar onomastik (grekcha; onomastike-atoqli otlar yig`idisi, nom berish san`ati ) nomlar, joy nomlari bilan bog`langan atamalari toponimik ( gr.

topos-joy va onuma-ot, nom) nomlar diyiladi. Tilda toponomastik ( toponimik va onomastik ) nomlarning paydo bo`lishi atoqli otlarning turdosh otlarga; turdosh otlatning atoqli otlrga o`tish hodisasi bilan bog`landi. Atoqli va turdosh otlarning o`zaro almashinuvi tilning tabiatiga ko`ra yuz beradigan doimiy hodisadir. 8 Chevarlik leksikasiga oid toponomastik nomlar kishi va joy otlarining narsa, predmet buyumlarga ko`chishidan hosil bo`ladi. Chust do`ppi - Chust shahriga oid do`ppi. Chunki Chust do`ppido`zligiga oid o`rganilgan materiallar, Chust shahri chust do`ppisining vatanidir, degan fikrga kelish imkoniyatini beradi. Primitiv qog`oz stanokda to`qiladigan arqoqli ensiz jiyakni cnevarlar sheroza, sherozi deyishadi. Fors – tojik tilida - gul tikilgan jiyak va rangli ipaklardan to`qilgan jiyak ma`nolarida qo`llaniladi. Sheroza chust do`ppisining jiyagi kabi bir vaqtda ham to`qiladi, ham buyumga o`rnatib boriladi. Sheroza to`n yoqasi, peshi, etagi va ko`ylak yoqalariga tutiladi Qarshida jiyakning bu turini chiroz deydilar. Samarqandda esa to,qima jiyakni ham sheroza - sherozi deb ataydilar. Iroqi choki mavjud adabiyotlarning ko`pchiligida, Iroqqa – joy nomiga bog`lanadi. Iroqi O`zbekistonning hamma shaharlarida tikiladi, lekin o`ziga xos badiiy uslubi shakllangan makoni Shahrizabz va Kitobdir. Iroqi o`zbeklarda emas, rus, ukrain, tatarlar, qirg`izlar, tojiklar boshqa xalqlar kashtachiligida keng tarqalgan chokdir. Bu chok xitoylar ,mo`g`ullarda ham rivojlangan. Iroqi chokining qaysi xalqda paydo bo`lgani ma`lum emas. Gilamchilik lesikasida ham nomlash prinsiplari mohiyati bilan chevarlik leksikasidan farq etmaydi. Gilamchilikda ham analogiya prinsipi asosiy ro`l o`ynaydi. Inson tana a`zolariga o`xshatib nomlash ( ko`z, qoshak, tirnoq); qushlar, hayvonlar va ularning a`zolatiga o`xshatib nomlash ( tovuq ko`zi, kuchuk izi, it taban, qo`chqor shoxi , ); osmon jismlariga o`hshatib nomlash ( oy, yulduz ); uy -ro`zg`or buyumlariga o`xshatib nomlash ( samovar, 8 T. T. Dadaxonova. Chevarlik leksikasida onomastik va toponimik nomlar. J. “O’TA” N 1. Toshkent, 1962.

taroq, qilich ); o`simliklar, gullarga o`xshatib nomlash ( shoxcha gul , g`uncha , ); shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, gilamchilik leksikasida nomlashning quyidagi ko`rinishlari mavjud: Materialiga ko`ra nomlash. Bunda buyumlarga sarf etilgan xom mahsulotlardan birining nomi qo`shilgan holda nom beriladi: paxta, olacha, jun olacha, jun sholcha, ip sholcha, pat gilam kabi. Ishlab chiqarish texnikasiga ko`ra nomlash: terma gilam, qoqma gilam ( termaning naqshini tushurishda o`rishlar sanab teriladi, qoqma gilamda orishlarga arqoq o`tkazilib qilich bilan qoqib-qoqib arqoq mustahkamlanib ketila beradi) . Vazifasiga ko`ra nomlash. Bunda to`quv dastgohi detallari, ishlab chiqarish detallari, ishlab chiqarish qurollari o`zining bajaradigan vazifasiga qarab nom oladi: sabov yoki savag`ich (savaydigan), odarg`i (gilam to`qishda ostki va ustki o`rishlarni almashtirib ag`darib turadigan asbob), ko`targi, o`rmak oyoq, do`kon kaltak. Ishlab chiqarish jarayoniga ko`ra nomlash. Kasb-hunar leksikasida ish jarayoniga ko`ra berilgan nomlar leksikaning katta bir qismini tashkil etadi. Bunda harakatning qanday qurol vositasida yuzaga kelishi, harakat hosilasi asosga olinadi: sabash// savash, jun titish, iyirish, chyratish, kalobalash//kalavalash, past chalish, chitish (chitim, ya`ni toladan tugun tugush) kabi. Etnik guruhlar va joyga nisbat berib nomlash. Bunda buyum turlari va naqshlarga etnik guruhlar - xalq, urug` va joyga asoslanib nom beriladi: qozoqi gilam, arabi gilam, turkman gilam, qizil oyoq gilam, qashqar gilam, vfskov gilam, nayman nusxa kabi. Kasb-hunarga oid soz-terminlarning leksik-semantik tabiatini ko`zdan kechirish shunday xulosaga olib keladiki, nomlar predmetlarning ishlatilishi, belgilari, materiali, ichlab chiqarich usullari, bajaradigan vazifasi, buyumning birinchi ishlangan o`rni , ishlab chiqaruvchi xalq va urug`lar, ishlab chiqaruvchi kishilar nomlari, naqshlarning o`xshashligiga ko`ra qiyoslash, tasviriy o`xshatish (analogiya), xayoliy o`xshatish (simvolika) asosida

maydonga keladi. Bu prinsip negizida esa, mohiyat e`tibori bilan, semantic usul bilan so`z yasashning turli ko`rinishlari yotadi. 2.2. Gilamchilik va chevarlik so`z-terminlarning lug`aviy-ma`noviy xususiyatlari Gilamchilik va chevarlik leksikasi tilimiz leksik tarkibining qadimiy qatlamlaridan bo`lib, til taraqqiyotining barcha bosqichlarini o`z boshidan kechirgan. U umumxajq tilining maxsus tarmog`i sifatida davr taqozosi bilan turli o`zgarishlarga uchragan. Ayrim atamalar eskirib, o`rniga umumxalq leksikasi negizida yangilari paydo bo`lgan. Ba`zi kasb-hunar terminlari o`z doirasidan chiqib, umumxalq tili leksikasida qo`llana boshlagan. Hatto bu tipdagi terminlar ko`chma ma`noga ega bo`lib xalq maqollari, frazeologik iboralari tarkibiga singib ketgan. Shuningdek, so`z-terminlarning qo`llanish tarixiga nazar tashlasak, boshqa tillar, ya`ni qarindosh va qo`shni tillar bilan munosabatda bo`lgani, ham ichki, ham tashqi faktorlar ta`siri natijasida ularning semantik tuzilishlarida turli o`zgarishlar yuz bergani, xullas, so`z- terminlaining o`zlariga xos leksik-semantik xususiyatlariga ega ekanligi seziladi. Faktlarga murojaat etamiz: O`zbek adabiy tilida va ayrim shevalarda “patli gilam” ma`nosida gilam termini qo`llaniladi. Gilam termini o`zbek adabiy tilida leksik norma sifatida qabul qilingan: Gilam aslida fors-tojikcha - “ palos “ sozidan olingan bo`lib bo`lib, hozirgi tojik adabiy tilida gilem “ ma`nosida qo`llanadi va o`zbek a adabiy tilidagi ma`nosining aksini bildiradi. Gilam termini ma`nisidagi xilma-xillik o`zbek tilining ikki tilli shevalari, shuningdek, qipchoq guruh shevalarida ham ko`zga tashlanadi. So`z ma`nosi va so`z qo`llashdagi xilma-xillikning sabablaridan biri hozirgi kunda qo`l bilan to`qiladigan patli gilam O`zbekistonning Xorazm, Camarqand, Buxoro viloyatlarining sanoqli

joylaridagina ishlab chiqariladi. Xiva, G`allaorol, Nurota, Ishtixon, Shofirkon kabi O`zbekistonning boshqa ko`pgina shahar va tumanlarida patsiz, taqir gilam - arabi to`qiladi. Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining ayrim tumanlarida gilam deganda patsiz, taqir gilam tushuniladi. Masalan, gilam so`zining Buxoro va G`ijduvonda gilem , Kitobda gilam, Shahrisabzda kilam//gilem, Kosonda gilem singari fonetik variantlari bor bo`lib, bular taqir gilam ma`nosini bildiradi. Shevalarda gilam termini o`zining haqiqiy ma`nosi asli forc nilidagi ma`nosini saqlagan. Ammo Samarqandning G`allaorol tumanida gilam so`zi xuddi o`zbek adabiy tilidagi kabi patli gilam ma`nosida qo`llanadi. So`zning semantik ctrukturasi va formasiga oid bunday xilma- xilliklar, qadimiy lug`atlar va yozma yodgorliklarda ham ko`zga tashlanadi. Jumladan, Mahmud koshg`ariynindg”Devoni”da gilam, palos so`zlari ma`nolarida butunlay boshqacha so`zlar yazim, kyvyz, kubzun kabi beriladi: jazim – gilam – kover (MK,I, 54 – 20), kiziz – kigiz, namat, kiviz – uyga, yerga solinadigan keng va enli palos ( MK , I, 347 -3 ), kuvuz yungdan to`qilgan, yerga solinadigan har qanday palos, gilam, sholcha, namat (MK, III, 178 – 19) kubsun - to`shak, gilam ((MK, I, 410 - 19) kabi beriladi. Gilam turkiy tillarda turli fonetik varianlarda. Qirg`z nilida kilim, turkman tilida kilim, qozoq tilida kilem//tukti kilem shakllarida qo`llanilib, goh “patli gilam”, goh “patsiz gilam” ma`nosini beradi. Qashqadaryoning j lovchi shevalarida, jumladan, Chiroqchi tumanida ham “patli gilam` ma`nosida qozoq tilidagi singari “tukli gilam” birikmasi qo`llanadi. Gilamchilikda ishlab chiqariladigan predmetlar orasida nomi tez-tez tilga olinadigan buyumlardan yana biri palos dir. Palos so`zining qadimgi lug`atlar , yozma yodgorliklardagi “jundan to`qilgan to`hlik material” yoki “past kiyim ma`nosi, “arzon kiyim” ma`nosi hozirgi o`zbek shevalari va o`zbek adabiy tilida yo`qolib ketgan. “O`zbek xalq shevalari lug`ati” va “Xorazm shevalari” asarlarida palos faqat sholcha deb izohlanadi. Ammo Xiva gilam to`quvchilari jun va paxta

tolasidan to`qiladigan gullik, taqir gilam, ya`ni arabi ni ham “palos” deb nomlaydilar. Shevalarda palosning to`qilishiga ko`ra nomlanadigan terma gilam, qoqma gilam , g`ojari gilam, besh kashta singari turlari mavjud. Terma gilam – naqshi o`rish iplarini sanab, terib turib arqoq o`tkazish orqali tushiriladigan sholcha. Bunday sholcha jun va paxta tolasi aralashtirib to`qiladi. Qoqma gilam - naqshi juda soda, o`rish iplari sanalmay, arqoq o`tkazila beradigan, qilich bilan qoqib-qoqib to`qiladigan yo`l-yo`l sholcha. G`ojari sholchaning yo`llariga mayda naqshlar solinib to`qiladigan bir turi. G`ojari nomi qoqma, terma kabi to`qish texnikasiga ko`ra paydo bo`lgan nomga u qadar o`xshamaydi. Chunki uning ma`nosi qoqma, terma so`zlarining ma`nosi kabi anglashilmaydi. G`ojarining ma`nosi balki Quyi Qashqadaryoning Kasbi tumanida yashovchi “kojar” urug`i nomi bilan aloqadordir. Besh kashta - yo`liga jun tolasidan naqsh tikilib, to`qiladigan sholcha. Palosning g`ojari va besh kashta turlari turkmanlarda ham to`qiladi. Turkman tilida kojari va besh keshde deb yuritiladi. O`zbek adabiy tilida palos tushunchasi o`z ichiga oladigan buyumlardan biri sholchadir. Sholcha – ip va jun tolasidan o`rmakda to`qiladigan oddiy palos sholcha<forscha shol “jun” so`zi bilan aloqadordir. “О`zbek klassik adabiyoti lug`ati”da sholcha sо`zining xuddi shu ma`nolari kо`rsatilgan (Shamsiyev, Ibrohimov 401;) “Attuhfa” lug`ati shol (pо`stak) deb izohlangan. “О`zbekcha-ruscha lug`ati”da bо`lsa, sholcha – “nebolshoy domotkanniy palas” deyilgan. Shevalarda sholchaning turli fonetik, leksik variantlari mavjud bо`lib, о`ziga xos semantik xususiyatlarga ham ega. Chunonchi, Surxondaryoda jun yoki paxta tolasidan о`rmakda tо`qiladigan dag`al mato – shol deyiladi. Surxondaryoning Angor rayonida о`rmak tо`qiladigan ip sholcha – shol/sholi, hatto gilem deb ham yuritiladi. Sholchani qora uy (о`tov)ning о`rtasidan boshlab о`choq atrofiga tо`shaladigan gulsiz kichik gilamcha deb izohlaydilar. Jarqо`rg`on rayonida о`rmakda tо`qiladigan yо`l-yо`l sholchani tokir gilam nomlashadi. Xuddi shu buyum Samarqandning Bulung`ur rayonida palos, Zomin, G`allaorol va

Ishtihonda sholcha yoxud olacha, Qashqadaryoning G`uzorida sholcha gilam, ola g`lam, Shahrisabz sholcha g`lem, Kosonda g`lem va shol g`lem, Chiroqchi sholcha deb yuritiladi. Qiziq fakt, Xorazm shevalarida olacha sо`zi jun yoki paxta solib tikilgan tо`shakni anglatadi. Toshkent atroflarida esa, olacha – oddiy yо`l-yо`l sholcha va beqasamga о`xshash naqsh tushirilib tо`qiladigan dag`al matodir. Olacha turkiy tillardan qozoq tilida alasha – jaydari mato; uyg`ur tilida alicha – palos, sholcha; qirg`iz tilida alacha – matoning bir turi; turkman tilida alacha – jaydari mato; о`zbek adabiy tilida olacha – jaydari mato bо`z ma`nolarida qо`llanadi. Palosning bunday turlari Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro viloiyati tumanlarida, Farg`ona vodiysining qipchoq va qirg`iz urug`larida, Toshkent viloyatining qurama urug`lari istiqomat qiladigan territoriyalarning barchasida qadimdan boshlab ishlab chiqarilgan. Arabi – jun va paxta tolasi aralashtirilib, gilam stanogida tо`qiladigan, naqshli, patsiz taqir gilam. Arab gilamlar ilgari kо`proq Qamashi, Qarshi va Denovda tо`qilgan. Rivoyatlarga qaraganda, arabi gilam tо`qish VIII–XIV asrlarda О`rta Osiyoga kо`chib kelgan yoxud Temur tomonidan asir olinib qilingan. Ular gilam tо`qish bilan О`rta Osiyoga kelishdan avval ham shug`ullanganlar. Arabi gilam, qiz gilam va bozor gilam deb ikki turga bо`lib nomlanadi. Qiz gilam – qizlar sepi uchun tо`qilib, u hech qachon bozorda sotilmaydi. Bozor gilam bо`lsa, faqat bozor uchun tо`qiladi. Tarixiy manbalarda kо`rsatilishicha, arabi gilam, ya`ni taqir gilamning turli xillar juda kо`p xalqlar orasida keng tarqalgan. Binobarin, arablar О`rta Osiyoga, shuningdek, О`zbekistonga kelguniga qadar ham har xil gilamlar tо`qilgan. Chunonchi XII asrga oid Xitoy manbalarida Naxshab (hozirgi Qarshi) aholisi shohi, atlas, sherst har xil gulli gilam tо`qiydi, deb xabar qilinadi. Ammo shunisi qiziqki, hozir Qashqadaryo viloyatida gilamchilik bilan, asosan, arab va turkman urug`lari shug`ullanadilar. Lekin ular uzoq vaqt yonma-yon bir tuproqda

$yashashlariga qaramay, gilam ishlab chiqarishda о`zlarining individual texnika va badiiy uslublarini saqlab qolganlar. Bunday faktlar О`rta Osiyoda gilam tо`qishning о`ziga xos traditsiyalari qadimdan mavjud ekanligini kо`rsatadi. Arabi yoki arabi gilam nomlanadigan patsiz gilam hozir О`zbekistonning Xiva, Hazorasp, Xonqa, Yangiariq, G`ijduvon, Chiroqchi, Koson, Qarshi, Qamashi, Shahrisabz, Kitob, G`uzor, Urgut, Nurota kabi shahar va viloyat gilamchilik kombinatlarida ishlab chiqariladi. Mahalliy aholi arabini arabi gilam, ba`zan gilam deb nomlaydi. Chunonchi: Buxoro, G`ijduvon, Nurota, Shahrisabz va Kitobda gilam termini taqir gilam, ya`ni arabi gilamning dialektal, leksik varianti vazifasini о`taydi. Shevalarda arabi gilamning arova// aravi, о`ravi gilam, arovi gilam, aravi, erobi kabi fonetik variantlari ham mavjud. Arabi termini qozoq tilida arabi kilem shaklida qо`llanadi. Ammo turkman tilida bu termin qо`llanmaydi. Arabi, arabi gilam sо`zlari anglatgan buyum turkman gilamchiligida ham ishlab chiqariladi va u yuqorida qayd etilganidek, “palas” deb nomlanadi. О`zbek gilamchilari uzunligi 25–30 sm, eni 18–20 smlik taqir gilam, sholchadan tikiladigan xaltachani tuzluq va tuz xalta deb yuritishadi. Tuzluq О`zbekistonning gilamchilik bilan shug`ullanadigan, ayniqsa, taqir gilam – palos, sholcha tо`qiladigan joylarining hammasida turli fonetik leksik variantlarda uchraydi. Oyna solinadigan xalta о`zbek tilida oyna xalta, turkman tilida oyna xalta va ayna gap deyiladi. Ilgari kiyim saqlash uchun turli razmer va turli formada patli va patsiz gilamdan qop tо`qilgan. Sandiq yoki chamadon shakliga yaqin bо`lgan bu qopni turkmanlar mafrach//maprach, Samarqand va uning tumanlarida yashovchilar napramach, Qashqadaryoliklar mafraj//maprash yoki qarchin; о`zbeklarning turkman urug`lari qarchin, Qoraqalpoqlar qarshin, Farg`ona qirg`izlari chovadon, Nurota о`zbeklari qarchin yoki napramach deydilar. Ma`no va shakldagi bunday umumiy va xususiy holatlarida tо`qiladigan buyum nomlarida, ularning qismlari nomlarida, naqsh nomlarida, hatto ishlab chiqarish qurollarida ham kо`zga tashlanadi. Chunonchi о`zbek tilida duk//urchuq;$

Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи

29.09.2019

0

246.5 KB

Похожие