O‘zbek tilida fitonimlar - Лингвистика - Дипломные работы

O‘zbek tilida fitonimlar

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

272.7431640625 KB

O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ‘ RTA MAXSUS TA ’ LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOIYASI FAKULTETI O ‘ ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI “ Himoyaga tavsiya etilsin ” O‘zbek filologiyasi fakulteti dekani _______ dots. Sh.Nuriddinov “____” ________ 2016-yil “5120100-Filologiya (O’zbek tili) ta’lim yo‘nalishi IV bosqich talabasi Murodova Nafisaning “ O‘zbek tilida fitonimlar” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bitiruvchi talaba: _______ N.Murodova Ilmiy rahbar_______f.f.n. N.Yo‘ldosheva “____”_______ 2016-yil 1

Mundarija: Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi......................................................2 Kirish................................................................................................................... 3 1-BOB. O‘zbek tilshunosligida fitonimlar tadqiqi............................. ........ ... 7 1.1. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarining o‘rganilishi ............................. .. ....... 7 1.2. O’simlik nomlarini ifodalovchi birliklar va ularning tasniflari ………11 1.3. O‘simlik nomlarining leksik qatlamlari ………………………………….16 1.4. O’z qatlam va o’zlashgan qatlamga oid fitonimlar…………..... ….......................................................................21 Bоb bo’yichа qisqаchа хulоsа ……………………………………..…..27 2-bob. O‘simlik nomlarining leksik-semantik xususiyatlari .. ……28 2.1. Dorivor o’simliklarning nomlari.................................................. ......... ..28 2.2. O’simlik nomlarining leksik xususiyatlari............................. ........ ........34 2.3. Dorivor o’simliklarning struktur xususiyatlari. ........................ ........ ....45 Bоb bo’yichа qisqаchа хulоsа………………………………………...50 Xulosa ................................................................................................. …… 51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati......................................... ...... .............53 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Har bir xalqning, har bir millatning asriy tajribasini o‘zida mujassam qilgan ona tilidagi lisoniy boyliklarni asrab 2

qolish, ularni ilmiy tahlil qilish, keyingi avlodlarga yetkazish hozirgi fan oldida, xususan, tilshunoslik fani oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Yurtboshimiz I.A.Karimov ona tilimizni asrab-avaylash, leksik imkoniyatlarini boyitish, uning nufuzini yanada oshirish haqida fikr yuritar ekanlar, “... O‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz”, – deydilar1 . Bu fikrlar bugungi o‘zbek tilshunosligi oldiga tilimizning ichki tuzilishini ilmiy asosda chuqur o‘rganish, boy imkoniyatlarni yuzaga chiqarish singari qator vazifalarni qo‘ymoqda. Hozirgi, ya’ni ilmiy-texnik taraqqiyot davrida, axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga jadal sur’atlar bilan kirib borayotgan XXI asrda adabiy tilning xalq tiliga, dialektlarga ta’siri katta bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, xalq tilida mavjud bo‘lgan ba’zi vositalarning unutilib ketishiga, ularning asta-sekin yo‘qola borishiga sababchi bo‘ladi. Shunday leksik qatlamlardan biri, shubhasiz, o‘zbek tilidagi o‘simlik nomlaridir. O‘zbek tilshunosligida tarmoq atamalari birmuncha o‘rganilgan sohalardan biri hisoblanadi. Bu sohada ko‘pgina nomzodlik va doktorlik ishlari himoya qilingan bo‘lsa-da, 2 o‘simlik nomlari, ularning leksik- semantik xususiyatlari maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan. Vaholanki, O‘zbekistonda vatan topgan o‘simliklarning juda ko‘p turi mavjud bo‘lib, ularning mingga yaqini dorivor o‘simlik sifatida qayd etiladi. O‘zbek shevalarida va hozirgi o‘zbek adabiy tilida uchramaydigan yoki ma’no jihatdan farqlanadigan juda ko‘p fitonimlar mavjud bo‘lib, ularning lisoniy jihatlarini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. O‘simlik nomlarini tadqiq etish o‘zbek tili lug‘at tarkibining unutilayozgan til elementlarini, til tarixidagi noaniq leksik-grammatik hodisalarni o‘rganish uchun imkon yaratadi. Bu esa BMI mavzusining dolzarbligini belgilaydi. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 87. 2 Маматов Н. Узбекская хлопководческая терминология: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1955. – 16 с; Ибрагимов С. Профессиональная лексика узбекского языка (на материалах ферганских говоров): Автореф. дис. … д-ра филол. наук. – Ташкент, 1961. – 163 с; Абдиев М. Соҳавий лексиканинг систем таҳлили (Самарқанд вилояти касб-ҳунарлари материаллари асосида): Филол. фанлари доктори … дис. – Тошкент, 2004. – 262 б. 3

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ma’lumki, tilshunoslikda soha atamalarining turli jihatlarini yoritishga doir anchagina izlanishlar olib borilgan. Ushbu muammolarni tadqiq etishga tilshunoslardan N.Dmitriyev, N.Baskakov, A.Reformatskiy, V.Danilenko, N.Mamatov, S.Ibrohimov, M.Abdiyev va boshqalar munosib hissa qo‘shdilar. O‘zbek tilshunosligida XX asrning 70-80-yillarida pazandachilik leksikasi, ayrim taom nomlari, kasb-hunar leksikasi 3 , polizchilik singari dehqonchilik sohalari terminologiyasi, paxtachilik leksikasi 4 , o‘zbek tilining anatomik terminologiyasi 5 ga oid qator ishlar qilingan. O‘zbek tilining dehqonchilik leksikasi X.Jabborov tomonidan monografik tarzda o‘rganilmoqda. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarini, shuningdek, ularning o‘sishi, tarqalishi, hudud bilan bog‘liq bo‘lgan xillarini o‘rganish til leksik tarkibi, uning grammatik doirasi va til tarixi uchun ham katta ahamiyatga ega. O‘simlik nomlari nafaqat tilshunoslarni, balki boshqa soha mutaxassislarini ham qiziqtira boshladi. Jumladan, tabobat xodimlari o‘simliklarning kelib chiqishi, ularning xususiyatlarini o‘rganib, dorivor o‘simliklarni ajratib oldilar. Buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy 1116 tur dorini ta’riflar ekan, ulardan 750 tasi dorivor o‘simliklardan tayyorlanganligini aytib o‘tadi va dorivor o‘simliklar sirasiga bodom, gulxayri, mavrak, mingdevona, qizilmiya, sachratqi, yalpiz, isiriq kabilarni kiritadi. O‘simlik nomlari, ularning turlari, o‘simlikshunoslikka oid ommabop kitoblar va lug‘atlar ham nashr qilingan. BMIning maqsad va vazifalari . BMI ning maqsadi o‘zbek tilidagi o‘simlik nomlarini o‘rganish, lisoniy tahlil qilish, bu sohadagi barcha leksik boyliklarni qamrab olish va hududiy jihatlarini aniqlashdan iboratdir. - O‘zbekiston hududida o‘suvchi o‘zbek xalqi shevalarida va o‘zbek adabiy tilidagi fitonimlarni to‘plash va lisoniy tahlil qilish; 3 Иброҳимов С. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. I. -Тошкент: Фан, 1956 . 4 Маматов Н. Ўзбек пахтачилик терминологияси. Филол. фан. номз. дис. - Тошкент, 1955 . 5 Мираҳмедова З. Ҳозирги ўзбек тилининг анатомик терминологияси. Филол. фан. номз. дис. - Тошкент, 1994. 4

- to‘plangan o‘simlik nomlarini ma’lum sistemaga solish va mavzuviy jihatdan tasnif qilish; - fitonimlarning yasalish yo‘llarini tadqiq qilish; - o‘simlik nomlarining tashqi imkoniyatlar, ya’ni o‘zlashmalar hisobiga boyish yo‘llarini aniqlash; - o‘simlik nomlarining boshqa tillardagi ko‘rinishlari, ularning tarixiy holatlari, lisoniy tuzilishini qiyoslash; - dorivor o’simlik nomlarning leksik, struktur xususiyatlarini yoritish. BMIning ilmiy yangiligi. - O‘zbekiston hududida o‘suvchi o‘simliklar o‘rganildi hamda o‘zbek xalqi shevalarida va o‘zbek adabiy tilidagi fitonimlarni to‘plab, lisoniy tahlil qilindi; - to‘plangan o‘simlik nomlarini ma’lum sistemaga solindi va mavzuviy jihatdan tasnif qilindi; - fitonimlarning yasalish yo‘llarini tadqiq qilindi; - o‘simlik nomlarining tashqi imkoniyatlar, ya’ni o‘zlashmalar hisobiga boyish yo‘llarini aniqlandi; - o‘simlik nomlarining boshqa tillardagi ko‘rinishlari, ularning tarixiy holatlari, lisoniy tuzilishi qiyoslandi; - dorivor o’simlik nomlarning leksik, struktur xususiyatlarni yoritildi. Tadqiqotning predmeti va obyekti. Tadqiqotning predmeti o‘zbek tilidagi o‘simlik nomlarini tadqiq etish bo‘lib, besh jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, o‘simlikshunoslik sohasiga doir o‘quv qo‘llanma va darsliklar, mahalliy matbuot materiallari tadqiqotning obyekti sanaladi. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . Oliy ta‘lim tizimida o’zbek filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining leksikologiya, leksikografiya, so‘z yasalishi bo’limlari – so‘z yasalishi, so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari, so‘z tarkibi bilan bog’liq mavzularni o’qitishda, «O’zbek tili o’qitish metodikasi» fanining leksikologiya bo’limini o’qitishda keng foydalanish mumkin. Shuningdek, o’zbek filologiyasi 5

yo’nalishi bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va tadqiqotchilar, litsey, kasb- hunar kolleji, maktab o’qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning metodologik asoslari : Tadqiqotning metodologik asosini Prezidentimiz I.A.Karimovning tarixiy meros va qadriyatlar haqidagi g‘oyalari, buyuk allomalarimiz asarlari, tilshunoslikda erishgan yutuqlar tashkil etadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan asosiy metod sistemaviy tahlil metodidir. Turkiyshunoslik va o‘zbek tilshunosligida qo‘llanilayotgan qiyosiy-tarixiy, chog‘ishtirish va tavsiflash, sistemada olib qarash, komponent tahlil, sinxron va diaxron tavsiflash kabi usullardan ham foydalanildi. Shu yo‘nalishdagi tilshunos olimlarning ilmiy ishlari tadqiqot uchun nazariy asos sifatida xizmat qildi. BMIning tuzilishi . BMI hajmi Word dasturi Times New Roman shriftining 14 kegel kattaligida ..... sahifa, ...... ta so’z bo’lib, ishning umumiy tavsifi, kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. BIRINCHI BOB O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA FITONIMLAR TADQIQI 6

1.1. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarining o‘rganilishi O’simliklar olami tabiat boyliklaridan biri sanaladi. Ma’lumki, xalqimiz eng qadimgi davrlardan boshlab, o’simliklarning xosiyatini bilishga harakat qilishgan va ulardan turli kasalliklarni davolash uchun foydalanishgan. Abu Ali ibn Sino, Abu Bakr ar- Roziy, Abu Rayhon Beruniy kabi ulug’ allomalarimiz bemorlarning dardini dorivor o’simliklar bilan davolashga harakat qilganlar. O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Eron, Afg‘oniston, Misr, Kichik Osiyo hududlarida yashovchi xalqlar bundan taxminan 5-6 ming yil muqaddam ham o‘z hududlaridagi o‘simliklarning tarqalishi, o‘sishi va xususiyatlari bilan qiziqishgan. Bundan bir necha asr muqaddam yashab ijod etgan vatandoshimiz, buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy (973 – 1048) ning “Xronologiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Minerologiya”, “Mas’ud qonuni”, “Saydana ” kabi asarlarida o‘sha davr tarixi, madaniyati, hayvonot va nabotot olami yoritilgan. Ayniqsa, uning umrining so‘nggi yillarida Mahmud G‘aznaviyning vorisi Ma’dud sultonligi davrida 1048- yilda yozilgan, dorivor o‘simliklar, hayvonlar va ma’danlar tavsifiga bag‘ishlangan “Kitob as-Saydana fi-t tibb” asari diqqatga sazovordir. Bu asarning kirish qismida muallifning yoshlik yillarida o‘zini qurshab turgan olamni va olam uzvlarining turli tillarda qanday nomlanishini bilishga naqadar ishtiyoqmand ekanligi bayon qilinadi. Xususan, olimning bolaligida uning yurtiga bir yunon ko‘chib keladi. Abu Rayhon Beruniy unga don, urug‘, meva, o‘simlik va boshqa narsalar ko‘tarib kelib, bular yunon tilida qanday nomlanishini so‘raganligi va yunoncha nomlarini daftariga yozib olganligi bayon qilingan. “Saydana”ning qimmatli tomoni shundaki, unda dorivor o‘simliklarning bir necha tillardagi nomlari keltiriladi. Hatto unda bir o‘simlik yoki moddaning bir tilning turli shevalarida turlicha nomlanishi, yoki aksincha, bir nom turli shevalarda turli o‘simlik nomini bildirishi mumkinligi aytib o‘tiladi. Beruniy nomning jamiyat hayotidagi ahamiyatini e’tiborga olib, o‘zining “Saydana” asarida ma’lum dorivor o‘simliklarning bir necha tillarda qanday 7

nomlanishini bayon qilish bilan birga, har qaysi tildagi mahalliy nomlanishiga ham katta o‘rin beradi. Asardagi 29 bob 1116 maqolada dorivor o‘simliklarning nomi izohlanadi. 4500 dan ortiq arabcha, yunoncha, suriyacha, forscha, xorazmiycha, so‘g‘dcha, turkcha va boshqa tillardagi o‘simlik, hayvon, minerallar va ulardan tayyorlanadigan dorivorlar nomlarini to‘playdi va izohlaydi. Natijada o‘z davridagi dorivor atamalarni meyorlashtirishda juda katta xizmat ko‘rsatadi. Natijada “Saydana” asari dorivor o‘simliklar va dorivor moddalar lug‘atiga aylanadi. Shuningdek, buyuk allomamiz bo’lgan Abu Ali ibn Sino (980 – 1037) ning “Tib qonunlari “ va “Kitob ush – shifo” kabi asarlarida O’rta Osiyoda o’sadigan ko’plab dorivor o’simliklarni aniq ko’rsatib, ularning shifobaxshlik xususiyatlarini tasvirlab bergan. XV – XVI asrlarda buyuk davlat arbobi, shoir, madaniyat, til va adabiyot sohasining yetuk namoyandasi bo‘lish barobarida inson va tabiat go‘zalligini madh etuvchi alloma sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirgan Zahiriddin Muhammad Bobur ham o‘simlik va hayvonot olamining rang-barangligini-da nazardan chetda qochirmagan . Prezidentimiz Islom Karimov Bobur shaxsi haqida “O‘zbek xalqining dovrug‘ini dunyoga taratgan ulug‘ ajdodlarimizdan biri o‘laroq, ul zot bizni tariximizni qadrlashga, kelajakka ishonch bilan qarashga o‘rgatadi”, degan edi. Darhaqiqat, Bobur Mirzo faoliyati va ijod yo‘li har jihatdan diqqatga sazovor. Shoirning birgina “Boburnoma”sini chinakam ensiklopedik asarga qiyoslash mumkin. Chunki, unda nafaqat, adabiyot, san’at, tarix, geografiya, balki nabotot va hayvonot olami haqida ham aniq ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Kobul va Hindistonda tarqalgan 150 dan ziyod o‘simlikning nomi, ta’rifi, tarqalishi va yana o‘zbekcha, arabcha va hindcha nomlari berilgan. Bundan tashqari, asarda hayvonlarning 180 ga yaqin turi qayd etilgan bo‘lib, ularning ayrimlari hozirgi kunda ham respublikamizda mavjud. Jumladan, sutemizuvchilarning 15 turi, qushlarning 33 turi, suv va quruqlikda yashovchi jonzotlarning bir necha turi uchraydi. “Boburnoma”da, hatto, qushlarning uchib o‘tish yo‘llari, dam olish joylari, qush va hayvon turlarini ovlash usullarigacha bayon etilgan. Muallifning yozishicha, Kobulda baliq 8

ovlashda ajoyib usul qo‘llanilgan ekan. Shuvoq (“oq shuvoq” deyilgan ) va qulonquyruq, deb nomlangan o‘simliklar bog‘-bog‘ qilib bog‘lanib, suvga tashlangan. Birozdan so‘ng, baliqlar suv yuzasiga qalqib chiqqan. Bu usul hozir ham Qozog‘istonning shimoliy hududi va Sibir xalqlari ovchiligida qo‘llaniladi. Ular faqat yuqoridagi ikki o‘simlik o‘rnida sigirquyruqni ishlatishadi. Ikkala usulda ham baliqlar jabrasi o‘simlik guli, changi va tukchalari bilan to‘lgach, nafas ololmaydi. Tabiiyki, bunday paytda baliqlar suv yuzasiga qalqib chiqadi va ovchilarning oson o‘ljasiga aylanadi. Bobur o‘simliklar olami haqida ham uncha-muncha botanik olimlardan qolishmaydigan ma’lumotlarni bergan. Chunonchi, Farg‘onada tarqalgan mevalar, poliz ekinlari, Kobul va boshqa shaharlarda olma, anor, behi, anjir, o‘rik, shaftoli, bodom hamda o‘t-o‘lanning mo‘lligi, Kobulda “Bog‘i Vafo” nomli “Chahorbog‘” barpo etib, nayshakar (shakarqamish) va banan (keyla) ekib, ulardan Buxoro va Badaxshonga yuborgani diqqatga sazovordir. Bobur xurmoni (uning ikki jinsli ekanidan bexabar edi) hayvonga o‘xshatadi: “Biri ulkim, nechukkim, hayvon boshini kesurlar. Xurmo daraxtiga ham nor (erkak) xurmoni shoxini kelturib, tegirmasalar yaxshi bar bermas” deb yozgan. Hindistonda o‘sadigan nag‘zak (mango), banan, badhal (non daraxti), beyr (anjir), ja’mun (qalampirmunchoq), javzi buyo (muskat yong‘og‘i), kaval kakriy (nilufar), kaneyr (sambitgul), kunor (chilonjiyda), noranj (apelsin), nargil (kokos palmasi), tindu (oq safson mevasi) va champa (yosuman) kabi o‘simliklar nomi ham ilk bor “Boburnoma”da keltirilgan. Bobur Afg‘oniston va Hindistondagi o‘simlik nomlarini aniqlashda ham o‘ziga xos usulni qo‘llagan. Ya’ni mevasi, guli, bo‘y-bastini Farg‘ona viloyati (yoki Samarqand) o‘simliklarini shakli- shamoyili bilan solishtirib, tushuncha bergan. Chunonchi Afg‘onistonda Kurrayi Toziyon va Dashti Shayx dashtlarida “Chikin tola o‘ti bisyor yaxshi bo‘lur”, rango-rang anvoyi lolalar to‘g‘risida zahirashunos botanik sifatida “Bir qatla sanattim o‘ttuz ikki -o‘ttuz uch nav....lola chiqti” deb ma’lumot beradi. Hozirda botanika darsliklari va lug‘atlarda “chikin tola”, deb atalgan o‘simlik nomi uchramaydi. Lekin “chigin” degan nom bilan turkman va qoraqalpoqlar sholipoya va sernam yerlarda serob bo‘lgan, hammaga tanish kurmakni aytar ekanlar. Demak, Bobur zamonida ham kurmak o‘zbekcha “chikin tola” deb atalgan. Shuningdek, Kobul viloyatining tog‘larida o‘sadigan bir o‘tni “Butaka o‘ti bo‘lur, otg‘a bisyor sazovor o‘ttur... Andijonda bu o‘tni 9

“butka” derlar”. Hozirda tog‘li yaylovlarda keng tarqalgan “betaga” deb ataladigan o‘simlik ilgarilari “butka”, deb nomlangan. Ba’zan o‘simlik bargi, tanasi va gullari ham biror o‘t bilan qiyoslanadi. Masalan, kevra (hindchasiga) nomli o‘simlik barglarini to‘qayda o‘sadigan erkak qamish bargiga o‘xshatsa, qadhal (non daraxti) mevasining sirti g‘adir-budir bo‘lgani uchun ag‘darilgan qo‘yning qorniga qiyoslaydi. Bu kabi misollarni “Boburnoma”da istagancha topish mumkin. Bobur ba’zi o‘simliklar ta’rifini yanglish ma’lumot berib qo‘ymaslik uchun el og‘zidan eshitganini, lekin o‘zi ko‘rmaganini yozadi. Bu chinakam olimlarga xos xususiyatdir. Masalan, bir giyoh (Mehrigiyoh nazarda tutilgan) nomini eshitgani, uni el lafzida “ayiq o‘ti” deb nomlanishi, bu o‘tning arabcha nomi “yabruh us-sanam”, deyilishi, o‘simlik Yettikent tog‘larida o‘sishi, lekin o‘zi esa uni ko‘rmaganini “vale bu muddatta eshitilmadi”, deb haq gapni aytadi. Vaholanki, haqiqiy mehrigiyoh (ilmiy nomi “mandragora”) O‘rtayer dengizi atroflarida o‘sadi. O‘rta Osiyoda esa faqat Turkmanistonning Kopetdog‘ tog‘laridagina uchraydi. Ba’zilar uning ildizi jenshenga o‘xshagani uchunmi “Sharq jensheni”, deb ham atashadi. Uning mevasi mayda pamildori yoki ituzumga o‘xshaydi. Bu o‘simlik nomi bilan bog‘liq 2-3 ming yillik tarixga ega bo‘lgan afsonalar ham talaygina. Shu sabab bo‘lsa kerak, mehrigiyoh haqida Ibn Sino va Beruniy ham o‘z asarlarida qisqacha ma’lumot berib o‘tganlar. Lekin fanda bu nom bilan yana ikki-uch xil o‘simlik ham atalishini ta’kidlash lozim. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, “Boburnoma”da hozirgi zamon tabiatshunoslari tili bilan aytganda o‘ta muhim muammo — biologik resurslarni izchil o‘rganish va ulardan oqilona foydalanish masalalariga jiddiy e’tibor qaratilgan. Bugungi kunda ham yurtimizda shifobaxsh o’simliklarga bo‘lgan qiziqish kattadir. Shifobaxsh o‘simliklar bilan nafaqat biolog va zoologlar, tabobat ilmi sohiblari, balki tilshunos olimlar ham qiziqib, turli risolayu darsliklar yozishgan, lug‘atlar tuzishgan. Jumladan, D.Yormatovaning “O‘simlikshunoslik”, H.Yo‘ldoshevning “O‘simlik kasalliklari”, N.O‘ljaboyevaning “Xalq tabobati xazinasidan javohirlar”, S.Muhamadjonov, F.Jonguzarovlarning “O‘simlikshunoslikka oid ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘at”, S.Sahobiddinovning “Qisqacha ruscha-o‘zbekcha botanika terminlari lug‘ati”ni misol keltirish mumkin. 10

1.2. O’simlik nomlarini ifodalovchi birliklar va ularning tasnifi O‘zbek tili leksikasi, ya’ni lug‘at boyligi doimo taraqqiyotda bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy-siyosiy o‘zgarishlar natijasida rivojlanadi va taraqqiy etadi. Ana shu o‘zgarish va taraqqiyot natijasi o‘laroq tilimizning leksik qatlami yangi birliklar bilan boyib boradi. O‘zbek tili leksikologiyasining ma’lum bir qismini tashkil etgan o‘simlik nomlari ham bundan mustasno emas. Ushbu soha terminologiyasi, avvalo, o‘z ichki imkoniyatlari asosida rivojlanib kelayotgan bo‘lsa, ikkinchidan tashqi omil ham samarali ta’sir etib kelyapti. Dunyoda o’simlik turlari xilma – xildir. Ularning hammasi tirik organizm hisoblanib , har birining o’z hayoti , nomi , yashash sharoiti, turi va shu kabi xususiyatlarga ega . O’simliklar turli xil sharoitarda o’sadi va yashaydi , ular o’sish uchun joy tanlamaydi. Yer yuzida 500 000 dan ziyod o’simliklarning turi mavjud bo’lib, O’zbekistonda ulardan 4500 dan ortiq turli tabiiy holda o’sadi. Biz yashayotgan jonli tabiatni o’simliklar dunyosisiz tasavvur eta olmaymiz. O’simliklar barcha tirik mavjudotlarning hayot manbai sanaladi. Ulardan ozuqa sifatida foydalanib ham kelinadi. Bu dunyoda har bir narsaning - xoh u o’simlik, xoh jism , xoh hayvon, xoh inson bo’lsin, o’z nomi bo’ladi. Ularning mana shu atab qo’yilgan nomi atov birliklarи deb yuritiladi. O’simliklar ham xuddi shunday atov birliklar orqali nomlanib kelinadi. O‘simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo‘llanilib kelinmoqda. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarini fitonimlar deyiladi. “ Fitonim” so‘zi lotinchadan “fitos”- “o‘simlik”, “onuma” – “nom” degan ma’nolarni bildiradi. O’simliklar suvsiz , qumli va sho’rxok cho’llarda, qor va muzliklar bilan qoplangan joylarda, baland tik qoya toshlarda, g’orlarning ichida va suv osti qismida ham o’sadi. Shuningdek, dengiz, kanal va ko’llarda, botqoqliklarda ham o’sadi. O’simliklar yillar davomida turli sharoitlarda o’sishga moslashgan. 11

Tog’li viloyatlar bo’lgan Toshkent, Namangan, Farg’ona, Samarqand, Qashqadaryo va Qashqadaryoning tog’li joylari, tog’ yonbag’irlaridan boshlab tog’ning o’rta qismigacha bo’lgan nam joylarda o’sib , ko’payadi. Tog’da o’sadigan o’simliklar O’zbekistondagi tog’larning toshli qiyalarida, tosh –tuproq aralash qiyalarda , tog’ etaklarida , tepaliklarda, shag’alli tog’ bag’irlarida , tog’li joylarning o’tloqlarida, tog’larning o’rta qismidagi tuproqli nam qiyaliklarda o’sadi va hayot kechiradi. Tog’li joylarda anjabor (Toshkent, Namangan , Andijon, Farg’ona , Samarqand , Qashqadaryo , Surxondaryo), anor (Surxondaryo), arslonquyruq (Toshkent, Sirdaryo , Jizzax , Samarqand , Surxondaryo), bodom (Toshkent , Surxondaryo , Farg’ona , Qashqadaryo), bozulbang (Samarqand , Buxoro , Qashqadaryo), gazako’t (Toshkent, Samarqand , Buxoro, Andijon ,Farg’ona , Surxondaryo), gazanda , yerchoy (Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo , Farg’ona), yerqo’noq (Toshkent, Farg’ona, Sirdaryo), yong’oq (Toshkent , Surxondaryo), zanjobul ( Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo ), isfarak (Toshkent, Jizzax, Andijon, Farg’ona, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro), ko’ka (Qashqadaryo, Surxondaryo, Toshkent, Jizzax, Farg’ona), lamium ( Toshkent, Surxondaryo), limono’t (Toshkent , Surxondaryo), mavrak ( Toshkent , Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Farg’ona , Qashqadaryo, Surxondaryo ), omonqora (Surxondaryo, Farg’ona), oqquray (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxondaryo), pista (Surxondaryo) chilon jiyda, (Surxondaryo, Toshkent) , rovoch (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Andijon ,Buxoro), sanchiqo’t ( Toshkent , Farg’ona, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo), termopsis (Toshkent), toron (Toshkent), tog’jumrut (Toshkent, Farg’ona, Jizzax, Samarqand), tog’rayhon (Toshkent, Andijon, Farg’ona, Jizzax, Surxondaryo, Qashqadaryo), tog’ qudusi (Toshkent), Turkiston adonisi, (Toshkent, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo, Qashqadaryo), xerniariya, (Toshkent, Farg’ona, Surxondaryo, Qashqadaryo), sherolg’in, (Toshkent, Sirdaryo, Farg’ona, Andijon, Samarqand), shirchoy, ( O’rta Osiyo), shivoq, efedra (Toshkent, JIzzax, Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Surxondaryo), o’rik, qayin (Toshkent), qora zirk (Toshkent, Samarqand, Andijon, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxondaryo), qushqo’nmas, (Toshkent, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo), Cho’lda o’sadigan o’simliklar suvsizlikka moyil bo’b, ular quruq issiq iqlimga moslashgandir. Ularning hayotiy shakli cho’l havosini cho’l sharoitini 12

talab qiladi. Bu sharoitga moslashgan o’simliklar cho’lda, yarim cho’lda, qirlarda, adirlarda, qumli tuproqlarda, dashtlarda, yalangliklarda, sho’r tuproqli qumli yerlarda o’sadi. Cho’lda o’sadigan o’simliklarda achchiqmiya (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Farg’ona, Buxoro), bozulbang (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo) isiriq, itsigek (Toshkent, Jizzax, Samarqand, Sirdaryo, Andijon, Farg’ona), kovrak (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Buxoro ,Qashqadaryo, Surxondaryo), patluq (Buxoro) sano, sariq zira (Qizilqum) chakamiq (Toshkent, Sirdaryo, Andijon, Farg’ona, Samarqand) shildirbosh (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Surxondaryo), oqquray (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samrqant, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxondaryo), shirach (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Suxondaryo) lar o’sadi. Daryo bo’ylarida o’sadigan o’simliklar boshqa joylarda o’sadigan o’simliklarga qaraganda suvni kop’ talab qiladigan va nam yerga o’rgangan o’simliklar hisoblanadi. Suvga moyil bo’lgan o’simliklar daryo bo’yiga, daryo havzalarida, ariq bo’ylarida, ko’lmak, ko’l bo’ylarida, daryo qirg’oqlarida, jilg’a bo’ylarida, nam joylarda, kanallarda, ko’lmak suv chetlarida, soylarda, suv bo’ylarida o’sadi. Daryo bo’ylarida o’sadigan o’simliklar sirasiga anjir (Surxondaryo), yeryong’oq (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand), yong’oq (Toshkent, Surxondaryo), zirai karmon (Farg’ona , Samarqand , Surxondaryo, Xorazm ), zig’ir, igir (Samarqand , Xorazm ), ittikanak , kelin tili (Toshkent, Sirdaryo, Jizzax , Samarqand , Buxoro, Qashqadaryo ), tomirdori (Toshkent , Andijon , Samarqand , Sirdaryo, Jizzax) , qarafs (Toshkent , Sirdaryo, Namangan, Andijon , Farg’ona , Qashqadaryo, Surxondaryo ), qirqbo’g’im , tok ( Toshkent , Surxondaryo) kabi o’simliklar o’sadi. Bundan tashqari botqoqlik, suvga yaqin va nam yerlarda gulxayri , dalachoy kabi o’simliklar o’sadi. Kendir, sariqbosh singari o’simliklar Toshkent viloyatida o’sadi. Sug’oriladigan yerlarda o’sadigan o’simliklar sirasiga ituzum, sabzi, sassiqalaf (Toshkent , Sirdaryo , Jizzax, Surxondaryo, Qashqadaryo ), sebarga (Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Qashqadaryo, Surxondaryo ), tugmachagul (Toshkent ), qarafs (Toshkent, Sirdaryo, Namangan, Andijon, Farg’ona, Qashqadaryo , Surxondaryo ) o’simliklari kiradi. 13

Ayrim o’simliklar ham borki, ular O’zbekistonning ko’pchilik viloyatlaridagi bog’larda , ko’chalarda , parklarda va boshqa yerlarda manzarali o’simliklar sifatida o’stirilib kelinadi. Manzarali o’simliklarga biz jo’ka , ko’ko’t , marjon daraxt , mingdevona , ro’yan (Toshkent , Sirdaryo , Jizzax , Samarqand , Farg’ona , Andijon , Surxondaryo ) , tikandaraxt , tirnoqgul, tuxumak, qayin , qoraterak , qo’ng’iremanlar kiradi. O’simliklar o’zlarining tuzilishi , yashashi , ayrim narsalarga o’xshashi va hayotiy shakllariga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. O‘simliklar poyasining tuzilishiga ko’ra daraxtsimon, butasimon, yarimbutasimon va o’tsimon turlarga bo’linadi. 1. Daraxtsimon o’simliklar – poyasi yog’ochlashgan , ya’ni bitta yo’g’on tanali, baquvvat ildizli va keng shox –shabbali, baland bo’yli ko’p yillik o’simliklar hisoblanadi. Daraxtsimon o’simliklar guli , mevasi , poyasining eni, bo’yi , shox –shabbasi va barglari bilan bir – biridan farq qilib turadi. Bir turga mansub bo’lgan va tog’ yonbag’irlarida o’sadigan daraxtlardan shoxlarining ko’pligi , kengligi va balandligi bilan ajralib turadi. Daraxtsimon o’simliklarning ko’pchiligi ko’p yillik o’simlik sanalib , ular yirik shakllarga ega bo’ladi. Daraxtsimon o’simliklarga aloe , anjir , archa , behi , bodom , yong’oq , jiyda , jo’ka , limon , marjon daraxt , olcha , oqtut , pista , tikandaraxt , tirnoqgul ,tok , tog’jumrut , tuxumak , chakanda , cherkez , chilonjiyda , shaftoli , qoraterak , qo’ng’ireman , do’lana , zaytun , olxo’ri , eman , qayin , o’rik singari o’simlik nomlarini keltirishimiz mumkin. 2. Butasimon o’simliklar – tanasi yog’ochli , bo’yi 2-3 metrdan oshmaydigan bir yki bir nechta poya hosil qiluvchi, sershox ko’p yillik o’simliklardir. Bu turdagi o’simliklarga quyidagilar : anor , atirgul , itsigek , malina , maymunjon , na’matak , patloq , sano , pista , chakanda , cherkez , efedra , qora smorodina , qora zirk , katta ituzum , pushti bo’rigul , pushti katarantus , mavrak , marmarak , zig’irak , amorfa , zirk , maymunjon , sumax , xapri , shumurt ,irg’ay , singirtak , uchqat , qizilcha , qoraqat kabi butasimon o’simliklar kiradi . Shuningdek, yarimbutasimon o’simliklar ham bor bo’lib, ularning tanasining yuqori qismini qish faslida sovuq urgan ko’p yillik o’simliklar tashkil qiladi. Ular asosan cho’llarda keng tarqalgan bo’lib , yem –xashak 14

sifatida foydalaniladigan o’simlik hisoblanadi. Yarimbutasimon o’simliklarga izen , keyreuk , teresken , sarsazan , shuvoq singari o’simliklar kiradi. 3. O’tsimon o’simliklar – poyasining yupqa va ingichkaligi bilan daraxtsimon , butasimon o’simliklardan ajralib turuvchi o’simliklardir . Ularning hammasi yashash umriga ko’ra bir yillik , ikki yillik va ko’p yillik osimliklarga bo’linadi. Shuningdek , o’tsimon o’simliklar boshqa turdagi o’simliklarga qaraganda ko’plab uchraydi. O’tsimon o’simliklarga anjabor, arpabodiyon, arslonquloq, achchiqmiya, bangidevona, beshbarg, bozulbang, bo’tako’z, bo’ymadaron, gazako’t, gazanda, gulxayri, dalachoy, yeryong’oq, yerchoy, yerqo’noq, yetmak, zanjаbul, zirai karmon, zig’ir , zupturum, igir, isiriq, isfarak, ittikanak, ituzum, kanakunjut, kelin tili, kendir, kovrak, kovul, kungaboqar, kunjut, ko’ka, ko’ko’t, lamium, limon o’t, mavrak, makkajo’xori, mingbosh, mingdevona, olabuta, omonqora, otquloq, ochambiti, oqquray, petrushka, piyoz, rovoch, ro’yan, sabzi, sanchiqo’t, sarimsoq, sariqbosh, sariqzira, sariqchoy, sassiqalaf, sachratqi, sebarga, sedana, sovuno’t, termopsis, tillabosh, tomirdori, toron, tog’rayhon, tugmachagul, Turkiston adonisi, turp, ukrop, uchma, xerniariya, chaqamiq, chuchukmiya, cho’chqatikan, sherolg’in, shildirbosh, shirach, shirchoy, shotara, shuvoq, ermon, yalpiz, yantoq, qalampir, qarafs, qariqiz, qashqarbeda, qiziltasma, qizg’aldoq, qirqbo’g’im, qovoq, qoraandiz, qorazira, qoqi, qushqo’nmas, qo’ypechak, g’o’za, asarun, eshakgul, Nippon dioskoreyasi, deltasimon dioskoreya, saflorsimon levzey, ro’yan, tirnoqgul, oddiy dastarbosh, moychechak, buyrakchoy, afsonak, bo’rigul, buznoch, kadio’t, dalachoy, devortagio’t, yerqalampir, yetmak, jag’-jag’, jut, zig’ir, igir, ismaloq, isparak, karam, kashnich, ko’ktikan, otquloq, oqkarrak, oqqaldirmoq, oqqunduz, oqquray, parpi, Pasternak patriniya, samincho’p, sarsabil, safroo’t, sigirquyruq, temirtikanak, tillabosh, toron, chakamug’, chitrang’i, shildirbosh, shirach, shotara, qariqiz, qizilmiya, qizilyugurik, qontepar, qoraqobiq, qoqi, qulmoq, qulupnay singari o’simliklar kiradi. O’simliklarning bu turlari oz yoki ko’p yashashiga ko’ra bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’simliklarga bo’linadi. Bir yillik o’simliklar – xilma –xil bo’lib , ular bir yilda o’sadi, gullaydi hamda meva (urug’) tugib , hayoti tugaydi. O’zbekistondagi o’simliklarning ko’pchiligi bir yillik o’simliklar hisoblanadi. Бир йиллик 15

ўсимликларга sedana, sovuno’t, qiziltasma, qizg’aldoq, tirnoqgul, moychechak, buyrakchoy, jag’-jag’, jut, zig’ir, igir, qushqo’nmas, g’o’za, yeryong’oq, ukrop, cho’chqatikan, olabuta, sariqbosh, ochambiti, аrpabodiyon va boshqalar kiradi. Ikki yillik o’simliklar – urug’idan chiqib , birinchi yili yer yuzida to’pbarg hosil qiladigan , ildizi va barglarida oziq moddalarni to’playdigan o’simliklardir. Ikkinchi yili esa poya chiqaradi , gullaydi va meva tuga boshlaydi. Ikki yillik o’simliklargа mingdevona, petrushka, sabzi, sariqzira, sassiqalaf, sigirquyruq, temirtikanak, tillabosh, ismaloq, karam, qashqarbeda kabilar kiradi. Ko’p yillik o’simliklar – yerning yuza qismi qishda qurib , o’sish kurtaklari tuproq tagida qishlaydigan o’simliklardir. Ko’p yillik o’simliklar tog’da va tog’ yonbag’irlarida juda ko’p uchraydi. Ko’p yillik o’simliklargа afsonak, bo’rigul, buznoch, kadio’t, dalachoy, devortagio’t, yerqalampir, yetmak, qo’ypechak, omonqora, otquloq, oqquray, piyoz, rovoch, ro’yan, sanchiqo’t, sarimsoq, sariqchoy, shildirbosh, shirach, shotara, qariqiz, qizilmiya, qontepar, qoraqobiq, qoqi, qulmoq, qulupnay singari o’simliklar kiradi. 1.3. O‘simlik nomlarining leksik qatlamlari O’zbek xalqining moddiy madaniyati uzoq o’tmishga borib taqaladi. U ota-bobolarimizning o’sha vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-iqtisodiy, maishiy xususiyatlarini aks ettiradi. Ma’lumki, tarixiy taraqqiyotning guvohlik berishicha, insoniyat eng avvalo, ovchilik va chorvachilik turmush tarzi bilan hayot kechirgan. Keyinchalik unga dehqonchilik bog‘dorchilik madaniyati ham kirib kela boshlagan. Xalq hayotida, turmushida katta o’zgarishlar sodir bo’lib, bu eng avvalo, tilda o’z ifodasini topgan. Bunday o’zgarishlar boshqa tarmoqlar leksikasida bo’lgani kabi o‘simlik nomlarida ham o’z aksini topgan. 16

O’zbek tilining turli davrlarida yaratilgan yozma yodgorliklar, ilmiy va badiiy asarlar tаdqiqоt uchun eng аsоsiy mаnbа vаzifаsini o’tаydi, chunki hаr bir yozmа yodgоrlikdа shu yodgоrlik yarаtilgаn dаvr tili o’z аksini tоpаdi. Hаr bir yozmа yozmа yodgоrlikni аtrоflichа o’rgаnish аsоsidа shu yodgоrlik yarаtilgаn dаvrdаgi o’zbеk tilining хususiyatlаri, jumlаdаn, fоnеtik, lеksik, grаmmаtik qоnuniyatlаrini аniqlаsh mumkin.O‘simlik nomlarining taraqqiyotini aniqlash maqsadida umumturkiy yozma yodgorliklar mаtnlаrigа, eski o’zbеk tilidаgi аsаrlаrgа, hоzirgi o’zbеk tilidаgi аsаrlаrgа, hоzirgi o’zbеk аdаbiyoti nаmunаlаri vа hududdаgi kundаlik mаtbuоt mаtеriаllаrigа murоjааt qilindi vа ulаrdаn o’simliklar lеksikаsigа dоir tаriхiy, diаlеktаl, qаrdоsh tillаrgа хоs lеksik birliklаr tаnlаb оlindi vа qiyosiy tаhlilgа tоrtildi. O‘simlik nomlarining qo’llanish davrlarini aniqlashga xizmat qiladigan yozma yodgorliklar jumlasiga eng avvalo, Beruniyning “Kitob as-Saydana fi-t tibb” asari kiradi. Bu asar XI asrda yaratilgan bo’lsa ham, turkiy so’zlarning berilishi, qabilalar, tarixiy shaxslar, elatlar haqidagi ma’lumotlar undan ancha asrlar ilgarigi materiallar hisoblanib, ular bu asarda yetarlicha qаmrаb оlingаnligidаn guvоhlik bеrаdi. Bu hоdisа turkiy tillаr tаriхining eng qаdimgi dаvrlаrdаgi elеmеntlаri hаm shu аsаr оrqаli bizgаchа yеtib kеlgаnligidаn guvоhlik bеrаdi. Mаhmud Kоshg’аriyning turkiy tillаr tаriхi hаqidа mа’lumоtlаr bеruvchi bu аsаridаn kеyingi dаvrlаrdа yarаtilgаn, muаllifi nоmа’lum “Аttuhfаtuz zаkiyatu fillug’аtit turkiya” (ХIII-ХIV) 6, Nаvоiy аsаrlаri lug’atlari, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma» kabi asarlari ham biz o’rganayotgan o‘simlik nomlarining negizini, leksik qatlamlarini aniqlashga yordam beradi. Hozirgi о‘zbek tilining lug‘at tarkibi bu tilning leksik-semantik sistemasi sifatida shakllangan. О‘zbek tilida mavjud bо‘lgan barcha sо‘zlar, grammatik vositalar bu tilning о‘ziniki, uning о‘z boyligidir. Ammo bu lug‘aviy boylik о‘zbek tilida birdan yuzaga kelgan emas. О‘zbek tili lug‘at tarkibi 6 Аttuhfаtuz zаkiyatu fillug’аtit turkiya. Bu аsаr S. Мutаllibоv tоmоnidаn tаrjimа qilinib, F.Аbdullаеv muhаrrirligidа 1968 yili Тоshkеntdа nаshr qilingаn. 17

murakkab rivojlanish bosqichlarini boshidan kechirgan. Buni о‘rganish uchun lug‘at tarkibini ilmiy tushunish, ilmiy tahlil qilish zarur. Til lug‘at tarkibini tarixiy-etimologik nuqtai nazardan tekshirganda, avvalo, о‘zbek tilining genetik jihatdan о‘ziniki bо‘lgan sо‘zlari belgilab olinadi. Bunday sо‘zlar о‘zbek tilida qadimdan mavjud bо‘lgan turkiy til sо‘zlaridir. Bunday sо‘zlar о‘zbek tili leksikasining asosiy negizini tashkil etuvchi qadimiy qatlamdir 7 . Sо‘ngra о‘zbek tili tarixan qaysi tillar bilan aloqada bо‘lganligiga qarab lug‘at tarkibi- dan о‘zga, ya’ni chet tillarining elementlari axtariladi. Mana shu nuqtai nazardan о‘zbek tilining lug‘at tarkibidan arab tili, fors-tojik tili, rus tili va boshqa tillarning elementlarini axtarish qonuniydir. Bu tillar о‘zbek tili lug‘at tarkibiga turli davrlarda, turli darajada, turli yо‘llar bilan ta’sir etgan. Demak, leksikani tarixiy etimologik nuqtai nazardan tekshirish ikki masalaga qaratiladi: a) о‘zbek tili leksikasidagi о‘z sо‘zlarini belgilash; b) о‘zbek tili leksikasidagi о‘zlashgan sо‘zlarni belgilash. Mana shu asosga kо‘ra о‘zbek tili leksikasidagi sо‘zlarni tarixiy- etimologik nuqtai nazaridan ikki qatlamga bо‘lish mumkin: 1. О‘zbek tili leksikasi ning о‘z qatlam i . 2. О‘zbek tili leksikasining о‘zlashma qatlam 8 . So‘z o‘zlashtirish asosan ikki usul bilan yuz beradi: 1) So‘z aynan olinadi. 2) Kalkalab olinadi. Kalkalab olishda so‘zning o‘zi emas, uning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Bunda: 1. Boshqa til so‘ziga xos ma’no zamirida ona tili materiali bilan yangi so‘z yasaladi: darslik (uchebnik), qatnashchi (uchastnik). So‘z o‘zlashtirishning bunday usuli to‘liq kalka deyiladi. 2. So‘z tarkibida o‘zga tilga oid so‘z bilan birga o‘z til qismlari ishtirok etadi: hamkurs (sokursnik), sportchi. Bu turdagi kalkalar yarim kalka deyiladi. 7 Begmatov E. Kо‘rsatilgan manba. 8 Begmatov E. Kо‘rsatilgan manba. 18

3. Semantik kalka. O‘zbek tilida bir qancha so‘zlar shu ma’noda qo‘llanadigan begona tildagi so‘zlarning ma’nolariga qarab, yangi ma’nolar olib semantik, ya’ni ma’no jihatidan kengaygan (semantik kalka). Misollar: akkumulyator o‘tirib qoldi (o‘tirdi-sel, jonli so‘zlashuv nutqida), quyon – biletsiz yo‘lovchi, bu yigit imtihonda yiqildi (provalilsya) kabi. Bu holat o‘simlik nomlarini o‘zlashtirishda ham kuzatilib , o‘simlik nomlari boshqa til so‘ziga xos ma’no zamirida ona tili materiali bilan yangi so‘z yasalishi, so‘z tarkibida o‘zga tilga oid so‘z bilan birga o‘z til qismlari ishtirok etishi va semantik kalka asosida o‘zlashgan. Til о‘z ichki qonuniyatlari asosida о‘zgarib, rivojlanib turganidek, boshqa xalqlar bilan yaqin munosabatda bо‘lganligi, boshqa tillar yaqinlashuvi natijasida ham ma’lum о‘zgarishlarga uchraydi. O’zbek tilining lug’at tarkibi o’zbek xalqining butun taraqqiyot yo’lini o’zida aks ettiradi. Til tarixi jamiyatning tarixiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog’langanligi tufayli uning lug’at tarkibi hayotdagi har qanday o’zgarishni har taraflama ifodalaydi. O’zbek tili leksik tarkibi va grammatik vositalari shu tilning boyligi hisoblanadi va bularning barchasi birdaniga paydo bo’lgan emas. O’zbek tilining lug’aviy tarkibi juda uzoq davrlardan beri leksik semantik hamda shakliy tuzilishiga ko’ra ma‘lum o’zgarishlarga uchrab bugungi holatga kelgan. Bizga ma‘lumki, har qanday tilning lug’at tarkibi faqat o’z so’zlaridan iborat bo’lmaydi. Unga boshqa tillardagi so’z va vositalar ham o’tishi mumkin. Har qanday til o’z lug’atiga va grammatik qurilishiga ega. Lekin xalqlar o’rtasidagi uzoq tarixiy davrlar mobaynida davom etgan iqtisodiy, madaniyaloqalar bu xalqlarning tillariga ham, shubhasiz, o’z ta'sirini ko’rsatadi. Fan-texnika taraqqiyoti, fan yutuqlarining globallashuvi va amaliyotga tez tatbiq etilishi, olamshumul ixtiro va texnologiyalarning ommaga tez va oson yetib borishida tilga bo`lgan ehtiyoj yanada ortib, tilshunoslar oldiga yangi, istiqbolli va o`z navbatida murakkab vazifalarni qo`ymoqda. Bunga til birliklarini paradigmalarga birlashtirish, uni keng planda avtomatlashtirish, tillararo sun’iy intellektni shakllantirish kabi masalalar kiradi. 19

Til millatning ma`naviyati va madaniyati bilan bevosita va bilvosita aloqadordir. Dunyo tillari orasida sof tilning o`zi yo‘q ekan, ma`lum bir tilning tarovati o`z til so`zlari hisobiga yashashi bilangina belgilanmaydi. Harakatdagi tillarning ma`lum darajada omuxtalashishi, birining ikkinchisiga ta`sir etib borishi til jarayoni uchun barqaror qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. Tilning ma`naviyat va madaniyat tushunchalari bilan uzviy bog`liqligi nuqtayi nazaridano`zlashma so`z va uning zamirida o`zlashayotgan ma`lum bir millat urf-odat va an`analariga ham befarq qarab bo`lmaydi. O’zbek tili ilk davrlarda turkiy qabila va chet tillarga xos ayrim leksik birliklardan tashkil topgan bo’lsa, keyinchalik o’zbek tili lug’at tarkibiga fors- tojik, arab, rus tillaridan so’zlar o’tib o’zlashadi va o’zbek tilining lug’at tarkibi boyidi. O’zbek tili leksikasining tarixiy shakllanishini bilish uchun so’zlarni tarixiy etimologik jihatdan o’rganib, ularning etimologik qatlamlariga ajratish zarur. O’zbek tili O’rta Osiyodagi qadimiy xalqlarning turkiy tillar sistemasidagi tillardan biri bo’lib, uning lug’at sostavi ham qadimiydir. O’zbek tili leksikologiyasining tarixiy etimologik shakllanishini tahlil qilishda dastlab o’zbek tilining qardosh tillar bilan aloqasi, so’ngra qardosh bo’lmagan tillar bilan aloqasi aniqlanadi. Bu bilan ularning o’zaro ta‘siri ham ko’rib o’tiladi. O`zbek tili leksikasi doimiy ravishda o`z ichki imkoniyatlari va tashqi imkoniyati asosida bosqichma-bosqich takomillashib bormoqda. Tilning leksik qatlami taraqqiyoti – jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita va bilvosita bog`liqdir. Bu narsa o’zbek tiliga ham xos bo’lib, tilimizga ham ko’plab so’zlar o’zlashgan. Natijada o’z va o’zlashgan qatlam yuzaga kelgan. О‘z qatlam leksikasi о‘zlashma qatlam leksikasikasiga nisbatan ajratiladi. О‘z qatlam leksikasi genetik jihatdan turkiy bо‘lgan sо‘zlardangina iborat emas. О‘zbek tilining sо‘z yasash sistemasida о‘zbek tiliga boshqa tillardan kirgan sо‘z materialidan keng foydalanish hollari mavjud. 20

1.4. O’z qatlam va o’zlashgan qatlamga oid fitonimlar O’zbek xalqi, ma’lumki, eng qadimgi turkiy urug’ va qabilalardany o’sib chiqqan, demak, uning tili ham shu urug’ va qabilalar tili negizida rivoj topgan. “Turli tarixiy davrlarda xalqlar о‘zaro turli aloqa, munosabatda bо‘ladilar. Ijtiomiy sharoit va munosabatlarning xususiyatlariga kо‘ra, bir tildan ikkinchi tilga ozmi, kо‘pmi sо‘z, hatto ayrim grammatik elementlarning о‘tishi ham shubhasizdir. Biz tilning ikkinchi bir tilga kо‘rsatgan ta’siri salmoq va xarakteriga kо‘ra tilning tarixiy taraqqiyotida ma’lum bir rolni о‘ynashi ham mumkin”, – deb yozadi F.Abdullayev. O`zbek tili leksik taraqqiyotini ham jamiyatdagi muhiм o’zgarishlarni hisobga olgan holda ma`lum bir davr bosqichlari asosida o`rganish mumkin. O’rta Osiyo o‘simlik nomlari haqida gapirilganda, o’zbek va tojik o‘simlik nomlari o’xshashligi, bu ikki xalqning hududiy joylashuvi bilan bog’liq. IV-VII asrlardan O’rta Osiyoda ikki turdagi xalq, ya’ni hudud vohalarida dehqonchilik va bog‘dorchilik bilan shug’ullanuvchi aholi va ko’chmanchi chorvachilik bilan shug’ullanuvchi aholi mavjud bo’lgan. Tojiklar qadimiy Eron tilida so’zlashuvchi mahalliy aholining avlodlari hisoblanadi. Tojikiston hududida ular eramizga qadar bir necha yil oldin yashagan. VIII-X asrlardan (arablar istilosidan) keyingi davrda, ular doimo dehqonchilik va bog’dorchilik bilan band bo’lishgan. XII- XIII asrlarda Amudaryo va Sirdaryo oraliqlarida turkiy tilda so’zlashuvchi xalq o’zbeklar soni orta borgan. XIII asrda mo’g’ullar istilosi, XVI asrda Oltin O’rdaning yemirilishi va Dashti qipchoq urug’larining ortishi hududdagi madaniyatning, mehnat faoliyatining o’zgarishiga olib kеlishi barobarida o‘simlik nomlarining shаkllаnishigа аsоs bo’lgаn. Turkiy til sifatida yuritilgan o`zbek tili tarixan O`rta Osiyo xalqlari uchun bir necha yil mobaynida fors (fors-tojik) tili bilan bir vaqtda iste`molda bo`ldi. Uzoq vaqtli ma`lumot natijasida til omuxtalashishi sezilarli darajada har ikkala til leksik qatlamiga ham ta`sir qildi. O`zbek tili leksik qatlamiga yangi so`zlar, forsiy izofalar, iboralar, hattoki so`z yasovchi qo`shimchalar ham kirib keldi. Bunday so`zlar avvalo manhum,keyinchalik ularning ko`pchiligi o`z qatlam 21

so`zlari kabi tilimizga moslashib, ajratib bo`lmas holatda o`rinlashdi. Turkiy va forsiy tillarning bunday omuxtalashish jarayoni V asrdan X asrgacha sezilarli darajada davom etdi. X asrdan boshlab asarlarning fors tilida yozilishi sezilarli darajada susaydi. Somiy tillar orasiga kiruvchi arab tili turkiy tillarga til oilalari jihatidan uzoq hamda fonetik va grammatik jihatidan ancha murakkab bo‘lganligi uchun turkiy qavm orasidan kam miqdordagi kishilargina bu tilda mukammal asar yozish uchun jur’at qila olar edi. Ma’lum yillar davomida arab tili bilan muttasil shug‘ullanib, arab davlatlarida yashab, bu tilni sinchiklab o‘rgangan ijodkorlargina bu tilda mukammal asarlar yozishga kirishdilar. Misol tariqasida qomusiy ijod sohibi, qomusiy orlim Mahmud Zamaxshariyning arab tili grammatikasiga oid “Al- Mufassal” asarini yozishini va unga “Arablar va g‘ayriarablar ustozi” sharafli nomning, unvonning berilishini fikrimiz dalili sifatida keltirishimiz mumkin. VII-VIII asrda boshlangan arab istilosidan so`ng islom madaniyati ta`siri bilan birga leksikamizga, avvalo, diniy-ma`rifiy tushunchalar, keyinchalik esa keng qamrovli arabcha so`zlar qatlami kirib keldi. Aholining islom diniga katta e`tibor qaratishi, arab tiliga bo`lgan ishtiyoq va qiziqish natijasida xalqimiz orasida arab tili ilm-ma`rifat tili darajasiga ko`tarildi. Natijada arab tili o`z davrida islom madaniyatiga asoslangan xalqlar uchun ilm-fan tili – baynalmilal til vazifasini bajardi. Bir tildan boshqa tilga, jumladan, boshqa tillardan o‘zbek tiliga so‘z o‘zlashishi yozma yoki og‘zaki nutq orqali bo‘ladi. Masalan, arabcha o‘zlashmalarning ko‘pchilik qismi yozma manbalar orqali o‘tgan. Tojikcha so‘zlarning o‘zlashishida esa og‘zaki nutq ham muhim rol o‘ynagan. Fors tilining xalqimiz hayotida o‘z mavqeyini yo‘qota borishi O‘rta Osiyoda Uyg‘onish (renesans) davrining buyuk vakili Alisher Navoiy davrigacha davom etdi. Shundan keyingi davrdagi devon va asarlarning forscha yaratilishi adiblarimizning zullisonaynlik mahoratini ko‘rsatish maqsadida bo‘ldi. Buning muhim tomoni shundaki, tilimizning shunday ko‘p yillik omuxtalashish jarayonida ham leksik qatlamining katta qismi o‘z til so‘zlari hisobiga saqlab qolgani quvonarli hodisadir. Zeroki, leksikamizdagi o‘zlashma so‘zlar hisobi hozirgi davr fors tili leksikasiga qiyoslanadigan bo‘lsa (ayrim mutaxassislarning ta’kidlashicha, bu til leksik qatlamining 65 % ini arabcha so‘zlar tashkil etadi), yuqoridagi holat nechog‘lik ahamiyatga ega ekanligini va bugungi kunda fors millati uchun til sofligini saqlash davlat ahamiyatidagi masala sifatida turgani ma’lum bo‘ladi. 22

Markaziy Osiyodagi turli tarixiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, xususan, arablar, mo’g’ullar va ruslar istilosi, qardosh qozoq, qirg’iz, turkman, tojik xalqlari bilan qo’shnichilik munosabatlari ham o’zbek tili taraqqiyotiga jiddiy ta’sir o’tkazgan, bunda ayniqsa, turkiy-arab, o’zbek- arab, o’zbek-tojik, o’zbek-qozoq, o’zbek-qirg’iz va o’zbek-turkman billingvizmi kabi omillarning roli katta bo’lgan. Ana shu tarixiy jarayonlar nuqtai nazaridan qaralganda, o’zbek tilidagi o‘simlik nomlarini quyidagi qatlamlarga bo’lib o’rganish mumkin: 1. Umumturkiy tildagi o‘simlik nomlari; 2. Fors-tojik tilidan o’zlashgan o‘simlik nomlari; 3. Arab tilidan o’zlashgan fitonimlar. 4. Rus tili va rus tili orqali boshqa g’arb tillaridan o’zlashgan o‘simlik nomlari. XIX-XX asrlarda jamiyat hayotida boshlamgan tarixiy o`zgarishlar tilda ham o`z aksini topa boshladi. Bu davr so`zlarning o`zlashish va so`zlarning iste`moldan chiqib ketish jarayoning tezlashgan davri bo`ldi. XX asrda maktablar tashkil etilishi, ommaviy savod chiqarish, gazeta jurnallarning chop etilishi bu jarayonni yanada tezlashtirib yubordi. Bu davrning muhim hususiyati shundaki, tilimizga nafaqat ruscha so`zlar, balki ko`plab inglizcha, xitoycha, fransuzcha, ispancha kabi tillardan so`zlar rus tili orqali kirib kelgan bo`lsa, leksikamizdagi ko`p miqdordagi forscha-arabcha so`zlar nofaol so`zlarga aylandi yoki iste`moldan chiqib ketdi. Umumturkiy tildagi o‘simlik nomlari. Bu fitonimlar eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha qo’llanilib kelmoqda: sachratqi, maymunjon , yulg’un, kurak , shuvoq , qizilcha , qulmoq , qichitqi , yetmak, mavrak , marmarak , zupturum, isiriq , semizo‘t (semizak), temirtikan , otquloq kabi. SACHRATQI – o‘simlik nomi. Bu fitonim nomi XIII-XIV asrga taalluqli muallifi noma’lum “Attuhfatuz zakiyatu fillug’atit turkiya” asarida sachratqi shaklida berilgan. Sachratqi - so’zining etimologiyasi to’g’risida E.V.Sevortyan umumturkiy narsa nomi yasovshi –qi affiksining sachra, sachrat 23

– asosiga qo’shilishi, ya’ni sachra, sachrat, sachratqi va natijada har xil fonetik ko’rinishlarga ega bo’lgan asosiy ma’nosi sachratqi kelib chiqqan, deb tushuntiradi9 . Qоrаqаlpоg’istоn o’zbеklаri hududdа qоrаqаlpоq, qоzоq, turkmаn хаlqlаri vаkillаri bilаn yonmа-yon qo’shni bo’lib yashаshаdi. Bu esа mаzkur hududdаgi o’zbеklаr tiligа turkiy хаlq tillаrining tа’siri kаttа bo’lishigа оlib kеlаdi. Qoraqalpog’iston hududi o’zbek shevalarida semizo‘t fitonim hisoblanib, ular hududda yashovchi qoraqalpoq, qozoq va turkman tillarida ham ayrim fonetik o’zgarishlar bilan uchraydi. Masalan, semizak kabi. 2 . Fоrs-tоjik tilidаn o’zlаshgаn fitonimlar. O’zbеk vа tоjik хаlqlаri qаdimdаn bir hududdа (yoki qo’shni), bir хil ijtimоiy tuzumdа yashаb kеlgаn vа mаdаniy, sаvdо-sоtiq munоsаbаtlаrdа bo’lgаn. Bu ijtimоiy оmillаr hudud хаlqi tiligа o’z tа’sirini o’tkаzmаsdаn qоlmаydi. Bundаn tаshqаri, fоrs-tоjik tillаridаgi so’zlаrning o’zbеk tiligа o’zlаshtirilishidа quyidаgi оmillаrning аlоhidа o’rni bоr: 1. O’zbеk-tоjik vа tоjik-o’zbеk ikki tilliligining kеng tаrqаlgаnligi; 2. Tоjik vа fоrs tillаridа ijоd qilish аn’аnаlаrining uzоq yillаr dаvоm etgаnligi; 3. Аdаbiyot, sаn’аt, mаdаniyat, urf-оdаtlаrdаgi mushtаrаklik vа bоshqаlаr. Bunday omillar o‘simlik nomlarining tarkibida ham o’z aksini topgan. O’rganilayotgan hudud shevalarida ham fors-tojik tilidan fitonimlar uchraydi. Masalan, sebargi, tuxumak , olcha , suman, sedana, zira, atirgul , bangidevona , gulxayri kabi. 3. Аrаb tilidаn o’zlаshgаn o‘simlik nоmlаri. Аrаb tilidаn so’zlаrning o’zlаshtirilishi VIII аsrdаn bоshlаnib, IX-X аsrlаrdа аnchа fаоllаshgаn. Аrаb tilidаn so’z o’zlashtirilishiga quyidagi omillar sabab bo’lgan: a) arablar istilosi; b) islom dinining keng tarqalganligi; v) arab yozuvining qo’llanila boshlaganligi; g) madrasalarda arab tilining o’qitilishi; d) turkiy-arab ikki 9 Sеvоrtyan E.V. Etimоlоgishеskiy slоvаr tyurkskiх yazїkоv. Т. I. М.: Nаukа, 1977. S. 24. 24

tilliligining tarkib topganligi; e) olimu fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi va boshqalar. O’zbek tiliga arab so’zlari shunchalik singib ketganki, hozirgi davrda arab so’zlarining o’zbekcha yoki arabcha ekanligini ajratish qiyin bo’lib qoladi. Bu holat fitonimlarda ham o’z aksini topadi. Bunday nomlarga: zanjabil, za’faron, zaqqum, na’matak , sano kabilarni kiritish mumkin. 4. Rus tili va rus tili orqali g’arb tillaridan o’zlashgan o‘simlik nomlari. O’zbek tiliga rus tilidan so’z o’zlashtirilishiga ko’proq quyidagi omillar sabab bo’lgan: a) Chor Rossiyasining imperialistik siyosati; b) Sovet imperiyasida rus tilining millatlararo til mavqeiga ega bo’lishi; v) o’zbek-rus ikki tilliligining tarkib topishi; g) matbuot, radio, televideniyeda rus tiliga keng o’rin berilishi va boshqalar. Bunday omillar fitonimlarda ham o’z aksini topgan. Rus tili va rus tili orqali g’arb tillaridan o’zlashgan o‘simlik nomlari o’rganilayotgan hududda ancha keng tarqalgan. Jumladan, rus tilidagi katarantus so’zi o’zbek tilida hamishabahor, iris – gulsapsar, imbir - zanjabil, malina – xo‘jag‘at, podorojnik – zupturum, baqayaproq ; pion – sallagul, kalendula – tirnoqgul, oblepixa – chakanda, jirg‘anoq; sosna – qarag‘ay, shafran – za’faron, shavel – otquloq, xren – yerqalampir kabi nomlar bilan uchraydi. Rus tilidan o’zlashgan o‘simlik nomlariga: kaktus, malina, lavanda, dafna, jenshen, smorodina, geran, aloe, astra, cherkez , efedra kabilar kiradi. O‘simlik nomlari orasida umumturkiy, arab, fors-tojik, rus tili va rus tili orqali boshqa g’arb tillardan o’zlashgan nomlardan tashqari, ularning bo’laklaridan biri yoki yasovchisi boshqa-boshqa tillar materiallari bo’lgan nomlar ham anchagina qismni tashkil qiladi. Ularning tuzilishi quyidagi qatlamlardan iborat: limono‘t (ruscha+umumturkiy), tirnoqgul (o‘zbekcha+forscha). Shuningdek, o’rganilayotgan hudud o’zbek shevalarida astira, alloyi , so’zlarida tovush orttirillishini kuzatamiz. Bunday hodisa tilshunoslikda epiteza deyiladi. 25

Shuni ham qayd qilish kerakki, o‘simlik nomlarida ikki holat ko’zga tashlanadi. Birinchisi shuki, eng qadimgi davrlardan buyon qo’llanilib kelayotgan va hozir ham amalda bo’lgan o‘simlik nomlari o’zbek tilida umumturkiy, arab, fors-tojik tillari asosida hosil qilingan va ular qo’llanishda davom qilib kelmoqda. Ikkinchidan, nisbatan keyin paydo bo’lgan, rus tilidan va rus tili orqali boshqa tillardan o’zlashgan o‘simlik nomlari og’zaki nutqda rus tilidagi variantlari asosida qo’llanilmoqda, ba’zan ular yozma nutqda, matbuot sahifalarida yarim kalka asosida tarjima qilinib ishlatilmoqda. Bu ham mazkur nomlarni o’zbek tili negizida hosil qilishga bo’lgan urinishning bir ko’rinishidir. Bunday fitonimlar o’zbek tili qonun-qoidalariga fonetik va grammatik jihatdan o’zlashib, o’zbek tilining o’z so’zlari kabi taassurot qoldiradi. Ularning kelib chiqish ildizlarini bilish uchun maxsus etimologik izlanishlar olib borishga to’g’ri keladi. Xalq esa, bu so’zlarni aniq tushunadi va ularni o’zlarining til aloqalarida faol qo’llaydi. BОB BO’YICHА ХULОSА O‘zbek tili leksikasi, ya’ni lug‘at boyligi doimo taraqqiyotda bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy-siyosiy o‘zgarishlar natijasida rivojlanadi va taraqqiy etadi. Ana shu o‘zgarish va taraqqiyot natijasi o‘laroq tilimizning leksik qatlami 26

yangi birliklar bilan boyib boradi. Shu jihatdan o‘simlik nomlari ham bundan mustasno emas. O‘simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo‘llanilib kelinmoqda. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarini fitonimlar deyiladi. “ Fitonim” so‘zi lotinchadan “fitos”- “o‘simlik”, “onuma” – “nom” degan ma’nolarni bildiradi. O‘simlik nomlarining qo’llanish davrlarini aniqlashga xizmat qiladigan yozma yodgorliklar jumlasiga eng avvalo, Beruniyning “Kitob as-Saydana fi-t tibb” asari asari kiradi. Mahmud Koshg’ariyning “Devou lug‘otit turk”, muallifi noma’lum “Attuhfatuz zakiyatu fillug’atit turkiya” (XIII-XIV), Navoiy asarlari lug’atlari, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma» kabi asarlari ham biz o’rganayotgan o‘simlik nomlarining negizini, leksik qatlamlarini aniqlashga yordam beradi. O’zbek tilidagi o‘simlik nomlarini quyidagi qatlamlarga bo’lib o’rganildi: 1. Umumturkiy tildagi o‘simlik nomlari; 2. Fors-tojik tilidan o’zlashgan o‘simlik nomlari; 3. Arab tilidan o’zlashgan fitonimlar. 4. Rus tili va rus tili orqali boshqa g’arb tillaridan o’zlashgan o‘simlik nomlari. IKKINCHI BOB O‘SIMLIK NOMLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 27

2.1. Dorivor o’simliklarning nomlari Tilshunoslikning nazariy va amaliy masalalari bilan shug’ullanuvchi barcha olimlar tilning insoniyat tajribalari va bilimlarini to’plab keyingi avlodlarga yetkazuvchi vazifasini bajarishini (uning akumulyativ funksiyasini)inkor qilmaydi. Chunki til qadimgi davrlardan hozirgacha insoniyatning doimiy hamrohi, uning barcha taraqqiyot bosqishlarida yagona hamkori va ijtimoiy hayotining ochiqdan-ochiq ishonchli guvohidir. Bu holat tilda inson hayotining barcha ikir-chikirlari oynada aks etganidek, aks etishini tasdiqlovchi dalillardan biridir. Ayniqsa, bu inson turmushining ma’lum hayotiy tarmoqlari hisoblangan sohalar leksikasida yorqin ko’zga tashlanadi. O’zbek tilshunosligida tarmoqlar terminologiyasini o’rganish bo’yicha yetarli tajribalar to’plangan, qator sohalar terminlari ilmiy tahlildan o’tkazilgan va ularning o’zbek adabiy tilidagi o’rni, mavqei tasvirlab berilgan. Ammo mazkur sohadagi barcha tadqiqotlar poyoniga yetgan, unga xos barcha muammolar to’la o’z yechimini topgan degan xulosaga olib kelmaydi. Ayniqsa, sohaviy leksikaning har xil hududlardagi ko’rinishlari, xarakteri, ularning turli tillar ta’siridagi holati masalasi hali ham o’z yechimini kutayotgan ilmiy tadqiqotlar olib borish mumkin bo’lgan katta masalalardan biridir. Tilning lug’at boyligini tizim (sistema) sifatida o’rganishda leksemalarning gipo-giperonomik munosabatlariga tayanish muhim ahamiyatga ega: u tabiat va jamiyatdagi narsa-predmetlarning, voqea- hodisalarning tildagi nomlari bo’lgan leksemalarning ma’nolarini va shu ma’nolar orqali borliqdagi narsa-hodisalarning o’zlari haqidagi tushuncha- tasavvurlarni umumlashtirish va farqlash imkonini beradi. Shu bois, o’zbek tilidagi o‘simlik nomlarini ham tizim (sistema) sifatida tadqiq etish maqsadga muvofiqdir va ularni quyidagi leksik-semantik guruhlarga bo’lib o’rgandik: a) daraxtsimon; b) butasimon;28

d) yarimbutasimon; e) o’tsimon. Bu guruhlar o’z ichida yana kichik guruhlarga bo’linadi va ular o‘simlik nomlarining turlarini bildiradi. Anjir - bo’yi 8 metrgacha yetadigan mevali daraxt. Uning bargi yirik, umumiy ko’rinishi dumaloq tuxumsimon, uch – besh bo’lakli , uzun bandi bilan poyada ketma – ket o’rnashgan .Gullari mayda, mevasi noksimon yoki yassi, to’q qizil, sariq rangli, sershira mevadir. Xalq tibbiyotida anjirning mevasi balg’am ko’chiruvchi va yo’tal qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Shuningdek, dokani mevaning issiq damlamasida namlab, yaraga qo’yilad, tomoqni chayish uchun ishlatiladi. Anjabor - bo’yi 15- 60 sm ga yetadigan , poyasi bir nechta tik o’suvchi, bargi yirik tishsimon qirrali, bandsiz poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o’rnashgan ko’p yillik o’t o‘simlik . Uni yana “ yorongul “ , “tepalik yoronguli” nomlari bilan ham atalib kelinadi. Tabobatda uning ildizidan qaynatma tayyorlab, oshqozon kasalliklarida, ich ketganida, qon ketishini to’xtatishda, revmatizm kasalligida, suyak singanida va turli matolarni bo’yashda ishlatiladi. Afsonak - poyasi kam shoxli, bo’yi 20-50 sm ga yetadigan, panjasimon uch bargdan iborat, gullari sariq rangli dukkakdoshlarga o’xshash, dukkak mevali ko’p yillik o’t o’simlik. Afsonak yana “ termopsis ” nomi bilan ham atalib kelinadi. Tibbiyotda afsonakning damlamasidan ko’p kasalliklarni davolashda foydalaniladi. Afsonakning shifobaxshligi shundaki , u shamollash , gripp , bronxit , bosh og’rig’I va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Achchiqmiya - ko’p yillik , oq – yashil rangli , bo’yi 30 -70 sm asos qismdan boshlab shoxlangan o’simlik hisoblanadi. Bargi toq patli, gullari och sarg’ish rangli, mevasi qo’ng’ir rangli , to’ng’achasimon shaklda va pishgan vaqtda ochilmaydigan yo’g’on dukkakli o’simlik. Achchiqmiya 29

xalq tilida “ eshakmiya”, “ talxak “ , “ yo’g’on mevali achchiqmiya “ kabi nomlar bilan atalib kelinadi. Achchiqmiyaning yanchilgan urug’i xalq tibbiyotida ishtaha ochiladigan dori sifatida foydalaniladi. Shuningdek , achchiqmiya gush va teri kasalliklarini davolashda ham foydalaniladi. Bozulbang – bo’yi 30 -40 sm ga yetadigan , poyasi tik o’suvchi , to’rt qirrali , shoxlangan yoki shoxlanmagan. Barglari uch – besh bo’lakka bo’lingan, poyasiga qarama –qarshi joylashgan. Gullari poyasining yuqori qismida joylashgan , mevasi esa to’rtta yong’oqchadan iborat. Bozulbangni yana “gangituvchi bozulbang “ nomi bilan ham atashadi. Tabobatda undan burundan , bavosildan qon ketganda to’xtatuvchi , yaxshi tinchlantiruvchi vosita sifatida foydalanib kelishadi. Dalachoy – dalachoylar oilasiga mansub bo’lgan ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib , poyasi bitta yoki bir nechta bo’lib tik o’suvchi , bo’yi 20 – 75 sm ga yetadigan , yuqori qismi shoxlangan , silliq , ikki qirrali . Barglari cho’ziq tuxumsimon bo’lib , poya va shoxlarida bandsiz qarama –qarshi joylashgan . Mevasi uch xonali bo’lib , ko’p urug’li ko’sakcha sanaladi . Bu o’simlikni yana “qizil poycha” , “oddiy dalachoy “ nomlari bilan atab ham kelishadi. Dalachoydan tabobatda ich ketishida , oshqozon - ichak kasalliklarining yallig’lanishida , jigar va qovug’ kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Shuningdek , u qon to’xtatish , gijja haydashda tavsiya etiladi. Undan qilingan damlama og’riq qoldiruvchi , tinchlantiruvchi , bosh og’rig’ini qoldiruvchi va bod kasalligida yaxshi natija beradi. Yerqalampir - karamdoshlar oilasiga mansub , ko’p yillik o’t o’simlik. Ildizi yo’g’on , etli , shoxlangan va oqish bo’lib , poyasi bitta yoki bir nechta , tik o’suvchi . Bo’yi 50 – 150 sm ga yetadigan , mevasi ikki xonali qo’zoq . Uni “xren “ , “oddiy yerqalampir “ nomlari bilan ham attashadi. Tabobatda yerqalampirdan singa kasalini davolashda, ishtahani ochishda, balg’am ko’chirishda , og’iz va tomoq yallig’lanishida, o’griq qoldirishda ishlatiladi. 30

Yetmak - chinniguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan , ko’p yillik o’t o’simlik. Bo’yi 50-80 sm bo’lib , ildizi yer ostida chuqur joylashgan . Poyasi bir nechta, tik o’suvchi, qizg’ish yoki oqish rangli , yuqori qismidan shoxlangan. Bargi chiziqsimon bo’lib poyasiga qarama –qarshi joylashgan . Gullari oq , pushti rangda bo’lib, to’pgulga joylashgan . Uning mevasi esa sharsimon ko’sakcha shaklida. Yetmak so’zlashuv tilida “gifsofilsimon bo’ritikanak “ , “bo’ritikanak“, “beh “ va “yersovun “ nomlari bilan ham atalib kelinadi. Kasalligida balg’am ko’chiruvchi , turli xil yaralarni ustiga qo’yuvchi malham sifatida foydalaniladi. Jag’ - jag’ – bo’yi 20-40 smga yetadigan bir yillik o’t o’simlik bo’lib , ildizoldi barglari bandli , cho’ziq . Poyadagi barglari tekis qirrali bo’lib , bandsiz ketma-ket joylashgan .Uning gullari mayda , oqish rangli va to’rt bo’lakli shingilga to’plangan. Mevasi teskari uchburchaksimon – yurakcha shaklda joylashgan . Jag’ –jag’ni xalq shevalarida “ochambiti “ , “oddiy jag’ – jag’ “ nomlari bilan atab kelishadi. Xalq tabobatida jag’- jag’ning damlamasidan qon to’xtatuvchi, siydik haydovchi vosita sifatida foydalanib kelinadi. Undan tashqari jag’- jag’ning damlamasidan oshqozon yallig’lanishida , bavosil kasalligida , ichburug’ kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Jumrut - bo’yi 3-8 metr bo’lib , shoxlarining uchi tikanli . Uning barglari oddiy , ellipsimon bo’lib , o’tkir uchli , qirrali , bandi bilan qarama- qarshi joylashgan. Gullari mayda , yashil rangli bo’lib , yarim soyabon gul to’plamini hosil qiladi.Jumrut so’zlashuv tilida “itjumrut”, “tog’ jumrut” nomlari bilan ham ataladi. Jumrut tabobatda surgi vositasi sifatida foydalanib kelinadi. Zubturum – zubturumdoshlar oilasiga mansub bo’lib, ko’p yillik poyasiz o’t o’simlik. Barglari uzun bandli keng tuxumsimon keng tekis qirrali. Uning uzunligi 6 -21 sm, kengligi 4-14sm atrofida bo’ladi. Gullari mayda ko’rimsiz boshoqsimon tub gulagga joylashgan. Mevasi ko’p urug’li tuxumsimon ko’sakcha shaklida . Zubturum xalq so’zlashuv tilida “bargizub” ,”katta zubturum” nomlari bilan atalib kelinadi. 31

Zubturumdan xalq tibbiyotida ko’kyo’tal, sil, nefrit kasalliklarini davolashda, tinchlantiruvchi , qon bosimini pasaytirishda va uyqusizlikni davolovchi vosita sifatida ishlatiladi. Isparak – ayiqtovonlilar oilasiga mansub bo’lgan , ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi , shoxlangan yoki shoxlanmagan. Balandligi 70 smgacha bo’ladi, barglari beshta qismga bo’lingan, uzun va qisqa bandi yordamida poya va shoxlarida ketma-ket joylashgan . Poya va shoxlari ichida sariq gullari ko’k gulli g’ovaksimon shingilga to’plangan . Mevasi uch qirrali bargcha bo’lib , may -iyun oylarida gullab, iyun oyida mevasi yetiladi . O’simlikning hamma qismi zaxarli hisoblanadi. Uning “ baland isparak “ , “ chalkash isparak “, “yumaloqbarg isparak “ kabi turlari mavjud. Xalq tabobatida isparakning qaynatmasidan bezgak , gripp , ko’kyo’tal kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Kendir – kendirdoshlar oilasiga mansub bo’lib , bo’yi 100 -150 sm bo’lib , ko’p yillik o’t o’simlikdir . Poyasi tik o’suvchi , yashil va to’q qizil rangli bo’ladi. Barglari nishtarsimon yoki cho’ziq tuxumsimon , o’tkir uchli , tekis qirrali bo’lib , poyasi va shoxlari qisqa band bilan qarama – qarshi o’rnashgan . Kendir pishgan vaqtda mevasidan bargcha ochiladi, iyun –avgust oylarida gullaydi , mevasi sentabr- oktabr oylarida pishadi. Kendir xalq so’zlashuv tilida “kandir “ ,”nashasimon kendir “ nomlari bilan ataladi. Kendir xalq tabobatida yurak kasalliklarida keng ishlatiladi, ammo davolanish shifokor nazorati ostida foydalaniladi . Maymunjon - ra’no guldoshlar oilasiga kiruvchi o’simlik bo’lib , bir yillik poyasi yoysimon qayrilib o’sadi . Poyalari silindirsimon tikonli shoxlangan bo’lib , uzunligi 60- 150 sm ga yetadi. Barglari uch qismli, murakkab bo’lib , poyasi va bandi uzun , shoxlarida ketma- ket joylashgan . Uning gullari qalqonsimon oq rangli va besh bo’lakli, mevasi danagi ko’p , ho’l meva hisoblanadi . Maymunjon xalq so’zlashuv tilida “ parmanchak “ , “zangori maymunjon “ nomlari bilan yuritiladi. Xalq tabobatida maymunjonning damlamasidan qon ketish , shamollash va har xil teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Maymunjonning bargi o’t , ter haydovchi vosita sifatida ham keng 32

foydalaniladi. Shuningdek , undan og’iz va tomoq yallig’lanish holatlarida chayilsa , yallig’lanishga qarshi ta’sir qiladi. Toron – torondoshlar oilasiga mansub bo’lib , ko’p yillik o’t o’simlik. Toronning bo’yi 30- 100 smga yetadigan , poyasi tik o’suvchi, bitta yoki bir nechta bo’g’imli, shoxlanmagan . Barglari poyasiga ketma- ket o’rnashgan , gullari mayda ,pushti rangli bo’lib , silindirsimon boshoqqa joylashgan. Uning mevasi uch qirrali , yaltiroq yong’oqcha shaklga ega. Toronni so’zlashuv tilida “ ilonsimon toron”, “yerqo’noq “, “achchiq toron “, “suv qalampiri “, “suvzamchi” , ‘kelin tili”, ‘shaftoli barg toron” ,” qush toron“, ” qizil tasma” ,” chumchuq tili “ nomlari bilan atab kelishadi . Toron xalq tabobatida oshqozon va ichak yallig’langanda , ichdan qon ketganda bavosil kasalligida, surgi sifatida, surunkali gastrit, singa kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Chakamug’ - bo’yi 20 -80 smga yetadigan , poyasi tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan, ko’p yillik o’simlik. Barglari bandsiz poyasidagi shoxlarga to’p –to’p bo’lib joylashgan. Gullari sariq rangli, mayda bo’lib , yarim soyabonlardan tashkil topgan ro’vakka joylashgan. Uning mevasi ikkita yong’oqchadan iborat. Chakamug’ yana “Pomir – Oloy chakamug’i”, “qumrio’t” , “ilashuvchi chakamug’” nomlari bilan ham yuritiladi. Xalq tabobatida chakamug’ buyrak va siydik yo’llarini davolovchi, yaralarni davolashda ishlatiladi. Chakonda – jiydadoshlar oilasiga mansub bo’lib , bo’yi 4- 6 metrga yetadigan o’simlik. Bargi oddiy , chiziqsimon , tekis qirrali, yashil bo’lib , bandi bilan poyasiga ketma -ket joylashgan . Chakondaning gullari bir jinsli , ko’rimsiz , mayda, kalta boshoqchaga to’plangan. Mevasi dumaloq , to’q sariq yoki qizg’ish rangli , danakli, sersuv meva hisoblanadi . Uni so’zlashuv tilida “chirqanoq “ , “jumrutsimon chakonda” nomlari bilan ham ataladi .yaralarni tuzatishda , singa kasalliklarini davolashda ishlatiladi.Shuningdek , chakonda revmatizm kasalligida og’rigan joylarga surtilganda , og’riq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Chitrang’i - karamdoshlar oilasiga mansub bo’lgan , zaxarli o’t o’simlik. Chitrang’ining poyalari bitta yoki bir nechta bo’lib , tik o’suvchi o’simlik hisoblanadi . Ildizoldi barglari uzun , siyrak tishsimon qirrali, 33

bandlari poyasiga ketma – ket joylashgan . Mayda , sariq rangli gullari shingilga to’plangan. Chitrang’ining mevasi ko’p urug’li, to’rt qirrali qo’zoq shaklda. Chitrang’i xalq so’zlashuv tilida “erizimum “ , “shabbo’y chitrang’I” kabi atamlar bilan ham yuritilib kelinadi. Chitrang’i - tibbiyotda yurak xastaliklari kasalliklarida , yurak faoliyatini yaxshilashda , yurak urishini biroz qisqartirishda , qon tomirlarini kengaytirishda , badandagi shishlarni kamaytirishda va boshqa kaslliklarni davolashda ishlatiladi. 2.2. O’simlik nomlarining leksik xususiyatlari O‘simliklar olamining sistemasini tuzish, o‘simliklarning shakl tuzilishiga ko‘ra, ma’lum guruhlarga ajratish va bir-biridan farq qilish maqsadida ularga nom berish bo‘lsa, hozirgi kunga kelib bu vazifa yanada murakkablashgan. Hozirgi kun talabiga muvofiq keladigan o‘simliklar olamining sistemasida har bir tur, turkum, oila va boshqa oliy tabaqadagi birliklarning har birini, filogenetik sistemada o‘z o‘rni bo‘lmog‘i lozim. Hozirgi kunda yer yuzida tarqalgan o‘simliklarni birliklari sifatida 23 umumiy (taksonomik) birlik qabul qilingan. Xususan: Gegnum vegetabile- buning so‘zma-so‘z tarjimasi o‘simliklar olami; Devisio-bo‘lim; Subdevisio - kenja bo‘lim; Klassus - sinf; Subklassus - kenja sinf; Ordo - qabila; Subordo - kenja qabila; Familia - oila; Subfamilia - kenja oila; Subgenus - kenja turkum; Species - tur; Subspecies - kenja tur; Varietales - variatsiya; Subvarietas - kenja variatsiya; Forma - (forma) shakl va boshqalar. O‘simliklar sistemasidagi taksonomik birliklarning asosiylari bo‘lim, sinf, qabila, oila, turkum, tur bo‘lib, har bir o‘simlik turi shu taksonomik birliklarga tobe (mansub) hisoblanadi. O‘simliklar olamining eng kichik va asosiy taksonomik birligi tur hisoblanadi. 34

O‘simlik turlarining nomi xalqaro lotin tilida beriladi. Masalan: Ordo Rosales - ra’nogulilar qabilasi, familia Rosaceas - ra’noguldoshlar oilasi, genus- Rosa - turkum na’matak, species Ros acanina - tur -itburun va xokazo. Bu qoidadan qadimda qabul qilingan va fanda to‘liq tan olingan Angiospezmaye bo‘limi (yopiq urug‘lilarga taalluqli), Zaminea (javdorlar), Camposita (murakkab gullilar), Legumiosae (dukkaklilar) singari undan ortiq o‘simlik oilalari istesno. Yuksak o‘simliklarni nomlashning xalqaro kodeksiga keyingi yillarda ma’lum o‘zgarishlar va qo‘shimchalar kiritildi. O‘simlik birliklarning (xususan oilalarning) bu yangi nomlari Toxtadjyanning “Gulli o‘simliklarning sitemasi va filogeniyasi” (1966) deb nomlangan kitobida birinchi o‘rinda qo‘yilib, ularning eski nomlari esa sinonim sifatida kursatilgan. Englerning sistemasida xususan uning “Syllabis” deb nomlangan kitobining ikkinchi jiltida eski nomlar asosiy, yangi berilgan nomlar esa sinonim sifatida beriladi. O’zbekiston respublikasi Fanlar Akademiyasining botanika instituti ilmiy xodimlari tomonidan yaratilgan kup jildli “O‘rta Osiyo o‘simliklarining aniqlagichi” Engler sistemasi asosida tuzilgan. Hozirgi kunga kadar yuksak o‘simliklarning kategoriyalarini nomlash ma’lum bir tartibga kirgan emas. Shu sababli o‘simliklar olamini eng oliy toksanomik birligi bo‘lgan bo‘lim oxiri simonlar (lotincha - Rhyta), sinf-namolar (lotin- psida), qabila - kabilar (lotin - ales); gulli o‘simliklarning xamma oilalari -doshlar qo‘shimchasi bilan tugashini e’tiborga olib yozish maksadga muvofik. Barcha takson va o‘simliklarning nomlari, bo‘limdan boshlab turkumga qadar lotin tilida atoqli ot xisoblanadi va bosh xarf bilan yozilib, turkumlarning tur nomi esa birlikda ifodalanadi. Masalan, klassus Hepaticeae - sinf jigarsimon moxlar sinfi, familia Ranunculacae - oila ayiqtovondoshlar, oilasi genus Rasa - turkum itburun. O‘zbek tilida ham o‘simlik toksonlarining belgilari yuqorida ko‘rsatilgan tartibda bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi. O‘simlikning nomi yozilganda uning ikkinchi kismi (tur nomi odatda lotin tilida, atoqli yoki turdosh ot bo‘lishidan qat’iy nazar kichik xarf bilan yoziladi. Masalan, Triticum durum Qattik bug‘doy, Tulipa qrleigi- Greygi tog‘ lolasi, Taraxacum koksaghiz – to0 sakkiz qoqisi. Misollardan ko‘rinib turibdiki, bu qoida o‘zbek tili qoidalariga 35

to‘g‘ri kelmaydi. O‘zbek tilida o‘simlik nomlari aytilganda uning nomi turkum nomidan oldin turadi. Masalan: Bibershtey lolasi-Tulipa Biebersteinia; Oq qayin, Betula alba - qattiq bug‘doy, Triticum durum va xakozo. Agar lotin tilidan aynan tarjima qilinsa, qayin oq, bug‘doy qattiq, lola birbeshtein bo‘ladi. Bu qoidaga mos kelmaydi. Lekin lotin tilida o‘simlik nomlari yozilganda yukorida keltirilgan qoidaga rioya qilmoq zarur bo‘ladi. Shunga kura, o‘simlik nomlari o‘zbek tiliga tarjima qilinganda yoki uning tavsifi berilganda turkum nomi ham tur nomi xam kichik harflar bilan yozilishi talabga muvofiq bo‘ladi. O‘simliklar olamini turli-tumanligini o‘rganish, ularni bir-biridan tafovut qilish va lotin nomi yonida o‘z turkiy nomlarini aniq belgilash va to‘liq tavsifini berish, ayniқsa, 4200 dan ortiq o‘simlik turi o‘sadigan O‘zbekiston Respublikasida nihoyatda muhim vazifalardan hisoblanadi. Narsa va predmetlarning nomi ularni ifodalovchi shunchaki belgi emas. Nominatsiya masalasi aniqlik, konkretlikni talab etadi. Narsa va hodisalarga nom qо‘yish hodisasi dialektik qonuniyat bilan bevosita bog‘liq va aloqador. Biror narsaga nom qо‘yish uchun oldin uni tasavvurimizda jonlashtiramiz, ongimizda uning ramzi – obrazi namoyon bо‘ladi. Shu obrazning tо‘liq yoki ma’lum bir jihatlarini ifodalay oladigan nom, predmet yoki hodisaning atamasi yuzaga keladi. O‘simliklarning nomi bajaradigan vazifasi va yashash muhitini o‘zida aks ettiradigan tashqi tuzilishi, uning sistemadagi o‘rnini ifodalabgina qolmay, balki tarixiy taraqqiyot davomida shakllanishi, o‘zgara borishi va rivojlanish darajasini ham belgilaydi. O‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarini o‘rganish muhimdir. Quyida ba’zi o‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarni hamda har bir tur, turkum, oila va boshqa oliy tabaqadagi birliklarning nomini, shuningdek, ularni bir-biridan tafovut qilivchi o‘zbek, rus va lotin nomini aniq va to‘liq tavsifini berishga harakat qilamiz. Do‘lana - Боярышник (Grataegus L) - ra’noguldoshlar oilasiga mansub daraxtsimon o‘simliklar turkumi. 36

Brokkoli - Брокколи (Brassisa сauliflora) - krestguldoshlar oilasiga mansub bir yillik sabzavot o‘simligi, gulkaramning bir tur xili. Brokkolining Italiya yashil karami, Sitsiliya karami degan navlari bo‘lib, dorivor o‘simlik hisoblanadi. Brusnika – Брусника (Vaссinum vitis Idaea) – brusnikdoshlar oilasiga mansub doim yashil yarim buta. Mevasi dorivor hisoblanib, undan konditer sanoatida ham foydalaniladi. Vika – Вика (Visia L) – dukkakdoshlar oilasiga mansub, o‘tsimon o‘simliklar turkumi. Gulsapsar – Ирис (Iris L) – sapsarguldoshlar oilasiga mansub, poyasiz, ko‘p yillik o‘simliklar turkumi. Uning German sapsarguli (Iris germaniсa L) hamda bog‘ sapsarguli (Iris hуbrida Hort) turlari bo‘lib, eng chiroyli gullardan hisoblanadi. Uncha parvarish talab etilmasligi, beorligi va juda ko‘p va rang-barang gullashi tufayli O‘zbekiston gulchiligida katta o‘rin tutadi. Petrushka – Петрушка (Petrocelinum sativum) - soyavonguldoshlar oilasiga mansub, ikki yillik sabzavot o‘simligi. Xushbo‘y ildizi va barglari ovqatga solinib, urug‘idan efir moyi olinadi. Barg petrushkasining faqat barglari ovqatga ishlatiladi. Semizo‘t - Портулак (Portulaсa L) – semizo‘tdoshlar oilasiga mansub bir yillik o‘simliklar turkumi. O‘rta Osiyoda yovvoyi holda o‘sadigan (Rortulaсa oleraсea L) semizo‘tining madaniy formalari sabzavot o‘simligi sifatida maxsus ekiladi. Gulzorlarni bezash uchun ekiladigan manzarali semizo‘tlar ham bor. Ulardan yirik gulla gulbeor (Rortulaсa grandiflora Hook) ni ko‘rsatish mumkin. Lavlagi – Свекла (Beta L) – sho‘radoshlar oilasiga mansub, bir yillik va ko‘p yillik o‘simliklar turkumi. Uning 10 yaqin turi bo‘lib, shulardan madaniy lavlagining 4 xil turi mavjud. 1. Qand lavlagi. 2 . xashaki lavlagi. 3. Xo‘raki yoki sabzavot lavlagi. 4. Barg lavlagi yoki Mangold. Bulardan qand lavlani dorivor hisoblanib, ag‘amiyatliligi uchun ko‘proq ekiladi. Qalg‘on - Калган, галгант (Alpinia offisanarum) – zanjabildoshlar oilasiga mansub ko‘p yillik xushbo‘y o‘simlik. Ildizpoyasi meditsinada va oziq- ovqat sanoatida ziravor sifatida ishlatiladi . 37

O‘zbek tilida o‘simlik nomlarinining leksik xususiyatlarni o‘rganish jarayonida ular orasida omonimlik, sinonimlik hodisalari kuzatilganligini g‘am ko‘rish mumkin. SHO‘RA I [f. — sho‘r yer, zaxob yer] Tashlandiq yerlarda, ekin maydonlarida g‘ovlab o‘sadigan, barglarining usti yaltiroq, osti kulrang yovvoyi o‘t. Ariqning narigi yonida kakra, supurgi, sho‘ra, sassiq-kapa, yana allaqanday yovvoyi o‘tlar g‘ovlab yotardi. A. Muxtor, Opa-singilar. Erta ba- hor.. Yorqinoy ko‘k terib yuribdi. Qo‘lidagi sirlangan tog‘orani u yerdan bu yerga surar, u yon-bu yoniga elanib, otquloq, ismaloq, jag‘-jag‘, momaqaymoq, yalpiz, sho‘ra qidirardi. R. Rahmon, Mehr ko‘zda. SHO‘RA II Tokning (uzumning) to‘pgu-li, g‘unchasi. Toklar sho‘ra chiqarib qolibdi. mm Birinchi xomtokni tok novdalarida sho‘ra paydo bo‘lishiga qarab, aprel oyining oxirida...o‘tkazish ma’qul. M. Sobirov, Xomtok. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarinining leksik xususiyatlarni o‘rganish jarayonida, shuningdek, ma’no ko‘chishning metafora, metonimiya ko‘rinishlari ham uchraydi. Ma’lumki, so’zlarning tildagi ma’nosi ularning nutqdagi ma’nosidan farq qilish mumkin. So’zlarning tildagi ma’nosi doimiy barqaror bo’lsa, nutqdagi ma’nosi o’zgaruvchan beqaror bo’lib, mavzu bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Leksik ma’noni narsa va hodisalar munosabatiga ko’ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1.Atash ma’nosi. So’zlarning tildagi asosiy vazifasi narsa va hodisalarni atashdir. Atash ma’nosi deganda leksik ma’noning ana shu vazifasi tushuniladi. Atash ma’nosiga ega bo’lgan so’zlar eshitilganda, kishi ko’z o’ngida atalayotgan narsa gavdalanadi: ayiq, fil, arslon va boshqalar. 2.Ko’rsatish ma’nosi . Hamma so’zlar ham atash ma’mosiga ega emas. Ayrim so’zlar faqat narsa va hodisalarni ko’rsatishga xizmat qiladi, masalan, o’zbek tilidagi u, bu, o’sha rus tilidagi etot, tot kabilar. 3.To’g’ri ma’no. Bu ma’no bevosita atalayotgan narsa va hodisani bildiradi: tog’, daraxt, suv, tosh va boshqalar. 4.Ko’chma ma’no . Har qanday so’zning ma’nosi bir nechta kichik ma’nolar (semalar)dan tashkil topadi. Masalan: tulki so’zi yovvoyi, yirtqich, chiroyli, ayyor, sut emizuvchi va boshqa semalardan tashkil topgan. Ba’zan ana 38

shu ma’nolardan biri yetakchi qilib olinib, u shaxs yoki narsaga nisbatan ham ishlatiladi. Masalan, odamga nisbatan u tulki deyilsa, bu odamning ayyorligi nazarda tutiladi. Bu so’zni ko’chma ma’noda ishlatishdir. Borliqdagi narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holat nomlari ma’lum bir asosga ko’ra boshqa narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holat nomi sifatida ham qo’llanadi. Bunday vaqtda bitta nom bir necha narsa-hodisa, belgi- xususiyat, harakat-holatlarning nomi sifatida xizmat qiladi. Bu hodisaning turi, miqdori haqidagi qarashlar har xil. Lekin ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgani nom ko’chishi asosida yangi ma’noning hosil bo’lishidir. Nom ko’chishi asosida yangi ma’no hosil bo’lishi. Bu hodisa yangi paydo bo’lgan yoki aslida bor bo’lgan narsa, belgi, harakat kabilarni tilda bor bo’lgan so’zlar bilan atash. Metafora o’xshashlik asosidagi ko’chimdir. Metafora umumfilologik hodisa bo’lganligi bois tilshunoslar va adabiyotshunoslar e’tiborini o’ziga tortib keladi. Shuning uchun metafora hosil bo’lishi va uning tabiatiga oid qarashlar ham xilma-xildir. Jumladan, A.A.Potebnya: «Metafora qisqargan o’xshatishdir», − deb ta’rif beradi. O’zbek tilshunosligida metafora leksik ma’no taraqqiyot yo’llaridan biri sifatida qaraladi va ma’no ko’chishining o’xshashlikka asoslangan turi tarzida e’tirof etiladi. Metafora haqidagi dastlabki ma’lumotlar R.Qo’ng’urov, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, E.Qilichev kabi olimlarning ilmiy risolalarida uchraydi 10 . Bundan tashqari, metaforaning lisoniy xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi maqolalar e’lon qilingan 11 . Bularda metafora asosida nisbiy o’xshashlik mavjudligi nazarda tutiladi. Tilshunoslar metaforalarni til va nutq hodisasi sifatida lingvistik va badiiy metaforalarga bo’lib o’rganishda deyarli hamfikrdirlar. Biroq badiiy metaforalarning tabiatini tadqiq etishda o’zaro farqli xulosalarga keladilar. Jumladan, I.Qo’chqortoyev badiiy metaforalarni talqin qilishda metaforaning lingvistik tabiatini chetlab o’tadi va nutq hodisasi sifatida estetik vazifasi, obraz yaratish funksiyasini tahlil qiladi. METAFORA (yunoncha metaphora – ko’chirish) bir predmet nomining boshqa predmet nomiga ular o’rtasidagi ma’lum o’xshashlik asosida ko’chishidir . Masalan, tandirning og’zi birikmasida og’iz so’zining ma’nosi 10 Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tilining tasviriy vositalari. – Toshkent: Fan, 1977. – B. 15-19; Mirtojiyev M. Ko‘rsatilgan asar. – B. 51-75; Mukarramov M. O‘zbek tilida o‘xshatish. – Toshkent: Fan, 1976. – B. 11-15; Qilichev E. Badiiy tasvirning leksik vositalari. – Toshkent: Fan, 1982. – B. 71-79. 11 Toxirov Z. Metafora leksema-sememasining pragmatik semasi // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1983. – №1 – B. 74-77; Qobuljonova G. Metafora – nominatsiyaning asosi sifatida // (An’anaviy Ayub G‘ulomxonlik material-lari.) 2-chiqish. – Andijon, 1995. – B. 90-91. 39

odam yoki hayvon og’ziga tashqi o’xshashligi asosida vujudga kelgan. Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik turli asosda bo’lishi mumkin: 1. Ikki predmet o’rtasidagi shakliy o’xshashlik. Masalan, odam qulog’i va qozon qulog’i; 2. Ikki predmet qayerda joylashishi bo’yicha o’xshashlik. Masalan, itning dumi, samolyot dumi; 3. Odam ta’nasi a’zolariga – tish (arraning tishi), burun (choynakning burni), og’iz (ko’chaning og’zi), bosh (suvning yoki ishning boshi) va hokazo; 4. Vazifaning o’xshashligiga (yashindek tez uchmoq); 5. Tovush o’xshashligiga (bo’ron uvullardi); 6. Turli taassurotlar o’xshashligiga (iliq tabassum, shirin uyqu, achchiq gap). Bazan so’z ifodalagan narsaning turli belgilari har xil narsalarning xususiyatlariga o’xshash bo’lganligi sababli, ayni bir so’z bir qancha narsalar ifodasi sifatida ishlatilishi mumkin. Bu jihatdan nemis tilidagi schlange so’zi yuqoridagi fikrga misol bo’la oladi. Bu so’zning ma’nosi ilon demakdir. Hozirgi zamon nemis tilida bu so’z quyidagi ma’nolarda ishlatiladi: badjahl, zahar, rezina ichak (shlang) 12 . O‘simlik nomlarida ham metafora usuli asosida ma’no ko’chishi juda ko‘p holatlarda kuzatiladi. Bu, asosan, ikki predmet o’rtasidagi shakliy o’xshashlik asosida bo‘ladi. Masalan: bo’tako’z, qoncho’p , momaqaymoq , arslonquyruq , qo’ziquyruq, qo’ziqorin , ittikanak, kanakunjut, otquloq , sovuno’t , tillabosh , tikandaraxt , tomirdori , tog’jumrut , tugmachagul , dastarbosh , yerqalampir , baqayaproq . Bunda asosan ot – metaforalar kuzatiladi. Bunda metaforalar ot so’z turkumi bilan ifodalanadi Bir narsaning nomi boshqa bir narsaga shakliy va tashqi tomonodan o‘xshashlik ko‘chadi. Masalan: otquloq , sovuno’t , tillabosh, tikandaraxt , , tugmachagul , dastarbosh , baqayaproq . 12 M.T.Irisqulov “Tilshunoslikka kirish” “Yangi asr avlodi” 2009-yil 106-bet 40

Tilshunos M.Mukarramov metaforalarning qo‘llanish xususiyatlari haqida so‘z yuritib shunday degan edi: «… metaforalar doimo bir so‘zdan tarkib topmay, balki birikmali bo‘lishi ham mumkin » 13 . O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda xarakterli. Masalan: 1. «Zoologik termin + zoologik termin» yoki «zoologik leksema + anatomik leksema» qolipli terminlar: kapalakqanot, mushukquyruq, sigirquyruq, otquloq, bo‘tako‘z, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, cho‘chqayol, gultojixo‘roz. 2. «Zoologik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: baqajo‘xori, baqaterak, baqayaproq va b. 3. «Zoologik termin + boshqa soha termini yoki oddiy leksema» qolipli botanik terminlar: pashshaqopqon, to‘ng‘iztaroq, qushqo‘nmas, pashshaqo‘nmas va boshqalar. 4. «Botanik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: gulkaram. Keltirilgan botanik terminlardan ma’lumki, zoologiya sohasiga oid terminning qaysidir xususiyati o‘simliklarda mavjud bo‘lganligi bois zootermin bilan birga ifodalanadi, ya’ni bunda birinchi komponent ko‘chma ma’noda, ikkinchi komponent bo‘lsa, o‘z ma’nosida qo‘llanadi. Ayrimlarida esa ikkala komponent ham ko‘chma ma’noda bo‘ladi. Aytish kerakki, nafaqat o‘simliklarning nomlari, balki ularning tana a’zolari nomlari ham boshqa-boshqa sohalarda maxsus til birligi sifatida qo‘llana boshladi. Hozirgi o‘zbek tili leksikasi (terminologiyasi)ga murojaat qilinganda, bir qator zooterminlarning semantikasida o‘zgarish – ko‘chim ro‘y berib, o‘zga terminologik tizimlarning terminlariga aylanganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Zooterminlarning nafaqat o‘zbek, balki boshqa tillarda ham transterminlashuvi kuzatiladi . Ko‘rinadiki, metafora asosida ma’no kо‘chish ancha faol. Biroq, metafora kabi metonimiya ham nom kо‘chishi bilan yangi ma’no hosil bо‘lishiga olib kelishi hodisalarning asosiylaridan hisoblanadi. Shu sababli bu hodisa ham nom kо‘chishi nomi bilan yangi ma’no hosil bо‘lishi 13 Мукаррамов М. Кўчимларнинг ўзаро муносабати // Ўзбек тили ва адабиёти, 1976. - №5. - Б. 53. 41

haqida gap borgan ishlarning hammasida qayd etiladi. U ham metafora singari qadimdan faylasuf va tilshunoslarning diqqatini o’ziga tortib kelgan, shu bois turli davrlarda uning tabiatiga qarashlar ham o’ziga xos xilma- xilliklarga ega 14 . O’zbek tilshunosligida metonimiyalarning hosil bo’lish sabablari va yondosh hodisalardan farqi yirik monografik planda nutq hodisasi sifatida I.K.Shukurov tomonidan tadqiq etilgan bo’lsa, til hodisasi sifatida M.M.Mirtojiyev tomonidan rus tilshunosligiga asoslanib tadqiq etilgan. Rus tilshunosligida birinchi bo’lib A.A.Reformatskiy metonimiyani til hodisasi sifatida tadqiq etib, uning hosil bo’lish sabablarini izohlab bergan. R.A.Suvonova metonimiyani til va nutq hodisasi sifatida olib, ularning hosil bo’lish sabablarini bir-biriga qiyoslagan holda ochib berishga harakat qildi. Metonimiya (yunoncha metanymia - qayta nomlash) – bir narsa, belgi, harakatning nomi boshqa bir narsaga o’xshashlik asosida emas, balki o’zaro bog’liqlik asosida ko’chirilishi metonimiya yo’li bilan ko’chirish deyiladi. Metonimiya narsa-hodisalar, belgilar, harakatlar о‘rtasidagi aloqadorlikka (bog‘liqlikka) kо‘ra nom kо‘chishidir. Obyektiv borliqdagi ayrim narsa- predmetlar, belgilar shuningdek, harakatlar о‘rtasida ma’lum umumiylik, aloqa (bog‘liqlik) bо‘ladi. Ana shuning ta’sirida biror narsa, belgi yoki harakatning nomi u bilan aloqasi (umumiyligi) bо‘lgan boshqa narsa, belgi, harakatni ifodalash uchun ham qо‘llaniladi, unga ham nom bо‘lib kо‘chadi. Natijada bir predmet, belgi yoki harakatning nomi bо‘lgan sо‘z ikki yoki undan ortiq predmet, belgi yoki harakatning atamasiga aylanadi. Aloqadorlik ham narsa- predmetlar doirasi bilan chegaralanmay, bu hol belgi va harakat-holatlar о‘rtasida ham mavjud. Shuning uchun ham aloqadorlik asosida nom kо‘chishi (hosila ma’no yuzaga kelishi) faqat ot turkumiga oid sо‘zlargagina emas, balki sifat, ravish va fe’llarga ham xos. Metonimiya asosida nom kо‘chishda predmetlar, belgilar va harakatlar о‘rtasidagi aloqadorlik asos bо‘lishini kо‘rdik. Bunday aloqadorlik esa turlicha bо‘ladi. Jumladan, predmet bildiruvchi sо‘z (ot)larga metonimiya asosida ham kо‘chishi, asosan, narsa-predmetlar о‘rtasidagi quyidagi bog‘lanish (umumiyliklar)ga kо‘ra yuz beradi: 14 Qarang: Mirtojiyev M. Ko‘rsatilgan asar. – B. 52-55; Suvonova R. O‘zbek tilida metonimiya: Filol.fan. nom… diss. – Samarqand, 2001. – B. 7-11. 42

1) narsa-predmetlar umumiy materiali bir xil bо‘ladi. Shu asosda bir predmetning nomi xuddi shu umumiy narsadan yasalgan boshqa predmetni atash uchun qо‘llaniladi, uning ham nomiga aylanadi; 2) narsa-predmetlar о‘zlariga xos harakat-holat, xususiyat kabilar jihatidan ma’lum umumiylikka ega bо‘lishi, aloqador bо‘lishi mumkin. Ana shunday harakatlar ham bir predmet nomi bilan, boshqasini atashi (nom kо‘chishi) mumkin; 3) biror narsa-predmet nomi bilan uning joylashgan о ‘rni (unga oid joy) ataladi ; 4) ba’zan narsa-predmetlarning о‘zi joylashgan о‘rnini bildiruvchi sо‘z bilan atalishi holatlari ham bor. Narsa-predmetlar о‘rtasidagi aloqa harakat- holat, xususiyat shuningdek, joylashish о‘rni nuqtai nazaridan ham bо‘lishi mumkin. Shunga kо‘ra, nom kо‘chishi aloqadorlikning shu kо‘rinishiga kо‘ra bо‘lish mumkin; 5) harakat-hodisaning nomi, shu harakat-hodisa bajariladigan vaqtga kо‘chiriladi, ya’ni harakat-hodisa bajariladigan, vaqt shu harakat-hodisaning nomi bilan ataladi; 6) narsa-predmet nomi shu narsa uchun asosiy (xarakterli) bо‘lgan belgi-xususiyatga nom sifatida kо‘chadi; 7 ) narsa-predmet nomi undan yasalgan predmetga kо‘chadi 15 . Ba’zi lingvistik adabiyotlarda metonimiya, ya’ni qayta nomlash degan ma’noni anglatishi qayd etiladi. Uning quyidagi kо‘rinishlari keltiriladi: a) о‘simlikning nomi shu о‘simlik mevasidan yoki boshqa biror qismidan tayyorlangan mahsulotga kо‘chiriladi: muskat (uzumning bir navi) – muskat (shu uzum navidan tayyorlangan vino); b) zamon va makonda bir-birining bо‘lishini taqazo qilgan va birga qо‘llanadigan ikki (yoki bir necha) predmetdan birining nomi ikkinchisiga kо‘chiriladi; d) bir predmetnng nomi shu predmetdagi boshqa bir predmet voqelikka kо‘chiriladi. 15 Mirtojiyev M. О‘zbek tili semasiologiyasi. –Toshkent, 2010. 43

e) narsa nomi shu narsaga asoslangan о‘lchov birligiga nom bо‘lib kо‘chadi. Ba’zan buning aksi ham bо‘ladi: vaqt о‘lchovi nomi vaqtni о‘lchaydigan asbobga nom bо‘lib kо‘chadi; f) belgining nomi shunday belgisi bor bо‘lgan narsaga (predmetga) kо‘chiriladi, bunday yasalish dialektining miqdor о‘zgarishidan sifat о‘zgari- shiga о‘tish qonuni asosida sodir bо‘ladi hamda polisemiya bilan sо‘z yasalishi va omonimiya hodisalari о‘rtasida о‘ta murakkab munosabatlar borligidan dalolat beradi. Ularni maxsus tadqiq qilish, о‘zbek tilshunosligining navbatdagi vazifalaridan biridir; g) asar muallifining nomi nutqda “asar” ma’nosida qо‘llangan bо‘lishi mumkin. Bunday paytlarda muallif nomi aytiladi-yu, uning asari (yoki asarlari) nazarda tutiladi. Demak, bunda ham metonimiya bor, ammo u til metonimiyasi emas, nutq metonimiyasidir 16 . Metonimiya ham yangi ma’no hosil qilish jarayoni va bu jarayon natijasining barqarorligiga kо‘ra lison va nutqqa daxldor hodisa. Boshqacha aytganda, metonimik hosila ma’no sof nutqiy, yoki lisoniy (lashgan) bо‘lishi mumkin. Kо‘rinadiki, metonimik hosila ma’noning ayrimi sof lisoniy mohiyat kasb etgan bо‘lsa, ayrimi nutqiy sathdagina mavjud. Metonimik hosila ma’noning vujudga kelishi, asosan, lisoniy bog‘lanishi emas, balki obyektiv borliq hodisalari orasidagi nolisoniy aloqadorlik bilan bog‘langan. Metonimiya yo’li bilan ko’chirish o‘simliklar va ularning qismlarini ifodalovchi terminlar orasida kuzatiladi. Masalan: O‘simliklar va ularning qismlarini ifodalovchi terminlar: Chechak – tabiiy ravishda o‘sadigan gulli o‘simlik; gul (O‘TIL-08); chechak – badanga suvli pufakchalar toshirib, isitma chiqaradigan, ko‘pincha bolalarda uchraydigan og‘ir yuqumli kasallik (O‘TIL-08) va h.k. Mazkur leksik-semantik guruhda «o‘simlik nomi + qismi nomi» qolipida yasalgan qo‘shma terminlar ishlatiladiki, ular ham metaforik ko‘chim asosida transterminlik vazifasini o‘tab kelmoqda. 16 Mirtojiyev M. О‘zbek tili semasiologiyasi. –Toshkent, 2010 44

Masalan: g‘o‘zapo‘choq: metallsozlikda - a) qumg‘oncha, optovaning qorniga yopishtiriladigan, shakli g‘o‘zapo‘choqni eslatuvchi guldor mis parcha; b) shu parcha tayyorlab olinadigan qolip; v) o‘roqqa o‘yilgan naqsh (bu ham g‘o‘zapo‘choqni eslatadi) (FSHKL) ma’nolarida qo‘llangan. Mazkur so‘zlar til taraqqiyoti yoki undagi tadrijiy taraqqiyot natijasida avvalgi ma’nosidan boshqa ma’nolarni anglatuvchi fitonimlar sifatida yangicha ahamiyat kasb etgan va o‘sha narsalarning nomlarini bildiruvchi alohida so‘zga aylangan. Ma’nodagi yaxlitlik shakliy yaxlitlikka olib kelgan hamda so‘z ma’nosida semantik ajralish sodir bo‘lgan. 2.3. Dorivor o’simlik nomlarining struktur xususiyatlari O’simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo’llanilib O’zbek tilida o’simlik nomlari bir nechta usullar orqali hosil qilinadi. O’zbek tilida o’simlik nomlari uch xil yo’l bilan yasaladi, ular morfologik, sintaktik va semantik usullardir. O’zbekiston hududida uchraydigan dorivor o’simlik nomlari tuzilishiga ko’ra : sodda , qo’shma , takror shakllarda uchraydi. Sodda so’z shaklidagi o’simlik nomlari ham iiki xil bo’ladi : soda tub va soda yasama shaklidagi o’simlik nomlari. Sodda tub shaklidagi o’simlik nomlariga aloe , amorfa, anji , anor, archa, behi , bodom , yong’oq, jiyda , jumrut, jut, asarun , ro’yan , yalpiz , piyoz , pista , rovoch , sabzi , sofora, sumax , toron , tok , tut, frangula , xantal , xapri , shaftoli, shivit , shirach , shumurt , eman , yantoq, o’rik , qayin, qarafs , qovoq , qoqi , g’o’za , kendir , kovul, lamium , limon , mavrak , malina , sano , sedana , turp , chakanda , cherkez , efedra kabilar kiradi. Ularda yasama so’zlik holati kuzatilmaydi, ular yasovchi qo’shimchalarsiz bo’lgani uchun sodda tub so’zlar hisoblanadi. Sodda yasama shakldagi o’simlik nomlari esa ma’lum bir yasovchi qo’shimchalar orqali yasaladi. 45

Hozirgi vaqtga kelib ba’zi bir tub so’zlar hisoblangan o’simlik nomlari diaxronik yoki tarixan yasama nom bo’lgan bo’lishi mumkin. Masalan , mavrak , na’matak , marmarak , zupturum , katarantus , zanjabil , isiriq , sedana kabilar shular jumlasidandir . Bu o’simlik nomlarining ko’pchilik qismi tarixan – diaxronik nuqtai nazardan yasama ot shaklida yuzaga kelgan bo’lsa ham ularning yasamaligi hozirgi davr nuqtai nazaridan sezilmas holga kelib qolgan dir . Sodda yasama shaklidagi o’simlik nomlari morfologik yo’l bilan yasalib , ular yasovchi qo’shimchani qabul qilishi orqali hosil qilinadi . Ularga: sachratqi , tuxumak , olcha , maymunjon , yulg’un , sebargi , kurak , shuvo , qizilcha , qulmoq , qichitqi , yetmak kabi o’simlik nomlari kiradi. Bu o’simlik nomlari tub so’zga grammatik shaklninh qo’shilishi orqali hosil qilinadi. Qo’shma so’z shaklidagi o’simlik nomlari ikki mustaqil so’zning o’zaro qo’shilishidan hosil bo’ladi va o’zining mustaqil ma’nosini yo’qotadi. Qo’shma so’z shaklidagi o’simlik nomlari bir so’z turkum doirasida ham , har xil so’z turkumi doirasida ham birlasha oladilar. Shuning uchun ular ikki tarkibli qismdan tashkil topadilar. Ular ot +ot , sifat + ot , son +ot , ot + fe’l shakllarida uchrab keladi. [Ot + ot] shaklidagi qo’shma so’zlarga quyidagilar kiradi : moychechak, tirnoqgul, temirtikan , otquloq , makkajo’xori , ituzum , bo’tako’z, dalachoy, chilonjiyda , qashqarbeda , qoncho’p , momaqaymoq , arslonquyruq , qo’ziquyruq, qo’ziqorin , atirgul, bangidevona , gazako’t, gulxayri, yeryong’oq, yerchoy , yerqo’noq, ittikanak, kanakunjut, limono’t, otquloq , sovuno’t , tillabosh , tikandaraxt , tomirdori , tog’jumrut , tugmachagul , cho’chqatikan , qo’ypechak , buyrakchoy , bo’rigul , dastarbosh , yerqalampir , baqayaproq singari misollarni keltirib o’tishimiz mumkin. [Sifat + ot] shaklidagi qo’shma so’zlarga quyidagilar kiradi : semizo’t , sassiqkovrak , sassiqalaf , qariqiz , qoraqobiq , achchiqmiya , shirinmiya , olabuta , qizilmiya , oqquray , oqtut , chuchukmiya , qiziltasma , qoraterak , qo’ng’ireman , ko’ktikan , oqkarrak , oqqaldirmoq , qoraandiz , oqzira , ko’knori kabi o’simlik nomlari kiradi. 46

[Son + ot] shaklidagi qo’shma so’zlarga quyidagilar kiradi : uchbarg, qiqrbo’g’im , beshbarg , mingbosh , mingdevona singari o’simliklar kiradi. [Ot + fe’l] shaklidagi qo’shma so’zlarga esa quyidagilar kiradi : kungaboqar , qushqo’nmas , qontepar kabi o’simlik nomlari kiradi. [Taqlid so’z + ot] shaklidagi o’simlik nomlarini bildiruvchi qo’shma so’zlar kam uchraydi , ularga shildirbosh singari o’simlik nomlarini misol tariqasida keltirish mumkin. Shuningdek , ayrim o’simlik nomlari izofa shaklida ham keladi. Bu shakldagi o’simlik nomlari ham [taqlid so’z +ot] shaklida yasalgan qo’shma o’simlik nomlariga o’xshab kam uchraydi. Masalan , zirai karmon So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlari ham uchraydi va ular ajratib yoziladi. Ular ko’pincha bitishuv yo’li bilan hosil bo’lgan o’simlik nomlarini tashkil qiladi. So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlariga dorivor gulxayri , Nippon dioskoreyasi , deltasimon dioskoreya , saflarsimon levzey , oddiy dastarbosh, pushti katarantus, katta ituzum singari o’simlik nomlari kiradi. O’zbek tilida o’simlik nomlari yuqorida aytib o’tganimizdek , morfologik , sintaktik va semantik usullar yordamida hosil qilinadi. Morfologik usul bilan yasalgan fitonimlar . O’zbek tilida qo’shimcha qo’shish orqali yasalgan o’simliklar nomlari kam o’rin oladi . Morfologik usul bilan yasalgan fitonomlar qayerga va nimaga nisbat berilishi kabi ma’nolar anglashiladi. Tub so’zlarga -cha , -qi , -ak , -g’un singari qo’shimchalar qo’shilib, ular morfologik usul bilan yasalgan o’simlik nomlarini hosil qiladi. Masalan: olcha , sachratqi , tuxumak , yulg’un kabilar shular jumlasidandir. Morfologik usul bilan sodda yasama shakldagi o’simlik nomlari hosil bo’ladi. Sintaktik usul bilan yasalgan fitonimlar. O’zbek tilida o’simlik nomlarining yasalishida sintaktik usul morfologik usulga qaraganda ancha ko’pchilikni tashkil ertadi. Sintaktik usul bilan qo’shma , juft , takroriy fitonimlar hosil qilinadi. Sintaktik usul bilan hosil qilingan fitonimlarni 47

tashkil etgan komponentlar ( qismlar ) semantik – grammatik va talaffuz jihatidan birikib , yaxlit leksik butunlikka aylanib ketgan. Masalan: moychechak , bo’tako’z , ituzum , gulkaram , dalachoy , sariqbosh , kungaboqar, temirtikan , otquloq , makkajo’xori , sigirquyruq , semizo’t va boshqa sintaktik usul bilan yasalgan o’simlik nomlari hisoblanadi. Sintaktik usul bilan yasalgan qo’shma so’zlar tarkibidagi komponentlar qo’shib yoziladi. O’simlik nomlarining qancha so’zdan tashkil topishi , bog’lanish usullari, komponentlari orasidagi munosabatlar rang – barang bo’lib , o’zbek tilida so’zlarning bog’lanishi qonuniyatlarini to’la aks ettiradi. Semantik usul bilan yasalgan o’simlik nomlari . Bu usul bilan so’z yasalganda tilda mavjud bo’lgan so’z ma’nosining o’zgarishi natijasida leksema tarkibidagi leksik ma’nolar orasidagi aloqa uziladi va yangi so’z hosil bo’ladi. Semantik usul bilan yasalgan ikki ma’noli so’zning o’zaro birikishidan boshqa bir yangi ma’noning vujudga kelishi o’simlik nomlarining ichida ham uchraydi. Bunday o’simlik nomlariga ayiqtovon , devpechak , itburun , kiyikpanja , sigirquyruq , semizo’t , tillabosh kabi o’simlik nomlarini aytib o’tishimiz mumkin. Semantik usul bilan yasalgan ikki ma’noli so’zning o’zaro birikishidan boshqa bir yangi ma’noning vujudga kelgani o’simlik nomlari ning ko‘pchiligida so‘zlar orasidagi ma’no metafora usulida ko‘chgan S.Usmonov metaforaga bag‘ishlangan maqolasida shunday bir dalilni alohida ta’kidlab o‘tgan edi: Qo‘shma so‘z sostavidagi komponentlar, ko‘pincha, ko‘chgan ma’noga ega bo‘ladi. O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda xarakterli. Masalan: bo‘tako‘z (gul), otquloq, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, chumchuqtil, ho‘kiztili... itburun (o‘simlik) va boshqalar 17 . 17 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти, 1964. – №4. – Б. 39 48

BОB BO’YICHА ХULОSА O’zbek tilidagi o‘simlik nomlarini ham tizim (sistema) sifatida tadqiq etish maqsadga muvofiqdir va ularni quyidagi leksik-semantik guruhlarga bo’lib o’rgandik: a) daraxtsimon; b) butasimon;49

d) yarimbutasimon; e) o’tsimon. O‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarini o‘rganish muhimdir. Shuning uchun biz o‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarni hamda har bir tur, turkum, oila va boshqa oliy tabaqadagi birliklarning nomini, shuningdek, ularni bir-biridan tafovut qilivchi o‘zbek, rus va lotin nomini aniq va to‘liq tavsifini berishga harakat qildik. O’simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo’llanilib O’zbek tilida o’simlik nomlari bir nechta usullar orqali hosil qilinadi. O’zbek tilida o’simlik nomlari uch xil yo’l bilan yasaladi, ular morfologik, sintaktik va semantik usullardir. O’zbekiston hududida uchraydigan dorivor o’simlik nomlari tuzilishiga ko’ra : sodda , qo’shma , takror shakllarda uchraydi. Qo’shma so’z shaklidagi o’simlik nomlari bir so’z turkum doirasida ham , har xil so’z turkumi doirasida ham birlasha oladilar. Shuning uchun ular ikki tarkibli qismdan tashkil topadilar. Ular ot +ot , sifat + ot , son +ot , ot + fe’l shakllarida uchrab keladi. So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlari ham uchraydi va ular ajratib yoziladi. Ular ko’pincha bitishuv yo’li bilan hosil bo’lgan o’simlik nomlarini tashkil qiladi. So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlariga dorivor gulxayri , Nippon dioskoreyasi , deltasimon dioskoreya , saflarsimon levzey , oddiy dastarbosh, pushti katarantus, katta ituzum singari o’simlik nomlari kiradi. XULOSA O‘zbek tili leksikasi, ya’ni lug‘at boyligi doimo taraqqiyotda bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy-siyosiy o‘zgarishlar natijasida rivojlanadi va taraqqiy etadi. Ana shu o‘zgarish va taraqqiyot natijasi o‘laroq tilimizning leksik qatlami yangi birliklar bilan boyib boradi. Shu jihatdan o‘simlik nomlari ham bundan mustasno emas. 50

O‘simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo‘llanilib kelinmoqda. O‘zbek tilida o‘simlik nomlarini fitonimlar deyiladi. “ Fitonim” so‘zi lotinchadan “fitos”- “o‘simlik”, “onuma” – “nom” degan ma’nolarni bildiradi. O‘simlik nomlarining qo’llanish davrlarini aniqlashga xizmat qiladigan yozma yodgorliklar jumlasiga eng avvalo, Beruniyning “Kitob as-Saydana fi-t tibb” asari asari kiradi. Mahmud Koshg’ariyning “Devou lug‘otit turk”, muallifi noma’lum “Attuhfatuz zakiyatu fillug’atit turkiya” (XIII-XIV), Navoiy asarlari lug’atlari, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma» kabi asarlari ham biz o’rganayotgan o‘simlik nomlarining negizini, leksik qatlamlarini aniqlashga yordam beradi. O’zbek tilidagi o‘simlik nomlarini quyidagi qatlamlarga bo’lib o’rganildi: 1. Umumturkiy tildagi o‘simlik nomlari; 2. Fors-tojik tilidan o’zlashgan o‘simlik nomlari; 3. Arab tilidan o’zlashgan fitonimlar. 4. Rus tili va rus tili orqali boshqa g’arb tillaridan o’zlashgan o‘simlik nomlari. Biz bitiruv malakaviy ishimizda o‘zbek tilidagi o‘simlik nomlarini ham tizim (sistema) sifatida tadqiq etish maqsadga muvofiqdir va ularni quyidagi leksik-semantik guruhlarga bo’lib o’rgandik: a) daraxtsimon; b) butasimon; d) yarimbutasimon; e) o’tsimon. O‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarini o‘rganish muhimdir. Shuning uchun biz o‘simlik nomlarining leksik xususiyatlarni hamda har bir tur, turkum, oila va boshqa oliy tabaqadagi birliklarning nomini, shuningdek, ularni bir-biridan tafovut qilivchi o‘zbek, rus va lotin nomini aniq va to‘liq tavsifini berishga harakat qildik. 51

O’simlik nomlari qadimgi davrlardan boshlab hozirgacha qo’llanilib O’zbek tilida o’simlik nomlari bir nechta usullar orqali hosil qilinadi. O’zbek tilida o’simlik nomlari uch xil yo’l bilan yasaladi, ular morfologik, sintaktik va semantik usullardir. O’zbekiston hududida uchraydigan dorivor o’simlik nomlari tuzilishiga ko’ra : sodda , qo’shma , takror shakllarda uchraydi. Qo’shma so’z shaklidagi o’simlik nomlari bir so’z turkum doirasida ham , har xil so’z turkumi doirasida ham birlasha oladilar. Shuning uchun ular ikki tarkibli qismdan tashkil topadilar. Ular ot +ot , sifat + ot , son +ot , ot + fe’l shakllarida uchrab keladi. So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlari ham uchraydi va ular ajratib yoziladi. Ular ko’pincha bitishuv yo’li bilan hosil bo’lgan o’simlik nomlarini tashkil qiladi. So’z birikmasi shaklidagi o’simlik nomlariga dorivor gulxayri , Nippon dioskoreyasi , deltasimon dioskoreya , saflarsimon levzey , oddiy dastarbosh, pushti katarantus, katta ituzum singari o’simlik nomlari kiradi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” Toshkent – 2008. – Б. 87 52

2. Abdiyev M. Sohaviy leksikaning sistem tahlili (Samarqand viloyati kasb-hunarlari materiallari asosida): Filol. fanlari doktori … dis. – Toshkent, 2004. – 262 b. 3. Abdullayev A. О‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. Toshkent. – 1983. 3. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. - Toshkent: Fan, 1985.; 4. Zikrillaev G‘. Istiqlol va adabiy til. - T.: Fan, 2004. - 120 b.; 5. Ибрагимов С. Профессиональная лексика узбекского языка (на материалах ферганских говоров): Автореф. дис. … д-ра филол. наук. – Ташкент, 1961. – 163 с; Mahmudov N., Mirtojiyev M. Til va madaniyat. -T.: O‘zbekiston, 1992. - 110 b. 6. Mahmudov N. Til. - T.: Yozuvchi, 1998. - 40 b.; 7. Маматов Н. Узбекская хлопководческая терминология: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1955. – 16 с . 8. Mirtojiyev M. О‘zbek tilida polisemiя. – Toshkent: “Fan” 1975 9. Mengliyev B., Sayfullayeva R., M.Qurbonova Hozirgi о‘zbek tili Toshkent, 2007. 10. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T.: O‘qituvchi, 1995. - 127 b. 11. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh. va Nabiyeva D. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Morfologiya. - T.: Yangi asr avlodi, 2001. - 164 b. 12. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili (Morfologiya), T., 2008. 13. Suvonova R. O‘zbek tilida metonimiya: Filol.fan.nom… diss. – Samarqand, 2001. – 112 b. 14. Toxirov Z. Metafora leksema-sememasining pragmatik semasi // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1983. – №1 – B. 74-77. 53

15. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: O’zbekiston. - 1992. 82-bet. 16. Turdaliyev B. Hamza va o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Fan, 1981. 17. Umurqulov B. Badiiy adabiyotda so‘z. – Toshkent: Fan, 1993. – B. 105. 18. Юлдашев М . М . Бадиий матнинг лингвопоэтик тадқиқи : Филол . фан . док … дисс . автореф . – Тошкент , 2009. – 48 б . 19. O‘zbek tili stilistikasi / Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‘ng‘urov R., Rustamov H. – Toshkent: O‘qituvchi, 1983. – 248 b. 20. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2 jildlik. – M.: Rus tili, 1981. 21. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. –T., O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-, 2-, 3-, 4-, 5-jild. 2006.; 22. О‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. Toshkent, 1996 23. O‘zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. - T.: Fan, 1975. - 612 b. 24. Qilichev E. Badiiy tasvirning leksik vositalari. – Toshkent: Fan, 1982. – B. 71-79. 25. Qilichev E. O‘zbek tilining praktik stilistikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1985. – B. 61 26. Qobuljonova G. Metaforaning sistemaviy lingvistik tabiati: Filol.fan.nom… diss. – Toshkent, 2000. – 124 b. 27. Qosimova M. Badiiy nutq individualligining lingvistik xususiyatlari: Filol.fan. nom... diss. – Toshkent, 2007. 28. Qo‘chqortoyev I. Badiiy nutq stilistikasi. – Toshkent, 1975. 29. Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tilining tasviriy vositalari. – Toshkent: Fan, 1977. – B. 15-19 . 30. Qо‘ng‘irov R. Subsektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari. Toshkent, 1980 31. Qо‘chqortoyev I. Sо‘z ma’nosi va uning valentligi. 32. Qurbonova M. Hozirgi о‘zbek tili. Toshkent. 2002 yil 33. Худайберганова Д.С. Семантический и стилистический анализ конструкций уподобления в узбекском языке: Автореф.дисс… канд.филол.наук. – Ташкент, 1989. – 22 с. 54

34. Hamrayeva Y. O‘zbek tilining o‘zlashma so‘zlar o‘quv izohli lug‘ati. –T: Yangi asr avlodi, 2007. 116 bet. 35. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘zME, 2002. – 168 b. 36. Hojiyev A. O‘zbek tilshunosligi atamalarining izohli lug‘ati. –T.: O‘qituvchi, 2001 - 120 b.; 37. Hojiyev A. О‘zbek tilidagi sinonimlarning izohli lug‘ati. INTERNET MATERIALLARI 1. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.,TDPI., 1999. http//www.ege.edebiyat.org. R.Filizok. Metin tipleri. http://www.edunet.tn/ 2. http://www.edunet.tn . Anne-Marie Albisson. Badiiy matn analizi О‘zbek tili leksik j logiyasi. - T.: Fan. 1981. -315 b www.ziyonet.uz; 3. www.ziyouz.com ; 4. http:// lexikon.anaman.de/lexikon.htm kabi 55

Похожие

O`zbek tilida antroponimlar

O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi

Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil

Ilk tarjima -ilk tajriba

Hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil