Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish - Психология - Дипломные работы

Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

412 KB

1 Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish Mundarija Kirish.............................................................................................................. ..........3 I -Bob. Muammoning psixologiya fanida о ‘ rganilish sababi................ ............. .. 6 1.1. Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlari................... .................. .. 6 1.2. Talabalarning ma ’ naviy shakllantirishning ijtimoiy – psixologik asoslari ... 15 II-Bob. Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini amaliy о ‘ rganish.................................................................................................. ...............25 2.1. Talabaning ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganish......................... .............. . 25 2.2. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini o`rganish …...……………35 Xulosa............................................................................................................. ........46 Foydalanilgan adabiyotlar rо ‘ yhati........................................................ .............47

2 Kirish О ‘ zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, rivojlanish, yangilanish va demokratik jamiyat qurish sari shahdam qadamlar bilan odimlab bormoqda, chuqur о ‘ о ‘ garishlar rо ‘ y bermoqda. О ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov о ‘ zining nutq va bir qancha chop etilgan risolalarida kelajagi buyuk davlatni yaratish yо ‘ llarini, tamoillarini aniq va ravshan kо ‘ rsatib bergan, jumladan, “Istiqlol va manaviyat”, “О ‘ zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” kabi asarlarida jamiyatning ma ’ naviy – axloqiy jihatidan yangilanishi hamda rivojlanishining asosiy negizlari keng yoritib berilgan. “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta ’ lim tizimini yuksak umumiy va kasb – hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy - siyosiy hayotdan mustaqil ravishda mо ‘ ljalni tо ‘ g ‘ ri ola bilish mahoratiga ega bо ‘ lgan istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakkalllantirishga” (5) yо ‘ lantirishlishi alohida ta ’ kidlab о ‘ tilgan. Mavzuning dolzarbligi: Mazkur talab oliy ta ’ lim muassasalarida tayyorlaniyotgan mutaxassis kadrlar shaxsni kasbiy, madaniy va ijtimoiy jihatdan yaxlit tarzda shakllantirishni shart qilib qо ‘ ydi. Mutaxassis shaxsni yaxlit tarzda shakllantirishga qо ‘ yiladigan talablar, ayniqsa, о ‘ qituvchi kadrlarni tayyorlash jarayonida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Negaki о ‘ qituvchi, jamiyatda hamma vaqt о ‘ ziga xos ijtimoiy, madaniy, ma ’ naviy – axloqiy va kasbiy maqom egasi sifatida gavdalanidi. О ‘ zbeksiton Respublikasida barkamol har tomonlama yetuk insonni tarbiyalashda oliy о ‘ quv muassasalarining roli katta. Shuning uchun barcha ta ’ lim muassasalarining moddiy – texnik bazasini, professor – о ‘ qituvchilar tarkibini, mutaxassislar tayyorlash sturturasini va о ‘ quv – metodik adabiyotlarni yangilashga qaratilgan islohatlar olib borilmoqda. Respublikamizda oliy ta ’ lim tizimini rivojlantirishda jahon mamlakatlarining ilg ‘ or g ‘ oyalari, tarbiyaviy, ta ’ limiy nazariyalari, mutaxassislar tayyorlashning boy amaliyoti, hozirgi zamon texnikasi va texnologiyasidan

3 foydalanish hamda milliy, hududiy xususiyatlarini hisobga olib, ularni mahalliy sharoitlarga moslashtirish, shu asosida yangisini ishlab chiqish, ularni keng kо ‘ lamda qо ‘ llash bosh omil sanaladi. Oliy о ‘ quv yurtlarimiz zamonaviy texnika va sharqona tarbiya bilan boshqa mamlakatlardan ajralib turishi lozim.Ularda milliy ruh hukmronlik qilishi kerak. Ta ’ limdagi yangilanish, asosan davlat ta ’ lim standartlarini ishlab chiqishnigina amalga oshirmay, balki ta ’ lim – tarbiya jarayoni orqali о ‘ quvchini о ‘ z kelajagini yorqin tasavvur qila oladigan, bu borada о ‘ z taqdiri va о ‘ z shaxsiga ongli munosabatda bо ‘ lib, turli faoliyatlarda о ‘ z – о ‘ zini rivojlantira oladigan erkin, faol va mustaqil shaxni shakllantirishni kо ‘ zda tutadi. “Bugungi kunda mustaqil Respublikamiz dunyo hamjamiyati tomonidan tan olinayotgan ekan, uning kelgusidagi rivoji, gullab – yashnashi bugungi kun yoshlariga bog ‘ liqdir. Demak, bugungi yoshlar har tomonlama rivojlangan о ‘ ziga, boshqa insonlarga, jamiyatga, tabiatga va mehnatga о ‘ z tо ‘ g ‘ ri munosabatini bildira oladigan, ijodkor va tadbirkor bо ‘ lmog ‘ i lozim.” (3) Respublikamizda zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashdagi asosiy tamoyillar sifatida ta ’ limni insonparvarlishtirish va ijtimoiylashtirish ularni asosi sifatida esa, milliy va umuminsoniy madaniy qadriyatlar aniq belgilab olingan. Shu bilan birga, bugungi kunda kadrlani kasbiy tayyorgarligini takomillashtirishga qaratilgan yaxlit ta ’ lim jarayoni “Ta ’ limning jahon miqiyosidaga zamonaviy yutuqlarini hisobga olgan holda” (2) amalga oshirish lozim. Ta ’ lim tizimini takomillashtirishga unga mukammal madaniy kasbiy, ijtimoiy yо ‘ naltirilgan amaliy va ijodiy mazmun berishga xizmat quluvchi zamonaviy ta ’ lim paradegmalaridan biri madaniy insonparvarlik yondashuvidir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Talaba shaxsiga xos ijtimoiy – psixologik xususiyatlarni о ‘ rganish . Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1. Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini о ‘ rganish. 2. Talabaning ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganish 3. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini о ‘ rganish.

4 Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Qarshi davlat universiteti 1-4 kurs talabalari. Jami 100 kishi Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Talabaning ijtimoiy – psixologik, ma ’ naviy – axloqiy va professional mutaxassislik sifatlarini shakllanish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: Muammo yoritilgan pedagogik va psixologik adabiyotlarning nazariy tahlili, suhbat metodlaridan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining ahamiyati: 1. Turli manbalardan olingan fikrlar bir tizimga keltirilgan. 2. Pedagogik – psixologiya, Oliy maktab psixologiyasi fanlaridan dars mashg ‘ ulotlarida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: Tadqiqotning ma`naviy – ahloqiy va professional mutaxassislik sifatlarini metodlar asosida amaliy o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob va uni tashkil etgan tо ‘ rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar rо ‘ yxatidan iborat.

5 I-Bob. Muammoning psixologiya fanida о ‘ rganilish sababi 1.1. Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlari Talabalar deganda moddiy va ma ’ naviy ishlab chiqarishda ijtimoiy hayotda va mutaxassislikka oid rollarni muayyan qoida va maxsus dastur asosida bajarishga tayyorlanayotgan ijtimoiy guruh tushuniladi. Oliy о ‘ quv yurtidagi ta ’ limning о ‘ ziga xos xususiyatlari talabalarning boshqa ijtimoiy guruhlar bilan (ular hox rasmiy, hox norasmiy bо ‘ lishidan qat ’ iy nazar) muloqotga kirishishi uchun muhim imkoniyatlar yaratadi. Talabalik davrinig asosiy xususiyatlaridan biri ijtimoiy yetuklikning jadal sur ’ atlar bilan rо ‘ yobga chiqishidir. Ma ’ lumki, ijtimoiy yetuklik (kamolot) shaxsdan zarur aqliy qobiliyatlarni hamda ijtimoiy turmushda bajariladigan turli rollarni egallashga (oila qurishga), farzandlarni tarbiyalashga, foydali mehnatda qatnashishga (ma ’ sul vazifada ishlashga) tayyorlanishni talab qiladi. Mazkur jarayonning bosh mezonlari va kо ‘ rsatgichlari о ‘ rta ma ’ lumotlilik, jamoatchilik topshirig ‘ lari, mehnatda faolllik kо ‘ rsatish, qonunlar oldida javobgarlik, mutaxassis bо ‘ lish imkoniyati, unga intilish tuyg ‘ usi, irodaviy zо ‘ r berish, yosh otalik va onalik burchi, jamoat arbobi vazifasini о ‘ tash, ijtimoiy guruhga rahbarlik qilish, sport bilan shug ‘ ullanish va hakozolardan iborat. Talaba oliy о ‘ quv yurtida turli fanlarni о ‘ rganish natijasida unda kasbiy yо ‘ nalganlik shakllanadi, ya ’ ni о ‘ z bilim, tajriba va qobiliyatini tanlagan kasbi sohasida qо ‘ llash uchun shaxsiy intilish paydo bо ‘ ladi. Shaxsning kasbiy yо ‘ nalganligini takomillashtirish istagi, о ‘ z kasbi sohasida mehnat qilib, moddiy va ma ’ naviy ehtiyojlarni qondirish istagini о ‘ z ichiga oladi. Kasbiy yо ‘ nalganlik - kasbiy faoliyat maqsad va vazifalarini tushunishni va qabul qilishni о ‘ z ichiga oladi. Kasbiy yо ‘ nalganlik mazmunidagi ijobiy о ‘ zgarishlar bо ‘ lg ‘ usi kasb bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, motivlar mustahkamlanishida kо ‘ rinadi: ish buyicha о ‘ z majburiyatlarini yaxshi bajarishga intilish, bilimdon mutaxassis sifatida о ‘ zini kо ‘ rsatish, murakkab о ‘ quv vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishga intilish kuchayadi, ishda muvaffaqiyatga erishish istagi kuchayadi.

6 Talabalarda kasbiy yо ‘ nalganlikni shakllantirish uchun kasbni egallash imkoniyatlariga ishontirish, bо ‘ lg ‘ usi ishning kelajagiga ishonch hosil qilish, mehnat an ’ analarini targ ‘ ib qilish, kasbning ishlab chiqarish va estetik tomonlarini, uning ijodiy xarakterini kо ‘ rsatish zarur. О ‘ zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning о ‘ ziga xos yо ‘ lini tanlashi mutaxassislar tayyorlash tizimi va uning mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qо ‘ ydi va bir qator chora - tadbirlar kо ‘ rishni, shu jumladan, «Ta ’ lim tugrisida»gi Qonunni joriy etish, zamonaviy didaktik ta ’ minotni ishlab chiqish, о ‘ quv-tarbiyaviy jarayonni, ilg ‘ or о ‘ quv yurtlarini attestatsiyadan о ‘ tkazishni va akkreditatsiyalashni, yangi tipdagi ta ’ lim muassasalarini tashkil etish hamda eng asosiysi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etishni taqozo etdi. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini rо ‘ yobga chiqarinshi, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta ’ lim va kasb-xunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta о ‘ zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida о ‘ z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. Prezidentimiz I.A.Karimov Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi tо ‘ la rо ‘ yobga chiqsa, ijobiy ravishda «portlash effekti» sodir bо ‘ lishini bashorat qilib, «Tafakkur» jurnalining bosh muharriri savollariga bergan javobida: «... ishonchim komil, agar bu islohotni amalga oshirsak tez orada hayotimizda ijobiy ma ’ nodagi «portlash effekti»ga, ya ’ ni uning samaradorligiga erishamiz»,- deb ta ’ kidlaydi. О ‘ quv-tarbiya ishlari jarayonida talabalarni ijodiy fikrlashga, о ‘ zgaruvchan vaziyatlarga о ‘ rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda ularning amaliy mashg ‘ ulotlarda axborot texnologiyalari, elektron darsliklar, versiyalar va multimedialardan foydalana olishi muhimdir. Bu esa talabalarda mustaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalash, о ‘ kuv faoliyatini tahlil qilish, istiqbolda kasbiy mahorat va kompyuter savodxonligini orttirish ularning ichki ehtiyojiga aylantirilishini talab etadi.

7 Malakali kadrlar tayyorlash tizimini uzluksiz ravishda rivojlantirish ehtiyoji va turli ishlab chiqarish sohalarida katta ish staji bilan faoliyat yuritayotgan shaxsning о ‘ z imkoniyatlarini tо ‘ liq amalga oshirmasligi shaxsni har tomonlama kasbiy faoliyatda о ‘ zini namoyon qilish muammosini yuzaga keltirdi. Bu muammolarni hal qilmasdan turib kelgusi kasbiy faoliyatdagi muvaffaqiyatni sifatli ta ’ limni va rejalashtirishni amalga oshirish mumkin emas. Bu muammoning amaliy ahamiyati uni turli fan doiralar qatorida psixologiya doirasida ham о ‘ rganishning muhimligini kо ‘ rsatib berdi. Talabalarning kasbiy shakllanish jarayonini о ‘ rganishdagi qiyinchiliklar qobiliyatlar va kasbiy qobiliyatlarning ishni bajarishning muayyan bir usuliga asoslangan normativ faoliyatga yо ‘ naltarilganligadadir. Shuning uchun ham kasbiy yetuklik darajasi ajratib qо ‘ rsatilmaydi, balki faqatgina yosh xususiyati va mutaxassis sifatida yuritilayotgan vaqt inobatta olinadi. Shaxs va faoliyatning о ‘ zaro aloqasi va о ‘ zaro ta ’ siri jarayoni dinamik harakterga ega bо ‘ lib, bu jarayon psixologiyada mutaxassis shaxsini shakllanshii muammosi doirasida о ‘ rganilgan. Bu muammoni о ‘ rganishning muhim nuqtasi mutaxassis, kasbiy shakllanish, professionalizm, kompetentlik, malak va kasbiy yetuklik tushunchalari hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, oxirgi tushuncha mehnat subyektining muhim xususiyatlaridan biri hisoblanib, u mutaxassisning shakllanishi jarayoni va uning natijasi sifatida namoyon bо ‘ ladi. “Kasbiy yetuklik” tushunchasining mohiyati qator jahon psixologlarining tadqiqotlarida о ‘ rganilgan, lekin mehnat subyektining bu xususiyatlarini shakllanish jarayoni, uning kasbiy faoliyatda namoyon bо ‘ lishini о ‘ ziga xos jihatlari va mutaxassis shaxsini shakllanishining boshqa komponentlar bilan о ‘ zaro aloqasini harakterli tomonlari yetarlicha keng о ‘ rganilmagan. Bizga ma ’ lumki, aynan talabalik davridan boshlab shaxsning kasbiy shakllanish, kasbga yо ‘ nalganlik shakllana boshlaydi. Talabaning kasbiy shakllanishi va yо ‘ nalganligi muammosi kо ‘ pgina mualliflar tomonidan kо ‘ rib chiqilgan. Talabalik davri о ‘ spirinlikning ikkinchi bosqichidan iborat bо ‘ lib, 17-22-25 yoshni о ‘ z ichiga oladi va о ‘ zining qator betakror xususiyatlari hamda qarama –

8 qarshiliklari bilan xarakterlanadi. Shu boisdan о ‘ spirinlik davri shaxsning ijtimoiy hamda kasbiy mavqeini anglashidan boshlanadi. Mazkur pallada о ‘ spirinlik о ‘ ziga xos ruhiy inqiroz yoki tanglikni boshidan kechiradi. Jumladan kattalarning har xil kо ‘ rinishdagi (unga yoqimli yoki yoqimsizligidan qat ’ iy nazar) rollarni tez sur ’ atlar bilan bajarib kо ‘ rishga intiladi, turmush tarzining yangi jihatlariga kо ‘ nika boshlaydi. Katta odamlarning turmuz tarzlariga о ‘ tish jarayoni shaxsning kamol topish xususiyatlariga bog ‘ liq ichki qarama – qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Pedagogik – psixologiya fanidan ma ’ lumki, о ‘ rta maktab о ‘ quvchilarini har (biologik, fizologik, pedagogik, psixologik) jihatdan oliy maktab ta ’ limiga tayyorlaydi va ularda umumlashtirish, mavhumlashtirish, dasturlashtirish kabi qobiliyatlarda kо ‘ rinadigan fazilatlar namoyon bо ‘ ladi. Shu bilan birga о ‘ spirinda aqliy, axloqiy, estetik va g ‘ oyaviy – siyosiy jihatlar muayyan darajada о ‘ sishi rо ‘ y beradi.shunga qaramay, ular oldida oliy о ‘ quv yurtida mutaxassislikni egallashga bog ‘ liq yangi vazifalar paydo bо ‘ ladi. Hozirgi fan texnikaning rivoji bir tomondan axborotlarni, ma ’ lumotlarni kо ‘ paytirsa, ikkinchi tomondan talabalarda mutaxassislikka oid bilimlarga barqaror qiziqishning yо ‘ qolishiga olib keladi. Chunki, qat ’ iylik, ijodiy izlanish, irodaviy zо ‘ r berish о ‘ rnini loqaydlik, faoliyatsizlik egallaydi. Boshqacha aytganda, ular “tayyor axborotning quli”ga aylanadilar. Chunki, kompyuter, displey, EHM, kalkulyatorlar inson aqliy mehnatini yengillashtiradi, ularni aqliy zо ‘ r berishdan halos qiladi. Ana shular sababli oliy о ‘ quv yurti ta ’ limi oldidagi muhim vazifa talabalarga dasturdagi bilimlar majmuasini berishdir. Talabalarga mustaqil bilam olish, о ‘ z faoliyatini о ‘ zi tashkil qilishi, о ‘ zini – о ‘ zi boshqarishi, yangi g ‘ oyalarni ishlab chiqarish va hakozolarni о ‘ rgatiladi. Bu vazifalarni amalga oshirishning asosiy omili – monologik ma ’ ruzadan diologik (talaba va о ‘ quituvchining muloqotiga asoslangan) leksiyaga о ‘ tishdir. Psixologlardan B.G.Ananyev, N.V. kuzmina, N.F.Talizina, V.Y.Lyaudis, I.S.Kon, V.T.Lisovskiy, A.A.Badalev, A.A.Petroviskiy, Z.F.Yesareva. M.G.Davletshin, I.I.Ilyasov, A.V.Diitriyeva, A.A.Verblskiy, V.A.Tokyareva va boshqalarning tadqiqotlariga kо ‘ ra, oliy о ‘ quv yurtlarida ta ’ lim olish talabalar

9 uchun juda og ‘ ir kechadi, chunki, bu davrda shaxsning murakkab fazilatlari, xislatlari, sifatlari takomillashish bosqichida bо ‘ ladi. Mazkur yosh davridagi ijtimoiy psixologik о ‘ sishning xususiyatlaridan biri о ‘ qish faoliyatining ongli motivlari kuchayishidir. Talabalarda axloqiy jarayonlarning о ‘ sishi sust amalga oshsa – da, lekin xulqiningeng muhim sifatlari – mustaqillik, tashabbuskorlik, topqirlik, farosatlilik va hakozolar takomillashib boradi. Shuningdek, ularda ijtimoiy holatlarga, voqelikka, axloqiy qoidalarga qiziqish, ularni amalga oshirishga intilish toboro kuchayadi. Psixologlarimizning tadqiqotlari shaxs hayot tajribasini egallashda unda о ‘ zligini anglash vujudga kelishini kо ‘ rsatadi. Shaxsiy hayotning mazmuninianglash, aniq turmush rejalarini tuuzish,kelajak hayot yо ‘ lini belgilash shular jumlasidandir. Talaba asta – sekin mikroguruhlarning notanish sharoitlariga kо ‘ nikib boradi, о ‘ zining haq – huquqlari va majburiyatlarini bila boshlaydi, shaxslararo munosabatlarning yangicha kо ‘ rinishini о ‘ rnatadi, turmushdagi ijtimoiy rollarni amalda shaxsan sinabkо ‘ rishga intiladi. Ulardagi romantik his – tuyg ‘ ular voqelikka muayyan yondoshishga birmuncha halaqit beradi. Chunki ular turmushdagi yutuqlar va muvaffaqiyatlarning ijtimoiy psixologik ildizlari nimadan ekanligi tо ‘ g ‘ risida aniq tasavvurga ega bо ‘ lmaydilar. Yosh fizologiyasi va psixologiyasi fanlarida tо ‘ plangan materiallar taxlilidan kо ‘ rinadiki, talaba 17-19 yoshda ham о ‘ z xulqi va bilim qobiliyatini ongli boshqarish imkoniyatiga ega bо ‘ lmaydi va shunga kо ‘ ra xulq motivlarining asoslanmagani, uzoqni kо ‘ ra olmaslik, ehtiyotsizlik kabi hollar rо ‘ y beradi. V.T.Lisovskiyning fikricha 19-20 yoshlarda ayrim salbiy hatti – harakatlar kо ‘ zga tashlanadi. Mazkur yoshda hoxish va intilishning rivojlanishi iroda va xarakterdan ancha ilgarilab ketadi. Bunda odamning hayotiy tajribasi alohida rol о ‘ ynaydi, chunki talaba shu tajriba yetishmasligi natijasida nazariya bilan amaliyotni, fantaziya bilan reallikni, romantika bilan ekzotikani, haqiqat bilan illyuziyani, orzu bilan hoxishni, optimizm bilan qat ’ iylikni aralashtirib yuboradi. Talabalik yillarida yoshlarning hayoti va faoliyatida о ‘ zini о ‘ zi kamolotga yetkazish jarayoni muhim rol о ‘ ynaydi, lekin о ‘ zini boshqarishning tarkibiy

10 qismlari (о ‘ zini о ‘ zi tahlil qilish, nazorat etish, boholash, tekshirish va boshqalar) ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ideal (yuksak, barqaror, barkamol) “Men”ni real (aniq voqea) “Men” bilan taqqoslash orqali о ‘ zini о ‘ zi boshqarishning tarkibiy qismlari amaliy ifodaga ega bо ‘ adi. Talabaning nuqtai nazaricha, ideal “Men” ham muayyan mezon asosida yetarli darajada tekshirib kо ‘ rilmagan, shuning uchun ular goho tasodifiy, g ‘ ayritabiiy his etishni muqarar, binobarin, real “Men” ham shaxsining takamillashuvida bunday obyektiv qarama – qarshiliklar о ‘ z shaxsiyatiga nisbatan ichki ishonchsizlikni, о ‘ qishga nisbatan salbiy munosabatni vujudga keltiradi. Jumladan, о ‘ quv yili boshida talabada kо ‘ tarinki kayfiyat, oliy о ‘ quv yurtiga kirganidan zavq – shavq tо ‘ yg ‘ usi kuzatilsa, ta ’ limning shart – sharoiti, mazmuni, mohiyati, kun tartibi, muayyan qonun va qoidalar bilan yaqindan tanishish natijasida uning ruhiyatida keskin tushkunlik rо ‘ y beradi. Yuqorida aytilgan ichki va tashki vositalar, omillar ta ’ siri oqibatida uning ruhiy dunyosida umudsizlik, ruhiy parokandalik kayfiyati, ya ’ ni istiqbolga ishonchsizlik, ikkinchisi hadiksirash kabi salbiy his tuyg ‘ ular namoyon bо ‘ ladi. Oliy maktabda tarbiya ishlarini rejalashtirishda, ta ’ lim jarayonida talabaga о ‘ ziga xos munosabatda bо ‘ lish mazkur davrning muhim sharoitlaridan biridir. Yuqorida aytilganlardan qat ’ iy nazar, yigit va qizlar oliy о ‘ quv yurtiga qabul qilish ularda о ‘ z kuchlari, qobiliyatlari, aql zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga qat ’ iy ishonch bildiradi. Ana shu ishonch о ‘ z navbatida tо ‘ laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga umid his – tuyg ‘ usini vujudga keltiradi. О ‘ spirinlikning ikkinchi davri xulqqa, voqelikka baho berishda imkoniyatdan tashqari talab qо ‘ yish va qat ’ iylik xususiyati bilan farqlanadi. Shuning uchun talabalar har doim prinsipial bо ‘ la olmaydilar. Ba ’ zan qat ’ iylilik kattalarga salbiy munosabatga ham aylanadi. Talabalarning о ‘ qituvchisi tavsiyalarini inkor qilishi kо ‘ pincha nizolarni keltirib chiqaradi. B.G.Ananyev rahbarligida о ‘ tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlarida ma ’ lum bо ‘ lishicha, talabalar kamolot topishining jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari ularning aqliy imkoniyatlarini tо ‘ la ishga samimiy va sermahsul о ‘ quv faoliyatini tashkil qilishi uchun muhim imkoniyat, shart – sharoit yaratadi.

11 Y.A.Samarinning ta ’ kidlashicha, yoshlarning kamol topishida har xil ijtimoiy – psixologikxususiyatli о ‘ ziga xos qarama – qarshiliklar, ichki ziddiyatlar mavjud bо ‘ ladi. Ularning moddiy jihatdan ota – onaga, oliy о ‘ quv yurti ma ’ muriyatiga bog ‘ liqligi iqtisodiy ziddiyatni keltirib chiqaradi. Bu hol talabalarning hoxishlari bilan mavjud imkoniyatning nomutonosibligi tufayli sodir bо ‘ ladi. Odatda talabalar II va III kurslarda oliy о ‘ quv yurti va mutaxassislikni nima uchun tanlagani haqida yana jiddiy о ‘ ylaydilar. Mazkur yosh davrida о ‘ zini boshqarishning tarkibiy qismlari, ijodiy tafakkur, muayyan hayotiy tajribada о ‘ zlashtirilgan bilimlarnitartibga solish asosida his tuyg ‘ ular, qarashlar, axloqiy qadriyatlar, о ‘ zligini anglash va barqaror e ’ tiqod shakllanadi. Talaba xukm va xulosa chiqarar. О ‘ z hatti – harakatida qat ’ iy turib, ularni himoya qiladi, hayotning turli sohalari bо ‘ yicha har xil darajadagi kо ‘ nikma va malakalarga nazariy bilimlar ijtimoiy – psixologik tushunchalarni amaliy faoliyatga tadbiq etish imkoniyatiga ega bо ‘ ladi. B.G.Ananyevning fikricha, 18-20 yosh pallasida fizologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojlanadi. Organizmning tashqi ta ’ sirga javobi, qon bosimining optimal darajasi ortadi, qon kislarod bilan tо ‘ yinadi va hakozo. Insonda о ‘ quvchilikning qulay imkoniyati vujudga keladi. О ‘ quv insonning axborotlarni qabul qilish, eslab qolishi va xotirada saqlash qobiliyatini bildiradi. Keyinchalik insonda psixik vazifalarning dinamikasi, uquvlilik imkoniyatlari sari pasaymaydi. Odamning yetuklik davri quyidagi qonuniyatlar bilan farqlanadi: 1. turli funksiyalarning rivojlanishi bir tekis va bir vaqtda amalga oshmaydi (bir bosqichda xotira, boshqa bir bosqichda tafakkur jadal sur ’ atlar bilan о ‘ sadi); 2. yoshga qarab turli funksiyalar о ‘ zaro bog ‘ liq muvofiqlashgan xusu4siyat kashf eta boshlaydi; 3.yetuk inson aqlining funksional о ‘ sish darajasi yosh evolyusiyasining har xil bosqichda yetarli darajada yuqori bо ‘ ladi; 4. mazkur funksiyalar dinimikasida hech qanday keskin pasayish bо ‘ lmaydi; 5. yetuklik davrida uquvlilik kamaymaydi.

12 Talabalik davri yoshlar biologik jihatdan barkamollik,ijtimoiy nuqtai nazardan yetuklik, jismoniy baquvvatlik bosqichiga kо ‘ tariladi. Ammo ilk о ‘ spirinlik (16-17 yoshli) ning ayrim bolalarga xos xulq atvorning tashqi ifodalari, romantikasi ma ’ lum davrgacha о ‘ z ta ’ sirini о ‘ tkazib turadi. Oliy maktabdagi dastlabki sinov (birinchi sessiya) davridayoq talaba turmushi faqat romantikadan iborat emasligi, balki izlanish, irodaviy zо ‘ r berish, aqliy mehnat zahmati orqali ezgu niyatga yetishish mumkinligiga iqror bо ‘ ladi. Favqulotli taassurotdan, ijtimoiy sinovdan keyin о ‘ qishga, turmushga, insonlarga nisbatan munosabati jiddiy ravishda о ‘ zgaradi, narsa va hodisalarga, ijtimoiy holatlarga voyaga yetgankatta kishilardek muomala qilishga, voqelikni tо ‘ g ‘ ri oqilona aks ettirishga, tushunib yetishga harakat qiladi. Yuqori sinf о ‘ quvchisi davrida vujudga kela boshlagan tafakkurning mustaqillik, teranlik, ixchamlilik, tashabbuskorlik, tanqidiylik sifatlari kun sayin takomillashib, yangi –yangi belgi va alomatlar bilan boyib boradi. Talabalarda о ‘ zini – о ‘ zi boshqarish kabi aql zakovatning muhim jihatlari taraqqiyotning yangi yuksak bosqichiga kо ‘ tariladi. Talabalarda tafakkurning rivojlanishida, ilmiy dunyoqarashning shakllanishida umumta ’ limiy va ijtimoiy fanlar, jumladan tarix, falsafa, mantiq, iqtisodiy nazariya asoslari, madaniyatshunoslik, adabiyot, etika, estetika, pedagogik, psixologiya kabi о ‘ quv predmetlari muhim rol о ‘ ynaydi. Istiqlol sharoiti bilan respublika xalq ta ’ limi, oliy va о ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirliklarida о ‘ qitishi hamda tarbiyalash tizimini yanada takomillashtirishga oid bir qancha qarorlar, nizolar, konsepsiyalar ishlab chiqildi. Bu hujjatlar о ‘ rta maktab va oliy о ‘ quv yurtlarida uzliksiz ta ’ lim – tarbiya berishda uyg ‘ unlikni ta ’ minlashda ham nazariy, ham amaliy dastur vazifasini о ‘ taydi. Bugungi islohatlar davri о ‘ qitishning samarali metodlarini yaratishni, о ‘ qituvchi va talabalar о ‘ rtasida hamkorlikning yanada kengaytirishni, inson shaxsini shakllantirishda tarbiyaning yetakchiligini ta ’ minlashni, talabalarning yosh xususiyatlari, milliy his – tuyg ‘ ularini e ’ tiborga olish tarbiyaviy, ta ’ limiy tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qilmoqda.

13 Hech qanday jamiyatda qobiliyatli shaxslar, iste ’ dodli yoshlar zarur. Chunki, ular mamlkatning kelgusi ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini belgilab beruvchi, bо ‘ lg ‘ usi intelektual va ijodkor elita va killari hisoblanadi. Iqtidorli, imte ’ dodli yoshlarni aniqlash va tarbiyalash va о ‘ qitish respublikamizning bо ‘ lajak zakovvatli va ijodiy fikrlovchi kuchlarni tarbiyalashning asosiy manbaidir. Shu sababli istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni kashf etish, qо ‘ llab – quvvatlash, tarbiyalash davlat siyosatining ustivor yо ‘ nalishlaridan biriga aylanadi. Shu sababli о ‘ quvchi va talabalarning ijtimoiy psixologik xususiyatlari, ularning imkoniyatlari о ‘ rganilib, kelajaklariga ishonch bilan qarashlariga imkoniyat berilmoqda. Qarshi Davlat Universitetida ta ’ lim sohasini yangi bosqichiga kо ‘ tarish, talaba yoshlarning qalbi va ongiga Vatanga muhabbat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat tuyg ‘ usini singdirish, ularni bizga begona bо ‘ lgan ta ’ siridan himoyalash, shu ruhda tarbiyalashga katta e ’ tibor berilmoqda. Yangicha dunyoqarashga ega, mustaqil fikrlaydigan, Vatanimizning yanada ravnaq topishi uchun munosib hissa qо ‘ shishga intiladigan, yetuk minglab yangi avlod mutaxassilari tayyorlanadi. Iqtidorli talabalar va о ‘ quvchilar uchun alohida sharoitlar yaratilmoqda. Mamlakatimizning bundan keiyngi tarqqiyoti, ma ’ naviy о ‘ sishi shunga bog ‘ liqdir. Ular uchun yakka tartibda о ‘ quv dasturlari tuzilib, yetakchi о ‘ quvchilar va olimlardan murabbiylar belgilab qо ‘ yilmoqda. Har bir oliy о ‘ quv yurtida iqtidorli bolalarni izlab topish sohasini kengaytirish uchun ixtisoslashtirilgan gimnaziya va akademik litseylar tashkil etildi, ularga umumta ’ lim maktablaridan eng о ‘ quvli balalar jalb etilmoqda.

14 1.2. Talabalarning ma ’ naviy shakllantirishning ijtimoiy – psixologik asoslari Ta ’ lim jarayonida qо ‘ llanilib kelayotgan saboq berish va tarbiyalashning yо ‘ l – yо ‘ riqlari, vositasi hamda usullari tizimiga о ‘ zbek xalqining о ‘ ziga xos xususiyatlarini, muomala madaniyatini, qadriyat va madaniyat durdonalarini kiritmasdan turib oliy maktabda о ‘ qitishning samaradorligini oshirish, uni takomillashtirish, sharqona tarbiya nazariyasini talabalar ongiga singdirish mumkin emasligi yaqqol kо ‘ zga tashlanadi. Jahon madaniyati va maorifining ilg ‘ or g ‘ oyalaridan oqilona va unumli foydalanish bilan birga bir necha о ‘ n asrlik tarixga ega bо ‘ lgan, hatto unitilish darajasiga borib qolgan milliy tuyg ‘ u, milliy xarakter, milliy qiyofa, did va hokazolarsiz iymon, e ’ tiqod, vatanparvarlik, soflik, vijdonlilik, rostgо ‘ ylik, ma ’ suliyat va burch hislarini tarkib toptirib bо ‘ lmaydi. Ijtimoiy hayotdagi moddiy va ma ’ naviy qiyinchiliklarni yengishga xalqni о ‘ rgatish uchun milliy qadriyatdan, Qur ’ oni Karimdan, Xadislardan keltirish muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan dunyoviy tarbiya bilan diniy tarbiyaning ba ’ zi jihatlarini uyg ‘ unlashtirish orqali iymon, e ’ tiqodli insonlarni kamol toptirish zarur. Buning uchun talabalarning ma ’ naviy shakllantirishda psixologik xususiyatlarni hisobga olgan holda ta ’ lim – tarbiya ishlarini yо ‘ lga qо ‘ yish, bunda tarbiyaga asoslanib e ’ tiborni uning birlamchi ekanligini tanl oldirish ayni muddaodir. Ma ’ lumki, har bir millat о ‘ ziga xosligi, milliy madaniyati, adabiyoti, tili va shu millatning ruhiy (ma ’ naviy) tarzining majmuasida, ya ’ ni millat ruhiyatida о ‘ z ifodasini topadi. О ‘ zbek xalqining о ‘ z ruhiy qiyofasi, milliy xususiyati, milliy xarakteri, his – tuyg ‘ usi, mijozi (tempramenti), xulq – atvori, didi, ta ’ bi alohida ajralib turadi. О ‘ zbek milatining bilim jarayonlari (sezgisi, idroki, tasavvuri, xotirasi, tafakkuri, hayoloti), qobiliyatining aniq yо ‘ nalishga qaratilganligi, ehtiyoji va qiziqishi, milliy ongi о ‘ ziga xos xususiyatlarga ega. Ta ’ lim va tarbiya jarayonida respublikamizning tarixi, madaniyati, uzoq ajdodlarimizdan yetishib chiqqan jahongashta kishilar, ilm fan arboblari, mutafakkirlar, ma ’ rifatparvarlar tо ‘ g ‘ risida bilim urug ‘ ini sochish о ‘ quvchilarda va talabalarda g ‘ urur va iftixor tuyg ‘ usini vujudga keltiradi. О ‘ zbekistonning fan

15 texnikasi, unumdor ona tuprog ‘ i, sahiy va zahmatkash xalqi, foydali qazilmalari, jahon va umumxalq bozoridagi paxtasi, ipagi, qorakо ‘ li, oltini salmog ‘ i ochib berilishi talabalarda milliy ongni о ‘ stiradi, ma ’ naviy о ‘ zini – о ‘ zi anglashni takomillashtiradi. Ijtimoiy faollikni jadallashtiradi, ularni ijodiy izlanishlar sari yetaklaydi, fan asoslarini egallashga qiziqishni oshiradi. О ‘ tmishda о ‘ zbek milliy ta ’ lim usullaridan, topishmoqlaridan, muammolaridan, topqirlik qilish mashqlaridan ijodga undovchi vositalardan unumli foydalanish talabalar aqliy faoliyatini rivojlantiradi, aqlni peshlash mashqlari vazifasini bajaradi, axloqiy qobiliyatlarini о ‘ stiradi. Oliy maktab tarbiyaviy ishlarida milliy an ’ analar, marosimlar, rasm – rusumlar, bayramlar (Navrо ‘ z, о ‘ zbek tili kuni, Mustaqillik kuni, oltin kuz, kо ‘ chat о ‘ tkazish mavsumi, qovun sayli, uzum sayli, hosil bayrami, paxta bayrami, sumalak va о ‘ zbek taomlarining kо ‘ riklari) ma ’ lum darajada о ‘ z о ‘ rnini topsa, talabalarga eng samarali ta ’ sir о ‘ tkazadi, chunki umumiy xarakterlar talabchanlik faoliyati bilan uyg ‘ unlashadi, mustaxkam jamoa bо ‘ lib yashashga undaydi. Mazkur ishlarda talabalarning ijtimoiy qatnashuvi ularda faollikni ortiradi, har bir shaxs о ‘ z qobiliyati va uquvini sinab kо ‘ radi. Talabalarning bunday faoliyatlarida ishtirok etishlari ularda mustaqillik, tashabbuskorlik, tashkilotchilik singari xislatlarni tarkib toptiradi. Ta ’ lim – tarbiya jarayonida talabalar ongida xalq durdonalarini shakllantirish, milliy qadriyatlarning oqilona tadbirlarigae ’ tiborni qaratish ular ma ’ naviy dunyosini shakllantiradi. Ma ’ naviy nafaqat inson, balki davlat va jamiyat taraqqiyotining asosiy negizi hisoblanadi. Ma ’ naviy yangilanish xalqning boy milliy – ma ’ naviy merosini, о ‘ ziga xos miliy yashash va tafakkur tarzini har tomnlama chuqur о ‘ rganish, yosh avlodni ana shu fadriyatlar, urf – odatlar, ajdodlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash kerak. Talabalik davri о ‘ spirinlik davrining о ‘ ziga xos murakkab bosqichlaridan biri hisoblanadi, chunki aynan mana shu davrda shaxsda kasbiy bilim, kо ‘ nikmalar bilan bir qatorda muhim kasbiy sifatlar ham tarkib topib boradi. Talabalik davrida kasbiy sifatlarning shakllanishi muammosi qator tadqiqotlar doirasida о ‘ rganilgan.

16 Kо ‘ pgina jahon va xorij olimlarining ta ’ kidlashicha, bugungi kunda kasbiy sifatlarni shakllanishi о ‘ zining ahamiyatlilik darajasiga kо ‘ ra inson ehtiyojlari orasida birinchi о ‘ ringa kо ‘ tarilmoqda. Bu muammo ijtimoiy nazariya va amaliyotning muammolari majmuasi bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, psixologiyaning markaziy qismidan joy olgan. Talabalardagi kasbiy sifatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, ijtimoiy-madaniy sharoitlar ta ’ sirida о ‘ zgaruvchi alohida turlari tadqiq qilingan. Zamonaviy tadqiqotlarda talabalardagi kasbiy sifatlar shaxs kasbiy taraqqiyotining asosiy mezoni va mehnat subyektining yetakchi harakteri sifatida ajratib kо ‘ rsatilmoqda. Ushbu nuqtai nazar jahon psixologiyasidagi mavjud kasbiy taraqqiyot mezonlarini hodimning samarali faoliyati darajasidan mutaxassisning xarakteristikasi darajasigacha rivojlanishini mantiqiy yoritilishi deb hisoblanadi. Mutaxassis mehnat subyekti sifatida xodimdan farqli ravishda uning о ‘ zi faoliyat maqsadini qо ‘ yadi, unga erishish yо ‘ li va vositalarini aniqlaydi, faoliyat natijasiga nisbatan ma ’ suliyatni о ‘ z zimmasiga oladi. U faoliyatni tо ‘ liq boshqaradi, turli amaliy vaziyatlardan chiqish yо ‘ llarini biladi, faoliyatni tashkil qilish, uning о ‘ zgarishi va taraqqiyotini oldindan kо ‘ ra bilish qobiliyatiga egadir. Talabalarning kasbiy shakllanishida kasbiy sifatlar va taraqqiyot bir-biri bilan chambarchas bog ‘ likdir: kasbiy sifatlar bir tomondan kasbiy taraqqiyot jarayonida shakllansa, boshqa tomondan shaxsning mutaxassis sifatida namoyon bо ‘ lishining muhim kо ‘ rsatkichi hisoblanadi. Amaliy jihatdan bu quyidagini anglatadi: yangi ijtimoiy-iqtisodiy dinamik sharoitda о ‘ z sha ’ niga ega bо ‘ lish uchun, raqobatda sinmaslik uchun, farovon kelajakni ta ’ minlash uchun bо ‘ lajak mutaxassis, ya ’ ni talaba doimiy rivojlanishda bо ‘ lishi, qolaversa, ijtimoiy va mehnat sharoitida о ‘ zining mavqeini tahlil qilib borishi lozim. Shuning uchun kasbiy sifatlarni tadqiq qilishning zamonaviy yо ‘ nalishi shaxsning ijtimoiy va kasbiy taraqqiyoti jarayoni bilan bog ‘ liq jihatlarni о ‘ rganish hisoblanadi. Kasbiy shakllanish talabaning mutaxassisga aylanishi sifatida insonning о ‘ zi haqidagi, kasbiy va ijtimoiy muhitdagi mavqei haqidagi tasavvurlarining о ‘ zgarishi, qolaversa, yangi kasbiy sifatlarni о ‘ zida tarkib toptirishi, keng ma ’ noda aytadigan bо ‘ lsak - shaxsning kasbiy о ‘ z-о ‘ zini anglashi bilan hamohanglikda

17 kechadigan jarayondir. Kasbiy shakllanish inqirozlari davrida kasbiy sifatlar yaqqol namoyon bо ‘ ladi. Xorij manbalarida talabalardagi kasbiy sifatlarni shakllanishi muammosini tadqiq qilishga nisbatan ikkita yо ‘ nalish kо ‘ rsatib о ‘ tilgan: birinchisi, kasbiy taraqqiyotga, shaxsning о ‘ z ustida ishlashiga yо ‘ naltirilgan, ikkinchisi esa, kasbiy shakllanishning ijtimoiy tomonlari va omillariga yо ‘ naltirilgandir. Talabalarni ma ’ naviy shakllantirishida ma ’ naviy – axloqiy tarbiya muhim о ‘ rin tutadi. Ma ’ naviy – axloqiy tarbiyadan kо ‘ zlangan asosiy maqsad talabalarga ijtimoiy hayotda о ‘ z о ‘ rnini о ‘ zi topishi, о ‘ zini kamol toptirishi, о ‘ z taqdirini о ‘ zi belgilashi, yaratishi uchun imkoniyat yaratib beradi. Ma ’ naviy – axloqiy tarbiyada umuminsoniy, milliy qadriyatlar asosida talabalarni ma ’ naviy – axloqiy shakllantirishi yotadi. Bu esa ta ’ lim – tarbiya jarayoni vazifasini ado etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Mamlkat mustaqilligini mustahkamlash, ijtimoiy – siyosiy,iqtisodiy, harbiy, huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarining taqdiri, yurtning kelajagini barpo etish talaba yoshlarning ma ’ naviy – axloqiy tarbiyalanganlik darajasiga, yuksak ongiga, ijtimoiy faolligiga bog ‘ liq. “Taraqqiyot taqdirini – deya ta ’ kidlagan edi Prezidentimiz, - ma ’ naviy jihatdan yetuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnologiyani egallash qobiliyati ma ’ naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovot va ruhiy ma ’ naviy salohiyat – ma ’ rifatli insonning ikki qanotidir.” Shunday ekan, bugungi kunda har bir talaba, yoshlar (о ‘ quvchi) ma ’ naviy immunitetga ega bо ‘ lishi. Vatan va xalq oldidagi muqaddas burchlarini chuqur anglash, jamiyatda yuz beradigan har qanday axloqsizlik holatlariga qarshi kurasha bilishi zarur. Bugun butun dunyoda kuch – qudrat emas, aql tafakkur va g ‘ oyalar jangi ketmoqda. Tafakkur chо ‘ qqisiga esa ma ’ naviyat orqali boriladi. Ma ’ naviyat maqsadiga aylangan talaba, yoshlar esa dunyoda hech qachon, hech kimdan, hech bir sohada kam bо ‘ lmaslikka intiladi. Hech vaqt insonning ma ’ naviy qarashlari о ‘ z – о ‘ zidan, bо ‘ sh joyda shakllanmaydi. Uning vujudga kelishi va rivojlanishida tarixiy, tarbiyaviy va

18 ijtimoiy omillarning, ayniqsa oila va oiladagi ma ’ naviy tarbiyaning о ‘ rni beqiyos. Oila yoshlarni kamollik sari yetaklaydigan ma ’ naviy qо ‘ rg ‘ on. Bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma ’ naviy mezon va qarashlar yaxshilik va ezgulik, oljanoblik, or – nomus, andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topadi. Oila bolani kichik ijtimoiy guruhdan katta ijtimoiy (guruhga) hayotga olib chiqishga qodir muqaddas dargohdir. Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bо ‘ lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta ’ sirida ma ’ naviyatning ilk kurtaklari namoyon bо ‘ la boshlaydi. Bolaning aqliy va jismoniy jihatdan о ‘ sishi, uning ma ’ naviy jihatdan tarqqiyoti tarbiya jarayonida sodir bо ‘ ladi. Bolaning jismoniy va aqliy jihatdan о ‘ sib kamolga yetishi oiladagi tarbiyaning qanchalik tо ‘ g ‘ ri yо ‘ lga qо ‘ yilishiga bog ‘ liq. Oilaviy tarbiya bolaning taraqqiyot qonunlariga amal qilgandagina va ma ’ lum maqsadga yо ‘ naltirilgandagina yaxshi natija berishi mumkin. Har bir ota – ona о ‘ z bolasining ijtimoiy – psixologik porteritini yaqqol tasavvur qiladi. Oila tarbiyasi ijtimoiy madaniy muhit tarbiyasi bilan uzviy bog ‘ liq holda amalga oshirilishi shaxs rivojlanishining muhim qonuni hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ta ’ lim – tarbiya tizimida ma ’ naviy yetuk insonni shakllantirish bilan jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotiga erishish mumkin. Shu maqsadda, Oliy ta ’ lim va xalq ta ’ limlari talaba – yoshlarning ma ’ naviyatini shakllantirishning pedagogik vosita va shakllari ishlab chiqildi. Talabalarning ma ’ naviyatini shakllantirishning ijtimoiy asoslaridan biri oila, maktab (kollej, universitet) va mahallaning о ‘ zaro birligi, xalqning boy milliy madaniy, tarixiy an ’ analariga, urf – odatlari, umumbashariy qadriyatlariga asoslangan о ‘ qitish ham о ‘ z natijasini beradi. Jamiyatning taqdiri va rivoji kо ‘ p jihatdan Oliy ta ’ lim talabalari, ya ’ ni bо ‘ g ‘ usi mutaxassislar qо ‘ lida hisoblanadi. Shuning uchun talabalarni ma ’ naviy shakllantiruvchi ijtimoiy – psixologik asoslar asosida tarbiyalash kerak.

19 1. Sog ‘ lom nasl – bu farzandni dunyoga keltirayotgan har bir ota-ona mamlakat, millat oldidagi burchini his qilgan holda sog ‘ lom turmush tarzini kundalik hayotga tadbiq etish lozim. 2. Jismoniy baquvvatlik – har bir ota –ona tо ‘ rt muchasi sog ‘ bо ‘ lgan farzand dunyoga keltirish ma ’ suliyati bilan yashamog ‘ i lozim. 3. Ruhan tetiklik – sog ‘ lom nasl va jismoniy baquvvatlik asosida bolada vujudga keladigan tetik va tiyrak aqliy barkamollik va ma ’ naviy sog ‘ liq tushunilib, bolaning ruhiy tetikligini ta ’ minlashga ota – ona, oilaviy shart – sharoit va muhit, tibbiyot, tarbiyachi, pedagog xodimlar, mahalla ahli barobar javobgardirlar. 4. Sog ‘ lom fikr – tо ‘ rt muchasi sog ‘ , jismoniy barkamol, ruhan sog ‘ lom, iymon – e ’ tiqodli odamlar mamlakat, Vatan, ota – ona, xalqi oldidagi fuqarolik burchini anglash. 5. Iymon – e ’ tiqod – talabalarning ota – ona, Vatan, xalqiga sodiq bо ‘ lishi. 6. Bilim – bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir yoshning о ‘ zi tanlagan kasbi, mutaxassisligi bо ‘ yicha bilimdon bо ‘ lishini ijtimoiy hayotning о ‘ zi talab qilmoqda. 7. Ma ’ naviy yuksaklik – sog ‘ lom avlod ma ’ naviy yuksaklikni ma ’ naviy qashshoqlikdan ajrata olishi. Bu ma ’ suliyatli vazifani amalga oshirish oila va uning a ’ zolariga bog ‘ liq. Oliy о ‘ quv dargohlarida ta ’ lim olayotgan talabalarning ma ’ naviyatini shakllanishida ma ’ naviy tarbiyaning ham о ‘ z о ‘ rni bor. Bu ma ’ naviy tarbiya ahloqiy, aqliy, mehnat, kasb – hunar, vatanparvarlik, jismoniy, ekologik, estetik tarbiya turlari bilan yoshlar ongi va qalbiga singdirilib boriladi. Axloqiy tarbiya – odob, axloq meyorlari va milliy umuminsoniy qadriyatlarni shakllantiradi. Axloqiy tarbiya – yoshlarning intellektual qobiliyatini о ‘ stiradi; vatanparvarlik – yurtga sadoqat, uni sevish, ravnaqiga hissa qо ‘ shishga da ’ vat etadi. Mehnat tarbiya – mehnatga mehr muhabbat hissini uyg ‘ otadi va mehnatsevarlikka о ‘ rgatadi; Kasb – hunar – tarbiyasi – kasb – hunar tanlashga yо ‘ naltiradi va kasb hunar sirlarini о ‘ rgatali;

20 Jismoniy tarbiya – jismoniy chiniqish, ruhiy tetiklik va sog ‘ lom avlodga xos turmush tarzini qaror toptiradi; Iqtisodiy tarbiya – bozor iqtisodiyoti qonunlari va tamoyillarini tadbirkorlik, ishbilarmonlik bilan uyg ‘ unlanishiga olib keladi. Huquqiy tarbiya – О ‘ zbekiston Respublikasi Konstetusiyasiga hurmat, qonunlarni bilish va shu asosida faoliyat kо ‘ rsatishga undaydi. Egologik tarbiya – tabiyatni, uning boyliklarini asrab – avaylash madaniyatini tarkib toptiradi. Estetik tarbiya – san ’ at va gо ‘ zallikni sevish asosida turmushga estetik meyorlarni olib kirishni nazarda tutadi. Ma ’ naviy tarbiya mahsuli odamiylikda ekanligini Alisher Navoiy shunday izohlaydi: Menga ne yoru, ne oshiq havasdir Agar men odam о ‘ lsam, ushbu basdir. Hozirgi sharoitda Oliy ta ’ lim dargohlari talabalarni yuksak ma ’ naviyatni egallash, atrofda rо ‘ y berayotgan voqealarga dahldorlik, iymon – e ’ tiqodli, aqliy faol bо ‘ lishi, ishbilarmon bо ‘ lishi, о ‘ z qobiliyatlarinitinimsiz takomillashtirib borish, irodaviy zо ‘ r berish, yuqori malakani egallash, raqobatdan qо ‘ rqmaslik va uni yengib chiqishga qodirlik ijtimoiy kamolotga xizmat qilish ruhida tarbiyalashlari lozim. Ana shu fazilatlarni egallagan talabalarda kelajakda о ‘ z amaliy faoliyatidan kelib chiqishi mumkin bо ‘ lgan har qanday iqtisodiy inqirozlarga qarshi tura olish imkoniyati ham shaklanadi. Ma ’ naviy ta ’ lim talabani aqliy, intelllektual, ma ’ naviy, jismoniy rivojlanishida muhim pedagogik omil bо ‘ lib xizmat qilmoqda. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichidamamlakat ravnaqini kо ‘ p jihatdan uzliksiz ta ’ lim tizimida shaxsni har tomonlama rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlarini belgilab beradi. Shu sababli ta ’ limning istiqboli, bugungi kunda tayyorlanayotgan mutaxassislarning bilimdonligi, kasb mahorati yuksak, ma ’ naviyatliliklari bilan о ‘ z kelajaklarini qurish imkoniyatiga ega bо ‘ ladilar.

21 Prezidentimiz I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi” asarida “Kelajakda О ‘ zbekiston yuksak darajada tarqqiy etgan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma ’ naviy jihatdan yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil qoldirishi kerak” deb, ta ’ kidlagandi. Darhaqiqat mustaqillik yillari jamiyatimizda yuz bergan о ‘ zgarishlar milliy о ‘ zligimizni anglashni, milliy g ‘ ururimizni о ‘ sishini yangi bosqichga kо ‘ tardi. Vatanimiz mustaqil taraqqiyot yо ‘ liga qadam qо ‘ ygach, milliy siyosatimizda ma ’ naviyat, ma ’ naviy barkamol avlodni shakllantirishni, iqtisodiy – ijtimoiy sohalarda vatanimizni yuksaltirish masalalari muhim о ‘ rin tuta boshlaydi. Oliy ta ’ lim dargohlarida talabalarni barkamol yetuk inson qilib shakllantirish bu uning boy ma ’ naviy dunyosini shakllantirishidir. Ma ’ naviy olam esa eng avvaloinsonning ilg ‘ or dunyoqarashi, yuksak axloqiy fazilatlari, nozik didi, iymon – e ’ tiqodi va boshqa ijobiy fazilatlar va hislatlarni о ‘ z ichiga oladi. Agar talabaning mustaxkam siyosiy va axloqiy e ’ tiqodi bо ‘ lmasa, u turli ta ’ sirlarga о ‘ z qarashlarini, hayotiy pozitsiyasini о ‘ zgartirib tursa, bu talabani ma ’ naviy jihatdan mukammal shaxs deya olmaymiz. Shu sababdan. Talaba yoshlarning qat ’ iy va aniq pozitsiyasi, vatanparvarligi, о ‘ z manfaatlarini vatan manfaatlari bilan uyg ‘ unlashtira olishi, erkin va ijodiy fikr yuritishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu fazilatlarni tarbiyalashda milliy g ‘ oya va umummilliy g ‘ oya, uning asosiy tushuncha va tamoyillari (yurt tinchligi, xalq farovonligi, vatan obodligi, komil inson g ‘ oyasi, diniy barkamollik, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik g ‘ oyalari) katta rol о ‘ ynaydi. Milliy g ‘ oya inson ongi tafakkuriga, dunyoqarashiga bir butunlik bag ‘ ishlaydi, dunyoqarashini tо ‘ g ‘ ri boshqaradi. Shuning uchun ham, milliy g ‘ oya ma ’ naviyat shakllanishida va yuksalishida katta ta ’ sir kо ‘ rsatadi. О ‘ z navbatida ma ’ naviy – madaniyatning ilm – fan, adabiyot, san ’ at, axloq, urf – odatlar insonning ruhiy olamini shakllantiradi, boyitadi. G ‘ oya va ma ’ naviyat shakllanishi, ijtimoiy hayotdagi, о ‘ rni va vazifasi, tarbiyaviy ahamiyatiga kо ‘ ra, bir – biriga yaqin. G ‘ oya ham, ma ’ naviyat ham talaba yoshlarning qalbi va ongidagi о ‘ zgarishlarni jamiyat hayotidagi voqealar bilan bog ‘ liq holda о ‘ rganishni talab qiladi.

22 Ma ’ naviyat talabaning dunyoqarashiga, siyosiy, huquqiy madaniyatiga, jamiyat bilan jipslashuviga, ulkan ishlarga qо ‘ l urishga bevosita ta ’ sir kо ‘ rsatadi. Ma ’ naviyati shakllanmagan talaba ijtimoiy hayotda guruhvozlik, ayirmachilik, turli salbiy oqimlarga aralashib qolishi mumkin. Jipslik yetishmaydigan talaba yoshlar kelajakda ulkan ishlarni amalga oshirolmaydilar. Ma ’ naviyat keng ma ’ noda talaba yoshlarning aqliy va hissiy dunyosi, hayoti, ularning tashkil qilinishi, takror yaratilishi va takomillashtirilishidir. “Yoshlarning ma ’ naviy ruhini takomillashtirish va rivojlantirishi – О ‘ zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir” deb ta ’ kidlaganlar Prezidentimiz Islom Karimov. Talabaning ma ’ naviyatini shakllantirish jamiyat hayotidagi g ‘ oyaviy, ma ’ rifiy, madaniy qarashlarini о ‘ zda aks ettiribgina qolmay, о ‘ z kelajagiga ishonchni ham shakllantiradi. Ma ’ naviyatning yuksalishi ta ’ lim – tarbiya jarayoniga, xalq ongi va tafakkuriga ta ’ sirini kuchaytiradi. Talabalarning ma ’ naviyatini shakllantirishda unga bilim berish, ilm – fan yutuqlaridan, adabiyot va san ’ at yutuqlaridan, milliy va umummilliy hamda umuminsoniy qadriyatlardan bahramand etish kerak. Shuningdek milliy g ‘ oya asosida ham tarbiyalash zarur. Aks holda hozirgi glaballashuv va axborot xuruji davridakimlardir yot g ‘ oyalar ta ’ siriga chalg ‘ ib ketishi mumkin. Biz bugungi kunda Vatanimizdagi ma ’ naviy soha rivoji bilan har qancha faxrlansak arziydi. Chunki bu sohada erishilgan yutuqlardan faxrlanish bugungi kunda talaba yoshlarda kelajak uchun ma ’ suliyat bilan birga Vatan taqdiri va kelajagiga dahldorlik tuyg ‘ usini shakllantiradi. Bugun fikr, g ‘ oya yer sharining tayanch nuqtasiga aylanib turgan hozirgi bir paytda biz faqat va faqat milliy ma ’ naviyatimizga sobitligimiz evaziga taraqqiyotga erishmoqdamiz. Ma ’ naviyat tarkibidagi muhim bir qatlam – bu bilimlardir. Ma ’ naviyat bilimlar negizida shakllanadi. Ilmning mag ‘ zi bilimdir. Har bir insonda uning yoshlik chog ‘ idaolgan ma ’ naviy bilimlari darjasi keyinchalik unda shakllanadigan insoniy fazilatlari uchun poydevori bо ‘ ladi. Inson axloqi aqlga, xulqi, hatti – harakatlari ilmga, ma ’ rifatga asoslansagina ma ’ naviy kamolotga erishadi. Shaxsni ma ’ naviy barkamollikka erishuvi uning chuqur bilim olish va ma ’ rifatli bо ‘ lishiga bog ‘ liq.

23 О ‘ tmishda yashagan mashhur mutafakkir allomalar ham ma ’ naviy barkamollikka erishishi uchun chuqur bilim olish va ma ’ rifatli bо ‘ lishga bog ‘ liq ekanligini kо ‘ rsatib, ilmning inson ma ’ naviy hayotida tutgan о ‘ rnini yuqori baholaganlar. Ilm va bilim insoniy axloq bilan uyg ‘ unlashgandagina yuksak ma ’ naviyatga ega bо ‘ ladilar. Yoshlarga bilim berganda ta ’ lim jarayonini tarbiya bilan uyg ‘ un olib borish yuksak ma ’ naviyatni shakllantirishdagi bosh yо ‘ nalishdir. Yoshlarni tarbiya qilishda milliy ong, milliy ruhni rivojlantirish, ularni yangicha sharoitlarda ya ’ ni bozor munosabatlari sharoitida mustaqil faoliyat kо ‘ rsata olish, tashabbuskorlikni rivojlantirish zarur. Shu bilan milliy tarbiyadagi zamonaviylikni ta ’ minlanishini kо ‘ rsatadi.

24 II-Bob. Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini amaliy о ‘ rganish 2.1. Talabaning ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganish Bugungi kunda Mustaqil О ‘ zbekistonning istiqboli va istiqloli talaba yoshlarning intellektual salohiyati hamda ma ’ naviy – axloqiy tarbiyasi bilan bog ‘ liq masala sifatida davlat siyosati darajasiga kо ‘ tarildi. Yurtboshimiz I.A.karimov ta ’ kidlaganidek, “Oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz – mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz, erkin va farovon hayotimiz ham, О ‘ zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday о ‘ rin egallashi ham bularning barcha – barchasi, avvalambor, yangi avlod, unib – о ‘ sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bо ‘ lib voyaga yetishishimizga bog ‘ liqdir”. Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 60 foizidan kо ‘ prog ‘ ini yoshlar tashkil etadi. Qolaversa, bugun yurtimizda istiqomat, qilayotgan qariyib о ‘ n sakkiz million yosh О ‘ zbekistoning kelajakdagi taqdiri uchun xizmat qiladigan hal qiluvchi kuch hisoblanadi. Ana shunday bir paytda yoshlar masalasiga, ayniqsa hozirgi davr talabalarining ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini chuqurroq о ‘ rganishga befarq bо ‘ lmaslik kerak. Prezidentimiz I.A.Karimov о ‘ zining asarlarida bugungi kunda axborot oqimini jilovlab, tо ‘ xtatib bо ‘ lmasligini zararli va bizga yot bо ‘ lgan axborotlar tarqalishini oldini olib bо ‘ lmasligini butun yoshlarga ta ’ kidlab о ‘ tadi. Bunday zararli g ‘ oyalarga qarshi kurashishi uchun “fikrga qarshi fikr, g ‘ oyaga qarshi g ‘ oya, jaholatga qarshi ma ’ rifat bilan kurashish har qachonkidan kо ‘ ra muhim ahamiyat kasb etadi” – degan edilar. Albatta, buning uchun, hozirgi davr talabalari ongi va qalbida, qolaversa ahloqda zararli, buzg ‘ unchi g ‘ oya va mafkuraga qarshi ma ’ naviy, axloqiy hamda g ‘ oyaviy sifatlarni shakllantirishimiz zarur. Bu talaba yoshlarni bunday ma ’ naviy va axloqiy sifatlari, avvalo, О ‘ zbekistonda ota – ona tarbiyasi, ta ’ sir va ibratli ishlari orqali singdiriladi. О ‘ zbek oilasida ming yillar davomida ajdodlardan avlodlarga meros bо ‘ lib kelayotgan ma ’ naviy va axloqiy tarbiya usullari mavjud. Ana shu tajribalar talaba yoshlarning

25 ma ’ naviy va axloqiy tarbiyasi uchun bugungi kunda ham yetarlicha ibrat manbai bо ‘ la oladi. Enda talabalarda ma ’ naviyatni shakllantirish va rivojlantirishga ta ’ sir etuvchi muhim omillar haqida tо ‘ htalib о ‘ tamiz. Omil – narsa – hodisalarning paydo bо ‘ lishi, shakllanishi, rivojlanishiga u yoki bu tarzda ta ’ sir kо ‘ rsatuvchi obyekt, subyekt jarayon, munosabatdir. Talaba ma ’ naviyat orqali – tabiat va jamiyat bilan bir butunlikka erishadi va uyg ‘ unlashadi. Talabaning ma ’ naviy salohiyati eng faol, eng bunyodkor omil bо ‘ lib, u jamiyatdagi barcha moddiy va ma ’ naviy boyliklarning huquqiy yaratuvchisi, tarixning chinakam ijodkori hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishimizning mavzumizning 2-bob, 2.1. bandida talabalarning ma ’ naviy axloqiy sifatlarini о ‘ rganish deb nomlangan edi, ushbu bо ‘ limning kengroq yoritish maqsadida о ‘ zbek xalqi ma ’ naviyati va axloqiy sifatlarini о ‘ rganish sohasida kо ‘ raylik. О ‘ zbek xalqining ma ’ naviyati va axloqiy, tarixiy manbaalarida aks etganidek, о ‘ zbekning tarixan bosib о ‘ tgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy rivojlanish yо ‘ li bilan belgilanadi.darhaqiqat, jamiyatning eng aziz va muqaddas boyligi bu xalqdir, - u abadiy qadriyatlarni, qudratli aql – zakovatni о ‘ zida mujassamlashtirigan. Xalqimiz bunday qudratli salohiyati jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalarini rivojlantirishda va taraqqiy ettirishda asosiy omil bо ‘ lib xizmat qiladi. Aslida ham, har qanday ulug ‘ ishlar mohiyatida ham buyuk uchlik yashirin. Bu “uch” lik huddi ulkan teleminorani tutib turgan uchta mustahkam yо ‘ lattirganga о ‘ hshaydi. Bu “uch”lik mohiyatini ilk bor olamga “Avesto kitobi orqali ajdodlarimiz tushuntirib berganlar”. Ezgu fikr, ezgu sо ‘ z, ezgu amal! Dunyo tarixiga, insoniyatga abadiy saodat tilab, ham ma ’ naviy, ham axloqiy tarbiya urug ‘ ini sochib ketgan buyuk allomalarimiz merosiga ham bir nazar tashlaymiz. Ezgu g ‘ oyalar kо ‘ p, ezgu g ‘ oyalar ifoda etilgan ezgu sо ‘ zlar juda kо ‘ p. Ezgu amalchi? Afsuski, agar barcha dunyodagi ezgu g ‘ oyalar ulug ‘ lanib, ular hayotga tadbiq etilganida bormi? Insoniyatning bugungi qiyofasi , ma ’ naviyati, axloqi va tafakkur darajasi butunlay boshqacha bо ‘ lar edi.

26 Olam – gо ‘ yoki qо ‘ lida tarozi tutgan donishmandga о ‘ hshaydi. Bir pallaga johillar topganlarini tashlasalar, boshqa pallasiga fozillar ilm – fan va zakovat mahsulini joylaydilar. Tarozi esa goh u yonga, goh bu yonga og ‘ adi. Ma ’ naviyat va axloq pallasining tosh bosishida bizning ajdodlarning tafakkur durdonalari kо ‘ p hollarda hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan degan xato qilmaymiz. Negaki, ular ezgu fikr, ezgu sо ‘ z bilan kifoyalanib qolmasdan, ezgu amal bilan ma ’ naviyat, ma ’ rifat va axloqqa intilib, ma ’ naviyatni ulug ‘ lab, odob axloqni va ma ’ rifatni himoya qilib yashaganlar. Bu yorug ‘ olamda shu kungacha insoniyatga ezgu meros qoldirgan qancha jamiyat о ‘ tgan bо ‘ lsa, ularga mansub olimlar, faylasuflar, inson qadri ulug ‘ lanadigan, insonlar bir – birga mehribon, yelkadosh bо ‘ lgan adolatli, farovon va tinch jamiyatni orzu qilib kelganlar. Bu borada о ‘ zlarining ilmiy qarashlari va ta ’ limotlarida kelajak yoshlarning ma ’ naviy barkamolligini va axloqiy sifat kо ‘ rsatgichlarini tasvirlaganlar. Bevosita ajdodlarimiz xususida gapiradigan bо ‘ lsak, о ‘ tmishdan shu kungacha diyorimizda shaxsning ma ’ naviy va axloqiy sifati bilan bog ‘ liq bо ‘ gan katta bir ilmiy maktab yaratilgandir. Shuning uchun ham bizning ajdodlarimiz orasidan, azal – azaldan, aqlu – zakovvat bobida dunyoni lol qoldirgan buyuk allomalar kо ‘ p yetishib chiqqan. Al – Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino singari buyuklar har sohadazamonasining ma ’ naviy va axloqiy jixatdan har tomonlama yetuk ishlari edi. Birgina Ibn Sinoning о ‘ zi nafaqat ma ’ naviy axloqiy shaxs bо ‘ lgan, balki tibbiyot, falsafa, jug ‘ rofiya, astranomiya, adabiyot, ruhiyatshunoslik, qо ‘ yishni barcha fanlar sohasida ham benazir inson bо ‘ lgan. Abu Ali ibn Sinoning ma ’ naviy va axloqiyetuk inson deyishimizga yana bir sabab borki, bu inson taqdir xukmi ila qayerda yashab ijod etmasin, о ‘ z ona yurti nomini ismiga naqsh etib, unga sharaf bag ‘ ishlab yurgan. Ahmad al – Farg ‘ oniy, Al – Buxoriy, Burxoniddinlar kabi ma ’ naviy va axloqiy yetuk shaxs nomlarini yana bir qanchasi davom ettirishimiz mumkin. Oradan ming yillar о ‘ tib ketgan bо ‘ lsada, hozirgi davrimizda ham bu bobokalonlarimiz yaratib ketgan ulkan ilmiy – psixologik meroslari, hatto ismi – sharflari ham biz talaba yoshlarga ulkan g ‘ urur va iftixor bag ‘ ishlaydi. Haqiqiy ma ’ naviy yetuk va axloqiy

27 sifatlar, biz talabalar nazarida, xuddi shundayinsonlar bо ‘ lishi kerak. Ma ’ naviy va axloqiy yetuk sifatli talaba yoshlar avvalo Mustaqil ona yurtimizning keyin esa butun dunyoning baxti bо ‘ lib qoladi. Bugun mamlakatimizda talaba yoshlarning ma ’ naviy va axloqiy tarbiyasi, mamlakat siyosatining ustivor yо ‘ nalishi deb belgilagani bejiz emas. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi, maktab ta ’ limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi, bolalar sportini rivojlantirish jamg ‘ armasini tashkil etish va uning doirasida amlga oshirilayotgan ishlar, musiqa maktablarini, bunyod etish borasidagi ezgu xarakatlar, “Yoshlar yili” va “Barkamol avlod yili” davlat dasturining ishlab chiqilib amalga oshirilishi, qо ‘ yishni, bugun О ‘ zbekistonda “jamiyat rivoji, mamlakat taraqqiyoti bilan bog ‘ liq barcha intilishlar asosida komil inson, barkamol avlod hamda talaba yoshlarning ma ’ naviy va axloqiy sifatlarini о ‘ rganish g ‘ oyasi yotadi. Ma ’ naviy va axloqiy sifatlarni о ‘ rganishda, talaba yoshlar, albatta psixologlari, omillari, faylasuflari asarlarida, ya ’ ni ularning jamiyat va insoniyat tо ‘ g ‘ risidagi fikr va ta ’ limotlaridan о ‘ qib о ‘ rganadilar, bu borada ajdodlarimiz yaratgan meros psixologik va falsafiy qarashlar nihoyatda teran, qisqasi ular yaratgan ilmiy psixologik ta ’ limotlar asrlar davomida dunyoning qanchadan – qancha olilari, psixologlari va ma ’ rifatparvarlari va reallari uchun katta qо ‘ llanma bо ‘ lib kelmoqda va о ‘ rganishmoqda. Bilimli, axloqiy gо ‘ zal, insonparvar, о ‘ ziga va boshqalarga birday yaxshilik sog ‘ inadigan, fidoyi, nafs, boylikdan ma ’ naviy va axloqiy yetuklikni ustun qо ‘ yadigan, qalbi pok, jismonan yetuk, nopoklikdan yiroq yuradigan, har bir ishda adolatga suyanadigan xalqning o0irini yengil, mushkulini oson qilishni о ‘ ylaydigan har bir talabaning nafaqat о ‘ zi yashayotgan jamiyat, balki obodligi uchun qayg ‘ uradi. Tinchlik, farovonlik, bag ‘ rikenglik, totuvlik asosida о ‘ z davri talaba yoshlarining ma ’ naviy va axloqiy sifatlarini qidiradi hamda о ‘ rganadi. Bu borada muhtaram Prezidentimiz talaba yoshlarning ma ’ naviy va axloqiy yetukligi haqida butun bir axloqiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytganimizda, sharqona ahloq kodeksi dasturini ishlab chiqdilar. Birobarin, talabalarning

28 ma ’ naviy va axloqiy sifatlarini о ‘ rganish g ‘ oyasi, ustozlar tadbiri bilan aytganda, ham milliy ijtimoiy psixologiyani, ham umumbashariy mohiyatga ega bо ‘ lgan, insoniyatga xos eng yuksak ma ’ naviy –axloqiy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni hamisha ezgulikka undaydigan olijanob g ‘ oya sifatida bizningо ‘ lkamizda asrlar osha yashashiga ishonchimiz komildir. Buyuk bobomiz Abu nasr Farobiy о ‘ zining “Fozil odamlar shahri” kitobida yuksak fazilarlar sohibi bо ‘ lgan ma ’ naviy yetuk, axloqiy sifatlarga ega komil insonlar tо ‘ risida tо ‘ htaladi. U avvalo bilimli, zukko, sog ‘ lom, tabiatan nozik farosatli, anglangan, kо ‘ rgan, eshitgan, idork etgan narsalarini xotirasida tо ‘ la – tо ‘ kis saqlab, fikrini ravshan tushuntira oladigan, о ‘ qish va о ‘ rganish jarayonida sira charchamaydigan, madaniyatli, turli axloqsizliklardan о ‘ zini tiya oladigan, haq va haqiqatni, odil va haqgо ‘ y odamlarnisevadigan, yolg ‘ onni va yolg ‘ onchilarni yomon kо ‘ radigan insonlarni, ma ’ naviy yetuk, axloqiy sog ‘ lom, komil insonlar deb ta ’ riflagan. Birgina Alisher Navoiyning “Odamiy ersan, demagil odamiy, onining yо ‘ q xal g ‘ amidin g ‘ ami”, degan sо ‘ zlari, ulug ‘ hikmat ila yо ‘ g ‘ rilgan, ma ’ naviy yetuklik, odob – axloqqa, komillikka da ’ vat etuvchi sо ‘ zlar mohiyatini anglagan, hayoti davomida unga amal qilgan, millat va mamlakatni hamjihatlikka undaydigan real sо ‘ z durdonalaridandir. Shu nuqtai nazardan, bugungi davr talaba yoshlarining ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganish jarayonida ajdodlar merosini sinchiklab о ‘ rganish, ulardan zamonaga mos holada foydalanish juda muhimdir. Ajdodlarimizning, Sharq mutafakkirlarining ma ’ naviy va axloqiy merosiga nazar tashlasak, ularda ma ’ naviy va axloqiy yetuk shaxslar haqida turli fikrlar, qrashlarga guvoh bо ‘ lamiz. Hazrati Alisher Navoiy ma ’ naviy va axloqiy yetuk shaxslar haqida shunday satrlar bitadi: Kamol et nasibim, olam uyidin, Senga farz ulmag ‘ ay g ‘ amnok chiqmoq Jahondin notamom о ‘ tman bilaynih Erur hamomdin nopok chiqmoq. Insonlarni ma ’ naviyatga, ma ’ rifatga, axloqiy kamolot sari yetaklash, Alisher Navoiyning oliy maqsadidir. Ulug ‘ mutafakkir yaratgan aksariyat qahramonlar

29 bizga ma ’ naviyat, ma ’ rifat va axloqdan saboq beradi. Navoiy “О ‘ z vujudingda tafakukur aylagil, har ne istarsen – о ‘ zingdan istagil” – deya vujudimizni, qalbimizni taftish qilib, poklashga undaydi. Prezidentimiz Kadrlar tayyorlash milliy dastiri mazmun mohiyatiga bag ‘ ishlangan kitobini “Barkamol avlod – О ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori” deb nomlagan. Nega endi aynan shu kitob mana shunday nomlandi? Ma ’ naviy yetuk, komil inson, barkamol avlodni, juvonmard, orif, oqil, fozillar, odob – axloqlilarni tarbiyalash borasida о ‘ ziga xos ta ’ limotlar yaratgan bо ‘ lib, ularning ayrimlarisof diniy bilimlar bilan qurollantirish orqali insonni ma ’ naviy va ma ’ rifiy hamda axloqiy komillikka yetkazishga qaratilgandir. Ijtimoiy psixologik nazariyalar bilan qaraganda ham “Ilm – mо ‘ minning dо ‘ sti, halollik – uning vaziri, aql – uning yо ‘ lboshchisi, amal – uning boshlig ‘ i, hayrihoxlik – uning otasi, ezgulik – uning og ‘ asi, sabr – uning hamisha mashaqqatlardan olib о ‘ tuvchi sodiq dо ‘ sti, himoyachisidir” kabi puhta hikmatli sо ‘ zlardan tortib, Bahouddin Naqshbandiyning “Diling Ollohda, qо ‘ ling mehnatda bо ‘ lsin” degan mashhur davlatida ham, Ahmad Yassaviyning “Tunroq bо ‘ lgil olmasin bosib о ‘ tsin” degan hikmatida ham va Abdulla Avloniniyning “Tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir” degan sо ‘ zlarining mohiyatida ham, faqat narsa, о ‘ sib kelayotgan barcha yoshlarni pok va har tomonlama ya ’ ni ham ma ’ naviy, ham ma ’ rifiy, ham ahloqiy yetuk qilib tarbiyalash orzusi yotadi. Ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganishni ijtimoiy – psixologik nuqtai – nazaridan tadqiq qilishalohida masaladir. Biz talabalar bugun ma ’ naviy va axloqiy sifatlariga ega shaxslarni tarbiyalash haqida fikr yuritganimizda, ijtimoiy psixologik nazaridagina emas, balki ertangi kungi insoniyatning bugungi holatidan kelib chiqib kengroq о ‘ rganishin nazarda tutishimiz kerak. YA ’ ni, yurtboshimiz ta ’ biri bilan aytganda: “Bugun halqaro hayot, kishilik taraqqiyoti shunday bir davrni boshidan kechirmoqdagi, endi unda intellektual salohiyat, aql – idrok, ilg ‘ or texnologiyalar hal qiluvchi rol о ‘ ynaydi”.

30 Biz yoshlar, yashab, nafas olayotgan yurt, XX asr oxiriga kelib dunyoda tenglar ichra teng bо ‘ ldik. Hech qaysi davlat aniq maqsad va rejasiz olg ‘ a qarab ildamlay olmaydi. Qariyib 28 milionli (shundan 60 foizidan ortiqrog ‘ i yoshlar) xalq bilan olg ‘ a qarab intilish uchun har bir muammoni chuqur tahlil qilib yechimlarini topib, aniq vazifalarini belgilab olg ‘ a qadam tashlashga qanchalar ma ’ suliyatli. Ammo har qancha qiyinchilik bо ‘ lmasin, О ‘ zbekiston yurtboshimiz rahbarligida taraqqiyotni tuzilgan chuqur asoslangan va dasturlar asosida faqat olg ‘ a intiladi hamda shu dastur orqali aql – idrok, zahmatli mehnat, har tomonlama ma ’ naviy yetuk farzandlar ta ’ lim – tarbiyasiga tо ‘ g ‘ ri yondoshilgani, о ‘ z vaqtida amlga oshirilgan islohatlari yordamida qiyinchiliklarni mardona yengib о ‘ tadi va yurtboshimiz tashabbusi hamda rahnamoligida shunday yо ‘ l, shunday tadbir qо ‘ llandiki, u tufayli biz talaba yoshlar orqali, keng dunyoqarashli, bilimli, iymon e ’ tiqodli, sog ‘ lom, vatanparvar, kuchli, hamjihatlilikning, birlikning kuchini anglaydigan ma ’ naviy – axloqiy sifatlarga ega bо ‘ lib voyaga yetmoqdamiz. Bugun zamon, dunyodagi ahvol shunaqaki, agar sen о ‘ z farzandligingni о ‘ zing ma ’ naviy va axloqiy yetuk qilib tо ‘ g ‘ ri tarbiya qila olsang, uni о ‘ zi maqsadi yо ‘ lida tarbiya qiladiganlar albatta topiladi. Shuning uchun Vatanimiz ozodligi, obodligi, tinchligi va farovonligi bardavom bо ‘ lishi uchun, jamiyatimizda birinchi navbatda talaba yoshlarni ma ’ naviy – axloqiy yetuk qilib tо ‘ g ‘ ri tarbiyalash, har bir yurakka, jaholatdan oldin ma ’ rifatni, razolatdan oldin ezgulikni, jaholatdan oldin – adolatni jo qilishga harakat qilinmoqda. Bugun dunyoda mafkuraviy jarayonlar har qachongidan kо ‘ ra ham rivojlanib ketdi. Bugun ommaviy axborot vositalari axborot uzatishning unversal vositalari, kitob, jurnal, filmlar qо ‘ yishni axborot orqali shu darajaga yetadiki, ularning mazmun mohiyatiga turli kuchlar о ‘ z g ‘ oyalari, ta ’ limotlarini joylamoqda. Ana shu ta ’ limotlar, ekstrimistik guruhlar ta ’ sirida “umrida ukasiga qatiq gapirmagan ayrim yoshlar ota – onasi halqi, Vatani yuziga oyoq qо ‘ ymoqda, qо ‘ liga qurol olib, о ‘ z og ‘ a – inlari qonini tо ‘ kmoqda. Bunday kimsalarning munosib о ‘ rnini topishi, turli ma ’ fkuraviy ta ’ sirlardan asrash uchun, turli mafkuraviy aqllilarni targ ‘ ib qilayotgan sharmsizlik, giyohvandlik, vatansizlik, oriyatsizlik singari g ‘ oyalarni

31 targ ‘ ib etayotgan gazetalar, jurnallar, radiostansiyalar, video va audio kasetalar ta ’ siridan, ma ’ naviy yetuklik, axloqiy sifatlar, ma ’ rifat о ‘ chog ‘ igina qalqon bо ‘ lishi mumkin. Ma ’ naviy va ma ’ rifiy, axloqiy sifatlar, bular hammasi yoshlar yuragiga ezgulikni muhrlaydi, ya ’ ni chin ma ’ nodagi insoniy tarbiya, mafkuraviy immunitet irodaning mustaxkamligi, salomatligi, dunyoqarash kengligi, bilim, zamonaviy kasb – hunar, yuksak ma ’ naviyatlar zamini tashkil etadi. Shu muborak zaminning bir oddiy talabasi sifatida shu narsani ham faxr bilan ayta olamanki, О ‘ zbekiston tanlagan yо ‘ l taraqqiyotning о ‘ zbek modeli tо ‘ g ‘ ri va hayotiy ekani tasdiqladi. Bir sо ‘ z bilan aytganda, jamiyatda bilimli, kasb – hunarli biz talaba yoshlarning о ‘ rni va nufuzi kо ‘ tarila boshlaydi. Yosh avlodni istiqlol g ‘ oyalariga munosib qilib tarbiyalash, uni turli yozuv kuchlarini ta ’ siridan asrashning yagona yо ‘ li – uni har tomonlama ma ’ naviy - ma ’ rifiy va axloqiy yetuk yosh avlodlar darajasiga yetkazishdir. Ha yuksak ma ’ naviyat, avvalo har bir shaxsning odobida, axloqida, xalqning orzu umidlari, niyat va intilishlarida nomoyon bо ‘ ladi. Ezgulikni qadrlab, rag ‘ batlantirib, adashganlarni tо ‘ g ‘ ri yо ‘ lga solib, ma ’ naviy – axloqiy qadriyatlarimizni asrab, yurtimizni yanada rivojlantirib borish biz talaba yoshlarning asosiy vazifamizdir. Talabaning ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini о ‘ rganish uchun birinchi va tо ‘ rtinchi kurs talabalarida (jami 100 kishi) tajriba о ‘ tkazildi. Talaba shaxsining ma ’ naviy – axloqiy sifatlarini aniqlash uchun tushunchalarga bо ‘ lgan munosabatinigizni bildirishingizni sо ‘ raymiz. Har guruhda keltirilgan sifatlarni о ‘ zining muhim bо ‘ lmagan deb hisoblasangiz, u holda uni о ‘ chirib tashlang va о ‘ rniga yoqtirganingizni qо ‘ shib qо ‘ ying. Har bir guruhdagi alohida fazilatlarni ahamiyatliligiga qarab, unga besh bal shkala bilan baholang: “5” – talaba shaxsining tizimida mutlaqo zarur deb hisoblanganda qо ‘ yiladi; “4” –talaba shaxsining tizimida bu sifat qatnashishi shart; “3” - mazkur sifat ishtirok etsa kо ‘ ngildagidek ish bо ‘ lar edi. “2” – ushbu sifatning mavjudligi zaruriyatdan tashqari;

32 “1” – uni e ’ tiborsiz qoldirsa.

33 Shaxsning g ‘ oyaviy – siyosiy sifatlari № Tushunchalarning mohiyati Ball 1 2 3 4 5 6 7 8 Prinsipiallik Siyosiy savodhonlik G ‘ oyaviy e ’ tiqod Jamoat ishlarida faol qatnashish О ‘ z ijtimoiy burchini anglash Tarbiya muammosini muhimligini tushunish Ijtimoiy – siyosiy masalalar bо ‘ yicha mulohaza yuritishga о ‘ quvchanlik Tashabbuskorlik qobiliyati № Tushunchalarning mohiyati 1 kurs 4 kurs 1 2 3 4 5 6 7 8 Prinsipiallik Siyosiy savodhonlik G ‘ oyaviy e ’ tiqod Jamoat ishlarida faol qatnashish О ‘ z ijtimoiy burchini anglash Tarbiya muammosini muhimligini tushunish Ijtimoiy – siyosiy masalalar bо ‘ yicha mulohaza yuritishga о ‘ quvchanlik Tashabbuskorlik qobiliyati 15 20 10 10 6 6 10 20 8 25 20 4 10 6 10 5 О ‘ tkazilgan tajribamij natijasi shuni kо ‘ rsatdiki, 1-kurs talabalari ba ’ zi tushunchalarga yuqori baho bergan bо ‘ lsa, tugatish arafasida turgan mutaxassislik bilimlariga ega 4 – kurs talabalari bu tushunchalarga kam e ’ tibor qaratadilar. Masalan: Tashabbuskorlik qobiliyati 1- kurs talabalari uchun muhim hisoblansa, 4 – kurs talabalri uchun bu narsa unchalik ahamiyatga ega emas. Talabaning ma ’ naviy – axloqiy sifatlarida ayni bir sifat (tushuncha) 1 va 4 – kurs talabalarida turli xil munosabatni yuzaga keltiradi.

34 2.2. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini o`rganish Oliy о ‘ quv yurtlari tomonidan tayyorlangan mutaxassislar va ularning mazkur ixtisoslikda muvoffaqiyat bilan ish yuritishi о ‘ sha sohaning mavqeini yanada yuqori kо ‘ taradi. Oliy maktabning maxsuloti –bu yetishtirgan kadrlari sanaladi. Shuning uchun oliy о ‘ quv yurtlarining nufuzi ularning bosh mezonlarida о ‘ z ifodasini topadi. Bulur qatoriga quyidagi о ‘ lchamlarni kiritish mumkin: 1.Oliy о ‘ quv yurtida mutaxassislarning professional tayyorgarligi (ularning kasb egasi sifatida shakllanganligi); 2. Oliy maktablarda mutaxassislarni professional tayyorlashning sifati (umumiy ma ’ lumoti, saviyasi, maxsus bilimlari, amaliy malaka va kо ‘ nikmalari); 3. mutaxassislikka oid professional faoliyatning muhim shart – sharoiti, qо ‘ yadigan talabi, о ‘ ziga xos xususiyati; 4. Mutaxassis yoki bо ‘ lg ‘ usi kasb egasining individual tipologik va yosh xususiyatlari. Talaba – о ‘ spirinlik, ilk yoshlik davri о ‘ zining maxsuldorligi, refleksiv (anglashilganlik, ongli rejalashtira olishlik)xususiyati bilan boshqa yosh davrdagi odamlardan о ‘ ziga xos ravishda ajralib turadi. Talabalik yillari ijodiy izlanishlar, aql zakovat zahiralarini ishga sola bilishi, aqliy qobiliyatni safarbar qilish imkoniyatlariga ega bо ‘ lgan shaxsning yetuklik davri hisoblanadi. Xullas ushbu yosh davrda tafakkur sermaxsul, sermazmun bosqichga kо ‘ tarilib, yaratish, ixtiro, ijod va kashfiyot qilish arafasida turadi. Talabalar mutaxassislikka xos bо ‘ lgan о ‘ quv predmetlari, fan asoslarini egallash faoliyatida ijodiy mahsulot berishi uchun tinimsiz harakat qiladilar. Ularning bilimga, bilim olishga undovchi mayllari turg ‘ un, mustaxkam va barqaror qiziqishga aylana boradi, badiy ijodiyot va ilmiy – tadqiqot bobida dastlabki ezgu – niyatlari, orzularini ushalishiga intiladilar, о ‘ z mutaxassislik sifatlarini namoyon qila boshlaydi. Jumladan, filolog yoki jurnalist talabalar badiiy ijod bilan, tabiiy matematika fan sohasidagi talabalar esa kuzatish va tajriba о ‘ tkazish bilan, tarixchi arxeolog talabalar ijtimoiy turmush solnomalarini ochish bilan, psixologlar korxona va maktablarga amaliy yordam kо ‘ rsatish bilan shug ‘ ullana boshlaydilar. Hatto talabalar о ‘ zlarining tanlagan mutaxassisliklari asosida olimpiada, ilmiy nazariy anjumanlarda qatnashib, о ‘ z sohalari bо ‘ yicha professional mutaxassislik

35 bilimlarini oshirishlari mumkin. Bularning barchasi mutaxassisliklarini chuqurroq anglash, moddiy borliqning aniqroq ifodalashi, yaratish faoliyatlarida faol qatnashishi uchun intilish, vaziyatlarni hal qilishda namyon bо ‘ ladi. Oliy maktabda о ‘ zlashtirilgan nazariy bilimlarni ishlab chiqishga, amaliyotga, turmushga tadbiq etish, el о ‘ rtasida yoyish, targ ‘ ib qilish hamtalabalik davriga xos xususiyatlardan biridir. Nazariy va amaliy, ijodiy tafakkur bilan qurollangan talabalar о ‘ z tanlagan mutaxassisliklari bо ‘ yicha omma о ‘ rtasida ilk marifatni yoyish ishida faol ishtirok qilmoqdalar. Oliy maktab ta ’ limida talaba shaxsiga subyek sifatida yondoshishi, uni tarkib toptirishning bosqichlari (о ‘ sish rivojlanish, voyaga yetish, kamolot, taraqqiyot) ning о ‘ ziga xos xususiyatlari yuzasidan dastur dastur ishlab chiqish, unda ongsizlik, onglilik, ongostlilik, ongustlilik, onglilikning ongli qanday ahamiyat kasb etishining, ta ’ sirchanligi va yetakchiligining roli bо ‘ yicha ilmiy izlanishlar о ‘ tkazish maqsadga muvofiq. Shun ta ’ kidlash lozimki, milliy о ‘ zlikni anglash, “Men” kо ‘ rinishida о ‘ z ifodasini topadi. “Men”ni о ‘ ziga xos xususiyatlariyuzasidan tadqiqot ishlari olib borish о ‘ z – о ‘ zini anglashning bosqichlari haqida nazariy va amaliy ahamiyatli ma ’ lumot tо ‘ plash imkonini beradi. Talabalarda “Men” ya ’ ni о ‘ z – о ‘ zini anglashning kо ‘ rinishlari о ‘ rin almashib boradi, chunki о ‘ zining yaqin о ‘ tmimshini (bosib о ‘ tgan hayot yо ‘ lini, uning yutuq va nuqsonlarini) baholash, hozirgi davrdagi, kundalik hayot va faoliyatida imkon boricha qо ‘ yilgan kamchiliklarni bartaraf qilish, muvoffaqiyatga erishishning ustivor yо ‘ llarini tanlash, о ‘ z imkoniyatini tashxis qila olishigina kamolot sari yetaklaydi. Talabalarning bо ‘ lg ‘ usi yuqori saviyali, malakali mutaxassis bо ‘ lib yetishishi, ixtisoslik bо ‘ yicha barqaror malakalar va mustaxkam bilim egallashi kelgusi “Men” bilan uzviy ravishda amalga oshadi. Kelajakda о ‘ z sohasining mahoratli kishisi, tashabbuskor va tashkilotchi shaxs sifatida voyaga yetishi kо ‘ p jihatdan ular tomonidan tanlangan ideal kasb egasi fazilatlarini qunt bilan о ‘ zlarida shakllantirib borishga bog ‘ liq. Bо ‘ lg ‘ usi mutaxassisning tinimsiz izlanishda bо ‘ lishligi unda о ‘ z “Men”ini tarkib toptira boradi, intilish xususiyatlari, ijobiy va sifat о ‘ zgarishlarini

36 oqilona nazorat qila olishi, tо ‘ g ‘ ri baholay bilishi ushbu taraqqiyotning asosiy mezoni hisoblanadi. Prezident I.A.Karimov О ‘ zbekiston Respublikasi kengashinig IX sessiyasida sо ‘ zlagan nutqida “О ‘ qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim berasan deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo murabbiyning о ‘ zi ana shunday bilim va tajribaga ega bо ‘ lishi kerak”ligini alohida uqtirib о ‘ tgan edi. Shunga kо ‘ ra ta ’ lim jarayonida talabalarning mutaxassislik faoliyatiga moslashuvini tadbiq etish va yanada takomillashtirishga olib boaradi. Hozirgi zamon talabasining, pedagogik jamoadagi professional mutaxassislik sifatini tadbiq etish uchun zamonaviy о ‘ qitish va о ‘ rganish uslubidan foydalanish va unga amal qilish orqali erishsa maqsadga muvofiq bо ‘ ladi. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini pedagogik jamoadagi ijtimoiy muhitga tadbiq etishida avvalo quyidagilarga e ’ tibor qaratish zarur: 1. Talaba professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish uchun – ta ’ lim jarayonini ilmiy – g ‘ oyaviy tamoyillarga moslashtirish kerak. 2. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish uchun о ‘ quv – biluv materialini murakkablik darajasi bilan о ‘ nganish sur ’ atini, о ‘ rganuvchining yosh va individual psixologik xususiyatlarini о ‘ rganishi kerak. 3.Talabaning pedagogik jamoadagi nazariy va amaliy tayyorgarliklarini о ‘ zaro bog ‘ lay olishi va atrofdagilar bilan moslashuvini ta ’ minlashi lozim. 4. Talabaning pedagogik jamoadagi faolligi va ta ’ lim jarayonining avtonomligini oshirishi kerak. 5. Talabaning pedagogik jamoada individual amaliy va jamoaviy ishlarni birga qо ‘ shib olib borishini kuzatishi kerak. 6. Talabaning pedagogik jamoadagikasbiy faoliyati jarayoni, zamonaviy texnik vositalar hamda kо ‘ plab texmaxsulotlar yordamida jadallashtirishni kuzatish zarur. 7. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish uchun ta ’ limni tabaqalashtirish va о ‘ quv fanlarini kompleks kompyuter dasturlarini eng yaxshi loyhalarida birlashtira olishi kerak.

37 Bundan tashqari talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etishda, quyidagi prinsiplarga amal qilish lozim: 1. О ‘ zini – о ‘ zi tashkil etish prinsipi – bunda professional mutaxassis – о ‘ quv – biluv faoliyatini samarali tashkil etishning muntazam shakllanib va moslashib borishi qonuniyatlariga amal qiladi. 2. Evolyusion moslashuv prinsipi - bunda professional mutaxassis о ‘ quv – psixologik jarayonning shakl va usullarini doimiy о ‘ zgartirib boradi. 3. Avtomoslashuv prinsipi - bunda mutaxassis, о ‘ z shogird vatalabalari ta ’ lim jarayonida tashabbuskor hamda faol dinamik xarakatlarini bajarishidagi xarakatlari nazarda tutiladi. 4. Ma ’ suliyatlilik prinsipi - bunda professional mutaxassis, shogird va talabalarining bilim olishida о ‘ zi bajaradigan amalllar va kо ‘ nikmalarni, hatti – xarakatlarni izchil nazorat qilishga о ‘ rgatadi. Psixologiyadagi barcha muammolarning markazida shaxs va uning faoliyati turadi. Milliy g ‘ oya va istiqlol mafkurasi bilan qurollangan bizning jamiyatimizda talaba – yoshlarning ijtimoiy taraqqiyotidagi roli oshib borgan sari, psixologiya fanining fanlar sistemasidagi ahamiyati ham orta bordi, yangi jamiyat sharoitida inson vataraqqiyot manfaatlariga mos keladigan tо ‘ g ‘ ri yо ‘ nalish kasb etadi. Professional mutaxassislarning psixikasi uch xil ruhiy hodisa sifatida namoyon bо ‘ ladi. 1. Professional mutaxassisning ruhiy xususiyatlari, bu uning xarakteri, qobiliyati va psixik jarayonlarining barqaror xususiyatlari, shuningdek mayli, e ’ tiqodi, bilim – kо ‘ nikmalari, malakasi hamda odatlaridan iborat; 2. Psixik holatlar unga uzoq davom etmasada, lekin ancha murakkab jarayondir, bunda mutaxassisning jamoadagi о ‘ rni, ishga kirishuvchanligi, tetikligi, yoshi mayusligi, ishchanlik yoki horg ‘ inlig, serzardaligi, parishon xotirligi, yaxshi – yomon kayfiyatlari va hakozalar kiradi. 3. Psixik jarayonlar - bunda ruhiy faoliyatning murakkab turiga kiruvchi oddiy psixik jarayonlar kiradi. Ular juda qisqa vaqt davom etadi. Psixik xususiyatlar,

38 holatlar, jarayonlar о ‘ zaro bog ‘ langan bо ‘ lib, biri – ikkinchisiga ta ’ sir etishi, uning о ‘ rnini tо ‘ ldirishi mumkin. Psixologiyaning vazifasi ana shu bog ‘ lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdan iboratdir. Psixologiya fanining imkoniyatlaridan amaliy maqsadda va avvalo boshqaruv tizimini mustaxkamlash va ular psixologik ta ’ sir kо ‘ rsatishda foydalanmoq uchun har bir professional mutaxassis xodim psixikaning ta ’ sir etuvchi qonuniyatlarini bilishi kerak. Bundan tashqari professional mutaxassis, о ‘ z fanidan tashqari, kasb sohasidagi barcha masalalarni ijtimoiy psixologiya, rahbar psixologiyasi, boshqaruv va pedagogik psixologiya, iqtisodiy yо ‘ nalishdagi psixologiya fanini ham mukammal bilishi kerak. Bugungi psixologik jarayonlar о ‘ zining turfa xil kо ‘ rinishlar bilan, izlanuvchan yosh, bо ‘ lg ‘ usi mutaxassis, talabalarni о ‘ ziga jalb etishi tabiiy. Shuning uchun inson ruhiyati hamisha о ‘ sish, ulg ‘ ayishi, rivojlanish, komolotga erishish bilan tabiiy ravishda hamda tan olishi muqarrar bо ‘ lgan kо ‘ rish, idrok etish, tafakkurida murakkab mushohada qilish, har – xil voqea, hodisa, kechinmalarga, oilaga, ishga, ilm – fanga, vatanga, san ’ atga e ’ tiqod qilishi mumkin bо ‘ lgan zaruriy haqiqatlar bilan chegaralanib qolmaydi. Professional mutaxassis shaxs qanchalik bilimdon, sezgir iste ’ dod va e ’ tiqod sohibi bо ‘ lmasin, hali talabalar – yoshlar tasavvur qilib ulgurmagan, tajribada sinab kо ‘ rilmagan murakkab psixik jarayonlar, holatlar, shunday xususiyatlar borki, ular har bir talabaning ma ’ naviy olamida sirli yashaydi. Shu sababli yosh mutaxassisning mustaqilligi, professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etishda, о ‘ z о ‘ z fikr mulohazalarida, tashabbuslarida erkin bо ‘ lishinitaqozo etadi. Ayni paytda talaba professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etishning pedagogik jamoadagi ijtimoiy muhitga ta ’ sirini о ‘ rganishi, undan yuksak burch va ma ’ suliyat sohibi bо ‘ lishini taqozo etadi. Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti esa shaxs erkinligi natijasida professional mutaxassislarning ijodiy imkoniyatlari va yaratuvchanlik qobiliyatlarining samarali shakllanishi hamda amaliy hayotda tezkor va keng namoyon bо ‘ lishini talab etadi.

39 Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish mobaynida, ular qay darajada milliy g ‘ oya va e ’ tiqod bilan qurollangan va uni anglab olgan bо ‘ lsa, buning asosida jamiyat shunchalik taraqqiyotga erishadi,boshqacha qilib aytganda, milliy g ‘ oya va e ’ tiqod qanchalik mazmunli bо ‘ lib, har bir yosh – talabalarning uzoqqa mо ‘ ljallangan maqsad va manfaatlari, kelajakda esa ish boshlagan jamoasining istiqbolini belgilashga hizmat qiladigan bо ‘ lsa, uni jamoa a ’ zolari shunchalik tez qabul qiladi va unga nisbatan ijodiy munosabat shakllanadi, buning uchun bо ‘ lg ‘ usi, yosh mutaxassis – talaba, hissiy bilish va intellektual qobiliyatlarini shakllantira borishi. Sо ‘ z bilan amaliyotning nomutanosiblik holatlarini anglay olishlari kerakdir. Bizning sharoitimizda milliy e ’ tiqodini asosiy vazifasi – xalqimizning ozod va obod vatan, erkin va farvon hayot barpo etish yо ‘ lidagi asosiy orzu – istaklari maqsadlarini, milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini keng jamoatchillikni tushuntirishdan iboratdir. “Har birimiz о ‘ zimiz yashayotgan dunyo uchun ma ’ suldirmiz, chunki tashqi dunyo bizning ichki dunyomizning qanday shakllanishiga mos ravishda о ‘ zgaradi. Bizni о ‘ rab turgan dunyo boy dunyodir. Inson о ‘ z orzu – istaklari bilan buyumlar va vositalar olamini yaratadi. Eski modeldan farqli ravishda bu yondashuvda imkoniyatlarcheklanganligi, inson hoxlagan orzu niyatlariga yeta olishimumkinligi asos qilib olingan”. (2006 yil 26- aprel “Ma ’ rifat” gazetasi). Shuning uchun ham, bugungi tezkor davr talablariga javob bera oladigan yosh mutaxassislarga bо ‘ lgan ehtiyoji, О ‘ zbekistonning ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, madaniy – ma ’ rifiy zaminlarini umuiy maqsad yо ‘ lida mustaxkamlash, barqarorlashtirish, ma ’ naviy, ma ’ rifiy, ahloqiy hamda mafkuraviy ishlarni yanada jadallashtirish, bir maqsad sari safarbar etish kerak. (falsafa va huquq jurnali 2006 y.4 son. 50 bet). Haqiqatdan professional mutaxassislik uchun eng muhim muammolardan yana biri о ‘ z ish vaqtidan umumiy foydalanishdir. Vaqt shunday bir manbadirki, har bir shaxs unga barobar iqtidorga ega bо ‘ ladi. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etishda, ya ’ ni pedagogik jamoadagi ijtimoiy muhitga moslashuvida, xarakter ham muhim rol

40 о ‘ ynaydi. Xarakter shaxsning atrofdagi voqelikni munosabatini ifodalaydigan hamda uning hatti – harakatida, xulqida namoyon bо ‘ ladigan xususiyatlarning individual yig ‘ indisidir. Xarakterning har bir xususiyati u yoki bu hatti – harakatning sodir bо ‘ lishiga olib keladi.shaxs xarakterini bilish uchun vaqt hamda u bilan doimiy muloqotda bо ‘ lishi talab etiladi. Shaxs xarakterini tushunish uchun vaqt hamda u bilan doimiy muloqotda bо ‘ lishi talab etiladi. Shaxs xarakterini tushunganimizdan sо ‘ ng, talabaning bilim darajasi muayyan sharoitda qanday yо ‘ l tutishini va undantemalarni kutish mumkinligini bilib oladi. Biz bilamizki, xarakterning о ‘ zagi ifodadir. Uning xususiyatlari shaxsning fazilatiga aylanib, xarakterning eng ahamiyatli xislatlarini hosil qiladi. Shuning uchun “professional mutaxassislik”, “kuchli mutaxassis”, “о ‘ z ishining puxta biladigan mutaxassis” kabi iboralar keng omma orasidakо ‘ p uchraydi. Iroda asosan xarakterning kuchi, uning mustaxkamligi, qat ’ iyatligi, dadillligi bilan bevosita bog ‘ langandir. Biroq ifodaviy kuch butun xarakterni hal qilmaydi. U о ‘ zining kuchini yо ‘ llovchi mazmunga egadir. Har bir mutaxassisning xarakterida hayotiy yо ‘ lning о ‘ ziga xosligini aks ettiruvchi jihatlar mavjudligini yaxshi bilamiz. Shaxsning xarkteri – uning hayot yо ‘ li yig ‘ indisidir. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini shakllantirish esa – uning xarakterining tarbiyaga intilishdir. Ammo teskari qonuniyatlarni ham unitmasligimiz zarur. Mutaxassisning xarakterini tarkib toptirish, uning shaxsi uchun kerakli xislatlarini shakllantirish eng muhim vazifa hisoblanadi. Mustaqil Vatanimizning tо ‘ laqonli a ’ zosi bо ‘ lgan talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tarkib topishi fuyidagilarni о ‘ z ichiga oladi. 1. Vatanimizning kelajagi va ravnaqiga intiladigan insoniy g ‘ oyaviylik. 2. Fuqaro sifatida vataniga, xalqiga cheksiz sadoqati, vatan xoinlariga qat ’ iy naftar. 3. Yuksak shaxsiy javobgarlik hissini vujudga keltiruvchi va siyosiy e ’ tiqodlarini shakllantirish orqali topadigan xushyorlik.

41 4.Bо ‘ lajak ongli, malakali professional mutaxassis sifatlarining eng muhim xislatlari – ommaviylik, tashabbuskorlik, mustaqillik va mohiyatda bо ‘ lgan intizomsizlikdir. Professional mutaxassislik sifatlari shaxsning ish faoliyatidagi ish bilarmonlikda, elchilikda va harakatchanliklardan tashqari, о ‘ z ishiga bо ‘ lgan munosabatida ham katta о ‘ rin egallaydi. Demak, “munosabat” kategoriyasi xarakterni tushuntirishda asosiy hisoblanadi. Mashhur rus olimi, psixologiya fani metodologiyasining asoschilaridan S.A.Rubinshteyn shaxsning shaxsning о ‘ ziga xosligi, xarakteri va munosabatlar tizimini quyida 3 ta asosiy tuzilmasini yaratgan edi. 1. Munosabatlar va yо ‘ nalishi – shaxsdagi asosiy kо ‘ rinishlari sifatida uning hayotdan nimani kutish va nimani hoxlashi. 2. Qobiliyatlar – ana shu tilak – istaklarini amalga oshirish imkoniyati sifatida odamning nimalarga qodir ekanligi. 3. Xarakter – imkoniyatlaridan foydalanishi va ularni kengaytirishga qaratilgan turg ‘ un, barqaror tendinsiyalar, ya ’ ni bu shaxsning kim ekanligi? (S.A.rubinshteyn. issledovaniye sovetspoy psixologiya – Moskva. 1969). Shu nuqtai nazardan qaraganda ham, xarakter va munosabat shaxsning borligi, konstitutsiyasidir. Demak, talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tahlil qiladigan bо ‘ lsak, uniborliqdagi obyektlari va predmetli faoliyatga nisbatan amalga oshirishimiz kо ‘ proq maqsadga muvofiq bо ‘ lardi. Yuqorida sanab о ‘ tilgan sifatlar, aslida professional mutaxassis hayotidagi yо ‘ nalishlardan kelib chiqadi. Chunki, bu yо ‘ nalishlar shaxsning borliqqa nisbatan tanlovchan munosabatning aks etishidir. Bunday yо ‘ nalish turli shakllarda, diqqatlilik, qiziquvchanlik, ideallar, masalalar va hissiyotlarda namoyon bо ‘ ladi. Xarakter – tarixiy kategoriya hamdir – deydi psixolog V.Karimova. Buning ma ’ nosi shuki, har bir ijtimoiy – iqtisodiy davr о ‘ z kishilarini, о ‘ z avlodlarini tarbiyalaydi va bu tafovut odamlardagi tasviriy xususiyatlarda о ‘ z aksini topadi. (V.Karimova. Psixologiya – T. 36 bet. Xalq nashriyoti). Masalan: XIX asr о ‘ zbeklari XX asrning 50 yillaridagi о ‘ zbeklar psixologiyasidagi farq, avvalo ularning xarakterologik sifatlarida aks etadi.

42 Aminmizki XXI asrning yosh avlodlari yanada zukkoroq, irodaliroq, ma ’ rifatli va ma ’ naviyatliroq bо ‘ ladi. Mamlakatimizda hozirgi “Obod turmush yili”da amalga oshirilayotgan yangi – yangi inshoatlar, yangi jamiyat barpo etish bilan bog ‘ liq bо ‘ lganyangi namunaviy uylar. Yangi asrimiz avlodining ruhan sog ‘ lom, barkamol bо ‘ lishi kо ‘ rilayotgan xar hil sport inshoatlari, fikrimizni isbotlaydi. Demak, talabalarning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish uchun, avvalo keng va chuqur bilimga ega bо ‘ lish, shu asnoda chuqur fikrlay olishi hamda chaqqon va uddabiron, intizomli, qat ’ iyatli, xarakatchan va shijoatli bо ‘ lishi kerak. Bitiruv malakaviy ishimizdagi “Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini tadbiq etish” mavzusini shunday yakunlashni lozim topdik. XXI asr glaballashuv, kompyuter, axborot kommunikatsiya texnologiyalari asriga aylanib borayotgan bir vaqtda, biz yosh mutaxassislar ham mustaqil vatanimiz uchun о ‘ z kasbimizga munosib, yuksak salohiyatga ega bо ‘ lgan, kelajakdagi о ‘ z sohamizning yetuk, professional mutaxassislari bо ‘ lishimiz kerak. Ta ’ lim dargohini bitirib, yangi jamoalarga ishga yо ‘ l olayotgan har bir yosh mutaxassis, yuqoridagilarni amaliy idrok etish uchun, о ‘ ziga, о ‘ z hayotiga, dunyoqarashiga, maqsad muddaosiga nazar tashlaydi va о ‘ zi uchun zarur xulosalar chiqaradi hamda yangi jamoadagi ijtimoiy boshqaruvning hayot baxsh g ‘ oyasi, tashabbuskorligi, bilimligi, yosh mutaxassislar qalbiga о ‘ rnashadi, ish faoliyatini boshlashida amaliy tajribalar, keyingi ishlarini samarali bо ‘ lishini ta ’ minlaydi. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarini tadbiq etish uchun birinchi va tо ‘ rtinchi kurs talabalarida (jami 100 kishi) tajriba о ‘ tkazildi. Talaba shaxsining mutaxassislik sifatlarini aniqlash uchun tushunchalarga bо ‘ lgan munosabatinigizni bildirishingizni sо ‘ raymiz. Har guruhda keltirilgan sifatlarni о ‘ zining muhim bо ‘ lmagan deb hisoblasangiz, u holda uni о ‘ chirib tashlang va о ‘ rniga yoqtirganingizni qо ‘ shib qо ‘ ying. Har bir guruhdagi alohida fazilatlarni ahamiyatliligiga qarab, unga besh bal shkala bilan baholang: “5” – talaba shaxsining tizimida mutlaqo zarur deb hisoblanganda qо ‘ yiladi;

43 “4” –talaba shaxsining tizimida bu sifat qatnashishi shart; “3” - mazkur sifat ishtirok etsa kо ‘ ngildagidek ish bо ‘ lar edi. “2” – ushbu sifatning mavjudligi zaruriyatdan tashqari; “1” – uni e ’ tiborsiz qoldirsa. Shaxsning g ‘ oyaviy – siyosiy sifatlari № Tushunchalarning mohiyati Ball 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ilmiy ish bilan mashg ‘ ul bо ‘ lishlik Professional yetuklik О ‘ qishga ijodiy faollik Mustaqillik О ‘ zga kishilarni ishontirish qobiliyati Kursdoshlari takliflaridan kerakliligini tanlay bilish Axborotlarni yuritish va tahlil qilish uquvi О ‘ z fikrini ifodalay olish uquvchanligi Boshqalar bilan о ‘ z bilim va tajribalarini о ‘ rtoqlashishi Lug ‘ ut boyligi

44 № Tushunchalarning mohiyati 1 kurs 4 kurs 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ilmiy ish bilan mashg ‘ ul bо ‘ lishlik Professional yetuklik О ‘ qishga ijodiy faollik Mustaqillik О ‘ zga kishilarni ishontirish qobiliyati Kursdoshlari takliflaridan kerakliligini tanlay bilish Axborotlarni yuritish va tahlil qilish uquvi О ‘ z fikrini ifodalay olish uquvchanligi Boshqalar bilan о ‘ z bilim va tajribalarini о ‘ rtoqlashishi Lug ‘ at boyligi 20 10 25 10 10 10 15 10 25 10 5 25 15 20 15 25 15 20 10 20 Yuqorida keltirilgan jadval shuni kо ‘ rsatdiki, 1-kurs talabalari ba ’ zi tushunchalarga yuqori baho bergan bо ‘ lsa, tugatish arafasida turgan mutaxassislik bilimlariga ega 4 – kurs talabalari bu tushunchalarga kam e ’ tibor qaratadilar. Masalan: Lug ‘ at boyligi va о ‘ z fikrini ifodalay olish uquvchanlini 1- kurs talabalari kо ‘ p ahamiyat bermasa, 4 – kurs talabalri uchun bu narsa muhim ahamiyatga ega. Ilmiy ish bilan mashg ‘ ul bо ‘ lishlik tushunchasi 1-kurs talabalari bilan juda yuqori e ’ tirof etilsa, 4- kurs talabalari uchun muhim emas. Talabaning professional mutaxassislik sifatlarida ayni bir sifat (tushuncha) 1 va 4 – kurs talabalarida turli xil munosabatni yuzaga keltiradi.

45 Xulosa Bitiruv malakaviy ishni yozishda mamlakatimiz va chet ellardagi psixolog olimlarning ushbu muammoga bag ‘ ishlangan ilmiy asarlarini о ‘ rganib, tahlil qilib hamda 1 va 4 kurs talabalari о ‘ rtasida о ‘ tkazgan tajribamizga asoslanib quyidagi xulosaga keldik. 1.Talabalik davrinig asosiy xususiyatlaridan biri bunda ijtimoiy yetuklikning jadal sur ’ atlar bilan rо ‘ yobga chiqadi. 2. Talaba oliy о ‘ quv yurtida turli fanlarni о ‘ rganish natijasida unda kasbiy yо ‘ nalganlik shakllanadi, ya ’ ni о ‘ z bilim, tajriba va qobiliyatini tanlagan kasbi sohasida qо ‘ llash uchun shaxsiy intilish paydo bо ‘ ladi. 3. О ‘ quv-tarbiya ishlari jarayonida talabalarni ijodiy fikrlashga, о ‘ zgaruvchan vaziyatlarga о ‘ rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish uchun ularning barcha dars mashg ‘ ulotlarida axborot texnologiyalari, elektron darsliklar, versiyalar va multimedialardan foydalana olishi muhimdir. 4. Jamiyatning taqdiri va rivoji kо ‘ p jihatdan Oliy ta ’ lim talabalari, ya ’ ni bо ‘ g ‘ usi mutaxassislar qо ‘ lida hisoblanadi. Sog ‘ lom fikr – tо ‘ rt muchasi sog ‘ , jismoniy barkamol, ruhan sog ‘ lom, iymon – e ’ tiqodli odamlar mamlakat, Vatan, ota – ona, xalqi oldidagi fuqarolik burchini anglash. Iymon – e ’ tiqod – talabalarning ota – ona, Vatan, xalqiga sodiq bо ‘ lishi. Ma ’ naviy yuksaklik – sog ‘ lom avlod ma ’ naviy yuksaklikni ma ’ naviy qashshoqlikdan ajrata olishi. Bu ma ’ suliyatli vazifani amalga oshirish oila va uning a ’ zolariga bog ‘ liq. 5. Ma ’ naviy va ma ’ rifiy, axloqiy sifatlar, bular hammasi yoshlar yuragiga ezgulikni muhrlaydi, ya ’ ni chin ma ’ nodagi insoniy tarbiya, mafkuraviy immunitet irodaning mustaxkamligi, salomatligi, dunyoqarash kengligi, bilim, zamonaviy kasb – hunar, yuksak ma ’ naviyatlar zamini tashkil etadi. 6. Talabalarning professional mutaxassislik sifatlari avvalo keng va chuqur bilimga ega bо ‘ lish, shu asnoda chuqur fikrlay olishi hamda chaqqon va uddabiron, intizomli, qat ’ iyatli, xarakatchan va shijoatli bо ‘ lishi kerak. 7. Ongli, malakali professional mutaxassis sifatlarining eng muhim xislatlari – ommaviylik, tashabbuskorlik, mustaqillik va mohiyatda bо ‘ lgan intizomlilikdir.

46 Foydalanilgan adabiyotlar rо ‘ yhati 1. Karimov I.A. «О ‘ zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida» Toshkent. О ‘ zbekiston. 2011 y – 439 b 2. Karimov I.A. Barkamol avlod-О ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori T.: “Sharq” 1998 y -64 b. 3. Karimov I.A. О ‘ zbekiston 21 asrga intilmoqda. T.: О ‘ zbekiston 2000 y- 352 b. 4. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yо ‘ q. T.: Sharq, 1998. - 31b. 5. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi . T.: Sharq 1998 y-182 b. 6. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish-ustuvor maqsadimizdir. T.: О ‘ zbekiston ovozi 28.01.2010 y 1-3 betlar. 7. О ‘ zbekiston Respublikasining “Ta ’ lim tо ‘ g ‘ risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T.1997 8. О ‘ zbekiston Respublikasida oliy ta ’ limning davlat ta ’ lim standarti. Asosiy qoidalar. 2002 yil 16 – avgustda tasdiqlangan. 9. О ‘ zbekiston Respublikasi oliy ta ’ lim tizimini isloh qilish bо ‘ yicha meyoriy hujjatlar. II – qism, Toshkent. 1998; 2 – qism, Toshkent, 1999. 10. Davletshin M.G. Jalilova S.X. Oliy maktabda ta ’ lim jarayonini samaradorligining psixologik tomonlari. – T., 2001. – 10 b. 11. Davletshin M.G. va boshqalar. “Yosh davrlar va pedagogik psixologiya” T.TDPU. 2009. 12. Karimova V.M. Auditoriyada baxs munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi. T. – 2000. – 166. 13. Karimova V.M. Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. mustaqil fikrlash. – T.: Sharq. 2000. – 111 b. 14. M.Mirzo. Saodatga eltuvchi – qudratli kuch. Toshkent.Sharq 2011. 265 b. 15. Nishonova Z.T. Ergashev P.S. Oliy maktab psixologiyasi.Toshkent 2012 y - 67 b. 16. Petroveskiy A.V. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiY. M. 1979.

47 17. Qarshiboyev M. Ma ’ naviy yuksalish yо ‘ lida. Toshkent 2010 y -120 b. 18. G ‘ oziyev E.G ‘ . Oliy maktab psixologiyai. T.: О ‘ qituvchi, 1997. – 102 b. Internet saytlari: www. Gov.uz. www. Iscs.uz www. Edu.uz. www. Ziyo net. Uz www.jahon.tiv.uz . www.press-uz.info . www.uzreport.com .

Похожие

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o'rni

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari