O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi - Лингвистика - Дипломные работы

O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi

Загружено в:

14.12.2023

Скачано:

0

Размер:

79.560546875 KB

ZAKIROVA DILRABO XAYDAROVNA O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi FILOLOGIYA FANLARI bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi AVTOREFERATI 1

KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida o‘tgan asrning o‘rtalariga qadar nutqiy faoliyatning til tomonigagina asosiy diqqat qaratilgan. Tilning taraqqiyoti natijasida bir ilmiy paradigma o‘rniga ikkinchi paradigma keladi. Tilning funksiyalashuvini muloqot jarayoni bilan bog‘lab tadqiq etuvchi kommunikativ tilshunoslikning maydonga kelishi XX asr tilshunosligida yetakchi bo‘lgan sistem-struktur paradigmaning antropotsentrik paradigma bilan almashinuvi natijasidir. Tilshunoslikning hozirgi taraqqiyot bosqichida til unsurlariga antropotsentrik nuqtayi nazardan qarash va ularga “til va uning sohibi” munosabatdorligi asosida baho berish ustuvorlik qilmoqda. Buning natijasida inson kognitiv faoliyati va in’ikos shaklini yoritishga qaratilgan borliq-til-ong munosabatlarini aks ettiruvchi kognitiv tilshunoslik hamda ushbu jarayonlarni ijtimoiy, psixologik, milliy-madaniy, mental va aksiologik belgilar uyg‘unligida tadqiq etishga qaratilgan kommunikativ lingvistika rivojlandi. Dunyo tilshunosligida nutqiy janrlar nazariyasi tobora ommaviylashib borayotgan o‘ziga xos ilmiy yo‘nalish bo‘lib, bu nazariyaning markaziy masalasi til tizimida nutqiy janrlarning differensial belgilarini aniqlashdir. Hozirgi globallashuv sharoitida kommunikatsiya va madaniyatlararo muloqotning tezlashuvi, yaqinlashuvi nutqiy janrlarni o‘rganishga e’tiborning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekistonda nutqiy janrlar masalasida o‘zbek badiiy adabiyoti va o‘zbek tilshunosligida maxsus tadqiqotlar 1 olib borilgan bo‘lsa, endilikda o‘zbek tilini nutqiy janrlar nazariyasi asosida boshqa tillarga qiyoslab o‘rganishga alohida 1 Эшбаева Ф. Ўзбек халқ қарғишларининг жанр хусусиятлари ва бадиияти. Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. – Тошкент, 2008. – 26 б.; Суванқулов Б. Ўзбек халқ латифаларининг жанр хусусиятлари ва бадиияти. Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2008. – 128 б.; Айходжаева Ш. Мақом тароналари (жанр хусусиятлари, ижро анъаналари). Санъат. фан. номз. дисс. – Тошкент, 2007. – 150 б.; Қўчқоров Н. Ўзбек халқ олқишларининг жанр хусусиятлари ва бадиияти. Филол. фан. номз. ... дисс. – Самарқанд, 1994. – 128 б.; Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи. Филол. фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 314 б.; Чиниқулов Н. Пешлавҳаларнинг лисоний хусусиятлари. Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2007. – 133 б.; Сулаймонов М. Ўзбек тилидаги дастхатларнинг социолингвистик тадқиқи. Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 126 б.; Жўраева Б. Мақолларнинг лисоний мавқеи ва маъновий-услубий қўлланилиши. Филол. фан. номз. ... дисс. – Бухоро, 2002. – 136 б. 2

e’tibor berila boshladi 2 . Nutqiy janrlarni qiyosiy o‘rganish qiyoslanayotgan tillarning differensial belgilarini aniqlashga yordam beradi. Shu sababdan, o‘zbek tilining o‘ziga xos milliy xususiyatlarini namoyon etuvchi qarg‘ish nutqiy janrini rus tiliga qiyoslash asosida o‘rganish tadqiqot mavzusining dolzarbligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Dissertatsiya tadqiqoti respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining I. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari” ustuvor yo‘nalishi doirasida bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tilshunoslikka doir ilmiy adabiyotlarda qarg‘ishni nutqiy janr sifatida tadqiq etish 3 , ayniqsa, lingvistikada maxsus stereotip shaklidagi nutqiy janr 4 , performativ matn 5 sifatida o‘rganish lozimligi alohida ta’kidlangan va qarg‘ish nutqiy janri turli tizimli tillar, asosan, rus, kavkaz tillari doirasida o‘rganilib, uning sotsiolingvistik, lingvomadaniy, funksional-pragmatik xususiyatlarini yoritishga e’tibor qaratilgan. Rus olimlari Y.Y.Samoylova shimoliy rus tilidagi qarg‘ishlarni, O.Abramenko rus lo‘lilari 2 Хасанова Ф.Х. Инглиз ва ўзбек тилларида қасамёд нутқий жанрининг қиёсий-типологик тадқиқи. Фил.фан.б.фал.доктори (PhD) диссертацияси. – Тошкент, 2019. – 132 б. 3 Кибрик А.А. Модус, жанр, и другие параметры классификации дискурсов // Вопросы языкознания.№2.– Москва , 1999. 11 с . 4 Kuiper К . Formulaic Genres. – Palgrave Macmillan UK, 2009. – 223 p. 5 Шейгал Е.И. Инаугурационное обращение как жанр политического дискурса // Жанр речи.№3. – Саратов, 2002. 205-214 с. 3

nutqidagi qarg‘ishlar va qasamyodlarni, N.G.Radjapova dargin tilidagi tilak va qarg‘ishlarning struktur-grammatik va semantik xususiyatlarini 6 o‘rgangan. M.N.Panchexina va Y.S.Filippova qarg‘ishlarni badiiy matnda destruktiv kommunikatsiya modeli sifatida o‘rgangan bo‘lsa, N.A.Trofimova nutqiy aktlarni influktiv va invektiv turlarga ajratib, ularni semantik, pragmatik, grammatik tahlil qilgan; L.V.Balashova nutq janrlarini semantik va konseptual aspektda rus tili idiomatekasida o‘rgangan, L.X.Dzasejeva kabardin tilida ayollar nutqiga oid qarg‘ishlarning til xususiyatlarini tahlil qilgan 7 . Ushbu mualliflarning tadqiqotlarida qarg‘ish nutqiy janri, asosan, lingvomadaniy, semantik, funksional-pragmatik aspektlarda tekshirilgan, lekin rus va o‘zbek tillaridagi qarg‘ish nutqiy janrini qiyoslash asosida o‘rganilmagan. Ayniqsa, qarg‘ishlarning til xususiyatlari va so‘zlashuv uslubiga xos xususiyatlari ushbu nutqiy janr doirasida jamlanib, qiyosiy-tipologik tadqiq etilmagan. Mavjud manbalarda qarg‘ish nutqiy janrini rus va o‘zbek tillarida qiyoslab o‘rganishga bag‘ishlangan lingvistik tadqiqotlarning mavjud emasligi mazkur ishning yangi tadqiqot ekanligini ko‘rsatadi. Dissertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya Qo‘qon davlat pedagogika instituti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining “Rus tili va adabiyotini qiyosiy-tipologik o‘rganishda innovatsion ta’limni amalga oshirish muammolari va yechimlari” mavzusi bilan bog‘liq ravishda bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi: o‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ishlarning janr shakllari mavzu guruhlari, ularning matniy tuzilishidagi milliy xususiyatlarni aniqlash va qiyoslashdan iborat. 6 Самойлова Е.Е. Прагматика, семантика и структура севернорусских проклятий, www/rathenia/ru/folklore/samoylova; Абраменько О. Клятвы и проклятия в речевой практике русских цыган // Архив Петербургской русистики. К 60-летию Павла Анатольевича Клубкова. Интернет ресурс: http: // ruthenia.ru/apr/texts/klubkov60/abramenko.html Дата обращения: 13.12.2018; Раджапова Н.Г. Структурносемантический анализ благожеланий и проклятий даргинсого языка. Дисс.кан.фил.наук. – Мхачкала, 2012. – 170 с. 7 Панчехина М.Н., Филиппова Е.С. Речевой жанр “проклятие” как модель деструктивной коммуникации в художественном тексте. Конференция “Ломоносов 2021”. –М., 2021. – С.1-2; Трофимова Н.А. Экспрессивные речевые акты. – Сакт-Петербург, 2008. – 376 с.; Балашова Л.В. Речевые жанры в русской идиоматеке.-М., 2017. – 837 с.; Дзасежева Л.Х. Женские проклятия в кабардинском языке// Межкультурная конференция: теория и практика обучения. – Нальчик, 2005. –С.312-315. 4

Tadqiqotning vazifalari: qarg‘ishlarning lingvomadaniy, sotsiologik va psixologik xususiyatlarini ochib berish; turli lingvomadaniy muhitlarda qarg‘ishlar tasnifi bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish; qarg‘ishlarning leksik-semantik, sintaktik va funksional strukturasini tizimli, tipologik tahlil qilish; turli tizimli tillarning antiqarg‘ishlarida mazmun va shakl nomutonosibligi, ularning tuzilish jihatdan turlarini o‘rganish. Tadqiqotning obyekti sifatida hozirgi (sinxron) o‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ish matnlari tanlangan. Tadqiqotning predmeti ni o‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ish matnlarining shakliy-kompozitsion tuzilishi va milliy-madaniy xususiyatlari tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda tavsiflash, tasniflash, qiyosiy-tipologik, sotsiolingvistik, kontrastiv hamda komponent tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : о ‘zbek va rus till а rid а gi q а rg‘ish m а tnl а rining janr shakllari, mavzu guruhlari, ularning matniy tuzilishidagi milliy xususiyatlari aniqlanib, funksional-pragmatik, semantik-sintaktik aspektlari ochib berilgan; o‘zbek va rus tillaridagi q а rg‘ishl а rning shakliy struktur а si, til xususiyatlari va semantik-sintaktik xususiyatlari aniqlanib, ularning so‘zlashuv tipidagi nutqiy aktlarga tegishli ekanligi dalillangan; turli lingvomadaniy muhitdagi qarg‘ishlarning tasnifi bilan bog`liq muammolar o`rganilib, tasnif mezonlari belgilangan holda, qarg‘ishlar semantik, sintaktik-struktur jihatdan tasnif etilgan; о ʻzbek tili antiqarg‘ishlarida (“ yer yutmagur “, “ qurib ketmagur “ , “ baraka topgur “ , “ uying bug‘doyga to‘lgur “ kabi) mazmun va shakl nomutanosibligi, ularning tuzilish jihatdan sodda va murakkab turlari aniqlangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: 5

o‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy-tipologik tadqiqi orqali chiqarilgan xulosalar nutqiy janrlar masalasida muhim ilmiy-nazariy ma’lumotlar berishi, nutqiy janrlar nazariyasi, qiyosiy tipologiya, matn tilshunosligi, diskursiv tilshunoslik va lingvomadaniyatshunoslik kabi fanlar bo‘yicha yaratiladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan; qarg‘ish nutqiy janri tiplarini qiyoslash masalasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish maqsadida qarg‘ish nutqiy janri tiplariga yo‘naltirilgan yangi atamalar: antiqarg‘ish (qarg‘ishning teskari ma’noda qo‘llanishi), optativ konstruksiya (qarg‘ishlarning an’anaviy shakli), kompetitiv (raqobatli munosabat), konvivial (qiyosiy), kollaborativ (muloqotning umumiy maqsadga qaratilgani) 8 , konfliktiv kabilar kiritilgan; dissertatsiyada tadqiq qilingan materiallar nutqiy janrlar lug‘atini tayyorlash hamda nutqiy janrlarni tarjima qilish muammolarini hal qilishda asosiy manbalardan biri bo‘lib xizmat qilishi asoslangan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi dissertatsiyada foydalanilgan nazariy ma’lumotlarning ishonchli manbalardan olinganligi, tanlangan manbalarning tadqiqot predmetiga muvofiqligi, qo‘yilgan masalalarning aniqligi, qo‘llanilgan yondashuv usullari, keltirilgan tahlil, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy etilganligi, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, o‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ish nutqiy janri qiyosiy tadqiq etilgan bo‘lib, bu ish nutqiy janrlar nazariyasi, qiyosiy tipologiya, matn tilshunosligi, diskursiv tilshunoslik va lingvomadaniyatshunoslik bilan bog‘liq ilmiy-nazariy qarashlarni to‘ldiradi va kengaytiradi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, undagi ilmiy xulosalar va nazariy umumlashmalardan oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlarida matn tilshunosligi, diskursiv tilshunoslik, kontrastiv lingvistika, 8 Викисловарь. https :// ru . m . wiktionary . org wiki 6

lingvomadaniyatshunoslik kabi fanlarni o‘qitish, maxsus kurs va seminarlar tashkil etish, darslik va qo‘llanmalar, ikki tilli lug‘atlar yaratishda foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining chog‘ishtirma tadqiqi yuzasidan olingan ilmiy natijalar va amaliy takliflar asosida: o‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ish nutqiy janri yuzasidan berilgan ilmiy va nazariy xulosalaridan O‘zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti Qoraqalpog‘iston filiali tomonidan olib borilgan XT-F2-011 “Qoraqalpoq tilini o‘qitishni takomillashtirishning nazariy –uslubiy asoslarini kompleks tadqiq etish va konsepsiyasini ishlab chiqish” mavzusidagi va “Hozirgi qoraqalpoq tilida funksional so‘z yasalishi” mavzusidagi fundamental loyihani amalga oshirish jarayonida foydalanildi. Ilmiy tadqiqot materiallari til va nutq birliklarining milliymadaniy xususiyatlarini ochib berish, shakliy-mazmuniy tuzilishidagi o‘ziga xosliklarini aniqlash bo‘yicha ma’lumotlar berishda asos bo‘lgan; qarg‘ish nutqiy janrining lingvistik vositalariga oid ikki tildagi materiallardan olingan natijalardan O‘zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti Qoraqalpog‘iston filiali tomonidan olib borilgan F32016-0908165532-raqamli “Qoraqalpoq tilining yangi alfavit va imlo qoidalariga muvofiq ona tili va adabiyotini rivojlantirish metodikasi mavzusidagi fundamental loyihani bajarishda foydalanildi. Bu esa rus va o‘zbek xalqlari madaniyati, tili va an’analariga oid umumiy va xususiy nutqiy vaziyatlarni oydinlashtirishga, tarjima jarayonidagi leksik-semantik, leksik-stilistik, kompozitsion, uslubiy va lingvomadaniy xususiyatlarga oid muammolarni aniqlashga xizmat qilgan; O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining “O‘zbekiston teleradiokanali” DM “Madaniy-ma’rifiy va badiiy eshittirishlar” muharririyatining “Ta’lim va taraqqiyot”, “Millat va ma’naviyat”, “Til-millat kuzgusi” eshittirishlarida (2021- 2022-yillar davomida) dissertatsiya materiallaridan foydalanilgan (O‘zbekiston teleradiokompaniyasining 2022-yil 26-oktabrdagi 0i36-1791-son ma’lumotnomasi). Natijada qarg‘ishlarning kommunikatsiya jarayonida tutgan o‘rni, rus va o‘zbek tillarida qarg‘ishlarning ahamiyati, qarg‘ish nutqiy janrining 7

milliy-madaniy xususiyatlarini o‘rganish haqidagi olingan xulosalardan foydalanildi. Natija va materiallar efirga uzatilgan eshittirishlarni tayyorlashda hamda ularning mazmun-mohiyatini boyitishda manba bo‘lib xizmat qilgan; qarg‘ish nutqiy janrining mavzuiy tasniflanishi, ikki tilga oid qarg‘ish matnlarida milliy va farqli xususiyatlarning aks etishi, qarg‘ish nutqiy janrining leksik- semantik xususiyatlari kabi ilmiy-nazariy xulosalar Qo‘qon davlat pedagogika instituti qoshidagi S-ECAGD-18-CA-0067(PO20002335) “FY2018 English Access Microscholarship Program” nomli Amerika Qo‘shma Shtatlari ta’lim va madaniy ishlar byurosi bilan hamkorlikdagi amaliy loyihasida ilgari surilgan taklif va tavsiyalar, madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan nazariy va amaliy ishlarni samarali tashkil etishda foydalanilgan (Qo‘qon davlat pedagogika institutining 2022-yil 24-okyabrdagi 290-son ma’lumotnomasi). Natijada o‘zbek tilidagi qarg‘ish so‘zlarga beriladigan leksikografik izohlar mukammallashgan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro va 2 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanida muhokamadan o‘tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 18 ta ilmiy ish, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish uchun tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 3 ta maqola, ulardan 2 tasi respublika va 1 tasi xorijiy jurnalda nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiya hajmi 137 sahifadan tashkil topgan. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida mavzuning dolzarbligi va zarurati, muammoning o‘rganilganlik darajasi, tadqiqotning maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, usullari aniqlangan, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ishonchliligi, amaliyotga joriy qilinganligi, aprobatsiyasi, ishning tuzilishi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. 8

Dissertatsiyaning birinchi bobi “ Nutqiy janrlar lingvistik tadqiqot obyekti sifatida” deb nomlangan bo‘lib, unda tilshunoslikda mavjud nutqiy janrlar konsepsiyasi, nutqiy janrlar tipologiyasi muammolari va nutqiy mexanizmi haqida so‘z yuritiladi. Bobning birinchi fasli “Nutqiy janrlar: genristika va janristika” deb nomlangan. Nutqiy janrlar nazariyasida rus janrshunosligi ilmiy maktabining vakillari M.M.Baxtin va A.Vejbitskayaning o‘ziga xos o‘rni bor. M.M.Baxtin faqat adabiyotshunoslikdagina amalda bo‘lgan janr tushunchasini tilshunoslikka ham tatbiq qildi va nutqiy janr tushunchasini olib kirdi. Uning fikricha, nutqiy janrlar so‘zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kiriladi. U ona tili kabi oldingi avloddan meros bo‘lib o‘tadi 9 . V.V.Dementyev nutqiy janr yuzasidan qilingan ishlarni o‘rganib, umumlashtirib, bu tadqiqotlarda uchta asosiy konsepsiyani farqlaydi: 1) klassik (Aristotelning falsafiy qarashlari); 2) nutqshunoslik (kollokvializm); 3) janrshunoslik (Baxtinning qarashlari) 10 . M.M.Baxtin izdoshlari bo‘lgan rus tilshunoslari nutqiy janrlarga oid tadqiqotlarini ikki asosiy yo‘nalishda bajargan 10 . Ularda semantika- sintaktikapragmatika semiotik paradigma elementlariga tayanib tadqiq qilingan. Ko‘rinadiki, birinchi (semantika-sintaktika) yo‘nalishida tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lsa, ikkinchi (sintaktika-pragmatika) yo‘nalishida nutqiy janrlar o‘rganilgan. Semantika sintaktikaga tayanib ish ko‘rsa, sintaktikadan pragmatikaga o‘tiladi. Shu sababdan, V.V.Dementyev ushbu yo‘nalishlarni genristika va janristika deb nomlaydi va ularning o‘rganish obyektini ham ko‘rsatib o‘tadi. Demak, nutq janrlarining lingvistik nazariyasi, asosan, semantika va sintaksemani, pragmatik nazariya esa o‘z navbatida semantika va pragmatikani o‘rganadi. 9 Бахтин М.М. Проблема речевых жанров. Литературно-критические статьи. – Москва, 1986. – С.428- 472. 10 Дементьев В.В.Жанры речи и дискурс: Местожанроведческих исследований в парадигме дискурс анализа. Вестник РУДН. №3. Серия: Лингвистика. – Москва, 2016. – С.103-121. 10 Дементьев В.В.Кўрсатилган асар; Воробьева Н.В. О понятии “жанр” в современной лингвистике. Вестник МГЛУ. Выпуск 17 (677). – Москва, 2013. С.126-135. 9

Birinchi bobning ikkinchi fasli “ Nutqiy janrlar tipologiyasi muammolari” deb nomlanib, unda nutqiy janrlar tasnifi, nutqiy janrlar tiplarini ajratishi, nutqiy janr va u bilan chegaradosh bo‘lgan genetik jihatdan yaqin hodisalar nutqiy janr nazariyasining dolzarb masalalaridan hisoblanishi, nutqiy janrlar tasnifi esa zamonaviy nutqiy janrlar nazariyasining eng diskussiyali va murakkab yo‘nalishlaridan biri ekanligi dalillangan. Hozirgacha nutqiy janrlar ro‘yxatini hisobga olmaganda nutqiy janrlarning umum tomonidan qabul qilingan yagona tipologiyasi mavjud emasligi, lekin tipologik tadqiqotlarning boy va foydali tajribasi lingvistika uchun juda muhim ahamiyatga egaligi aytib o‘tilgan. Hozirga qadar nutqiy janrlarning 250 ga yaqin tiplari aniqlangan bo‘lishiga qaramay, nutqiy janrlar tasnifi masalasi dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda 11 . Nutqiy janrlar tasnifi masalasida uch va undan ortiq tipdagi tasniflar kuzatiladi. Tasniflashda birlamchi (oddiy) va ikkilamchi (murakkab) 12 , ritorik va ritorik bo‘lmagan 13 , konvensional va konvensional bo‘lmagan 14 , fatik va informativ janrlar 15 kabilarni kiritish mumkin. M.M.Baxtin ta’rifiga ko‘ra, nutqiy janrlar – bu “jumlalarning nisbiy barqaror mavzulashgan, kompozitsion va stilistik tipidir” 16 , repertuarlaridan amalda ulardan foydalanishimiz, lekin nazariy jihatdan ularning mavjudligi haqida hamma narsani bila olmasligimiz bilan 18 , V.V.Dementyev ham nutqiy janrlarni tasniflashning adekvat asoslari yo‘qligi bilan 19 izohlaydi. Umuman, til tizimida nutqiy janrlarning universal va milliy tiplari mavjud bo‘lib, ularni to‘plash va o‘rganish bugungi kundagi dolzarb masalalardandir. Bu masala nutqiy janrlarning universal va milliy ensiklopediyasini yaratishda ham muhim omil sanaladi. Birinchi bobning uchinchi fasli “Nutqiy janr nutqiy mexanizm sifatida” deb nomlanadi. Unda til sistemasining nutqiy kommunikatsiya bilan bog‘lanishi, 11 Дементьев В.В. Теория речевых жанров (Коммуникативные стратегии культуры). – М.: Знак, 2010. – С. 155. 12 Дементьев В.В. Кўрсатилган асар.– Б. 158. 13 Дементьев В.В. Кўрсатилган асар. – Б. 161. 14 Дементьев В.В. Кўрсатилган асар. – Б. 161. 15 Дементьев В.В. Кўрсатилган асар. – Б. 160. 16 Бахтин М.М. Проблема речевых жанров. Литературно-критические статьи. – Москва, 1986. – С.165. 18 Бахтин M.M. Ўша асар. – M., 1996. – С. 428-472. 19 Дементьев В.В. Ўша асар. – Б. 163 10

nutq – tilning jonliligi, hayotiyligi, mazmuniyligini ta’minlovchi asosiy vosita ekanligi haqida fikr yuritiladi. Nutqiy muloqot so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida kommunikatsiyani ta’minlaydi va nutqiy faoliyatning markazini tashkil qiladi. Demak, nutqiy faoliyatda uch elementni ajratamiz: so‘zlovchi, tinglovchi, nutqiy muloqot. Ma’lum nutqiy faoliyatni amalga oshirishda so‘zlovchining fikri tinglovchiga muayyan nutqiy janr qolipida yetkaziladi. Shunga ko‘ra, nutqiy janr til va nutq sistemasida o‘ziga xos nutqiy mexanizm sifatida namoyon bo‘lib, til tizimida ifodalanuvchi nutqiy kommunikatsiyaning har qanday tipida bu mexanizm ishtirok etadi. Yanada aniqrog‘i, nutqiy janr kommunikatsiya jarayonida so‘zlovchining tinglovchiga uzatayotgan xabari maqsadini aniqlashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, o‘zbek tilida qarg‘ish nutqiy janrining o‘ziga xos qoliplaridan biri buyruq-istak maylidagi fe’lning -sin affiksini olib kelgan shakli hisoblanadi. Umumxalq nutqida ko‘p hollarda qo‘llanishda bo‘lgan: “ Xudoyo yeganlaring teshib chiqsin!”, “Qo‘ling uzilsin!”, “Tiling kesilsin,seni!”, “Ko‘zing oqib tushsin!”. Rus tilidagi qarg‘ish nutqiy janri чтоб тебя qolipi bilan boshlanadi: “ Чтоб тебя черти забрали !”, “ Чтоб , плача и рыдая , жизнь прошла у тебя !”,“ Чтоб руки отсохли !”, “ Чтоб ты c дох !”, “ Чтоб чёрт тебя побрал !” shular jumlasidan. Birinchi bobning to'rtinchi fasli “ Qarg‘ish konvensional muomala sifatida” deb nomlanadi. Unda “Qarg‘ish” nutqiy janri, so‘zlar formulasidan tashkil topgan sistema ekanligi, ushbu so‘z formulalari pragmatik mazmundagi matnlarni tuzish uchun namuna sifatida ishlatilishi va ular funksional planda paremik performativlarga kirishi dalillangan. Qarg‘ishlarning umumiy funksional yo‘nalishi so‘zlar orqali inson ruhiyatida aks etadigan qandaydir falokatni ifodalashdir. Ularda sog‘liqqa, baxtga, ish yurishmasligiga, omad yo‘lini to‘sishga tahdid singdiriladi. Qarg‘ish etimologik so‘zi ko‘p tillarda qasam so‘zi bilan qarindoshlik belgisiga ega. Qadimgi yunon tilida bir so‘z qarg‘ishni ham ibodatni ham bildirgan. Lotin tilida qarg‘ish so‘zi qo‘rqish va dahshatli so‘zlari orqali berilgan. 11

Agar D.L.Ostin bergan tasnifga asoslansak, qarg‘ishlar formulasi bexabitiv turga kiradi, ular o‘zlariga insonlarning taqdiriga, xatti-harakatiga ta’sirini, ularning oldingi yoki kelajakdagi faoliyatiga o‘rnatilgan yovuzlikni kiritadi. Anna Vejbitskaya ta’kidlaganiday, Ostin qarg‘ish va duolarni tilakning turlari sifatida qaraydi, ulardagi magik va diniy dunyoqarashni esa rad etadi: “Bir tomondan qarg‘ish bilan duo orasidagi farq, ikkinchi tomondan tilak o‘rtasidagi farq shundaki, birinchisida talaffuz qilinayotgan so‘zning qudratiga, ikkinchi holatda kuchsizligiga tayanadi 17 ”. Qarg‘ishlar bilan bog‘liq syujet va motivlar jahon adabiyoti va folklorida keng tarqalgan. Demak, nutqiy janrlar ma’lum vaziyat va maqsadga moslab muloqot jarayonida u yoki bu jumlalarni tanlab ishlatilishi natijasida yuzaga keladi. Qanday jumlalarning ishlatilishi, albatta, vaziyat va maqsad bilan bog‘liq. Ushbu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin: TIL NUTQ vaziyat 1... NUTQI Y JANR 1-rasm Demak, nutqning reallashuvidan avval til birliklari ajratiladi, ma’lum vaziyatga va maqsadga moslab yaxlit jumlalar tanlanadi, nutqda tayyor qolip variantlarida namoyon bo‘ladi. Ana shu jarayonda qatnashadigan til va nutq tizimiga tegishli barcha elementlar bilan bog‘liq tarzda o‘rganiladi Dissertatsiyaning “Qarg‘ishlarning lingvomadaniy xususiyatlari” nomli ikkinchi bobida tilshunoslikda lingvomadaniy birliklar termini ostida birlashgan 17 Вежбицкая А. Речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике: Вып. 16. Лингвистическая прагматика. – М., 1985. С.251-275. 12 maqsad 1...

ramz, mifologema, etalon, metafora, iboralar, turg‘un o‘xshatishlar, paremiologik birliklar, lakunalar, stereotiplar, pretsedent birliklar, nutqiy etiketlar eng asosiy lingvomadaniy birliklar misolida yoritib berilgan. Bobning birinchi fasli “ Qarg‘ish janri lingvomadaniy birlik sifatida ” deb nomlanadi. Kognitiv tilshunoslikda eng faol qo‘llanuvchi va turli ta’riflarga ega bo‘lgan termin konsept hisoblanadi. Jumladan, N.Y.Shvedova konsept bu – tushuncha ekanligi, bu tushuncha ortida esa ijtimoiy yoki subyektiv tarzda anglanuvchi, inson hayotining muhim moddiy, aqliy, ruhiy tomonini aks ettiruvchi, o‘z tarixiy ildizlariga ega bo‘lgan, xalqning umumiy tajribasini aks ettiradigan mazmun turishini qayd etadi 18 . Konsept termini borasidagi fikrlar o‘zbek tilshunoslari N.Mahmudov, Sh.Safarov hamda A.E.Mamatov tomonidan batafsil izohlangan 19 . Konsept ko‘p qirrali va ko‘p qatlamli mental tuzilmadir. Shuningdek, konsept bir vaqtning o‘zida psixologik, kognitiv-semantik va lingvokulturologik jihatlarni namoyon etadi. Har bir xalq mentalitetida konkret konsept har xil mazmunga ega bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra, olamning lisoniy manzarasi milliy o‘ziga xos sifatlarga ega bo‘ladi. Konseptning milliy o‘ziga xos sifatlari ma’lum xalqning borliq haqidagi bilim tajribasi va baholovchi faoliyatiga asoslanadi. Qarg‘ish bilan bog‘liq bir nechta konseptlarni ko‘rib chiqsak. “Yer” ( земля ) konsepti. “Yer” so‘zi bilan ko‘pgina qarg‘ishlar, frazeologizmlar, maqollar va boshqa birliklar mavjud. Bular xalq madaniyatining qimmatli boyligidir. Yer konseptual tushuncha sifatida insonning mavjudligini aniqlab beradi. Shunga ko‘ra, yerdagi mavjud hamma narsa – bu hayot. Yer ostidagi hamma narsa bu hayot emas, bu o‘lim, bu jahannamdir. Yer konsepti asosida shakllangan qarg‘ishlar aynan ana shu tushunchaga bog‘liq. Masalan: 18 Шведова Н.Ю. Русский язык.Избранные работы. – М.: Языки славянской культуры, 2005. – С. 603 19 Қаранг: Маҳмудов Н. Тилнинг мукаммал тадқиқи йўлларини излаб // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 29012. – № 5. Б. 3-16; Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006 – Б.91; Маматов А.Э. Тилга когнитив ёндашувнинг моҳияти нимада? / Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари (проф. А.Нурмонов таваллудининг 70 йиллигига бағишлаб ўтказилаётган илмий-амалий анжуман материаллари. – Андижон, 2012. – Б. 212-220. 13

- Hoy, yer yutgur, yo‘qol! Nari ket-e! Pishirib qo‘yibdimi senga ro‘paramda? Bor ket! - Kechasi bilan uxlamadik, yer yutgur. Iloyo yer yutsin seni qiz bola bo‘lmay. Qayerlarda sang‘ib yuribsan. (Xazonrezgi. Ozorimsan muhabbat) Keltirilgan misollar da “yer yutgur” qarg‘ishi ishlatilgan. Bu qarg‘ish ayollarga xos, unda hoy, iloyo kabi so‘zlarni ishlatish ham faqat ayollar nutqida bo‘ladi. Yer konseptiga quyidagi misollardagi qarg‘ishlar ham kiradi: – Birovning oilasini buzib tuqqan haromingni ko‘rsatib, maqtanmay qo‘ya qol! Iloyo itvachchangni qabr yutsin! (Xazonrezgi. Qasd) Bu misoldagi “ lahadda chirisin ”, “ qabr yutsin ” qarg‘ishi ham yer konseptiga assotsiativ bog‘lanadi. Rus tilida ham yer konseptiga kiruvchi quyidagi qarg‘ishlar bor: “ Чтоб землю сгорбили над тобой ”, “ Чтоб земля поглотила тебя ”, “ Чтоб весь твой род исчез с лица земли ” kabi. O‘zbek tilida lahad so‘zining o‘rniga rus tilida землю сгорбили над тобой qarg‘ishi ishlatilyapti, ya’ni qabrga ko‘milgandan keyin tuproqni to‘plab, do‘nglik hosil qilinishi nazarda tutilyapti. “Nur-zulmat” ( Тьма - свет ) konsepti. Antonimik konsept bo‘lgan “nur” (svet) va “zulmat” ( тьма ) reprezentatsiyalarga bog‘liqlik jihatidan struktur-semantik tuzilishi turlichadir. Ularning o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri murakkab, ko‘p aspektli hodisa bo‘lib, ko‘p ilmiy tadqiqotlarda qiziqish uyg‘otadi. Bu konseptlar tabiiy hodisalar sifatida insonlar tomonidan anglash jarayonida, emotsional hamda ma’rifiy-estetik baholashda, olamning lisoniy real va xayoliy manzarasini yaratishda ko‘p ishlatiladi. Zulm а t k о nsepti bu о ‘lim, h а y о tning y а kuni tushunch а l а rini bildir а di. Q а rg‘ishl а rd а zulm а t k о nsepti а yn а n а n а shu m а ’n о d а q о ‘ll а n а di: “H а y о tingni zulm а t q о pl а sin, y о rug‘lik k о ‘rm а gin, il о yim!”, “Uying q о r о ng‘u g о ‘rd а b о ‘lsin!” k а bi. Rus tilidа: “Чтоб тебя охватила темнота!”, “Чтоб тебя положили в темную могилу!” Nur k о nsepti “H а y о ting nurl а rg а t о ‘lsin”, “Y о ‘ling nurli b о ‘lsin”, “K о ‘zimning nuri”, “Yuzl а ri nurli” k а bi о lqishl а r, til а kl а rd а ishl а til а di. Rus tilidа: 14

“Пусть радость и свет поселятся в твоем доме навсегда!”, “Чтобы прожил светлую жизнь!”, “Чтоб в следующий раз нашел светлым и здоровым!” “Qismat” ( судьба ) konsepti. Qismat tushunchasi o‘zbek tiliga islom dini bilan birga kirib kelgan. Olamning lisoniy manzarasida qismat konseptini milliy madaniyatning eng muhim, ajralmas komponenti sifatida qabul qilamiz. Bu esa dunyoni qabul qilishda tilning ta’sirini tushunishni osonlashtiradi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida qismat ko‘proq salbiy holatda ishlatilsa, rus tilida bu ijobiy holat sifatida ham qo‘llanadi: “Qismating shu ekan, bolam!”, “Taqdirdan qochib bo‘lmaydi”, “ Чтобы судьба хорошая оказалась у тебя !”, “ Чтобы судьба не покинула тебя !” va sh.k. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizday tavsifiy xarakterdagi matnlarda konsept matn yaratuvchanlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Demak, dunyoni idrok etish va konseptuallashtirishning universal va ayni vaqtda milliy xoslangan usullari yig‘indisi olamning lisoniy manzarasini ko‘rsatadi. Bobning ikkinchi faslida “Qarg‘ishlarning sotsiologik xususiyatlari” masalasi yoritilgan. Diskursda sotsial faktorlar muhim ahamiyatga ega, kommunikantlar o‘rtasidagi sotsial munosabatlarni belgilaydi. Shu sababli ularga yuqori ijtimoiy variantlik xos. Diskursning sotsial variantligining o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga bo‘lishimiz maqsadga muvofiq: 1) stratifikatsion (ijtimoliy guruhga xoslangan) diskurs; 2) situativ (ijtimoiy vaziyatga xoslangan) diskurs. N.M.Firsova bu ikki o‘lchamni til va nutq variantligini belgilash uchun ishlatgan 20 . Ko‘rinadiki, stratifikatsion variantlilik ijtimoiy guruhlarga xoslangan ichki belgilarni namoyon etsa, situativ variantlilik ijtimoiy vaziyatga xoslangan tashqi belgilarni ko‘rsatadi. Stratifikatsion diskurs – diskursning ijtimoiy guruhga xoslangan turi. Ijtimoiy guruhga xoslangan variativlik bilan aloqador bo‘lgan tushunchalar qatoriga 20 Фирсова Н.М. Испанский речевой этикет. – М., 1991. – С.15 15

shaxsning ijtimoiy va sotsial-demografik, ya’ni sinfiy, ijtimoiy guruhga qarashliligi, kasbi, ma’lumot darajasi, jinsi, yoshi kabi belgilar kiradi. Bu belgilar o‘zgarmas va o‘zgaruvchi belgilarga bo‘linadi. O‘zgaruvchi belgilar diskursga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, albatta. Buni quyidagicha ko‘rsatishimiz mumkin: 1-jadval Stratifikatsion diskurs O‘zgarmas belgilar O‘zgaruvchi belgilar kasbga xoslangan diskurs ma’lumot darajasiga xoslangan diskurs jinsga xoslangan diskurs yoshga xoslangan diskurs hududga xoslangan diskurs Diskurs jins jihatdan ham qator o‘ziga xosliklarga ega. O‘zbek ayollari nutqining o‘ziga xos xususiyatlari haqida tilshunoslarning kitob va maqolalarida qisqacha to‘xtalib o‘tilgan 21 . Situativ diskurs – ijtimoiy vaziyatga xoslangan nutqning tashqi xususiy belgilarini ko‘rsatadi. Nutqiy janrlardan biri bo‘lgan qarg‘ishlar aynan shu diskursda reallashadi. Situativ diskursda qarg‘ishni keltirib chiqaradigan vaziyat darajalarini quyidagicha ko‘rsatishimiz mumkin: 2-rasm Demak, nutqiy janrlar matnini tahlil qilishda vaziyatni, sotsial statusni, madaniyatni, xarakterni, temperamentni, tarbiyani, ma’lumotni, etik tasavvurlarini, aloqaga kirishdagi steriotip xulqini hisobga olish zarur. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, konflikt vaziyatda negativ emotsiyalarni erkaklar ko‘proq haqorat so‘zlari bilan ifodalasa, ayollar qarg‘ishdan foydalanadi. Bobning uchinchi faslida “Q а rg‘ishl а rd а psix о l о gik f а kt о r” masalasi yoritiladi. Psix о l о gik f а kt о rning q а rg‘ishg а t а ’siri tilshun о slik bil а n 21 Қаранг: Дониёров Х. Кипчоқ диалектларининг лексикаси. – Т.: Фан, 1979, – Б.111-112; Искандарова Ш. Аёллар нутқида ундов сўзларининг қўлланиши // Республика ёш филолог олимларнинг анъанавий илмий конференцияси материаллари. – Т., 1991. – Б. 61-63 16 Do‘q - po‘pisa - haqorat - qarg‘ish - la’nat - afsun

psix о l о giy а ning mun о s а b а tid а n kelib chiq а di. Psix о lingvistik а ning v а zif а l а rid а n biri til birlikl а ri о rtid а y а shiring а n psix о l о gik о mill а rni m а tnning lingvistik xususiy а tl а ri bil а n uyg‘unlikd а о ‘rg а nishd а n ib о r а tdir. Nutqiy v а ziy а tl а rd а s о ‘zl о vchi bil а n tingl о vchi о ‘rt а sid а gi mun о s а b а tg а k о ‘r а diskursning quyid а gich а turl а ri m а vjud: 1. Illоkutiv diskurs. 2. Perlоkutiv diskurs. lllоkutiv diskurs. Illоkutiv diskurs bu аytilаyоtgаn mаtndа sо‘zlоvchi psixоlоgik kаyfiyаtining аks etishidir. “О‘zbek tilining izоhli lug‘аti”dа “hоlаt” vа “kаyfiyаt” sо‘zlаri bir-biridаn deyаrli fаrqlаnmаydi. Аmmо biz mazkur tadqiqotda shаrtli rаvishdа insоn fiziоlоgiyаsi bilаn bоg‘liq jihаtni “hоlаt”, ruhiyаt bilаn bоg‘liq jihаtni esа “kаyfiyаt” deb аtаymiz. Shungа kо‘rа, illоkutiv diskursni dаstlаb ikkigа bо‘lib оlаmiz. Insоn fiziоlоgiyаsi bilаn bоg‘liq hоlаt ifоdаlаngаn diskurs. Insоn ruhiyаti bilаn bоg‘liq hоlаt ifоdаlаngаn diskurs. Insоnning fiziоlоgiyаsi bilаn bоg‘liq hоlаt ifоdаlаngаn diskursdа insоnning fiziоlоgik hоlаti: sоg‘ligi, оchligi, chаrchоg‘i kаbi hоlаtlаri аks etаdi. Mаsаlаn, Yorqinoy unga indamay tikildi, koʻngli ozdi. Koʻnglidan gʻijingancha “Koʻzlagan ish bir yoqli boʻlsin-u, ishqilib shu bilan beting teskari boʻlsin”, - degan oʻy oʻtdi. (Internet materiallari) Insоn ruhiyаti bilаn bоg‘liq hоlаt ifоdаlаngаn diskursda sо‘zlоvchining psixоlоgik kаyfiyаti аks etadi. Masalan, - Ochlikdan, qoʻrquvdan, ogʻriqdan qizaloqning mitti gavdasi egildi. “Oyi demading, mayli, demagun, sen itdan tarqagan baribir el boʻlmaysan, qarab turgin”, - deya baqirdi (Internet materiallari) Perl о kutiv diskurs. Perl о kutiv diskursd а eshit а y о tg а n kishid а , tingl о vchid а tushunish n а tij а sid а psixik h о l а tid а gi о ‘zg а rishl а r if о d а l а n а di. Dem а k, ill о kutiv diskursd а gi psix о l о gik f а kt о r perl о kutiv diskursg а о ‘z t а ’sirini о ‘tk а zm а y q о lm а ydi, y а ’ni s о ‘zl о vchining k а yfiy а ti tingl о vchig а о ‘z t а ’sirini о ‘tk а z а di. M а ’lumki, ins о n ruhiy а tid а gi bir о r о ‘zg а rish, m а s а l а n, quv о nish, x а f а b о ‘lish, q о ‘rquvg а tushish v а shu k а bi turli h о l а tl а r uning z о hiriy k о ‘rinishid а n а m о y о n 17

b о ‘l а di. M а s а l а n, ins о n n о xush x а b а rni eshitg а nd а r а ngi о q а rib ketishi, uy а lg а nid а qiz а rib ketishi, q о ‘rqq а nid а tizz а l а ri q а ltir а shi t а biiy h о l а tdir. Buni quyid а gi iz о hl а rd а k о ‘rish mumkin: k о ‘zl а ri ch а r а ql а m о q – xurs а nd b о ‘lm о q ( глаза горели полной радости ) yuzi о q а rm о q – n о xush x а b а rd а n о ‘t а t а ’sirl а nm о q ( побледнел ) Biz о ‘rg а n а y о tg а n q а rg‘ish nutqiy j а nri а yn а n ill о kutiv diskursning ins о n k а yfiy а ti bil а n b о g‘liq b о ‘lg а n turig а kir а di. Q а rg‘ishl а r, о d а td а , k о nflikt v а ziy а tl а rd а а ytil а di v а а dres а nt ichki nutqining t а shq а rig а chiqish v а ziy а ti yuz а g а kel а di. K о mmunik а tiv k о nfliktd а q а rg‘ishl а r em о tsi о n а l yengill а sh, nutqiy а gressiy а y о rd а mid а а s а bl а rni tinchitish uchun xizm а t qiladi. Psix о lingvistl а r v а psix о l о gl а rning fikrig а k о ‘r а , о ‘zid а n q о niqm а slik, b о shq а l а r bil а n tengl а sh а о lm а slik, s о tsi а l tengsizlik а s о sid а kelib chiqq а n а s а biy h о l а t а ybd о r sh а xsg а nisb а t а n а gressiy а ni keltirib chiq а rishi mumkin. Dem а k, agressiy а , а gressiv h а r а k а tl а r а s а bni tinchl а ntiradi, ichki h а y а j о nni bosadi va inson psixikasini himoya qiladi. Bobning “Qarg‘ishlar tasnifi muammolari” deb nomlangan to'rtinchi faslida tilshunoslikda mavjud izlanishlar xulosalari sifatida qarg‘ish tasnifi muammolariga to‘xtalib o‘tiladi. Olimlarning qarg‘ishlarni turli belgilariga asoslangan quyidagicha tasniflari mavjud: 1. Birinchi guruhdagi qarg‘ishlar usuliga ko‘ra uch guruhga ajratiladi: 1) dushmanlarga qaratilgan yomonlik maqsadida; 2) yaqin odamlariga yomonlik ta’sir qilmaslik maqsadida; 3) yomonlik bo‘lmagan hazil qarg‘ish 22 . 2. Ikkinchi guruhdagi semantik yo‘nalishda ham uchta guruh ajratilgan: 1) jismoniy jihatdan jarohat yetkazish va kasallik tilash; 2) oila va avlodiga zarar yetkazish maqsadida; 3) o‘lim va falokat tilash 23 . 22 Налоев З.М. Адыгская паремиология. – Нальчик: Эльбурус, 2008. – C.240. 23 Дзасежева Л.Х. Женские проклятия в кабардинском языке//Межкультурная коммуникация: теория и практика обучения.Материалы региональной научно-прак. конф. – Нальчик, 2005. – С.312. 18

3. Uchinchi guruhda manzil tamoyiliga ko‘ra qarg‘ishlar ikki guruhga bo‘linadi: 1) aniq bir shaxsga yoki guruhga qaratilgan (manzili aniq bo‘ladi); 2) umumlashgan (manzili mavhum) 24 . Uchinchi guruh qarg‘ishlari tahlili natijasida “dushmanlarga qaratilgan yomonlik” matnlari ko‘proq uchrab, ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) ekstremistik matndagi qarg‘ishlar; 2) millataro qirg‘inni keltiruvchi qarg‘ishlar; 3) shaxslararo munosabatlarga qaratilgan qarg‘ishlar 25 . Qarg‘ishlarni o‘rganish jarayonida ularning o‘ziga xos quyidagi 6 muhim xususiyatlari aniqlandi: 26 1) ular o‘ziga xos (doim emas, ma’lum vaziyatda) reallashadi; 2) doimo butunlikka ega (uni qisqartirib, bo‘lib bo‘lmaydi); 3) aloqadorlik kuchli bo‘ladi (komponentlar bir-biri bilan zich bog‘lanadi); 4) modallikka ega bo‘ladi (qarg‘ishlar modalliksiz qo‘llanmaydi); 5) emotsional-ekspressivlik kuchli bo‘ladi; 6) turli undovlardan foydalaniladi. Masalan: O‘v, menga qara! – alamli tikildi Muyassar. – Birovlarning oilasini buzib tuqqan haromingni ko‘rsatib, maqtanmay qo‘ya qol! (Xazonrezgi. Qasd.) Qarg‘ishlarda ham turli paralingvistik vositalar ishlatilishi mumkin. Qarg‘ishlar oddiy so‘zlashuv uslubiga oid bo‘lganligi sababli, nutqda so‘zlarni ishlatish bilan birga turli imo-ishora, harakatlar ham bajariladi. Masalan, Ha, yergina yutkur, yergina yutkur-a! Ha qo‘lginang uzilib, lahadda chirigur-a? – dedi Sora xola boshini tebratib. (M.Baxodirova. Izlaganim) Demak, qarg‘ishlar tasnifi zamonaviy nutqiy janrlar nazariyasining eng tortishuvli masalalardan biridir. Qarg‘ishlar illokutiv vazifaning konfliktli tipiga kiradi. Olimlar qarg‘ishlarni uch turga bo‘ladi: yengil qarg‘ish, jismoniy jihatdan 24 Кремшокалова М.Ч. Благопожелания и проклятия как малые жанры устной речи (когнитивнодискурсивный анализ). – Нальчик, 2013. – С.311. 25 Жельвис В.И. Слово и дело: юридический аспект сквернословия// Юрислингвистика -2. Русский язык в его естественном и юридическом бытии. – Барнаул, 2000. – С.194-206. 26 Жельвис В.И. Слово и дело: юридический аспект сквернословия// Юрислингвистика -2. Русский язык в его естественном и юридическом бытии. – Барнаул, 2000. –С.194-206. 19

jarohat yetkazish, dushmanlarga qaratilgan yomonlik. Bu darajalanishni quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 3-rasm Dissertatsiyaning uchinchi bobida “O‘zbek va rus tillaridagi qarg‘ish matnlarining shakliy-kompozitsion tuzilishi” xususida so‘z yuritilgan. Bobning birinchi fasli “Qarg‘ishlarning leksik xususiyatlari” deb nomlangan . Unda qarg‘ishlarning ma’lum leksik xususiyatlari misollar orqali dalillanadi. Qarg‘ish nutqiy janrining yuzaga kelishida xalqning tafakkur va yashash tarzi, psixologiyasi, o‘ziga xos mentaliteti kabi bir qator omillar muhim ro‘l o‘ynaydi. Qarg‘ishlarda qarindoshlik terminlarining ishlatilishi alohida qo‘pollik, hurmatsizlik ottenkasini beradi va psixologik holatga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, qo‘rqinch va bezovtalik tuyg‘usini tug‘diradi, tinchligini va uyqusini buzadi. So‘zlovchining qahri qattiqligi uning emotsional-salbiy tonida, ohangida aks etib har qanday insonning kayfiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbek tilida “ha, onangni ...”, “padaringga la’nat”, “aka bo‘lmay ket”, “ha, sendaqa opani...” kabi qarindoshlik terminlari qatnashgan qarg‘ishlar mavjud. Rus tilida ham bunday qarg‘ishlar talaygina, Rasul Hamzatov muallifligidagi quyidagi misralar fikrimizni dalillaydi: Будь проклят, кто забыл о матери Иль в дом отца принёс позор. Будь проклят тот, кто невнимателен К печали собственных сестёр. (Расул Гамзатов) 20 O‘lim va falokat tilash Jismoniy jarohat yetkazish Yomonlik bo‘lmagan hazil qarg‘ish

Ko‘rinadiki, qarg‘ishlarning leksik xususiyatlaridan biri, qarindoshlik terminlarining ishlatilishidir. Bu terminlar qarg‘ishlarda emotsionallikni, ta’sir kuchini oshiradi. Qarg‘ishlarning leksik xususiyatlaridan yana biri, ularda somatik leksikaning ishlatilishidir. Somatik leksika inson tana a’zolarini anglatadi va ular ishtirokida qarg‘ishlar yuzaga chiqadi. “Ko‘z”, “qo‘l”, “bosh”, “yurak” qarg‘ishlarda eng faol qo‘llanuvchi somatik leksika ekani aniqlandi. Masalan, “Ko‘z” somatik leksemasi inson tanasining eng zarur qismi sifatida qarg‘ishlarda ishlatilganda, butun yovuz niyat ko‘zga qaratilgan bo‘ladi. Ko‘zing oqib tushsin – чтоб погасли твои глаза . Ko‘zing ko‘r bo‘lsin – чтоб ты ослеп . Ko‘zing teshilsin – чтоб в твои глаза посыпали соль va sh.k. Ko‘rinadiki, ko‘z somatik leksemasi qatnashgan qarg‘ishlarda oqib tushsin, ko‘r bo‘lsin, teshilsin, sitilib oqsin ( погасли , ослепли , посыпали ) kabi predikatlar qatnashadi. O‘zbek tilida qo‘l somatik leksemasi ham qarg‘ishlarda ko‘p ishlatiladi. Bu qarg‘ishlar qo‘l orqali bajarilgan biror salbiy ish asosida shakllanadi. Masalan: Qo‘ling qurisin – чтоб отсохли твои руки . Qo‘ling sinsin – чтоб руки сломались . Bosh somatonik leksemasining nominativ ma’nosi barcha tillarda “tana qismi”ni bildiradi. Inson yoki hayvon tanasining qismi nomini bildirib kelgan bu so‘z boshqa ma’nolarni ham ifodalab keladi. Masalan: Ha, boshginangni yegur- чтоб на твою голову пришла беда . E, boshing ham, boshlig‘ing ham qursin – чтоб ты и твой начальник сдох . Boshing tars yorilsin – чтоб разбилась твоя голова . Ushbu qarg‘ishlarda “bosh”, “rahbar”, kabi tushunchalarni ham ifodalaydi. S о m а tik leksem а “yur а k” h а m q а rg‘ishl а rd а turli tushunch а l а rni if о d а l а b kel а di. M а s а l а n: Yur а gingg а о ‘t tushsin – чтоб сердце твое зажарилось . Yur а ging t о ‘xt а b о ‘lgur – чтоб сердце остановилось . 21

S о ‘zl а rning sem а ntik а sig а t а rixiy t а r а qqiy о t n а tij а sid а m а ’n о l а rning keng а yishi v а t о r а yishi t а ’sir k о ‘rs а t а di. Yur а k s о m а tik leksem а si q а lb, j о n, tiriklik k а bi tushunch а l а rini h а m birl а shtir а di. Rusch а сердце s о m а tik leksem а si о ‘z n а vb а tid а живое существо , тварь , сила k а bi tushunch а l а rni birl а shtirib kel а di. Demak, qarg‘ishlarda ko‘p ma’nolilik mavjud. O‘zbek va rus tilida diniy terminlarning qarg‘ishlarda ishlatilish holatlari mavjud. Bu odamlarning Allohga ishonchini, undan madad olishini, e’tiqodi kuchli ekanligini bildiradi. Masalan, – Men-ku, u bilan bir yostiqqa bosh qo‘yganman. Oxiri nima ko‘yga tushganimni ko‘rib turibsan. Endi meni yaxshilab eshit. Tepamda Xudo turibdi. Agar aldasam, ikki dunyoim kuyib ketsin. Xullas, ukajon, men akangdan bekorga ranjimaganman. Aniq besh yil bo‘ldi, bir kuni erimni sening... Zulayho jimib qoldi. (N.Ismoilov. Burgut tog‘da ulg‘ayadi) Rus tilida: «Будь ты проклят небом, Богом, землей, птицами, рыбами, людьми, морями, воздухом!», «Будь ты проклят, предатель ненавистный!». Demak, qarg‘ishlarning leksik xususiyatlarini quyidagicha belgilashimiz maqsadga muvofiqdir: 1. Qarg‘ishlarda qarindoshlik terminlari ishlatiladi. 2. Somatik leksemalar qo‘llanadi. 3. Diniy terminlar ko‘p ishlatiladi. 4. Dialektal so‘zlar ishlatiladi. 5. Evfemizmlar ishlatiladi. 6. Qo‘pol so‘zlar, varvarizmlar qo‘llanadi. Ma’lumki, Islom diniga e’tiqod qiluvchi o‘zbek xalqida qarg‘ish yaxshi odat hisoblanmaydi, shu sababli “qarg‘ishdan tiyilish”ga chaqiriladi. Bobning ikkinchi faslida “Qarg‘ishlarning sintaktik qurilishi” yoritilgan. Qarg‘ishlarning sintaktik qurilishi ularning semantikasiga bog‘liq, boshqacha aytganda, qarg‘ish shakl va mazmun butunligidan iborat. Qarg‘ishlarda struktura va semantika bir-biriga chambarchas bog‘liq. 22

Rus tilida qarg‘ishlar перформативные проклятия - декларации (tantanali ravishda e’lon qilingan qarg‘ish), проклятия - пожелания (yomon maqsadda aytilgan qarg‘ish) hamda злопожелания (yovuzlik bilan la’natlash)ga bo‘linadi 27 . Birinchi tipdagi qarg‘ishlar “ Я проклинаю ...” (la’natlayman) deb boshlanib, o‘z strukturasiga “ проклинаю ” (la’nat) performativ fe’lni qo‘shadi va subyekt, obyekt, predikat qatnashgan to‘liq sintaktik strukturani hosil qiladi. Ikkinchi tipdagi qarg‘ishlarda buyruq maylidagi “ будь ” fe’li, ikkinchi shaxsdagi olmosh ishlatiladi: “ Будь ты ...”. Bunday aytimlarning asosiy maqsadi adresatga bo‘lgan o‘ta salbiy munosabat natijasida uni qarg‘ashdir. “ Будь ты проклят ”. Uchinchi tipdagi yovuzlik bilan la’natlangan qarg‘ishlarda o‘ziga xos aytim tiplari mavjud. Bu optativ aytimlarning “ Чтоб ты / Чтоб тебя + глагол на – л ” tipidagi aytimlardir. Demak, bu tip qarg‘ishlar tarkibida чтоб yuklamasini va ikkinchi shaxs olmoshini o‘z ichiga oladi. “ Чтоб ты заживо в больнице сгнил !”. Rus tilida “ Чтоб ты / Чтоб тебя ” tipidagi qarg‘ishlarda ham optativ gaplar ishlatiladi. Ushbu tipdagi qarg‘ishlarning hammasida “ Чтоб ” yuklamasi qatnashadi. “ Чтоб ты / Чтоб тебя + глагол на – л ” tipidagi qarg‘ishlar funksionalpragmatik jihatdan ikkiga bo‘linadi: 1) vaziyatga bog‘liq qarg‘ishlar; 2) har qanday vaziyatda qo‘llash mumkin bo‘lgan universal qarg‘ishlar. Ko‘rinadiki, rus tilida qarg‘ishlar mazmun jihatdan semantik darajalangan. O‘zbek tilida ham qarg‘ishlarni quyidagicha darajalab ko‘rsatish maqsadga muvofiq: 1. Yomonlikni tilamagan holda o‘z-o‘zidan aytilgan qarg‘ishlar. Masalan, ochilmayotgan eshikni, singan idishni, qo‘rqitib yuborgan narsani qarg‘ash (ko‘proq ayollar nutqida bo‘ladi): Bu onamdan qolgan ardoqi, aziz buyum edi. Shunda men behosdan farzandimni “Shoyadki, seni ham devor bosib suyaklaring shu idish kabi maydalansa” deb qarg‘ab yubordim. ( N.Ismoilov. Gunohkor) 2. Tartibga chaqirish maqsadida aytilgan qarg‘ish. Masalan, gapga quloq solmayotgan bolalarni qarg‘ash: Ha, quloqsiz bolalar-a, qani hamma o‘z joyiga! 27 Панчехина М.Н. Речевой жанр «проклятие” как модель деструктивной коммуникации в художественном тексте. Конференция “Ломоносов 2021”. – Донецк. Украина, 2021. –С. 1-2. 23

Ha, qulog‘laringga tom bitsin! (N.Ismoilov. Gunohkor) 3. Qo‘rqitish maqsadida aytilgan qarg‘ish. Masalan, to‘polonchi bolalarni qarg‘ash: Eh, kuydirgi bola-ya, hammamizni bu dunyoda do‘zahga tiqding-a! Alloh o‘zi jazoyingni bersin! ( Shamsihur. Xazon boʻlgan gul) 4. Yomon maqsadda aytilgan qarg‘ishlar. Masalan, kasallikka yo‘liqtirish, tana jarohatini olish maqsadida ranjitgan shaxsga nisbatan: Qo‘ling sinsin, qo‘lginang sinsin seni. O‘latning oldiga ketgur! (N.Ismoilov. Gunohkor) 5. Yovuzlik maqsadida la’natlash. Masalan, Hozir atayin o‘zini behush qilib yotardi. Erining hamma gaplarini eshitayotgandi. Ichida qarg‘ayotgandi. “Iloyim, nafasing qaytib o‘lib qolgur!” deyayotgandi. (Xazonrezgi. Ozorimsan muhabbat) Demak, qarg‘ishlarning nutqda reallashishi uchun muloqot ishtirokchilari, atrof-muhit, asosiy fon bilimlari (presuppozitsiyalar), maqsad va strategiyalar, kanal, ohang, uslub kabi omillar ma’lum ahamiyat kasb etadi. Bobning “Qarg‘ishlar predikatining umumiy tavsifi” nomli uchinchi faslida predikat faqatgina qarg‘ishning pragmatik funksiyasini aniqlab qolmasdan, irreal modallikni ham bildirishi, bu esa qarg‘ish janrining o‘ziga xos belgisi ekanligi misollar orqali izohlangan. Qarg‘ishning turg‘un logik strukturasiga predikatdan boshqa aktantlar ham kiradi: 1) obyekt – qarg‘ish qaratilgan shaxs; 2) subyekt – kauzator; 3) aktor – qarg‘ishdagi ob’ektga ta’sir qiluvchi harakat (predikat); 4) topos – xavfli joy, yomon joy (lokal, lokus). Shu jihatdan L.M.Vasilevaning “Системный семантический словарь русского языка. Предикатная лексика” 28 risolasi alohida ahamiyat kasb etadi, unda “Nutq predikatlari”ning mavzuiy guruhlari keltirilgan: 1) nutqning ichki tomonini ochuvchi predikatlar; 2) nutqning mundarijasini ochuvchi predikatlar; 28 Васильева Л.М. Системный семантический словарь русского языка. Предикатная лексика. – УФА, 2005. – С.46. 24

3) nutqning kommunikativ aspektini ochuvchi predikalar: xabar beruvchi predikatlar, va’da beruvchi predikatlar, nasixat bildiruvchi predikatlar, tushuntiruvchi predikatlar; 4) muloqot predikatlari: suhbat predikatlari, kelishuv predikatlari, tortishuv predikatlari, biror narsani muhokama qiluvchi predikatlar; 5) nutqiy kontakt predikatlari (savol va javob): nutqiy kontaktga kiruvchi (kimning kimgadir murojaati), savol bilan murojaat qilish, rozi yoki rozimaslikni bildiruvchi javob predikatlari; 6) nutqiy qo‘zg‘atuvchi predikatlari; 7) buyruq, talab va topshiriq bildiruvchi predikatlar; 8) taqiqni bildiruvchi predikatlar; 9) taklif va talab, chaqiriq, biror topshiriq asosida harakat kauzatsiyasini bildiruvchi predikatlar; 10) ma’lum bir harakat uchun rozilikni bildiruvchi predikatlar; 11) emotsional munosabatlarni bildiruvchi predikatlar: masxaralash natijasida arazlash nutqiy kauzatsiyani, norozilik bildiruvchi, nutqiy etiket bildiruvchi; 12) nutqiy baho bildiruvchi predikatlar. (2000 nutqiy so‘zdan iborat) 29 . “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” faniga oid kitoblarda buyruq-istak maylidagi fe’lning asosiy xususiyati so‘zlovchining istagi bilan bog‘liq holatdagi harakatga undash, shu harakatga da’vat etish, qo‘zg‘atishni ifodalashi haqida ma’lumot beriladi va istak, harakatga bo‘lgan rag‘bat, iltimos, hatto yalinish ma’nolarini ifodalashi yoritilgan. Ammo qarg‘ishlarda bildiradigan ma’nolari haqida ma’lumot berilmagan. Qarg‘ishlarda ishlatiladigan fe’llar doim salbiy ma’no ifodalab kelgan. Salbiy ma’nolar ham yuqorida aytilganidek, darajalanadi. O‘zbek tili qarg‘ishlarida fe’llar -gur affiksi bilan ham ifodalanadi: bo‘lgur, uchragur, kuygur kabi. Quyidagi jadvalda qarg‘ishlardagi fe’l shakllariga misollar keltirilgan: 29 Васильева Л.М. Системный семантический словарь русского языка. Предикатная лексика. – УФА, 2005. – С. 284-332. 25

2-jadval № vositalar fe’llar misollar 1. -gin Bo‘lgin Yer bilan yakson bo‘lgin Turgin Qabringda tikka turgin 2. -sin Yutsin Er yutsin, qon yutsin Qursin Beti qursin Kelsin Og‘zingdan qoning kelsin Chirisin Bo‘yi lahadda chirisin Teshib chiqsin Xudoyo yeganlaring teshib chiqsin!.. 3. -y (-ay) O‘lay Xudoyo o‘g‘il tug‘may men o‘lay Kuyay O‘ligingga kuyay 4. -gur Bo‘gur Baxting qaro bo‘gur! juvonmarg bo‘gur Kuygur Uying kuygur Ko‘rmagur Ro‘shnolik ko‘rmagur Uchragur O‘latga uchragur. Shaytonga uchragur Yo‘liqqur Ajinaga yo‘liqqur Tadqiqot davomida rus tili va o‘zbek tilidagi qarg‘ishlar predikatining eng xarakterli xususiyatlarini o‘rganishga e’tibor qaratilib, okkozional fe’llar va ularning grammatik vazifasiga urg‘u berildi. Mazkur bobning “O‘zbek lingvokulturologiyasida antiqarg‘ish” nomli to‘rtinchi faslida qarg‘ishlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki assotsiativ tarzda u yoki bu xalqning dunyo, jamiyat haqidagi axborotlarini madaniy-milliy prizma orqali yetkazishi, shu xalq dunyoqarashining xarakterli xususiyatlarini ko‘rsatishi, ayni paytda, uning dunyoqarashini ham belgilashi dalillangan. O‘zbek lingvokulturologiyasi, bevosita muqaddas Islom dini bilan bog‘liq ekanini ta’kidlagan holda, mazkur dinda qarg‘ishga salbiy munosabat bildirilishini e’tirof etish zarur. Islom olamida duo va badduo tushunchalari mavjud. Badduo yomon duo, ya’ni qarg‘ishga tengdir. Jumladan, “ Padaringga la’nat degani bu...Otangga Allohning barcha jazolari va g‘azabi bo‘lsin. Barcha yaxshiliklardan uzulsin degani. Bu gapni aytishdan oldin o‘z otangizni ko‘z oldingizga keltirib ko‘ring”. 26

Ko‘rinadiki, o‘zbek xalqida ota-onaning hurmati juda yuqori. Xatto ko‘ngilni og‘ritgan, haqorat qilgan, asabga tekkan insonning otasini ham qarg‘ash islomga ham, milliy-madaniy mentalitetga ham to‘g‘ri kelmaydi. O‘zbek lingvokulturologiyasida shunday fenomen borki, uni antiqarg‘ish deb atashimiz mumkin. O‘z nutqida ayollarimiz ko‘proq antiqarg‘ishdan foydalanadi. Antiqarg‘ishda mazmun va shakl nomutonosibligi namoyon bo‘ladi. Antiqarg‘ishlar mazmun jihatdan ijobiylikni bildirsa, shakliy jihatdan salbiy tilaklar bildiradigan vositalar orqali ifodalanadi. Antiqarg‘ishlar tuzilish jihatdan ikki xil bo‘ladi: 1. Antiqarg‘ish matni to‘la ijobiy holatda bo‘lib, faqat intonatsiya orqali qarg‘ish uslubida talaffuz qilinadi. 2. Antiqarg‘ish matnidagi fe’lning bo‘lishsiz shaklda qo‘llanishi orqali yuzaga chiqadi. Antiqarg‘ish matni to‘la ijobiy holatda bo‘lib, ezgu tilakni bildiradi, lekin qarg‘ish uslubidagi intonatsiya bilan talaffuz qilinadi va grammatik vositalar orqali shakllanadi. Muhammad s.a.v. dan shunday hadis bor: Burning yerga tegsin. Ushbu matn qarg‘ish predikati qabul qiladigan buyruq-istak maylidagi -sin affiksini olib kelgan. Mazmun jihatdan burning yerga ishqalansin, yerparchin bo‘l, kaltak yeb yer bilan yakson bo‘l degan qarg‘ishga yaqin turadi. Lekin matn mazmun jihatidan esa ijobiylikni bildirib, namoz o‘qi, sajda qil, burning yerga tegsin degan ma’noni bildiradi. Antiqarg‘ishlarga yana quyidagilarni keltirish mumkin: Xizrga oshno bo‘lgur, baraka topgur, uying bug‘doyga to‘lgur//uying donga to‘lgur, qalbingga ilm to‘lgur, kallang o‘skur, ko‘zing nurga to‘lgur, boy bo‘lgur, aqling ko‘paygur,yer yutmagur, qurib ketmagur kabi. Demak, antiqarg‘ishlar kattalarning bolalarga va ko‘ngli yaqin kishilarga nisbatan ishlatiladi. Antiqarg‘ishlar yaxshi duo, yaxshi tilakni bildiradi. Ammo qarg‘ishlarga xos intonatsiya bilan aytiladi. 27

XULOSA 1. Kommunikativ faoliyat xilma-xildir, lekin ularni tilning milliylik xususiyati birlashtirib turadi. Kommunikativ faoliyatda maqsadlarini amalga oshirish uchun ma’lum uslubda, tematik mazmunni yoritish uchun ma’lum grammatik vositalardan foydalanib, aniq morfologik qurilma sifatida nutq shakllanadi. Bu uch nuqta - tematik mazmun, uslub va morfologik qurilishning barchasi bir butunlikda uzviy bog‘lanib, bu aloqa sohasining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladi. 2. Tilshunoslikda nutq janrlarining lingvistik tadqiqi sohasini genristika deb yuritiladi. Nutqiy janr nazariyasida birinchidan, har bir til birligi ma’lum ma’noni ifodalaydi; ikkinchidan, til birliklari ma’lum grammatik vositalar orqali shakllanadi; uchinchidan, ma’lum vaziyatda pragmatik ma’nolar ochiladi. Demak, nutq nazariyasi “semantika – sintaksema – pragmatika” semiotik paradigmasiga tayanadi. Bu paradigmadagi sintaksema umumiy semani bildiruvchi nutqiy butunlik hisoblanadi. 3. Rus tilshunosligida birlamchi va ikkilamchi nutqiy janrlarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda uch yo‘nalish yuzaga kelgan. Birinchi yo‘nalishda birlamchi nutqiy janrlar so‘zlashuv jarayonidagi voqeaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalanishi bo‘lib, u ikkilamchi nutqiy janrlar uchun asos bo‘ladi. Ikkinchi yo‘nalishda ikkilamchi nutqiy janrni birlamchi nutqiy janrlarda namoyon bo‘ladigan dialogik, struktur elementlar, matnlar tipi sifatida tushunadilar. Uchinchi yo‘nalishda nutqiy asarning matniy butunligini ta’minlovchi maxsus gorizontal va vertikal tiplarning mavjudligi ta’kidlanadi. 4. Qarg‘ishlar nutqiy janr sifatida lingvomadaniy birliklar termini ostida birlashadi. Shunga asosan, qarg‘ishlarning ye r, nur-zulmat, qismat, sog‘liq va kasallik konseptlari tahlillari shuni ko‘rsatadiki, har bir xalq mentalitetida konkret konsept har xil mazmunga ega bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra, olamning lisoniy manzarasi milliy o‘ziga xos sifatlarga ega bo‘ladi. Konseptning milliy o‘ziga xos sifatlari ma’lum xalqning borliq haqidagi bilim tajribasi va baholovchi faoliyatiga asoslanadi. 28

5. Nutqiy vaziyatlarda so‘zlovchi bilan tinglovchi o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra diskursning quyidagicha turlari mavjud: 1) illokutiv diskurs; 2) perlokutiv diskurs. Biz o‘rganayotgan qarg‘ish nutqiy janri aynan illokutiv diskursning inson kayfiyati bilan bog‘liq bo‘lgan turiga kiradi. Qarg‘ishlar strukturasi quyidagi komponentlardan tashkil topadi: adresant – adresat – mavzu – sabab – natija. 6. Qarg‘ish tiplarini ikki pragmatik-funksional turga ajratish mumkin: 1) vaziyatga bog‘liq qarg‘ish; 2) universal qarg‘ish. Universal qarg‘ishlar nutq jarayonida ko‘proq uchraydi. Vaziyatga bog‘liq qarg‘ishlarning jismoniy jarohatga bog‘liq turlari salmoqli oʻringa ega. 7. Qarg‘ishlarning quyidagicha o‘ziga xos xususiyatlari aniqlandi: 1) ular o‘ziga xos (doim emas, ma’lum vaziyatda) reallashadi; 2) doimo butunlikka ega (uni qisqartirib, bo‘lib bo‘lmaydi); 3) aloqadorlik kuchli bo‘ladi (komponentlar birbiri bilan zich bog‘lanadi); 4) modallikka ega bo‘ladi (qarg‘ishlar modalliksiz qo‘llanmaydi); 5) emotsional-ekspressivlik kuchli bo‘ladi; 6) turli undovlardan foydalaniladi. 8. Qarg‘ishlarda quyidagicha leksik birliklar ishlatiladi : 1) qarindoshlik terminlari; 2) somatik leksemalar; 3) diniy terminlar; 4) dialektal so‘zlar; 5) evfemizmlar; 6) qo‘pol so‘zlar, varvarizmlar. 9. Qarg‘ishlarda struktura va semantika bir-biriga chambarchas bog‘liq. O‘zbek tilidagi qarg‘ishlarni quyidagicha darajalab ko‘rsatish mumkin: 1) yomonlikni tilamagan holatda o‘z-o‘zidan aytilgan qarg‘ish; 2) tartibga chaqirish maqsadida aytilgan qarg‘ish; 3) qo‘rqitish maqsadida aytilgan qarg‘ish; 4) yomon maqsadda aytilgan qarg‘ish; 5) yovuzlik maqsadida la’natlash. 10. Ko‘p tarqalgan qarg‘ishlarda murojaat shakllari qatnashgan tiplari ham uchraydi, ularda funksional-semantik elementga ega bo‘lgan leksemalar qatnashadi. Shu asosga ko‘ra murojaat qatnashgan qarg‘ishlar uch guruhga bo‘linadi: 1) umuminvektiv leksika bilan ifodalangan qarg‘ishlar; 2) sababinvektiv leksika bilan ifodalangan qarg‘ishlar; 3) ayni o‘zi nomi, shaxsiy ismi bilan murojaat qilingan qarg‘ishlar. 29

11. Qarg‘ishlar grammatik jihatdan ikki xil tuzilishga ega bo‘ladi: 1) sodda gaplar-qarg‘ishlar; 2) qo‘shma gaplar-qarg‘ishlar. Qarg‘ishlarning kesimi o‘timli yoki o‘timsiz fe’l bilan ifodalanganiga ko‘ra ikki xil sintaktik strukturaga ega bo‘ladi: 1) nominativ strukturali gaplar; 2) ergativ strukturali gaplar. 12. Qarg‘ishlarning kesimi illokutiv fe’llardan shakllanadi. Illokutiv fe’llar pragmatik mazmunni aniqlashtiruvchi fe’llardir. Qarg‘ishlarda ishlatiladigan fe’llarning quyidagicha semantik tiplarini ajratish mumkin: 1) o‘limga qaratilgan; 2) kuchli og‘riq, kasallikka qaratilgan; 3) tana a’zolarining kasallanishiga (sinish, lat yeyish, urish, tishlash, talash) ; 4) kuchsizlanish, aql, ruh, his-tuyg‘u yo‘qotish; 5) qora kuchlarga qaratilgan; 6) so‘zlovchining ko‘zidan yo‘qolish, hayotga xavfli lokusga jo‘natish; 7) yaxshilik ko‘rmaslik. 13. Qarg‘ishlarning nutqda reallashishi uchun muloqot ishtirokchilari, atrofmuhit, asosiy fon bilimlari (presuppozitsiyalar), maqsad va strategiyalar, kanal, ohang, uslub kabi omillar zarur bo‘ladi. Qarg‘ishning turg‘un logik strukturasiga predikatdan boshqa aktantlar ham kiradi: 1) obyekt – qarg‘ish qaratilgan shaxs; 2) subyekt – kauzator; 3) aktor – qarg‘ishdagi obyektga ta’sir qiluvchi harakat(predikat); 4) topos – xavfli joy, yomon joy (lokal, lokus). 14. Antiqarg‘ishlar tuzilish jihatdan ikki xil bo‘ladi: 1) antiqarg‘ish matni to‘la ijobiy holatda bo‘lib, faqat intonatsiya orqali qarg‘ish uslubida talaffuz qilinadi; 2) antiqarg‘ish matnidagi fe’lning bo‘lishsiz shaklda qo‘llanishi orqali yuzaga chiqadi. Antiqarg‘ishlar kattalarning bolalarga va ko‘ngli yaqin kishilarga nisbatan ishlatiladi. Antiqarg‘ishlar yaxshi duo, yaxshi tilakni bildiradi. Ammo qarg‘ishlarga xos intonatsiya bilan aytiladi. 30

Похожие

Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil

O‘zbek tilida fitonimlar

Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish

Ilk tarjima -ilk tajriba

Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi