Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari - Психология - Дипломные работы

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

360.5 KB

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Mundarija Kirish........................................................................................................................ 3 I- Bob. Pedagogik mahoratning nazariy asoslari va uning о‘qituvchi faoliyatida tutgan о‘rni...........................................................................................5 1.1. Pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismlari...............................................6 1.2. Xorijiy pedsgoglar va buyuk sharq mutafakkirlari pedagogik mahorat haqida......................................................................................................................12 1.3. О‘qituvchining pedagogik mahorati va qobiliyatlari........................................7 II- Bob. Muloqot – pedagogik mahoaratning namoyon bо‘lish jarayonining obe’kti va subyekti sifatida...................................................................................33 2.1. Muloqot va pedagogik mahorat........................................................................33 2.2. Pedagogik texnikani shakllantirish uslublari va uning psixologik xususiyatlari.............................................................................................................48 2.3.Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni amaliy qо‘llanilishida pedagogik mahoratning о‘rni....................................................................................................53 Xulosa.....................................................................................................................58 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.....................................................................60

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Respublikamizda ko`pgina mavhum masalalar qatorida ta`lim – tarbiya ishini tubdan o`zgartirish, uni yangi zamon talablari darajasiga ko`tarish, sog`lom barkamol avlodni kamol toptirish, bugungi eng dolzarb masalalardan biridir. Bu borada qabul qilingan “ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida jiddiy ishlar amalgam oshirilmoqda. Talim tizimidagi yangilanish, asosan, “Davlat ta`lim standartlari”ni ishlab chiqishnigina amalgam oshirmay, balki ta`lim jarayoni orqali o`quvchini o`z kelajagini yorqin tasavvur qila oladigan, bu borada o`z taqdirini va o`z shaxsiga ongli munosabatda bo`lib, turli faoliyatlarda o`z – o`zini rivojlantira oladigan erkin, faol va mustaqil shaxsni shakllantirishni ko`zda tutadi. Maktab – jamiyatning ijtimoiy instetutlaridan biri bo`lib hisoblanib, uning boshqalardan farqi shundaki, u jamiyatni ilg`or demokratik va insonparvarlik ruhida rivojlantirishni ta`minlab beradi. Respublikamiz dunyo hamjamiyati tomonidan tan olinayotgan ekan, uning kelgusi rivoji, gullab – yashnashi bugungi kun yoshlariga bog`liqdir. Demak, bugungi kun yoshlari har tomonlama rivjlangan o`ziga boshqa insonga, jamiyatga, tabiatga va mehnatga o`z to`g`ri munosabatini bildira olgan, mustaqil faoliyat ko`rsata olgan bo`lmog`i lozim. O`quvchida bunday xususiyatlarni rivojlanishi so`zsiz o`qituvchiga, uning o`quv tatbiya jarayonini to`g`ri boshqara olishiga bog`liqdir. Bugungi kunda har bir fan o`qituvchisi o`quvchilarga o`z fanini o`qitish orqali o`quvchi shaxsining yuqorida ko`rsatib o`tilgan jihatlarini tarbiyalay oladigan yaxshi p е dagogik mahoratni egallagan o`qituvchi bo`lishi lozim. Bunday o`qituvchi bo`lish uchun o`quv jarayonini yaxshi, to`g`ri, odilona va oqilona boshqara olish juda muhimdir. Ammo ko`p yilar davomida maktab ta'limi o`quvchini erkin faol, mustaqil, ijodkor, o`zini – o`zi boshqara oladigan shaxs qilib emas, balki tortinchoq, bo`ysinuvchan, o`z mustaqil fikriga ega bo`lmagan, o`z yo`lini tanlay olmaydigan shaxslarni tarbiyalab k е ldi. O`qituvchilar o`quvchilarni o`ziga itoat etish, dars

vaqtida jim o`tirish, savollarga albatta qo`l ko`tarib, ruxsat b е rilsa javob b е rish, o`qituvchining ko`rsatmalarini so`zsiz bajarishi orqali ish yuritadilar. Bunday o`qituvchilar o`quvchilarning qiziqish, layoqat, xohish – istaklarini hisobga olib, asosan o`quv r е jaga amal qiladilar. Dars jarayonida е tarli p е adagogik mahoratni egallagan bunday o`quvchilar uchun ta'limda o`quvchi shaxsini shakllantirish emas, balki fan asoslarini o`rgatishi, chu?urro? bilim b е rish ahamiyatlidir. Shuning uchun bunday o`qituvchilar uchun o`quvchilarning mustaqil fikrlari emas, balki o`rganayotganlarini o`zlashtirish muhimdir. R е spublikamiz Pr е zid е nti I.A.Karimov O`zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi IX – s е ssiyasida so`zlagan nutqida shunday d е ydi: “O`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom egallash juda qiyin k е chayapti. O`qituvchining bosh vazifasi o`quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko`nikmalarini hosil qilishdan iboratligini ko`pchilik yaxshi tushunamiz, l е kin afsuski amalda, tajribamizda unga rioya qilmaymiz. Bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlayda? Umuman, maktablarda bolalar mustaqil fikr yuritishiga o`rgatiladimi? Aminmanki, o`rgatilmaydi. Mabodo biror o`quvchi o`qituvchiga e'tiroz bildirsa ertaga h е ch kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktablarimizdagi jarayonda o`qituvchi humron. U boladan faqat o`zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishini talab qiladi. Printsip ham tayyor – M е ning aytganim – aytgan, d е ganim - d е gan”. Muhratam Pr е zid е ntimiz I.A.Karimovning yuqoridagi fikrlariga asoslanib, bugungi maktab ta'limi shaxsni rivojlantiruvchi ta'limga aylanmog`i lozim va bunday ulkan ishni faqatgina mohir p е dagogik mahoratni egallagan o`qituvchilargina amalga oshiradi d е gan xulosaga k е lishimiz mumkin. Ana shu boisdan biz “Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari” mavzusida bitiruv malakaviy ishini tayyorlashni b е lgilab oldik. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi . Pedagogik mahoratning nazariy asoslari va uning o`qituvchi faoliyatidagi rolini tadqiqetish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. 1. Pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash.

2. Xorijiy hamda sharq mutafakkirlarining pedagogik mahorat haqidagi qarashlarini o`rganish, tahlil qilish. 3. O`Qituvchining pedagogik mahorati va qobiliyatlarining o`zaro bog`liqligini o`rganish. 4. Muloqo va pedagogik mahorat munosabatlarini o`rganish. 5. O`qituvchilarda p е dagogik t е xnikani shakllantirish usullarini tadqiqetish. 6. Ilg`or p е dagogik t е xnologiyalarni amaliy qo`lanishida p е dagogik mahoratning o`rnini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishining ob'еkti. Pеdagogika kollеji o`qituvchilari, umumiy o`rta ta'limi maktabi o`qituvchilari. Jami 30 nafar. Bitiruv malakaviy ishining prеdmеti . O`qituvchilarda pеdagogik mahoratni egallaganlik jarayoni o`rganiladi. Bitiruv malakaviy ishining mеtodlari. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda su h bat, kuzatish, tajriba, tеst va ta h lil mеtodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi . Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari ma'lum bir tizimga kеltirildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy ahamiyati. Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari o`rganilib, pеdagogik psixologiya fani nazariy ji h atdan boyitildi va talabalarga uslubiy amaliy ji h atdan yordam ko`rsatildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, oltita pargraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, h ajmi____ bеtni tashkil etadi.

I- Bob. Pedagogik mahoratning nazariy asoslari va uning о‘qituvchi faoliyatida tutgan о‘rni 1.1.Pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratga erishish uchun aynan pedagogika faniga oid bilim, kо‘nikma va malakalarni egallashgina emas, balki psixologiya fanini ham chuqur о‘rgangan kishigina pedagogik faoliyati davomida pedagogik mahoratga erishishi mumkin. Shuni unitmaslik kerakki, pedagogik mahoratga erishish uchun bо‘lajak pedagoglar pedagogika va psixologiya fanini ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta о‘rganish lozim. Ta’lim – tarbiyadan kо‘zlangan maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar berish – bolalarni tо‘g‘ri tarbiyalash shartidir. Bunda о‘qituvchilarning beg‘araz mehnati, bolalarni sevish va ularga jon fido aylashlari tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. Tarbiyalash g‘oyat nozik san’at bо‘lib, unga jiddiy yondashishda inson psixologiyasining murakkab jihatlarini alohida e’tiborga olish pedagoglardan mahoratli faoliyatni talab etadi. О‘quv – tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib, faoliyatning yuksak darajada baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istaydigan о‘qituvchi, bunga erishish yana о‘z mehnatining samarali natijasi pedagogik mahorat ekanligini chuqur tushuna bilishi lozim. Hozirgi zamon pedagogika va psixologiya sohasidagi maktablarda “Pedagogik mahorat” tushunchasiga doir turlicha izohlarga duch kelamiz. Bu tushunchanining mohiyatini bir muncha tо‘laroq aniqroq ta’rifi “Tarbiya berish va о‘qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib borish imkoniyatini ta’minlovchi san’at bо‘lib, bolaga mehr qо‘ygan va о‘z kasbini sevgan har bir о‘qituvchining qiladigan ishi. О‘z ishining mohir ustasi bо‘lgan pedagog – bu yuksak darajada madaniyatli, о‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san’atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va о‘qitish uslubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir”.

Bu ta’rifni yaxshi tushunib, uning ma’no mohiyatini tahlil etadigan bо‘lsak, ushbu ta’rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bо‘ladi: 1.Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql – zakovatning yuksak kо‘rsatgichi; 2. О‘qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim sohibi; 3.Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlar bilan qurollanganlik, ularda о‘qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustunlik bilan foydalana bilish; 4. о‘quv tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik. О‘qituvchi hozirgi zamon talablariga javob beradigan yuksak axloqiy – ma’naviy sifatlarga ega bо‘lgan, chuqur bilim va mahorat egasi bо‘lishi lozim. О‘quvchilarda bilimga qiziqish va ishtiyoqni tarbiyalash, ularni hozirgi zamon dunyo taraqqiyoti darajasida bilimlar bilan qurollantirish kerak. Shu bilan birga о‘qituvchi yosh avlodni hayotga, ongli mehnat va kasb tanlashga tayyorlashi, ularning axloqiy, huquqiy, etik va estetik bilim va mahoratlarining rivojlanishiga e’tibor qaratishi lozim. Har bir о‘qituvchining muhim hayotiy о‘rni, о‘z ishining ustasi bо‘lishidir. Muvaffaqiyatli ishlar uchun har bir о‘qituvchi pedagogik mahoratga ega bо‘lishi zarur. Pedagogik ish qobiliyati, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bо‘lishi mumkin. О‘qituvchi mahorati uning faoliyatida kо‘rinadi. Pedagogik mahorat – pedagogik faoliyatni va vaziyatni mohirlik bilan boshqarishdir. Pedagogik mahoratning psixologik asosi – pedagogik bilimdonlikdir. Pedagogik mahoratning vazifalari: tarbiyaning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda tarbiyaning rolini ochib beradi, tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari о‘rtasidagi bog‘lanishlarni kо‘rsatadi; shuningdek, pedagogik mahorat fani о‘z taraqqiyoti davomida ta’lim – tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollari yо‘llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning shakllarini kо‘rsatadi. О‘qituvchining pedagogik mahorati shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u

pedagogga tarbiyalanuvchilar kо‘rib va eshitib turgan narsalar orqali о‘z fikrlarini yetkazish imkonini beradi. О‘qituvchining kо‘p qirrali va murakkab faoliyati zaminida yosh avlodni odobli, e’tiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi vazifalar yotadi.bularni amalga oshirish esa о‘qituvchining xilma xil faoliyatiga bog‘liq: yoshlarni о‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bilish va о‘tkazish, ota – onalar о‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarni tashkil eta bilish hamda о‘tkazish va hakozo. Bularning barchasi о‘qituvchidan chuqur bilimlarga ega bо‘lishni, о‘z sohasini mukammal bilishni, bolalarni sevishni talab etadi. Shu boisdan, jamiyatda yosh avlodni muayan darajada о‘qimishli, ahloqan barkamol, jismoniy sog‘lom va ma’naviy yetuk kishilar bо‘lib yetishida о‘qituvchi (mutaxassis) larning xizmatlari beqiyosdir. Pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismlari. Pedagogik mahorat egasi kam kuch (mehnat) sarf qilib, katta natijaga erishadi. Ijodkorlik uning hamisha hamkori bо‘ladi. Pedagogik ishga qobiliyati, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bо‘lishi mumkin. О‘qituvchi avvalo pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi egallagan bо‘lishi lozim. Shu ma’noda pedagogning umumlashgan malakalari, uning pedagogik texnikasi katta ahamiyatga molik bо‘ladi. Mahorat – bu alohida qudrat. Haqiqiy usta mehnat faoliyati chog‘idagina gо‘zal bо‘lganidek, mohir – tajribali о‘qituvchi о‘quv jarayonini tashkil etishda, olib borishdagi mahorati, pedagogik ishga qobiliyatliligi bilan jamoasi orasida obrо‘ ortiradi va pedagoglik faoliyatini gо‘zallashtiradi. Pedagogik mahoratga yetishish о‘qituvchining muayan shaxsiy sifatlari hamda individual psixologik xususiyatlari bilan amalga oshadi. Pedagogik mahoratning mazmunida quyidagi о‘zaro bog‘liq bо‘lgan asosiy qismlarini ajratish mumkin: 1. Pedagogik insonparvarlik yо‘nalishi. 2. Ixtisos – mutaxassislikka doir bilimlar. (kasbiy bilimlar) 3. Pedagogik qobiliyat. 4. Pedagogik texnika (kо‘nikma - iqtidor)

О‘qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoiy ahamiyati hech qachon kamaymaydi, sо‘nmaydi. О‘qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak. Pedagogik mahorat asosan о‘qituvchining faoliyatida namoyon bо‘ladi. О‘qituvchi о‘z faoliyatida pedagogik mahoratga erishish uchun о‘z faoliyatini boshqarish qobiliyatida pedagogik mahoratga erishish uchun о‘z faoliyatini boshqarish qobiliyati, yuqori bilim, yetarli malaka va kо‘nikmalar bо‘lishi talab qilinadi. Pedagogik mahoratni egallash uchun о‘qituvchi doimo о‘z ishini tahlil qila bilishi, о‘ziga о‘quvchilar nazari bilan qaray olishi va kamchiliklarni tuzatish uchun tinimsiz izlanishi zarur. О‘qitish jarayonida pedagog о‘z faoliyatining samarali bо‘lishi uchun pedagogik texnologiyani yaxshi bilishi, uning yangi – yangi yо‘llarini yarata oladigan va ijodiy ishlaydigan pedagogik mahorat egasi bо‘lishi zarur. О‘qituvchi pedagogik mahoratga erishish uchun: pedagogik takt va hodisalarni umumlashtira olishi, о‘zining va о‘quvchilarning faoliyatini boshqara olish qobiliyati, yuqori bilim, malaka va kо‘nikmalarga ega bо‘lishi talab qilinadi. Demak, о‘qituvchi – о‘quvchining shaxsiy faolligini har tomonlama rivojlantirishga yо‘naltira olish zarur. Hozirgi davrda, biz mustaqil О‘zbekistonda qurayotgan demokratik huquqiy davlatda faoliyat kо‘rsatadigan о‘qituvchi qanday bо‘lishi kerak? Hozirgi zamon о‘qituvchisining shaxsi uchun eng muhim asos – bu insonparvarlik yо‘nalishidir. О‘qituvchi juda yuksak darajada umumiy madaniyatga ega odam. U juda kо‘p narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda о‘zi о‘qitayotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yangiliklardan xabardor bо‘lishi, о‘z о‘qituvchilarini har kuni о‘qishga о‘rgatib borish uchun о‘zi muntazam о‘qib о‘rganishi, о‘z bilimini tо‘ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak. Shuningdek, о‘qituvchi pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon, о‘qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi kо‘radigan, nazariy bilimlarni mukammal egallagan diniy va dunyoviy bilimlardan xabardor, ma’naviy barkamol inson bо‘lishi kerak. Ma’lumki, ta’lim jarayoni ikki yoqlama xarakterga ega bо‘lib, u о‘quvchi va о‘qituvchi faoliyatini о‘z ichiga oladi. О‘qituvchi bilim egallash yо‘llarini

о‘quvchi – talabalarga kо‘rsatadi, ya’ni kishilik jamiyati tomonidan bor hamda bunday bilimlarga ega bо‘lmagan bola ongida vositachilik qiladi. О‘qituvchining faoliyati tufayli ta’lim puxta uylab chiqilgan maqsad, mazmun va dasturlar asosida olib boriladigan jarayonga aylanib, kutilgan natijalarni beradi. О‘quvchi – talabar ta’lim jarayonida olamni bila borib, о‘zlari uchun ilgari noma’lum bо‘lgan, biron fan kashf etgan va odamlarning ijtimoiy tarixiy amaliyotda tekshirib kо‘rilgan yangi narsalarni bilib oladilar. Demak, о‘quvchilar ta’lim jarayoni orqali bilim bilanqurollanadi. О‘quv jaryoninig samarali tashkil etilishi va ta’limdan kо‘zlangan maqsadga erishish kо‘proq о‘qituvchi faoliyatiga, uning pedagogik mahoratiga bog‘liqdir. Shu boisdan, о‘qituvchi pedagogik mahoratining asosi о‘z ustida ishlab borish – mustaqil о‘qishdir. Fan va madaniyat rivojlanishi ta’lim – tarbiya ishlarining qay darajada olib borilishidan kelib chiqadi. Bu falsafiy aqida davlat ahamiyatiga ega bо‘lgan ijtimoiy qonuniyat hisoblanadi. О‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim – tarbiya sohasida, milliy axloq – odobni qayta tiklash borasida, milliy urf – odatlar, turli – tuman an’analarni joyiga qо‘yish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda keskin va buyuk burilishlar bо‘lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi, albatta yoshlarni chuqur bilimli va pokiza axloq – odob, qalb ekanini yoddan chiqarmaslik lozim. Bu katta muammoda mahoratli, bilimli pedagoglarning va pedagogik mahorat fanining roli ulkan. Shu bilan birga о‘qituvchi yosh avlodni hayotga, ongli mehnat va kasb tanlashga tayyorlash, ularning axloqiy, huquqiy, etik, estetik bilim va mahoratlarning rivojlanishiga e’tibor qaratish lozim. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida pedagoglar mahoratiga qо‘yilgan talablarda ham pedagogik mahorat kо‘rsatish va uning psixologik jihatlarga e’tibor qaratish lozimligi alohida ta’kidlab о‘tilgan. Jamiyatda yosh avlodni muayyan darajada о‘qimishli, axloqan barkamol, jismoniy sog‘lom va yetuk, madaniyatli kishilar bо‘lib yetishida о‘qituvchi (mutaxassis) larning xizmatlrai beqiyosdir. Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi har bir о‘qituvchi о‘zining burchiy ma’suliyatinibajarar ekan, u

avvalambor har tomonlama ma’naviy va axloqiy fazilatlarga ega bо‘lgan barkamol inson bо‘lishi zarur. О‘qituvchi mahorati, unga qо‘yilgan talablar va pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish haqida “Ta’lim tо‘g‘risida” gi Qonunlar va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ham keltirilgan. Pedagogik faoliyatda о‘qituvchi mehnatining nufuzini oshirish va yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashning ma’suliyatliligini e’tirof etgan holda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi о‘qituvchishaxsiga ham katta talablar qо‘yilmoqda: 1.О‘qituvchi hozirgi zamon talablariga javob beradigan yuksak axloqiy – ma’naviy sifatlarga ega bо‘lgan, chuqur bilim va mahorat egasi bо‘lishi lozim. 2. Vatan t arixi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni chuqur biladigan, ma’naviy komil inson bо‘lishi; 3.О‘z fani doirasida chuqur bilimga ega bо‘lgan, kopyuter savodxonligi bor fanlararo aloqalarni yaxshi bilish va uni о‘quvchilarga о‘rgatish; 4.Pedagogik texnologiyani yaxshi biladigan uning yangi – yangi yо‘llarini yarata oladigan ijodiy ishlaydigan pedagogik mahorat egasi bо‘lish; 5.Pedagogik muomala madaniyatini yazshi egallagan, pedagogik etika qoidalariga amal qiladigan bо‘lishi; 6. Dunyo taraqqiyoti darajasidagi bilimlardan xabardor, ilmiy dunyoqarashga ega bо‘lgan inson bо‘lishi; 7. Bolalarni sevishi va ularning kelajagi uchun qayg‘uradigan, istiqbolini о‘ylab ish kо‘ra biladigan mohir inson bо‘lmog‘i lozim. Xullas, о‘qituvchida bu kabi xususiyatlarning mavjud bо‘lishi uning pedagogik mahoratini oshiradiva tajribasini boyitadi.

1.2. Xorijiy pedagoglar va buyuk sharq mutafakkirlari pedagogik mahorat haqida. Pedagogik mahoratning asosiy poydevorini kasbga doir bilimlar tashkil etadi. Bunday bilimlar mazmuni esa о‘qitilayotgan fan mazmuni, metodikasi, pedagogikasi va psixologiyasiga doir bilimlarni о‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida” gi Qonunida (5-modda). “Tegishli ma’lumot, kasb tayyorgarligi, boy va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bо‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega”, deb ta’kidlangan. “Ta’lim tо‘g‘risida” gi Qonun talablarini bajarish pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishni, demak, bо‘lajak о‘qituvchilardapedagogik mahoratni shakllantirishni talab etadi. “Tarbiya san’ati shunday xususiyatga egaki, - degan edi K.Ushinskiy, - deyarli barchaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish bо‘lib tuyuladi – odam bu ish bilan nazariy va amliy jihatdan qanchalik kam tanish bо‘lsa, unga shunchalik tushunarli va oson bо‘lib kо‘rinadi. Deyarli buning uchun tug‘ma qobiliyat va malaka, ya’ni kо‘nikma kerak deb aytadilar, lekin juda kam odam sabr – toqat, tug‘ma qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligi haqida ishonch hosil qiladi .” V.Suxomlinskiy, A.Makarenko, A. Disterverg. L.Tolstoylar ham insonga bilim, kо‘nikma va malakalarni singdirishda pedagogik mahoratning roli buyuk ekanlgini ta’kidlaganlar. Masalan, L.Tolstoy haqiqiy о‘qituvchi shaxsiga klassik tavsif berib, quyidagilarni yozgan edi: “Agar о‘qituvchi faqat о‘z ishiga havas qо‘ygan bо‘lsa, u yaxshi о‘qituvchi bо‘ladi. Agar о‘qituvchi otasi, onasi kabi havas qо‘ygan bо‘lsa, u oldingi о‘qituvchidan yaxshiroq bо‘ladi. Bordi – yu, mujassamlashtirishsa, u holda u mukammal о‘qituvchi bо‘ladi” . kasbiy tayyorgarlikning ahamiyatini yaxshi tushungan A.Disterverg esa: “О‘zing bilmagan narsalarni birovlarga о‘rgata olmaysan”, - degan edi.

Pedagogik mahoratni shakllantirishda о‘qish san’atining roli haqida Emil Tage shunday degan edi: “О‘qish san’ati о‘zganing kо‘magi yordamida fikr yuritish san’atidir. О‘qish о‘zga bilan birgalikda fikrlash, о‘zganing fikrini mulohaza qilib kо‘rish, о‘zimizning fikrlarimizni о‘lchash va unga zid fikrlarni xayoldan о‘tkazish demakdir”. Andrey Morua esa, A.Navoiy kabi, kasbni kamolga yetkazish haqida gapirib: “Agar inson biror kasbni mukammal egallasa, mehnat unga huzur bag‘ishlaydi, baxt keltiradi” deb yozgan edi. Bu haqida A.navoiy shunday yozgan edi: Kamol et kasbim olam uyidan, Senga farz о‘lmag‘ay g‘amnok chiqmoq. Jahondin notamom о‘tmak biaynih, Erur hammomdin nopok chiqmoq. Quyida biz buyuk sharq mutafakkirlarining pedagogik mahoratga doir ayrim fikrlarini ketiramiz. Buyuk mutafakkir Muhammad al – Xorazmiy “Al jabr va muqobala” nomli asarida pedagoglar faoliyatiga baho berib quyidagilarni yozgan edi: “Ulardan biri о‘zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalardan о‘zib ketadi va о‘zidan avvalgilarning asarlarini sharxlaydi, tabiat sirlarini ochadi, yо‘lni yoritadi va tushinarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblarda nuqsonlar topadigan va sochilib yotganini tо‘playdigan odam bо‘lib, u о‘zidan avvalgilar haqida yaxshi fikrda bо‘ladi, takabburlik qilmaydi va о‘zi qilgan ishdan mag‘rurlanmaydi”. Bu bilan olim pedagogning qiyin muammolarni oson qilib tushuntira olish, ijodkorlik kabi mahoratlarini qо‘llab – quvvatlaydi. Abu Nasr Farobiy о‘zining “Baxt saodatga erishuv” nomli asrida ta’lim – tarbiya berish usulini ikki turga bо‘ladi: rag‘batlantirish va jazolash (majbur qilish). U mazkur usullarni izohlar ekan, о‘qituvchining pedagogik mahoratiga ham tо‘htalib о‘tadi: “Balalar ustida turgan odam esa muallim bо‘lib, u tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma’lum bо‘ladiki, hukumat va muallim har ikkovi о‘z yо‘lida, bolalar yoki xalqqa tarbiya

beruvchilar, о‘stoz va muallimlardir. Ulardan biri bolalarga mehribonlik va yaxshi sо‘zlar bilan tarbiya bersa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi”. Ungacha, pedagoglik kasbi bilan о‘zida 12 tug‘ma xislatni mujassamlashtirgan kishilar shug‘ullanishi lozim: 1. Barcha organlari mukammal taraqqiy etgan; 2. Barcha masalani tez va tо‘g‘ri tushuna oladigan; 3. Xotirasi kuchli bо‘lgan; 4. Zehni о‘tkir bо‘lgan; 5. Nutqi ravon bо‘lgan; 6. Bilish va о‘qishga muhabbati kuchli bо‘lgan; 7. Kо‘zi tо‘q, pokiza bо‘lgan; 8. Haqiqatparvar bо‘lgan; 9. G‘urur va vijdonli bо‘lgan; 10. Pulni sevmaydigan; 11. Adolatli; 12. Qat’iyatli, qо‘rqmas va jasur kishilar. Shu bilan birga u “ta’lim – tarbiya ahllari ham о‘z bilimlarining darajasiga qarab” bir – birlaridan farq qilishlari, ortiq – kam bо‘lishlari, ba’zi birlarida kashf, ixtiro quvvati bо‘lmasligi, ba’zilarida esa bu quvvatning kamroq bо‘lishini ta’kidlaydi. Farobiy shogirdga nisbatan о‘ta qattiq yoki о‘ta yumshoq munosabatda bо‘lishning zararli ekanligini ham ta’kidlab о‘tadi. Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy ta’lim va tarbiyaning tabiatga mosligi, ta’lim va tarbiyada mо‘tadillik prinsiplarini asoslagan buyuk pedagogdir. Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini о‘rganishda “О‘zimni tekshirib kо‘rmaguncha ishonmayman” degan shoirga amal qiladi. U mohir pedagog sifatida pedagogik mahorat masalasida о‘zining qator tavsiyalarini ishlab chiqadi: “О‘qituvchini hamma narsaga о‘rgatish san’ati, tabiatga moslik, bolalarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish kabilar shular jumlasidandir. Beruniy: Maqsad vaqtni chо‘zish emas, balkiо‘quvchini zeriktirmaslik. Chunki doimo bir xil narsaga qaray berish

mallollik va sabrsizlikka olib keladi. О‘quvchi fandan – fanga о‘tib tursa, turli bog‘larga yurganga о‘xshaydi. Birini kо‘rib ulgurmay, boshqasi boshlanadi va о‘quvchi har bir yangi narsadaо‘ziga yarasha lazzat bor – deyilgandek, ularni kо‘rishga qiziqadi va kо‘zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi”, - deb yozgan edi. Beruniy о‘qitish jarayonida quruq yodlashni qoralaydi. U “Tushunish yodlashdan yaxshiroq va afzaldir”... “Kuzatishning kо‘pliginarsalarni eslab qolish qobiliyatini yaratadi”, deb uqtiradi. U о‘zining “Osor al - boqiya” asarida “Butun kuchumni yig‘ib, bor imkoniyatni ishga solib, goh eshitish, goh kо‘rish va qiyos qilish orqali, bilimim yetganicha u narsani bayon etishga bel bog‘ladim”, deb yozar ekan, har bir pedagogning ham ana shunday sifatlarga ega bо‘lishini orzu qiladi. Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn sino о‘zining “tadbiri manzil”, “Tib qonunlari” kabi asarlarida pedagogik maharatga doir о‘z qarashlarini yozib qoldirgan. Masalan, u “tadbiri manzil” asarida bolaga ta’lim berishni о‘qituvchining pokiza, adolatli, farosatli, sog‘lom, notiq va о‘z kasbining ustasi bо‘lishi lozimligini tiklaydi. “Tib qonunlari” asarida esa, о‘qituvchining nutq gigiyenasiga doir maslahatlarni bergan: “Uzoq muddat davomida qattiq tovush bilan baqirish juda xavflidir. Chunki baqirish kо‘p miqdorda havonitashqariga chiqarishni talab qiladi (bularning har ikkalasi ham) xavflidir”. (“Ovozni yо‘qotmaslik, nafas olish organini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo о‘qishni past ovoz bilan, keyinchalik asta – sekin kuchaytirish lozim, lekin kuchli ovoz bilan о‘qish ham uzoq davom etmasligi kerak”). Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” asarida о‘g‘il – qizlarga ta’lim – tarbiya beruvchining shaxsi haqida quyidagilarni yozadi: Murabbiyni yaxshi kishilardan oldin, О‘g‘il – qiz pok о‘sadi (nomatbul ishlardan) forig‘ turadi. О‘g‘il – qizga bilim va odob о‘rgat, Ikki olam uniki, uning manfaati yetarli bо‘ladi. О‘g‘ilga barcha san’at – hunarlarni tugal о‘rgat,

Bu san’at – hunarlar bilan u mol – dunyo yig‘a beradi. Burhoniddin Zarnudjiy (1150 y) “О‘qituvchiga ta’lim yо‘lida qо‘llanma” asarida bilimlarni tez va puxta о‘zlashtirish uslublarini ishlab chiqdi, uningcha: “о‘rganuvchilar zimmasida barcha fanlar orasida eng muhimlarini tanlash vazifasi turadi. ... bilimlarga bо‘lgan qiziqish shuni talab etadiki. U о‘qituvchisiga va о‘rganayotgan faniga. Kitobiga nisbatan tо‘la qanoatli bо‘lsin, toki muvaffaqiyatsizlikni о‘zidan yiroqlashtirish, bilimning maxsus bо‘limiga nisbatan ham shunday ish tutmoq kerak. Bilimlarni chuqur о‘zlashtirishning 6 sharti mavjud: aql farosat, kuchli istak, chidam, oziq – ovqat, о‘qituvchi va bilim olish uchun yetarli vaqt. Mashg‘ulotlar damomida о‘qituvchilar muallimdan bir о‘q – yoy masofada о‘tirishsin, shunda о‘quvchining о‘z о‘qituvchisiga hurmati namoyon bо‘ladi. ... О‘qib – о‘rganish uchun eng yaxshi vaqt – yoshlik davri, erta tong va qosh qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga odatlantirilsin, bordi – yu unga bir fan zerikarli bо‘lsa, boshqasi bilan mashg‘ul bо‘lsin”.

1.3. O'qituvchining pedagogik mahorati va qob1liyatlari Qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va ma'lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan qadimdan to shu kunga qadar olimlar izlanishlar olib borganlar. Insonnning imkoniyatlarini o'rganishga Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino), Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Anan'ev, N.V. Kuzmina. S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasishev), arb olimlari (A.Bine, T.Simon. F. Gal`ton, V.Shtern, U. Olloport, K.Rodjers) kabilar katta xissa qo'shganlar. Ushbu muammo ustida O'zbekiston psixolog olimlari (E.G`oziev, R.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, B.R.Qodirov, V.A.Tokareva va boshqalar) ham izlanish olib borganlar. Ma'lumki, turli kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga qo'yilganda ular turli muvaffaqiyatlarga erishadilar. Sunday paytlarda "qobiliyatlar" tushunchasiga suyanamiz va muvaffaqiyat asosini qobiliyat deb tushuntiramiz. Bu tushunchadan ba'zi odamlarni yangilikni boshqalardan ko'ra tezroq va yaxshiroq o'zlashtirganlarida ham foydalanamiz. Qobiliyatlar o'zi nima? "Qobiliyatlar" psixologiyada keng va anchadan beri foydalanganligiga qaramay turli adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Agar barcha tushunchalarni birlashtirib, mo'jaz klassifikasiyani faraz qiladigan bo'lsak, "qobiliyat" tushunchasi uzoq muddatning rivojlanish jarayonida yuzaga kelganiga amin bo`lamiz. "Qobiliyatlar -inson ruhiyatining xususiyati bo'lib, u barcha psixik jarayonlar va holatlarning yig'indisi sifatida tushuniladi". Qobiliyatlar bilimlar, ko'nikmalarda emas, balki ularni egallash dinamikasida ya'ni bilim, ko'nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namoyon bo'ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi. Va nihoyat, yana bir tushunchani ko'rib chiqasmiz. "Qobiliyat-bu bilim ko'nikma va malakalarni namoyon bo'lishi emas, balki ularni tez o'zlashtirilishi va uni amaliyotda samarali qo'llanilishidir".

Ushbu tushunchaning yangiligi va to'laliligi nimada? Ushbu tushunchada qobiliyatlar bilim, ko'nikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va ko'nikmalarini o'zlashtirish yengilligi, tezligi va chuqurligi hamda ularni ma'lum bir faoliyatini yengil o'zlashtirishida va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, qarama-qarshiliklarni yengish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quyidagi xulosaga keldilar. "Qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyati bo'lib, unga bilimlar, ko'nikmalar va malakalarni o'zlashtirilishining to'liqligi tezligi, yengilligi, chuqurligi hamda turli faoliyatni o'zlashtirish va uni muvaffaqiyatli bajarishga bog'liqdir". Bu tushunchani psixologiyasiga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bo'lib, u bugungi kunda keng tarqalgandur. Yuqorda aytib o'tilganidek, B.M.Teplov qobiliyatlarining umumiy nazariyasini ishlab chiqishga o'z xissasini qo'shgan. B.M.Teplovning fikricha "qobiliyatlar" tushunchasi o'z ichiga 3 g'oyani qamrab oldi. "Birinichidan – qobiliyatlar deganda-bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi". "Ikkinchidan – qobiliyat deganda, har qanday individual psixologik xususiyatni emas, biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta'minlovchi xususiyat tushuniladi". "Uchinchidan – qobiliyatlar odamning bilimlari, ko'nikmalari va malakalariga tenglashtirilmasligi lozim". B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doimiy rivojlanishdagina mavjud bo'lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda qo'llanilmaydigan qobiliyat vaqt o'tishi bilan yo'qoladi. Endi zamonaviy psixologiyada qobiliyatlarning klassifikasiyasini ko'rib chiqamiz. Psixologiyada tabiiy va maxsus insoniy qobiliyatlar ajratiladi.

TABIIY QOBILIYATLAR – bu idrok, xotira, tafakkur va boshqa oddiy psixik jarayonida namoyon bo'lish qobiliyatidir. Ular inson va hayvonlarda tabiiydir. Insonda ijtimoiy muhitga moslasha olish qobiliyati mavjuddir. Bu umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlar, nutq va mantiqdan foydalanganda, shaxslararo, predmetlararo munosabatlarda namoyon bo'ladi. UM UMIY QOBILIYATLAR – insonni turli faoliyat yo'nalishlarda muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Maxsus qobiliyatlar insonni biror-bir maxsus faoliyat yo'nalishidagi muvaffaqiyatini ta'minlaydi va uning namoyon bo'lishi uchun maxsus layoqat bo'lishi lozim. Bunday qobiliyatlarga musiqaviy, matematik, texnik, adabiy-ijodiy, pedagogik va bshqalar kiradi. Musiqaviy qobiliyatlar B.M.Teplov tomnidan o'rganilib, “Psixologiya muzokalno'x sposobnostey” kitobida keng ochib berilgan. Unda musiqiy qobiliyatlar zaminida individual-psixologik xususiyatlar kompleksi yotib, ular shaxsda musiqaviy shakllantirishga xizmat qiladi, deb ko'rsatilib o'tiladi. B.M.Teplovning fikricha, musiqiylikning asosiy namoyon qilib turadigan narsa musiqani his qilish, shuningdek, musiqani emosional his qila olishlik musiqaviy qobiliyatning asosiy mazmunidir. B.M.Teplov musiqaviylikni tizimini ko'rib chiqadi va quyidagilarni kiritadi: misiqani eshitish xususiyati, musiqa ritmi va musiqiy xotira. Matematik qobiliyatlar ustida V.A.Kruteskiy ishlagan. Jumladan u "Matematik qobilayatlar psixologiyasi" monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini yoritib bergan. U idrok, tafakkur, xotira-hayolning individual xususiyatlarini aniqlab, ularni matematik faoliyatida namoyon bo'lishini (matematik o'zlashtirishda) tadqiq qilgan. Matematik materialni o'zlashtirishda idrokning ahamiyatini aniqlagan V.A.Kruteskiy qobiliyatli o'quvchilarda o'ziga xos materialni "ichki" analitik-

sintetik tahlil qilish, qayta ishlash xususiyati "joyida" masalani tizimini idrok etib, uni asosiy munosabatlarini ochadilar deb hisoblaydi. Matematikaga alohida iste'dodi bo'lgan o'quvchilar o'ziga x os "matematik aql" bilan xarakterlanadilar-ular borliqning mantiqiy matematik mazmunini topa oladilar, ulardagi mantiqiy va matematik kategoriyani aniqlaydil ar, ko'pincha hodisalarni matematik munosabatlar nuqtai-nazariyasi orqali qabul qiladilar. Tasviriy san'atga xos qobiliyatlari psixologiyasi kitobida tasviriy qobiliyatning psixologik tahlili berilgan. Tasviriy faoliyatda idrokning xususiyatlarini o'rganish jarayonida V.I.Kirnenko tasviriy san'atda qobiliyat hodisalarini yaxlit va sintetik ko`rinishida idrok etishda namoyon bo'lib, u badiy talantning asosiy mazmuni haqida xulosaga keladi. Tasviriy faoliyatdagi qobiliyatlardan biri proporsiyalarga baho berishdir. Yana bir tasviriy qobiliyatlarning xarakterli tomoni ranglar munosabatini baholay olish va perspektiv qisqartirishlarga baho berishdir. Perspektiv qisqartirishlarga baho berish tasviriy san'atning asosiy vazifalaridan biridir va uni to'g'ri hal qilinishida tasviriy san` atdagi qobiliyatlarining asosiy ko'rinishidir. Badiiy ijodiyot jarayonida ko'rish tasavvurlari muhim ahamiyatga ega. Biror bir materialni olib uni anglanilgan va maqsadga yo'naltirilgan ijod orqali badiiy obraz yuzaga keladi va predmetning o'ziga xos xususiyatlari namoyon bo'ladi. A.G.Kovalev tasviriy faoliyatda tayanch sifatida - qo'llar chaqqonligi deb, hisoblaydi. Bundan tashqari ijodiy qobiliyatlarning namoyon bo'lishida ham insonning emosional kayfiyati muhim ahamiyatga egadir. Tashkilotchilik qobiliyatlarni uzoq vaqt L.I.Umanskiy o'rgangan Muallif tashkilotchilik qobiliyatlarining tizimini yaratadi. Uning fikricha tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo'lgan kishilar quyidagi xususiyatlarga ega bo'lishi kerak: a) shaxsning yo'nalganligi: b)uning tayyorgarligi:

v) umumiy xususiyatlar (kirishimlilik, rivojlanishning umumiy darajasi, amaliy aql, kuzatuvchanlik, faollik, tashabbuskorlik, qat'iylik, tashkilotchilik, o'z-o'zini boshqara olishi). g) maxsus xususiyatlar (tashkilotchilik xissi, psixologik kashfiyotchilik, psixologik takt: emosional - irodaviy ta'sir etish, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik): d) shaxsiy individual xususiyatlar. Pedagogik qobiliyatlarni N.V.Kuz'min, F.N. Gonobolinlar tadqiq etgan. Ular pedagogik qobiliyatlarning tizimida quyidagi qismlarni kiritganlar. a)didaktik qobiliyatlar - o'quv materialini o'quvchilarga tushunarli, aniq, yoshiga mos holda o'qitish, talimga qiziqishini uyg'otish, ularda mustaqil fikrlashni shakllantirish: b)akademik qobiliyatlar-turli fanlar (matematika, fizika, biologiya, tarix, va hokazo.)ga doir bilimlarga ega bo'lish. v) Persptiv qobiliyatlar-o'quvchining ichki duyosiga kira olish qobiliyati, psixologik kuzatuvchanlik, uning psixologik holatini to'g'ri anglay olish: g) Maxsus xususiyatlar (tashkilotchilik xissi, psixologik kashfiyotchilik, psixologik takt; emosional-irodaviy ta'sir etish, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotichilik faoliyatiga moyillik): d) shaxsiy qobiliyatlarni N.V. Kuz'mina, F. N. Kuz'mina F.N.Gonobolinlar tadqiq etganlar. Ular pedagogik qobiliyatlarning tizimida quyidagi qismlarni kiritganlar: a)didaktik qobiliyatlar - o'quv materialini o'quvchilarga tushunarli, aniq, yoshiga mos holda o'qitish, talimga qiziqishini uyg'otish, ularda mustaqil fikrlashni shakllantirish: b)akademik qobiliyatlar-turli fanlar (matematika, fizika, biologiya, tarix, va hokazo.)ga doir bilimlarga ega bo'lish. v) Persptiv qobiliyatlar-o'quvchining ichki duyosiga kira olish qobiliyati, psixologik kuzatuvchanlik, uning psixologik holatini to'g'ri anglay olish:

g) nutqiy qobiliyati- fikrlarni to'g'ri, aniq, emosional nutq orqali yetkaza olish; d) avtoritar qobiliyatlar-bevosita o'quvchilarga emosional-irodaviy ta'sir ko'rsata olish va shu asosda hurmat, e'tiborga erishish: j) kommunikativ qobiliyatlar-bolalar bilan muloqotga kirisha olish qobiliyati, pedagogik tajribaga ega bo'lish: z) pedagogik hayol - bu maxsus qobiliyat turi bo'lib tashxis qo'ya olish qobiliyati asosida o`quvchi kelajagiga, uning rivojlanishini oldindan ko'ra olish orqali zamin yaratiladi. i) diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - bir vaqtning o'zida diqqatni turli faoliyatlar orasida taqsimlay olishdir. Texnik qobiliyatlar muammosi bilan M.G.Davletshin shug'ullangan. Texnik qobiliyatlar tizimida muallif yordamchi, tayanch va yetakchi sifatida ajratadi. Qiziqishlar -qiziqish biron-bir sohada to'g'ri yordam beradigan motivdir. Individ uchun qiziqish, sub'ektiv tarzda olganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy xissiy ohangda, ob'ekt bilan chuqurroq tanishishga, u haqida ko'proq bilish, uni anglab yetishga bo'lgan istakda namoyon bo'ladi. Qiziqishlar bilishning doimiy qo'zg'atuvchi mexanizmi sifatida namoyon bo'ladi. Qiziqishlar mazmuniga, maqsadlariga, miqyosiga va barqarorligiga ko'ra tasnif qilinishi mumkin. Qiziqishlarning mazmuni jihatidan farqi bilish ehtiyojlarining ob'ektlarini va ularning mazkur faoliyat maqsadlari uchun va kengroq qilib olganda, shaxs mansub bo'lgan jamiyat uchun real ahamiyatini ko'rsatadi. Kishidan ko'proq nimaga qiziqish paydo bo'lishi va uning bilish ehtiyojlari ob'ektning ijtimoiy qimmati psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Maktabning eng muhim vazifalaridan biri-o'smirlik yoki yoshlarning faol bilish va mehnat faoliyatiga rag'batlantiradigan va maktabdan tashqari ham saqlanib qolishi mumkin bo'lgan jiddiy va sermazmun qiziqishlarini uyg'otishdan iboratdir. Qiziqishlarning maqsad jihatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon bo'ladigan qiziqishlarning borligi aniqlaydi. Bilvosita qiziqishlar ahamiyatga molik ob'ektning hissiy jihatdan jozibaliligi tufayli yuzaga keladi ("Buni bilish, ko'rish, anglab yetish men uchun

qiziqarli"-deydi kishi). Bilvosita qiziqishlar biron bir narsa (masalan, ta'lim olish)ning real ijtimoiy ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub'ektiv ahamiyati bir- biriga mos kelgan. (Bunday holda kishi: "Bu meni qiziqtirgani uchun ham qiziqamanda!"-deydi) taqdirda paydo bo'ladi. Mehnat va o'qish faoliyatida hamma odam ham bevosita hissiy jozibaga ega bo'lavermaydi. Shuning uchun ham mehnat jarayonini ongli tashkil etishda yetakchi rol o'ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish muhimdir. Qiziqishlar o'zining kengligi bo'yicha ham farq qiladi. Bir xil odamlarda qiziqishlar bir sohaga qaratilgan bo'lishi mumkin, boshqalarda esa barqaror ahamiyatga ega bo'lgan ko'plab ob'ektlarga bo'lingan bo'ladi. Qiziqishlarning tarqoqligi ko'pincha shaxsning salbiy xislati sifatida yuzaga keladi, lekin ayni chog'da qiziqishlarning keng miqyosliligi kamchilik tariqasida talqin qilish noto'g'ri bo'lur edi. Shaxsning ko'ngildagidek rivojlanishi, kuzatishlar ko'rsatilganidek, qiziqishlar miqyosining tor emas, aksincha keng bo'lishini taqozo etadi. Qiziqishlar barqarorligi darajasiga ko'ra ham har xil bo'lishi mumkin. qiziqishning barqarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo'lishi uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning asosiy ehtiyojlarini eng ko'proq darajada namoyon qiladigan va shu boisdan ham uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga aylanib qoladigan qiziqishlari barqaror hisobianadi. Qobiliyat-bu, kishining biror faoliyatga yaroqliligi va shu faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishidir. Pedagogik qobiliyat-bu qobiliyat turlaridan biri bo'lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug'ulana olishini aniqlab beradi. Pedagogik qobiliyatning tuzilishi qanday? quyida bu masalani ko'rib chiqamiz. PEDAGOGIK QOBILIYATLAR VA ULARNING TUZILISHI. Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko'p qirrali psixologik bilimlardan iboratliligini ko'rsatib beradi. Ana shu tadqiqot ma'lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o'rin egallaydigan qator komponentlar (tarkibiy qisimlar)ni ajratib ko'rsatish mumkin:

Shaxs qobiliyatining mayllar va qiziqishlar bilan bog'liqligi. Qobiliyat va bilim, malaka mahoratining o'zaro aloqadorligi. O'quvchilar qobiliyatini diagnostika qilish, qobiliyatni tarkib toptirishga individual yondoshish masalalari. Qobiliyatlarning tarkib topib borishi va rivojlantirishning shart-sharoitlari. O'quvchi qobiliyatlarini rivojlantirishda o'qituvchining roli. O'qituvchining pedagogik qobiliyatlari. PEDAGOGIK QOBILIYAT TARKIBI QUYIDAGICHA: 1. Didaktik qobiliyat (murakkab bilimlarni tinglovchilarga tushuntirishga o'quvchanligi), 2. Akademik qobiliyat (barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimga ega bo'lishligi) 1. Perseptiv qobiliyat (qisqa daqiqalarda auditori holatini idrok qila olish fazilati). 3. Nutqiy qobiliyat (ixcham, ma'noli, ohangdor, muayyan ritm, temp, chastotaga ega bo'lgan nutq, nutqning jarangdorligi, uning pauza mantiqiy urg'uga rioya qilishi). 4. Tashkilotchilik qobiliyati (sinf, guruh yoki kursni uyushtirish va uni boshqarish iste'dodi). 5. Obro'-nufuzga ega bo'lishlik qobiliyati. (o'zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aqlliligi, faxm-farosatliligi, mustaqil irodasi bilan obro' orttirishga o'quvchanligi). 7. Muomala va muloqot o'rnata olish qobiliyati. 8. Psixologik tashxis (diagnoz ) qilish qobiliyati (insonning kelajagini oqilona tasavvur qilishdan iborat bashorati). 9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati (bir necha ob'ektlarga bir davrning o'zida o'z munosabatini bildirishga o'quvchanligi). 10. Iymon-e'tiqodga, faol, hayotiy pozisiyaga yo'naltirish qobiliyati. 11. Tashabbusga, ijodga ilhomlantirish qobiliyati. 12. Aqli donishlik qobiliyati (bilimdonlik). 13. Konstruktiv qobiliyat (o'quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish va

natijasini oldindan aytish qobiliyati). 14. Gnostik qobiliyat (Tadqiqotga layoqatlilik). 1. DIDAKTIK QOBILIYATLAR- bu bolalarga o'quv materialini aniq va ravshan tushuntirib oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg'otib, ularda mustaqil faol fikirlashni uyg'ota oladigan qobiliyatlaridir. Didaktik qobiliyatga ega bo'lgan o'qituvchi zarurat tutilganda qiyin o'quv materialini-osonroq, murakkabrog'ini soddaroq, tushunish qiyin bo'lganini tushunarliroq qilib o'quvchilarga moslashtirib bora oladi. O'qituvchining mana shu xislatlarini bilib olgan o'quvchilar odatda: "O'qituvchining eng muhim tomoni ham uning hamma narsani aniq-ravshan va tushunarli qilib berishida-da. Bunday o'qituvchining qo'lida mazza qilib o'qiging keladi"; "Unisi esa hech narsaga yaramaydigan o'qituvchi, hech ham aniq tushuntirib bera olmas edi"; "O'quv materialini oldida tirik odamlar emas, balki qandaydir mexanizmlar bordek, zerikarli va noaniq-mujmal qilib tushuntiradi. Biz bunday o'qituvchilarni yoqtirmaymiz" -deydilar. Hozirgi tushunchamizdagi kasbiy mahorat shunchaki bilimlarni osonroq, hammabop va tushunarli qilib o'quvchilar ongiga etkazib berish qobiliyatininigina emas balki, shu bilan birga o'quvchilarning mustaqil ishlarini, ularning bilish faoliyatini oqilona va mohirlik bilan boshqarib, ularni kerakli tomonga yo'naltirib turishudan iborat qobiliyatni ham o'z ichiga oladi. Mana shu qobiliyatlar asosida o'quvchilar psixologiyasiga xos doimiy ustanovka (yo'naltirish), bo'lishi shart. Qobiliyatli pedagog o'quvchilarning tayyorlik darajasini, ularning taraqqiyoti darajasini hisobga olgan holda bolalarning nimani bilishi va nimani bilmasligini, nimalarni allaqachon esdan chiqarganliklarini tasavvur qila oladi. Ko'pchilik o'qituvchilarga, ayniqsa xafsalasiz o'qituvchilarga, o'quv materiali oddiygina va hech qanday alohida tushuntirish hamda izoh berishni talab qilmaydigandek tuyuladi. Bunday o'qituvchilarni emas, balki birinchi galda o'zlarini nazarda tutib ish olib barodilar. Shuning uchun ham o'quv materialini o'ziga qarab tanlaydilar.

Qobiliyatli, tajribali o'qituvchilar esa o'zlarini o'quvchi o'rniga qo'yib, kattalar uchun aniq-ravshan va tushunarli bo'lgan material o'quvchilar uchun noaniq va tushunarsiz bo'lishi mumkin degan nuqtai nazarda bo'ladilar. Shuning uchun ham bunday o'qituvchilar materialning xarakteri va uni bayon etish usullarini alohida o'ylab ko'rib rejalashtiradilar. Materialni bayon etish jarayonida qobiliyatli o'qituvchi turli o'quvchilarning qanday tushunayotganliglari va zarur dars bayoniga alohida e'tibor berishga intilayotganliklari kabi qator belgilarga qarab to'g'ri tasavvur qilib, xulosa chiqara oladi. Ana shunday pedagogik qobiliyatini aniqlash uchun psixolog N.Gonobolin juda qulay test tavsiya etadi. Bu testga ko'ra bilish xarakteridagi matnda o'qituvchining fikri bo'yicha ayrim sinf o'quvchilari uchun qiyin deb hisoblangan qismlarni alohida ko'rsatib, nima uchun bu qismlarning qiyinligini tushuntirib berish, shundan so'ng esa matnni o'quvchilarga yengil va ularning o'zlashtirishlari uchun qulay qilib qayta tuzish tavsiya etiladi. Qobiliyatli o'qituvchi shu bilan bir qatorda materialni o'zlashtirish, o'quvchilarga bir oz nafas olib o'zlariga kelib olishlari va o'z diqqat-e'tiborlarini bir joyga qo'yib, ayrim qo'zg'alishlarni "so'ndirib", boshqalarini esa jadallashtirib, ularning bo'shashganligini, sustligini va loqaydligini yengishlari uchun zamin tayyorlash zarurligini ham nazarda tutudi. Bunday o'qituvchi zarur sharoit yaratilmaguncha darsni boshlamaydi. Haddan tashqari shiddat bilan boshlangan dars o'quvchilarda himoya qiluvchi tormozlanishni vujudga keltirib, miya faoliyati tormozlanadi va o'qituvchining so'zlari yetarlicha idrok qilinmaydi. 2. AKADEMIK QOBILIYATLAR -matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar sohasiga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o'qituvchi o'z fanini ko'rs hajmidagini emas, balki atroflicha keng, chuqur bilib, bu sohada erishilgan yutuqlar va kashffiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o'quv materialini mutlaqo erkin egallab, unga katta qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo'lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko'pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o'qituvchi o'z fani bo'yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalarni qoyil qilib hayratda

qoldirish, o'quvchilarda katta qiziqish uyg'ota olish uchun u yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli, keng erudisiyali (bilimdon) odam bo'lmog'i lozim. Sunday o'qituvchilar haqida o'quvchilar: "Maxmud aka xuddi professorning o'zginasi-Y. Biz uning bilmagan birorta sohasi bormikan deb tez-tez o'ylab turam''.. Darslarga u butun vujudi bilan kirishib ketadi" deydilar. Ba'zan o'quvchilar o'z o'qituvchisi haqida "Baqir-chaqir qiladi-yu, ammo zarracha bilimi yo'q" deb butunlay teskarisini aytsalar juda alam qiladi. 3.PERSEPTIV QOBILIYATLAR -bu o'quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o'quvchi shaxsning vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog'liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. Qobiliyatli o'quvchi bolalarning har qanday mayda-chuyda xatti- harakatlarida, yorqin ifodalanadigan ayrim tashqi holatlarida hamda ularning ichki dunyosida yuzaga keladigan o'zgarishlarni sezdirmasdan ilib oladi. Ana shunday hollarda o'quvchilar: "Muhabbat opa kimningdir kayfiyatida o'zgarishlar bo'lsa yoki kimdir dars tayyorlamasdan kelgan bo'lsa ko'ziga qaraboq bilib oladi", "Bizning o'qituvchimiz hech qayoqqa qaramasa ham, hamma narsani ko'rib turadi" deydilar. 4. NUTO' QOBILIYATI -kishining o'z tuyg'u-hislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o'qituvchilik kasbidagi muhim qobiliyatlardandir. Chunki o'qituvchidan o'quvchilarga uzatiladigan axborot asosan ikkinchi signal tizimi-nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatidan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi. ("Biz uchun adabiyot o'qituvchimiz-Nazira opaning darsini eshitishdan katta lazzat yo'q. Nazira opamlar shu qadar yaxshi va chiroylik qilib gapiradilarki, hatto tanaffusga chalingan qo'ng'iroq ham halaqit beradi"). Darsda qobiliyatli o'qituvchining nutqi hamma vaqt o'quvchilarga qaratilgan bo'ladi. O'qituvchi yangi materialni tushuntiradimi, o'quvchining javobini sharhlab beradimi, o'quvchilar javobini, ularning hatti-harakatlari yoki xulq-atvorini ma`qullaydimi yoki tanbeh beradimi, xullas, nima qilishidan qat'iy nazar uning

nutqi hamma vaqt o'zining ishonchliligu jozibadorligi kabi ichki quvvat bilar alohida ajratib turishi lozim. O'qituvchi nutqi, uning talaffuzi aniq-ravshan, oddiy va o'quvchilar uchun tushunarli bo'lishi kerak. Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda o'quvchilarning fikru-zikri va diqqat-e'tiborini yuqori darajada faollashtiradigan bo'lsin. Buning uchun esa o'qituvchi o'rtacha savol tashlab, asta-sekinlik bilan o'quvchilarni to'g'ri javobga olib keladi, o'quvchilarning diqqat-e'tiborini faollashtiruvchi ("Bunda ayniqsa ziyrak bo'llng!", ''o'ylang, yana o'ylab ko'ring!") kabi so'z va iboralarni o'z me'yorida ishlatadi. O'qituvchi uzun jumlalarni, murakkab og'zaki izohlarni, qiyin atamalarni va zarurati bo'lmasa, turli ta`riflarni ishlatmasligi lozim. Shu bilan birga o'qituvchi shuni ham hisobga olishi kerak-ki, o'qituvchining lo'nda-lo'nda bo'lib chiqqan qisqa nutqi ko'p hollarda o'quvchilarga tushunarsiz bo'lib qolar ekan. O'qituvchining o'z o'rnida ishlatilgan hazil aralash va xayrihohlik bildiruvchi arzimagan kinoyali nutqi o'quvchilarni juda jonlantirib, o'quvchilar tomonidan o'ta yaxshi qabul qilinar ekan. Qobiliyatli o'qituvchining nutqi jonli, obrazli, aniq-ravshan intonatsiyali va ifodali, emosiyaga boy, dona-dona bo'lib, bunda stilistik va grammatik xatolar mutlaqo bo'lmasligi lozim. Bir xil ohangdagi ezma nutq o'quvchilarni juda tez toliqtirib, ularni zeriktiradi va behafsala qilib qo'yadi. Shu bilan birga bunday nutq I.P.Pavlovning fiziologik ta'limotiga ko'ra doimiy ta'sir etuvchan qo'zg'ovchiga aylanib, katta bosh miya yarim sharlar po'stida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib, o'quvchini ezma va uyquchan qilib qo'yadi. Nutq tezligi ko'p jihatdan o'qituvchining individual psixologik xususiyatiga bog'liq. Ayrim o'qituvchilar tez gapirsalar, boshqalari-sekin gapiradilar. Ammo o'qituvchi o'quvchilarning bilimlarini egallab olishlari uchun eng qulay tezlikdagi nutq-o'rtacha jonli nutq ekanligini esdan chiqarmasligi lozim. Shoshqaloq nutq bilim o'zlashtirishga halaqit berib, bolalarni tez toliqtiradi va muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. O'ta sekin nutq lanjlik va zerikishga olib keladi. Nutqning balandligi-qattiq gapirish ham xuddi shu singari hollarga olib keladi. Haddan tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish

o'quvchilarning asabiga tegib, ularni tez toliqtiradi, muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. Mana shu yerda Sharq mutafakkirlaridan Nosiriddin Tusiyning "... o'qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo'pol yoki qattiq bo'lishi mumkin emas. Dars paytida o'qituvchining o'zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin..." degan nasihatini keltirishimiz juda o'rinli bo'lardi. O'qituvchining bo'sh, sekin ovozi yomon eshitiladi. Nutqi imo- ishoralar, turli keskin harakatlar o'quvchilarni jonlantiradi. Bu tariqa imo-ishora va harakatlar tajribali o'qituvchilarda o'z me'yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz harakatlarning xaddan tashqari ko'p bo'lishi kishining asabiga tegadi. TASHKILOTCHLLIK QOBILIYATI - bu birinchidan, o'quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunday jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o'zining shaxsiy ishini to'g'ri tashkil qila olish qobiliyatidir. O'quvchilar o'z o'qituvchilari haqida turlicha fikrda bo'ladilar. Jumladan, ayrim o'quvchilar: "... Biz Azim akani juda yaxshi ko'ramiz. Ular sinfimizda bir pastning ichida, juda tezlik bilan ishchanlik kayfiyatini uyushtirib, barchamizni o'zining puxtaligi, ozodaligi, epchilligi va tadbirkorligi bilan hayratda qoldiradilar" desalar, ayrim o'quvchilar: "Sobir akamlar bizning ixlosimizni qaytarib, xafsalamizni bir pul qiladilar. Ular ko'p ishga urinadilaru, ammo birortasini ham oxiriga etkazmaydi..." deydilar. Ba'zan ayrim o'quvchilarning o'z o'qituvchisi haqida: "... Nodira opamlar biz bilan xuddi ona tovuqdek ovora bo'ladilar. Agar biz sho'xlik qila boshlasak, ular o'zlarini ko'rmaslikka, payqamaslikka solardilar. Ajoyib ayol edi-yu, ammo uning darsida hech kim hech narsa qilmas edi-da..." degan fikrlarini ham eshitish mumkin. O'qituvchining o'z ishini tashkil qila bilishi deganda uning o'z ishini to'g'ri rejalashtirib, uni nazorat qila olishi nazarda tutiladi. Tajribali o'qituvchilarda vaqtga nisbatan o'ziga xos sezuvchanlik-ishni vaqt bo'yicha to'g'ri taqsimlab, mo'ljallangan vaqtdan to'g'ri foydalana olish ko'nikmasi paydo bo'ladi. Dars davomida, albatta, ko'p hollarda vaqtni behuda yo'qotish ham mumkin. Lekin bu yo'qolgan vaqt dars rejasini tuzatish zaruriyati tug'ilgan hollarda bo'lishi mumkin. Tajribali o'qituvchilar vaqtni seza bilishni o'rganish uchun dars rejasi yoki matnda

vaqtni nazorat qilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. Jumladan: darsning 10, 20, 30 va boshqa daqiqalari davomida maboda ko'zda tutilmagan vaqt ortib qolgan taqdirda foydalanish uchun qanday qo'shimcha materiallarni tayyorlash yoki vaqt etmay qolgan taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish mumkinligi haqida maslahat beradilar. OBRO'-NUFUZGA EGA BO'LISHLIK QOBILIYATI- bu o'quvchilarga bevosita emosional-irodaviy ta'sir etib, ularda obro' orttira bilishdan iborat qobiliyatidir. (Garchan, obro' mana shu asnodagina qozonilmaydi, albatta, balki o`qituvchining o'z fanini mukammal bilishi, sezgirligi va xushmuomalaligi asosida qozoniladi). Avtoritar qobiliyat o'qituvchining rostgo'yligi, irodaviy uddaburonligi, o'zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlari hamda qator shaxsiy xislarga, shu bilan birga o'quvchilarning ta'lim-tarbiyasida javobgarlikni xis etishi, uning e'tiqodi, o'quvchilarga ma'naviy va ma'rifiy e'tiqodni singdira olganligiga ishonchi kabi xislatlariga ham bog'liqdir. O'quvchilar (ayniqsa o'g'il bolalar, o'spirinlar, buni alohida ta'kidlab o'tish kerak) talab qilishni biladigan, o'quvchilarni majbur qilmagan va do'q-po'pisa qilmagan, shu bilan birga behuda rasmiyatchilikka yo'l qo'ymagan holda o'z aytganini qildira oladigan o'qituvchilarni juda hurmat qiladilar. Shu munosabat bilan o'quvchilarning o'qituvchilar haqida ayrim fikrlarini misol qilib keltiramiz. “Uning ajoyib xislati bor -u hech qanday zo'rlash va baqiriq-qichqiriqsiz ishlay oladi”; "Biz uni jiddiyligi, vazminligi va talabchanligi uchun juda yaxshi ko'ramiz. U hamma vaqt shunchaki muloyimgina, sipogina talab qiladi, ammo uning talabi shu qadar ta'sirchanki, unga quloq solmaslik mumkmin emas"; "Bizning matematika o'qituvchimiz hamma vaqt yuvosh, osoyishta, o'zini tutgan va shu bilan bir qatorda butun sinfga ajoyib ta'sir eta oladi"; "Hamma o'qituvchimizning obro'sini e'tibor etmay ko'rginchi, u har qanday sharoitda ham o'z aytganiga erishadi"; "Nigmat aka bizga ustalik bilan ta'sir etadi. U hadeb talab qilavermaydi, agar talab qiladigan bo'lsalar undan bo'yin tovlab bo'lmaydi, yoki o'quvchilarning o'z o'qituvchilari haqidagi mana bunday fikrlari: "Polvon akani

maktabimizdan ketganiga biz xursand bo'ldik. U bizni do'q-po'pisa, baqiriq qichqiriq, buyruqbozlik bilan qo'lga olaman deb o'ylardi-yu, ammo bizni bardosh berishgagina majbur etardi, xollos". Bunda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning maktab ta'limi jarayonida olib borilayotgan ishlarning ahvoli to'g'risida juda achinib aytgan fikrlarini keltirish o'rinli bo'lur edi: "Mabodo biror bir o'quvchiga e'tiroz bildirilsa, o`rtaga u hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi". Maktablardagi jarayonda o'qituvchi hukmron. U boladan faqat o'zi tushuntirayotgan narsani tushuna bilishni talab qiladi. Pirnsip ham tayyor: "mening aytganim-aytgan, deganim-degan". Shu bilan bir qatorda o'quvchilar o'qituvchining bo'shligi, landavurligi, soddalarga ishonuvchanligi, sustkashligi, ortiqcha rioyagarchiligi, irodasizligi kabi xislatlarini baralla qoralaydilar: "Tushunib bo'lmaydi: birda juda qattiqqo'l, talabchan, ba'zan hech qanday talab degan narsa yo'q"; "Juda bo'shang, lanj: uni ko'rishing bilan uyqing keladi"... MUOMALA VA MULOQOT O`RGATISH QOBILIYATI – bu bolalar bilan muloqotda bolishga, o`quvchilarga yondashish uchun tog`ri yo`l topa bilishiga, ular bilan pedagogik nuqtai – nazardan maqsadga muvofiq o`zaro aloqa bog`lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o`rganishda psixolog I.V.Straxov benihoyat katta hissa qo`shgan. Uning bunda muhimi – o`qituvchilarga ta`sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta`sirini qollashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e`tabor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o`quvchi shaxsining psixologik holatlarni hisobga olish zarurdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri – har qanday pedogogik ta`sirga nisbatan qo`llaniladigan chora – tadbirlarini (rag`batlantirish, jazolash, pand - nasihat) xis eta bilishdan iboratdir. Farosatli o`qituvchi bolalarga e`tabor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. “U biz bilan hayron qolarli darajada ajoyib yaqin do`stlarcha yaxshi munosabatda boladi ” ; “Bizning tarix o`qituvchimizning kuchli tomoni – har

kimga qanday yondashishni bilar edi ”; “Eng yomoni – o`qituvchining o`quvchilar oldida xushomadgo`ylik qilishdir. Bizning zoologiya o`qituvchimiz Farida opamlar shundaylardan edi: ular nimaiki qilmasin, u bolalarni o`ziga qaratish uchun xushomadgo`ylik qilardi! Nega ular o`zini shunchalik kamsitib yerga uradi? Deb o`ylar edim. Axir ular o`z fanini yaxshi bilardiku”; “Ibrohim aka esa, qarabsanki, hech narsadan hech narsa yo`q kishi diliga ozor berar, tushurib qolar yoki buhudaga urishib, koyib berar edi”. Pedagogik taktning yo`qligi ko`pincha og`ir oqibatlarga olib keladi. PEDAGOGIK HAYOL -bu kishining o'quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyihalashtirishda o'z ish-harakatlarining natijasini oldindan ko'ra bilishida namoyon bo'ladigan maxsus qobiliyatidir. Bu qobiliyat o'qituvchi ma`lum o'quvchidan kelgusida kim chiqishni ko'z oldiga keltirishida, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi xislatlarning o'sib rivojlanishini oldindan ko'ra bilishida namoyon bo'ladi. Bu qobiliyat pedagogik optimizm, tarbiyaning kuchiga o'quvchiga bo'lgan ishonch bilan bog'liqdir. Shuning uchun ham o'quvchilar ayrim o'qituvchilar to'g'risida "Ahmad akamlar, chamasi, ichimizdagi eng yaramaslarga ham ishonchlarini yo'qotmasdilar, shuning uchun ham biz ularni hurmat qilardik" degan fikrlarni izhor qiladilar. DIQQATNI TAO'SIMLAY OLISH QOBILIYATI -bu qobiliyat bir vaqtning o'zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo`lib, o'qituvchi ishida g'oyat muhim ahamiyatga egadir. Qobiliyatli, tajribali o'qituvchi o'zining diqqat-e'tiborini o'quv materialining qanday bayon etilishiga, uning mazmuniga, o'z fikrlarini atroflicha qilib qanday ochib berishga yoki o'quvchi fikriga baralla qaratadi va shu bilan bir vaqtning o'zida barcha o'quvchilarni kuzatib, ularning toliqqan-toliqmaganligiga, e'tiborli yoki e'tiborsizligiga, darsni tushunish-tushunmasligiga e'tibor berib, o'quvchilarning intizomini kuzatadi hamda oqibat natijada o'zining shaxsiy xulq-atvoriga (yurish-turishiga, o'zini tutishiga, mimika va pontamimikasiga) e'tibor beradi. Tajribasiz o'qituvchi, ko`pincha o'quv mateiralini bayon etishga berilib ketib, o'quvchilarning nima qilayotganliklarlni sezmay qoladi va nazoratdan chiqarib qo'yadi.

II- Bob. Muloqot – pedagogik mahoaratning namoyon bо‘lish jarayonining obe’kti va subyekti sifatida. 2 .1. Muloqot va pedagogik mahorat. Pedagogik muloqot — pedagogik ta'sirning ajralmas sifatidir. Bu o'qituvchi va o'quvchining ta'lim-tarbiya jarayonidagi professional muloqoti bo'lib, unda ma'lumot almashinadi va o'quvchilarga o'quv-tarbiyaviy ta'sir o'tkaziladi. Bunda ikki yoqlama muloqot yuzaga kelishining asosi sifatida o'zaro hurmat va ishonch xizmat qiladi. Pedagog o'quvchilar bilan muloqotga kirishish jarayonida ulardan hurmat kutadi. O'quvchilar ham o'qituvchidan hurmat va ishonchni talab etadilar. Bu pedagogik ta'sirning samarali yo'li bo'lib, tajribali pedagoglar bolaning o'z- o'zini hurmatlashiga asoslangan holda munosabatlarni tashkil etadilar va shu orqali o'zaro munosabatlarni amalga oshiradilar. Muloqotning o'ziga xos 3 ta darajalari mavjud. Bular: makro darajada (katta) — insonlar bilan muloqot qilish barcha odob-axloq normalariga suyangan holda amalga oshiriladi. Mezo darajada (o'rta) — muloqot ma'lum mavzu asosida kechadi (masalan, askiyada ma'lum mavzudan chekinmaslik). Mikro daraja (kichik) — muloqotning oddiy shakllari, savol-javob tariqasida yuz beradi. Muloqotning turlari: shaxslararo (inson-inson), shaxsiy- guruhiy (guruh-guruh), ommaviy kommunikatsiya (radio, televideniye, ro'znomalar va oynomalar) kabi turlari mavjud. Pedagogik muloqotda ijodiylik quyidagilarga bog'liq: — o'quvchilar bilan o'zaro birgalikda harakat qilish (A.A.Bodalev); — bolaga ta'sir qilishda uning xulq-atvorini boshqarish, o'zaro harakatning turli yo'llarini qo'llash; — o'qituvchining o'z-o'zini boshqara olishi; — o'zaro munosabatlar jarayonidagi ijodiylik xarakterini saqlay bilish. Demak, o'qituvchi o'quvchilar bilan ziddiyatlarga borsa, qandaydir muammo tug'ilsa darhol hal qilishi lozim. Pedagogik muloqotdagi ijodiylik ham shunda bilinadi. Pedagogik muloqotda o'qituvchi bolaning ko'ziga qarab uning xayolidan nima kechayotganligini bilib olishi kerak. Ijodiylik o'zaro munosabatlardan boshlanadi. Har bir pedagog o'z tajribasidan, uslubidan kelib chiqib bolalar bilan

muloqotda bo'lishi, nostandart usullarini izlab topishi kerak. Pedagogik ta'sir ham pedagogik muloqotdagi ijodiylik orqali amalga oshiriladi. Ijodiylikni amalga oshirish uchun quyidagilarga ahamiyat berish lozim: —bir necha o'qituvchilarning darslarini kuzatish, unda o'quvchilarning kayfiyatini, o'qituvchining bolalar bilan bo'ladigan munosabatlarini o'rganish; — o'qituvchining darsda qanday usullarni qo'llashi, muloqotni qanday tashkillashtirish, o'quv-tarbiyaviy muammolarni yechishini aniqlash; — o'zining muloqot texnologiyasini boshqa o'qituvchining texnologiyasiga taqqoslashi; — tajribali o'qituvchilarning tarbiyaviy soatlarida qatnashish orqali muloqot jarayonidagi o'quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash; — o'zining darsidagi muhit bilan boshqa tajribali o'qituvchining darsidagi muhitni taqqoslash orqali xulosa chiqara olish. Kasbiy-pedagogik muloqot — murakkab hodisa. Shaxs kasbiy-pedagogik muloqot qilishdan avval o'z oldiga bir necha vazifalarni qo'yadi. Jumladan, muloqot maqsadini, muloqot qachon, qayerda, necha yoshlilar bilan o'tkazilishini rejalashtiradi. Pedagogik muloqotning eng muhim bosqichi — modellashtirish hisoblanadi. Bu bosqichdan muhim, mas'uliyatli muammoni hal qilishda foydalaniladi. Masalan, darsga tayyorlanish, ma'ruzani rejalashtirish ham shu bosqichga kiradi. Birinchidan, dasturga mos ravishda dars loyihasi tuziladi. Ikkinchidan, o'quvchilarning individual xususiyatlari hisobga olinadi. Uchinchidan, dars jarayonida qo'llanadigan ta'lim-tarbiya usullari tanlanadi. To'rtinchidan, bolaning aqliy rivojlanish qobiliyati hisobga olinadi. Ikkinchi bosqich — bevosita muloqot bosqichi. Buni «kommunikativ hujum» deb atash mumkin. Chunki o'qituvchi tashabbusni to'liq o`z qo'liga olib dars boshlaydi. Uchinchi bosqich esa muloqotni boshqarish bosqichi bo'lib, kasbiy kommunikatsiyaning muhim tarkibiy qismidir. Kasbiy-pedagogik muloqotning vazifasi — texnologiyani o'zlashtirish bo'lib, unda o'qituvchi iliq munosabatlarni qo'llay oladi, natijada pedagog shaxsi namoyon bo'ladi.Darsda tashabbusni qo'lga olish usullari quyidagilardan iborat:

— sinf bilan aloqani yo'lga qo'yishda zudlik bilan harakat qilish; — tashkiliy ishlardan dars jarayonining muhim bosqichiga tezlik bilan o'ta olish; —sinfning ijtimoiy-psixologik yakdilligini, «biz» hissini shakllantirish; — vaziyatga qarab bolalar bilan muloqot usullarini qo'llash; — butun sinf jamoasi bilan yaxlit aloqani tashkillashtirish; — latofat, samimiylik, sofdillikni o'zida shakllantira olish, darsda namoyon qila olish; —taqiqlangan pedagogik talablarni kamaytirish, vaziyatga qarab ish tutish; —mimika (yuz ifodasi), pantomimika (harakatlar), ko'z bilan ta'sir qilish (noverbal muloqot) ni faol qo'llash; —o'zaro bir-birini tushunishni his qilish (V.A. Kan — Kalik). Kasbiy-pedagogik muloqotning muvaffaqiyatli bo'lishida o'qituvchining kommunikativ madaniyati muhim o'rin egallaydi. Bola o'qituvchining dildan gapirayotganligini his qilib turishi kerak. Aks holda ishonchli, samimiy muloqot amalga oshmaydi. Ayrim pedagoglar bolalar bilan ularning yoshini hisobga olmasdan muloqotda bo'ladilar. O'qituvchi bola katta bo'layotganligini sezib , bu uning muloqot madaniyati shakllanayotganligidan dalolat beradi. Pedagog konimunikativ madaniyatga erishish uchun quyidagilarga ahamiyat berishi lozim: — bolani sabr-toqat bilan tinglash madaniyati; — unga qiziqarli bo'lmasa ham bolani diqqat bilan tinglash; — bola zerikayotganligini sezib, mavzuni boshqa qiziqarli tomonga burib yuborish; — suhbatlashishdan avval bolaning kayfiyatini ko'tarishga harakat qilish; —bozor iqtisodiyotiga mos keladigan muloqot madaniyatini o'zlashtirishni ta'minlash. O'qituvchi o'zi uchun boshqalar bilan bo'ladigan muloqotning yaxlit portretini tuzib olishi kerak. Bu auditoriya bilan bo'ladigan munosabatlarni tashkil

qilishiga yordam beradi. Pedagogik muloqot -o'quv jarayonining muhim qismi hisoblanadi. O'qituvchi, tarbiyachi va pedagog konimunikativ faoliyati pedagogik faoliyatdagi muloqo t da muhim rol o'ynaydi. Konimunikativ ko'nikma quyidagi shakllarda namoyon bo' l adi: 1. Kishilar bilan muloqotda bo'lish ko'nikmasi; 2. O'quvchilar bilan birgalikdagi ijodiy faoliyatni tashkillashtirish ko'nikmasi; 3. Maqsadga yo'naltirilgan muloqotni tashkillashtirish va boshqara olish ko'nikmasi (uquvi). Konimunikativ qobiliyatlarning asosiy tarkibiy qismi muloqot chanlikning turlicha namoyon bo'lishidir. Muloqotmand kishilar oson, tezkorlik bilan muloqotni tashkillashtiradilar. Bunday kishilar har doim kommunikativlikning markazida turadilar. Pedagogik faoliyatdagi muloqotchanlik shaxsiy fazilat sifatidagina emas, balki kasbiy-shaxsiy fazilat sifatida ham yuzaga chiqadi. Muloqotchanlik ko'p qatlamli bo'lib, uni quyidagi tarkibiy qismlarga bo'lish mumkin: 1)muloqotga kirishuvchanlik — kommunikatsiya jarayonidan qoniqishni his qila olish qobiliyati; 2) ijtimoiy yaqinlik — jamiyatda bo'lishga xohish, kishilar orasida bo'lish istagi; 3) altruistik (boshqalar manfaati uchun harakat qilish, yordam berish) yo'nalishlar. Muloqotga kirishuvchanlik. Pedagogik faoliyatni tashlab ketgan o'qituvchilardan so'rovnoma asosida olingan ma'lumotlarga ko'ra, ularda muloqotchanlik sifatlari kasbiy fazilat sifatida shakllanmaganligi aniqlangan. Shu jumladan, kuchsiz rahbarlarda ham xuddi shunday holat kuzatilgan. Pedagogik faoliyatdagi muloqot uzoq, davomli muloqotdir. Ijtimoiy yaqinlik vaqtinchalik ruhiy holat sifatida emas, balki shaxsning kasbiy-pedagogik yo'nalishi bilan bog'liq holda ishtirok eladi. Muloqolchanlik

shaxs fazilati sifalida pedagogik muloqotning mahsuldor bo'lishini ta'minlaydi. Muloqotchanlikning uchta tarkibiy qismini ko'rib chiqisn lozim: muloqotga ehtiyoj, muloqot paytida va muloqotdan keyin yaxshi kechinmalar his qilish, kommunikativ ko'nikma va malakalar. Muloqotchanlik hissiy tabiatga ega bo'lib, ular kommunikativ va altruistik hislardir. Kommunikativ hislarga fikr almashish, hayajonlanish, simpatiya (yoqtirish) his qilish, muloqotda bo'layotgan hamsuhbatni hurmat qilish kabilar kiradi. Altruistik hislar esa kishilarga quvonch keltirishni xohlash, boshqalar quvonchidan xursand bo'lish, hamdardlik bildirish kabilardan iborat. Pedagogning kommunikativ faoliyatiga uning qobiliyatlari ham kiradi. Jumladan, didaktik (mavzuni tushunarli, sodda tilda bayon qilib bera olish), hissiy- irodaviy ta'sir eta olish, perseptiv — pedagogik kuzatuvchanlik asosida o'quvchi ruhiyatiga ta'sir qilish, ekspressiv — nutqiy, mimika, pantomimika asosida fikmi tushuntirish, kommunikativ — o'quvchilar bilan munosabatlarni to'g'ri yo'lga qo'yish, pedagogik odob va xushxulq, talabchanlik kabilar. Ko'rinib turibdiki, barcha pedagogik qobiliyatlar kommunikativ qobiliyatlar bilan bog'liq bo'ladi. Muloqotda pedagogning ijodiylik hissi va uni boshqarish yo'llari Birinchi marotaba darsga kirganda, o'quvchilar bilan muloqotda bo'lganda “ijodiylik hissi” tug'iladi. Darsni takrorlashda esa “ikkinchi ijodiylik hissi” namoyon bo'Iadi. Psixolog L.S. Vigotskiy san'atning ijodiylik aktini o'rgatish mumkin emasligi, ong orqali biz ongsizlik holatiga kirishimiz, ongli jarayonlarni tashkil qilishimiz, ular orqali ongsizlik jarayonlarini chaqirishimiz haqida fikrlar bildirgan. Pedagog faoliyatida muloqotning turli bosqichlarida hissiy jihatdan o'zini his qilish muhim rol o'ynaydi. Bevosita muloqot jarayonida pedagogda kommunikativ ruhlanish holati yuzaga chiqadi. Tabiiyki, kommunikativ o'zini his qilish pedagogning umumiy va kommunikativ madaniyatiga, eng muhimi — pedagog shaxsining kasbiy-pedagogik darajasiga, bolalar bilan ishlash xohish-istagiga bog'liq.

Psixologik ishlar yo'nalishi pedagogning ijodiylik hissi, intellektual, emotsionaljihatini tashkil etadi. Pedagogning ijodiylik hissi, ayniqsa, adabiyot darslarida kuchli namoyon bo'ladi. Shu bilan birga pedagogning tajribasi ham muhim rol o'ynaydi. Tajribasi ortib borgani sari pedagog dasilabki materiallardan ko'ngli to'lmaydi, yangi-yangi materiallarni dars jarayonida qo'llashga harakat qiladi. Buning uchun esa ijodiylik hissi shakllangan bo'lishi lozim. Ijodiylik hissi bo'lsa, pedagog izlanadi imkon topadi. O'zini darsga hissiy tayyorlash pedagogda ijodiylik tuyg'usini keltirib chiqaradi. Ijodiylik hissili shakllanlirishda quyidagilarga e'tibornt qaratish lozim: — material bilan ishlashda undagi asosiy o'rinlarni qidirib topish; — auditoriyaga murojaat qilish, ya'ni muloqotda ijodiylikka e'tibor berish; — darsdan qoniqishni his qilish. Eng muhimi pedagog o'zining darsdagi hissiy munosabatlarini aniqlab olishidir. Ko'pgina pedagoglar ohangga, imo-ishora, yuz ifodasiga, badiiylikka ko'p e'tibor qaratsalar, ayrimlari faqat mantiqqa va isbot-dalillarga ahamiyat beradilar. Pedagoglarning fikricha, darsda o'quvchining o'quv materialini qanday idrok qilishi muhimdir. Shundagina unda ijodiylik tug'iladi. Tadqiqotlarning ko'rsatishicha ijodiylik hissini mustahkamiash uchun o'zining materialga nisbatan hissiy munosabalining tashqi ifodasini saqlay bilish kerak. Buning uchun esa oynaga qarab so'zlash, fikran dars jarayonini his qilish, misollarni ko'proq keltirish, buyuk shaxslar faoliyatidan aniq vaziyatlarni keltirish hamda darsga tezda moslashish katta ahamiyatga ega. Pedagog o'ziga darsga kirishdan avval ko'rsatma (vazifa) berishni o'rganishi lozim. Dars jarayonida va darsdan so'ng pedagog o'zini tahlil qilib borishi yaxshi natijalarga olib keladi. Dars rejasini iloji boricha maydalashtirib, ya'ni bo'laklarga bo'lib olib matn tayyorlansa, dars jarayoni yaxshi tashkillanadi, pedagog ijodiylik hissi asosida dars o'tadi. Pedagog o'zida ijodiylik hissini shakllantirish va boshqarish uchun quyidagi autotreninglarni qo'llashi mumkin: — men tinch-xotirjamman;

— men ishonch bilan dars o'ta olaman; — bolalar meni tinglashadi; — men darsga yaxshi tayyorlanganman; — dars juda qiziqarli bo'ladi; — bolalarning men bilan birga bo'lishlari juda qiziqarli; — kayfiyatim yaxshi; — menga darsda ishlash yoqadi. Kasbiy-pedagogik muloqot uslubi va uning turlari Biz ko'z oldimizga birinchi darsni keltira olsak, o'sha paytdagi hayajonni, quvonchni, ijodiylik hissini tuyamiz. Bolalar bilan bo'lgan damlarimiz esda qolishi, xotiramizda undan iz qolishi, muloqot uslubiga bog`liq. Pedagog kommunikativ muloqotining mahsuldor bo'lishi pedagogik ta'sir kuchining tizimlarini, uning har bir qismini bilishi zarur. Dars jarayonida o'qituvchi qaysi usulni qo'llayotganini eslab turishi kerak. Buning uchun pedagog ikkita muhim muammoni hisobga olishi: — o'zining xatti-harakatini to'g'ri tashkillashtirishi; — kommunikaliv ta'sir samaradorligini ta'minlashi zarur. Pedagogik faoliyat jarayonidagi muloqotni quyidagicha tavsiflash rnumkin: 1)o'quvchi va pedagog muloqoti tizimining umumiy tuzilishi (muloqotning aniq usuli); 2)pedagogik faoliyatning aniq bosqichi uchun xos bo'lgan muloqot tizimi; 3)aniq pedagogik va kommunikativ masalalarni yechishda namoyon bo'ladigan muloqotning vaziyatli tizimi. Pedagog va ta'lim oluvchilaming ijtimoiy-psixologik ta'sir xususiyatlarini muloqot uslublari orqali quyidagicha tushunish mumkin: a) pedagogning kommunikativ imkoniyatlari; b) pedagog va tarbiyalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlar tabiati; d) pedagogning ijodiy individualligi; e) o'quvchilar jamoasining xususiyatlari Muloqot uslublariga quyidagilar kiradi:

1. Hamkorlikdagi ijodiy faoliyatga qiziqish asosidagi muloqot . 2. Do'stona munosabatlar asosidagi muloqot. 3. Masofadan turib muloqotga kirishish. 4. Qo'rqitish (qo'rquv) asosidagi muloqot, 5. Soxta obro'-e'tibor qozonish uchun tashkil qilinadigan muloqot. Birinchi uslub asosini pedagogning yuqori kasb etikasi (axloqi) tashkil etadi. Bu uslub haqida M.O. Knebel, I.P. Volkov, V.F. Shatalovlar o`z flkrlarini bildirganlar. Ularning fikricha, bolalar bilan bo'ladigan munosabat va pedagogik hissiyotlar mana shu uslub asosida shakllanadi. Ikkinchi uslub asosan do'stona munosabatlar, o'quv-tarbiyaviy fooliyatda shakllanadi. Do'stona munosabatlar muloqotning boshqarilishini ta'minlaydi. Maroqlilik bilan do'stona munosabat birgalikda rivojlanadi. Pedagog bir tomondan bolalar uchun yaqin o'rtoq, ikkinchi tomondan birgalikdagi faoliyat qatnashchisi bo'lishi lozim. Uchinchi uslub, ya'ni masofadan turib muloqotga kirishish muhim ahamiyatga ega. Pedagog bilan o'quvchi o'rtasida muayyan masofa bo'lishi kerak. Masofa juda uzoq bo'lmasligi lozim. Aks holda rasmiyatchilik kuchayib, ijodiylik muhiti shakllanmaydi. Pedagog masofani saqlasa obro'-e'tibori ortadi. To'rtinchi uslub — qo'rqitish asosidagi muloqol bo'lib, bu uslub, muloqotning negativ shaklidir. Ba'zi pedagoglar o'quvchilarni qo'rqitish orqali muloqotda bo'ladilar. Chunki ularda pedagogik mahorat yaxshi shakilanmagan bo'ladi. Ayniqsa, katta auditoriyada ma'ruza o'qiydigan ma'ruzachilar auditoriyani shu uslub asosida boshqaradilar. Juda qattiq turib, tinglovchilarni qo'rqitib pedagogik muloqotni muvaffaqiyatli amalga oshiraman, deb hisoblovchilar yanglishadi. Bu o'zaro tushunishga to'sqinlik qiladi. Beshinchi uslub — soxta obro'-e'tibor qozonish uchun tashkil qilinadigan muloqot bo'lib, yosh o'qituvchilar malakasi yetarli bo'lmagani uchun yolg'on ishlatadilar. Bu bilan o'qituvchi o'quvchi bilan tezroq muloqotda bo'lib olishga harakat qiladi. Bunday usulni qo'llaydigan pedagogda umumiy pedagogik va

kommunikativ madaniyat yetishmaydi. Demak, pedagoglarning fikricha, birinchi va ikkinchi uslub asosida muloqotga kirishishigina yaxshi natijalarga olib keladi. Kasbiy-pedagogik muloqot texnikasi va treningi Kasbiy-pedagogik muloqotning 5 ta bosqichi bor. Bular: 1. Muloqot jarayonida mo'ljal olish. Bu bosqichda pedagog muloqotining anglanganligi yuzaga chiqadi. Shuningdek, muloqot uslubini yangi kommunikativ faoliyat sharoitida aniqlash ham yuzaga chiqadi. Psixolog Sh.A. Amonashvili bolalar maktabga kelmasidan avval ularga xat yozgan. Masalan, “Salom, qadrli.... Men sening o'qituvchingman. Mening ismim Shalva Aleksandrovich. Maktabga kirayotganing bilan tabriklayman. Umid qilamanki, sen bilan do'st bo'lib ketamiz. Sening 35 ta o'rtog'ing bo'ladi. Seni sinfda kutaman”. Demak, bu yerda o'quvchiga mo'ljalga olish ko'rsatmasi berilyapti. O'z ustida ishlashda pedagogik muloqotning quyidagi bosqichlariga e'tiborni qaratish lozim: — bolada yaxshi taassurot qoldirish uchun tashqi ko'rinishingizga ahamiyat; — bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda muloqotning bu bosqichini e'tibordan chetda qoldirmang; — boshqalar bilan muloqotda keskin burilishga yo'l qo'ymang; — bugungi muloqot ko'ngildagidek bo'lmasa, uni tuzatishga harakat qiling; — darsda qaror qabul qilishda improvizatsiya ( vaziyatni yaratish, real hayotda bor narsani ko'rsatib vaziyatdan chiqish) ga harakat qiling; — auditoriya bilan ish boshlashdan avval faqat o'zingizning pedagogik materiallaringiz haqida emas, balki bolaning holati, faoliyatga tayyorligi haqida o'ylang. 2.Pedagogik faoliyatning muhim jihati — e'tiborni o'ziga tortish bo`lib, bola bilan samarali muloqotni amalga oshirish uchun dars jarayonida bolaning diqqati barqaror bo'lishi kerak. O'ziga jalb qilishning quyidagi usullari mavjud: — verbal muloqotda bo'lish (nutqiy);

— tanaffus qilish; — harakatli (doskaga yozish, ko'rgazmani osish); — aralash usul (yuqoridagilarni birgalikda qo'llash). Darsda ko'pincha aralash variant usulidan foydalaniladi. Olimlarning fikricha, yuz ifodasi va imo-ishoralar orqali ma'ruzada 40% axborot beriladi. 3. Obektning (kishi) qalbini zabt etish bosqichi pedagogik muloqotni tashkillashtirishda katta ahamiyatga ega. Mohiyati jihatidan bu bosqich kommunikalsiyani o'ziga xos izlash bosqichidir. Masalan, yangi materialni bayon etishda pedagog bolalarni muloqotga tayyorlab oladi. O'qituvchining o'quvchini tushunishi kasbiy-pedagogik muloqotning kaliti hisoblanadi. 4. Pedagogik muloqotning yana bir bosqichi bu verbal muloqot, ya'ni o'qituvchining yangi materialni o'quvchilarga og'zaki bayon qilib berishidir. Pedagog uchun nutq muloqoti juda muhim. Pedagogik muloqot tizimida pedagogning so'zi obrazlar qo'zg'atuvchisi bo'lib hisoblanadi. 5. Pedagog bilan tinglovchi o'rtasidagi o'zaro harakatda hayajonni uzatishning kommunikativ vositalari muhim rol o'ynaydi. Jumladan, pedagogning nutqi jonli, ohanglarga boy, tushunarli, aniq, sodda tilda bo'lishi kerak. Shunda tinglovchilarning idroki to'liq, obrazli bo'ladi. Kasbiy-muloqot treningi mashqlari tizimi ikki bosqichni o'z ichiga oladi: a)pedagogik kommunikatsiya elementlarini amaliy egallashga qaratilgan mashqlar; b)berilgan pedagogik vaziyat asosida muloqotning barcha tizimini egallashga qaratilgan mashqlar. Trening samarali bo'lishi uchun bir nechta nafar pedagog birlashgan holda ish olib borishi lozim. Yosh pedagoglar uchun birlashgan seminar-treninglar tashkil qilish yaxshi natija beradi. Tajribali pedagog rahbarligida treninglar o'tkazilishi maqsadga muvofiqdir. 1-bosqich — hamma uchun yaratilgan sharoitda harakat qilishni o'rganish. Masalan, xayolan audiloriyaga kiring, doskaga sanani yozing, yuring, materiallarni tayyorlang, stolga o'tiring, kitobni yoki jurnalni oching, eshikni yoping, tashqariga

chiqing. Bu harakatlarni yana bir marta qaytaring, tezda kirish, tezda chiqishni o'rganing. 2-bosqich — pedagogik faoliyat jarayonida muskullar erkinligini shakllantirish. Qo'llaringizni qimirlating, his qiling, qayerga sizning q uvvatingiz boryapti (bo'yningizgami, boshqa barmog'ingizgami, qo'lingizgami); ortiqcha og'irlikni (zo'riqish) yo'qotishga harakat qiling. Barmog'ingizni qattiq ushlang bo'yningizni, keyin yelkangizni bo'sh qo'ying, qo'lingiz erkin harakat qilsin, ko'rsatgich barmog'ingiz esa qattiq tursin. 10 gacha sanab barcha muskullaringizni bo'shatishga harakat qiling, boshingizdan boshlab to oyoq barmoqlaringizgacha. Keyin 5 gacha sanab barcha muskullaringizni yana bo'shatishga harakat qiling. Bosimni (zo'riqish) ushlab turish va olib tashlash. Bir deb, ushlab turing, ikki deb bo'shating. Barcha a'zolaringizni (qo'l, oyoq, barmoq, bo'yin kabi) navbatma-navbat bo'shating. Bu mashqlarni yurib bajarish mumkin. Elementar (oddiy) pedagogik harakatlarni bajarish davomida muskullardagi bosimni olib tashlash. Xayolingizda auditoriyaga kiring, stolga yaqinlashing (ortiqcha zo'riqish olib tashlanadi), stolda o'tirib yozing, doskaga yozing, ko'rgazmalarni mustahkamlang (ortiqcha zo'riqishni olib tashlang). Auditoriyada hissiy qulaylikka erishish. Auditoriyaga kiring, eshik orqasida tanangizning tetikligini his qiling, kiring, qulay joyni tanlang, qulay yurishni toping, yuring, qo'lingizni orqangizga qilib yuring, o'zingizni yaxshi his etishga harakat qiling. Kuzatuvchanlik, diqqatni to'play olish, ixtiyoriy diqqat ko'nikmalarini rivojlantirish, Hamkasblaringizning biri bilan pedagog rolida turib so'zlashing. Tasavvur qiling, siz tinglovchisiz: buyruqni eshiting, tik holatda turing, alfavit bo'yicha familiyada turing, keyin ism bo'yicha. Endi bir-biringizning sochingizning rangiga qarang. Auditoriyaga kirganda diqqatingizni to'plash uchun avval bir tinglovchiga e'tiboringizni qarating, keyin barchaga diqqatingizni qarating. Bu mashq diqqatning barqaror bo'lishiga yordam beradi. Muloqotning oddiy ko'nikmasini rivojlantirish. Xayolingizda auditoriyaga kiring, salomlashing, mimika, pantomirnika, qarash bilan

tinglovchilar diqqatini o'zingizga qarating, Tinglovchiga turli ta'sirlar orqali (iltimos, talab, ogohlantirish, rag'batlantirish, yumor, savol, buyruq kabilar) murojaat qiling. Tashabbusni boshqarish (A.A. Leontev bo'yicha). Siz bir kishi bilan gaplashyapsiz. Siz tinglayapsiz, u gapiryapti, tashabbusni qo'lingizga olib endi siz gapiring. Darsda oxirgi stolda o'tiradiganlardan ko'zingizni uzmang. Pedagogik muloqotni boshqarish. Tasavvur qiling, siz guruh rahbarisiz, darsdan so'ng guruhdagilar bilan metall chiqindilari yig'ish haqida gaplashing. Guruhdagilar bir-birini xafa qilib qo'yishdi, siz ular bilan dildan suhbatlashing, Imo-ishoralarni tanlash. Har bir vaziyatda ham imo-ishoralar kerakmi? Guruh a'zolarini bir juftdan qilib bir-biriga qarama-qarshi qilib o'tirgizib qo'ying. Bu usul «ko'zgu» deyiladi. Bittasi ko'zguga qaraydi. Ikkinchisi «ko'zgu» rolini o'ynaydi. «Ko'zgu» rolidagi kishi barcha harakatlarni takrorlab turadi. Treningning ikkinchi bosqichi — pedagogik muloqol jarayonida yaxlit o'qitish. Bu guruhdagi mashqlar ikki qismga bo'linadi: 1.Tipik vaziyatda harakat qilish: kuzatuvchanlik ko'nikmasini rivojlantirish, vaziyatga o'ylab baho berish, har qanday pedagogik faktni tahlil qilish, pedagogik faoliyat sharoitida tipik pedagogik vaziyatlar bo'yicha harakat qilish. O'qituvchi ishini kuzatishda hamkasbining tinglovchilar bilan qanday usul orqali ish olib borishi ya'ni uning qanday muloqot turlaridan foydalanishi kuzatiladi. Jumladan, kayfiyati, o'z hissiyotlarini boshqara olishi, darsda pedagogik hayajonlanishi kabilar. 2.Pedagogik kuzatuvchanlikni mashq qilish. Bolaning rasmiga qarab uning turli hissiy holatlarini aniqlang (qoniqishi, qiynalayotgani, muvaffaqiyatsizligi, ayyorligi kabilar). Kuzatishlaringizni guruh rahbari axboroti bilan taqqoslang. О‘zbeksiton maktablarida ta’lim – tarbiya ishlari, pedagogik faoliyatning samaradorligi, ta’sirchanligi о‘quvchilar, ota – onalar jamoasi, oilada shakllangan axloqiy munosabatlarga, muomala odobiga bog‘liq. Muallim ta’lim – tarbiya ishlari jarayonida о‘quvchilar, kasbdoshlari, ota – onalar bilan muomalada bо‘ladi. Barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan о‘quvchilar, kasbdoshlari, ota – onalar

muallimning har bir harakati, barcha ishlarini inson sifatida kuzatib boradi, his etadi, axloqiy jihatdan baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi. Xullas, ta’lim – tarbiya ishlarining natijasi, о‘qituvchi faoliyatining ta’sirchanligi pedagogik jarayonda sodir bо‘ladigan muomala odobiga, pedagogik jarayon ishtirokchilarining axloqiy – ruhiy holati, kayfiyatiga bog‘liqdir. Muomala odobi о‘z tabiati, mohiyatiga kо‘ri ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy qonuniyatlar pedagogik jarayondagi muomila odobida namoyon bо‘ladi. Pedagogik odob jamiyatda qabul qilingan ma’naviy, umuminsoniy va milliy – axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlar pedagogik jarayonda qatnashuvchilar о‘rtasidagi muomala odobini tartibga solib, boshqarib boradi. Ijtimoiy munosabatlarning har biri о‘ziga xos xususiyatga ega. Bu xususiyat va mezonlar faoliyatning sohasi, shaxslararo aloqalarning xarakteri bilan belgilanadi. Muomala odobi kishi bajarishi lozim bо‘lgan axloqiy qoidalar bilan shaxs ularni qay darajada qabul qilishi о‘rtasidagi, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar orasidagi bog‘lanishlarga asoslanadi. Muomala odobi bevosita baho beruvchanlik xususiyatiga ham ega. Axloqiy baho esa kishilarning xulqini, hatti – harakatlarini nazorat qiladi, tartibga soladi. Muomala – munosabatlar kishi о‘z xulqi va faoliyatida axloqiy tamoyillar, qoidalar, talablar, an’analarga, urf – odatlarga qay darajada amal qilayotganiga qarab baholanadi. Pedagogik jarayonda sodir bо‘ladigan muomala odobida muallimning axloqiy madaniyati, talabchanlik darajasi aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi sifatida о‘ziga, о‘z kasbiga, о‘quvchilarga, kasbdoshlariga, ota – onalariga muomalasini belgilovchi asosiy qoidalar, talablar mavjud. Bu mezonlar jamiyat, davlat о‘qituvchiga, ta’lim – tarbiya ishlariga nisbatan qо‘yayotgan axloqiy talablarga, pedagogik faoliyatning axloqiy xarakteri va xususiyatlariga asoslanadi. Pedagogik jarayonda muomala odobi о‘qituvchining faoliyatida namoyon bо‘ladi. О‘qituvchilik faoliyatiga qо‘yiladigan axloqiy talablar о‘z navbatida О‘zbekiston Respublikasi yosh avlodni umuminsoniy va milliy – ma’naviy, madaniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash sohasida kun tartibiga qо‘yayotgan

vazifalariga bog‘liq. Ular pedagogik jarayondagi muomala odobida, unda qatnashayotgan kishilarning xulqi, xatti – harakatlarida ifodalanadi. Bu xatti – harakatlar pedagogik jarayon qatnashchilarining ta’lim – tarbiya maqsad, vazifalari, usul va vositalarni, axloqiy qadriyatlarni qay darajada qabul qilishlari shaklida namoyon bо‘ladi. Muomala odobining tuzilishi juda murakkabdir. U pedagogik faoliyatda subyek – obyekt munosabatlari shaklida ifodalanadi. Subyek – obyekt munosabatlari muallim о‘zining kasbiy burchini bajarayotganida о‘quvchilar, kasbdoshlari, ota – onalar, jamoat tashkilotlarining vakillari bilan о‘qituvchi о‘rtasidagi aloqalarda vujudga keladi. U о‘zaro hurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayrixohlik, tashabbuskorlik, о‘zaro g‘amhо‘rlik, har birlarining inson sifatida qadr – qimmatini e’zozlash kabilarda namoyon bо‘ladi. Ular о‘qituvchining pedagogik faoliyatida boshqalar bilan muomalasining xarakterini baholashga hizmat qiladi. О‘zaro ta’sirlar о‘quv ishida, turmushda, dam olish paytlarida, oiladagi muomala – munosabatlarning xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Pedagogik jarayonning о‘zida ham faoliyatning turli sohalarida turlicha muomala munosabatlar mavjud. Masalan, о‘quv ishlari sohasida, jamoat tapshiriqlarini bajarishda, о‘quvchilar bilan sinfdan tashqari ishlarda, dam olish paytlaridagi muomala, shuningdek о‘quvchining Vatanga, xalqqa bо‘lgan munosabati о‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning mohiyati shundan iboratki, agar о‘qituvchining bu muomala – munosabati о‘z kasbiy vazifasini, burchini bajarish jarayonida sodir bо‘lsa, jamiyat о‘qituvchining va pedagoglik kasbining ijtimoiy mavqeini, unga ma’lum bir huquq va vakolatlar berilganligini nazarda tutadi. Pedagogik etikada muomala odobining biror jihati, masalan, о‘qituvchining о‘z kasbiga munosabati, burchi alohida tahlil etilishi mumkin. О‘qituvchilik kasbi kishiga ma’lum talablarni qо‘yadi, lekin muallim bu talablarni qanday bajarayotgani bu talablarda hali aks etmaydi. О‘qituvchining pedagogik faoliyati natijalarini xalq ta’limi bо‘limlari, maktab ma’muriyati, metodik birlashma xodimlari baholdaydi. О‘qituvchining pedagogik jarayon qatnashchilari bilan

muomalasi bu kishilarning о‘zaro bir – birlariga bо‘lgan shaxsiy insoniy munosabatlari sifatida ham qaraladi., ular pedagogik jarayon qatnashchilarining xatti – harakatlarida, xulqida, ish shakli va usullarida namoyon bо‘ladi. Ular о‘rtasidagi о‘zaro axloqiy baholashlar ham muhim rol о‘ynaydi. Pedagogik jarayonda о‘qituvchi axloqiy munosabatlarning subyekti hisoblanadi. U pedagogik jarayonning asosiy kishisi – figurasi sifatida о‘quvchilar, kasbdoshlari, ota – onalar bilan muomalada bо‘lgan. Pedagogik muomala odobi tizimida о‘qituvchi asosiy figuradir. О‘quvchilar, kasbdoshlari, ota – onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari shqituvchi uchun pedagogik muomala – munosabatlarning obyekti hisoblanadi. Ular bilan bо‘ladigan aloqalar yosh avlodga ta’lim – tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir bо‘ladi. Pedagogik muomala – munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning axloqiy va ruhiy jihatlarini bir – biridan ajratish qiyin bо‘ladi. Shuning uchun ham bunday hodisalar haqida gapirganda, odatda pedagogik jamoadagi axloqiy – ruhiy vaziyat tushunchasi ishlatiladi. Demak, о‘qituvchining muomala odobi – u aloqa qiladigan odamlar, muassasalari bilan о‘z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir bо‘ladigan axloqiy munosabatlar mujmuidir. Bu yondashuv asosida pedagogik muomala odobini shirtli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: о‘qituvchi bilan о‘quvchilar о‘rtasidagi muomala; о‘qituvchi bilan pedagogik jamoa о‘rtasidagi muomala; о‘qituvchi bilan maktab rahbarlari о‘rtasidagi muomala. Muomala odobida о‘qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik darajasi, axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yо‘nalishlari, sо‘zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy nuqtai nazari namoyon bо‘ladi.

2.2. Pedagogik texnikani shakllantirish uslublari va uning psixologik xususiyatlari. Pedagogik texnologiya usulining о‘ziga xos xususiyati shundaki, unda ta’limning rejalashtirilgan maqsadiga erishishni kafolatlaydigan о‘qiv – bilish (о‘zlashtirish) jarayoni loyhalashtiriladi. Maqsadni kо‘zlash, joriy natijalarni tekshirib borish, о‘quv materialini ayrim bо‘laklarga ajratib – о‘quv jarayonini tashkil etishning bu belgilari – qayta ishlab chiqiladigan (takrorlanadigan) ta’lim sikliga xos xususiyatlaridir. Boshqacha aytganda, takrorlanadigan ta’lim siklining asosiy qismlari quyidagilar: - ta’lim maqsadlarini umumiy belgalash; - umumiy maqsadni oydinlashtirib о‘quv maqsadlariga aylantirish; - о‘quv amallari majmui; - ta’lim natijasini baholash. О‘quv jarayoni bunday takrorlanadigan shaklga ega bо‘lgani uchun modul xarakterini kasb etadi, alohida blok (qism)larga ajratiladi, ular turli mazmunga, lekin umumiy tuzilishga ega bо‘ladi. Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiyaga binoan tashkil etish uchun loyihalashtirish bosqichida yuqori malaka talab etiladi, yetakchi metodist – pedagoglar guruhi pedagogik texnologiya qoidalari va prinsiplari asosida metodik materiallarni ishlab chiqadi. Bunday materiallar mavjud bо‘lsa, о‘qituvchining vazifasi asosan tashkiliy ishlar va maslahat berishdan iborat (ayrim ijodiy о‘zgarishlar kiritish imkoniyati saqlangan holda) bо‘ladi. О‘quv jarayonining hamma bosqichlarida asosiy e’tibor ta’lim natijasiga erishishga qaratiladi. Pedagogik texnologiya usuli tarkibiga umumlashtirib aytganda quyidagilar kiradi: 1. Ta’limning umumiy maqsadlari, muhim masalalari tasnifi. 2.Oddiylashtirilgan maqsad (о‘quv vazifa)larini ishlab chiqish. 3. Ta’limning maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga aylantirish.

4. maqsadlarga erishish usullari. Ta’lim maqsadining aniq ifodalanishi, о‘qish davomida о‘quvchi bilimni qanchalik о‘zlashtirganidan xabardorlik, talabaning harakatlari (faoliyati)ga asoslanib о‘qitish - pedagogik texnologiyaning muhim jihatidir. О‘qituvchi о‘z oldiga, odatda, talaba о‘quv materialining mazmunini tushunishi, о‘zlashtirib olishi va amalda qо‘llay olishni unga о‘rgatish maqsadini qzyadi. Jamiyatning ta’lim sohasidagi buyurtmasi (maqsadi) umumiy tarzda davlat hujjatlarida, davlat boshlig‘ining asarlari, nutqlarida ifodalanadi. Hatto о‘quv dasturlarida kо‘rsatilgan maqsadlar ham umumiy tarzda bir – ikki jumlada ifodalanadi, ulardan aniq bir narsani anglash qiyin. Agar jamiyat – davlat buyutmasidan – ta’lim tizimining maqsad – vazifalariga, undan shu о‘quv yurtining, о‘quv predmetining, uning bо‘limlari, mavzulari, ayrim о‘quv masalalarining maqsadi, vazifasiga qarab berilsa, о‘ziga xos maqsadlar tizimi hosil bо‘ladi. Yangi pedagogik texnologiyaga binoan о‘quv jarayonidagi muhim о‘zgarishlarning yо‘nalishlari quyidagilar: diagnostik maqsadlar asosida о‘quv maqsadlarini oydinlashtirish; joriy va yakuniy baholashlarni aniq ajratish; rejalashtirilgan ta’lim natijasiga erishishni kafolatlash; о‘quv faoliyati kо‘rinishlarini hamda о‘qituvchi va talabaning о‘zaro ta’siri vositalarini sharoitga qarab tanlash; о‘quv materialini reproduktiv topshiriqlarni bajarish orqali ishlab chiqish; etalon – natijani о‘zlashtirish uchun о‘z – о‘zini tekshirib boruvchi kichik – kichik guruhlarda ishlash kabilar. О‘quvchi oldiga qо‘yiladigan vazifa ta’limning natijasi hisoblanadi. Demak, tekshiriladigan va baholanadigan narsa, bu – ta’limning natijasidir. О‘quv vazifalarini aniqroq ifodalash uchun quyidagilarga amal qilish lozim. - har bir muhim masala – vazifalar guruhini ifodalashni: “mashg‘ulot ohirigacha talabalar ... ni bilishi kerak” iborasi bilan boshlash; - har bir vazifani tartib raqami bilan belgilash;

- har bir vazifani “sanab kо‘rsating, ayting, eslang, nomoyish eting, bajarib kо‘rsating, tanlang, hisoblab chiqing” fe’llari vositasida ifodalash; - har bir vazifani о‘quvchining faoliyati atamasi bilan qо‘yish; - har bir vazifa ta’limning aynan bir natijasini kо‘zda tutsin (bir savolga ikki – uchta javob berish mumkin bо‘lmasin); - har bir vazifani о‘zlashtirish natijasini, maqsadga erishilganini о‘lchash mumkin bо‘lsin. О‘quv vazivalari biror о‘quv masalasini: mavzu bilim yoki pretmetni о‘rganib chiqilgach, talabaning bilam va kо‘nikmalarini obyektiv baholash (og‘ziki; yozma yoki test usulida) ga imkon yaratishi lozim. Chet elik pedagog olimlar pedagogik texnologiya masalasida ta’limning yuqoriroq darajalari uchun ham о‘quvchilar faoliyatini tashkil etish usullarini ishlab chiqmoqdalar. Amerikalik olimlar: R.Ganye va L.Briggslar pedagogik texnologiya usulida dars о‘tishning quyidagi shaklini taklif etganlar. Dars о‘tishning bu usuli xususiy о‘quv maqsadlariga erishishga hamda fikrlash (tafakkur)ning maxsuldorligi darajasini rag‘batlantirishga qaratilgan: 1. О‘quvchilar diqqatini jamlash. 2. Talabalarga dars maqsadini yetkazish. 3. Kerakli bilimlarni esda qoldirish va kо‘nikmalarni egallash zarurligini uqdirish. 4. О‘quvchida qiziqish uyg‘otib, harakat qilishga undaydigan о‘quv materiallarni taqdim etish. 5. О‘quvchilarning javob xarakatlarini ma’qullab rag‘batlantirish. 6. Talaba о‘zlashtirganidan xabardor bо‘lib borish. 7. Talabaning fikrlash (tafakkur) faoliyatini boshqarish, bilim va malakalarni mustahkamlashni rag‘batlantirib borish. 8. Talabalarning harakatlarini baholash. Ingliz olimi A.Romishevskiy pedagogik texnologiya metodining quyidagi variantlarini tavsiya etadi:

1. Kerakli bilimlarnigina yetkazish. 2.Dastlabki reproduktiv darajada kо‘nikmalarni shakllantirish. 3. Bola bajaradigan ish – harakatini yaxlit holda va qismlari bо‘yicha namoyish etish. 4. Malaka hosil qilishni soddalashtirish (topshiriqni qismlarga ajratib bajarish). 5. Talaba mustaqil bajarayotganidan doimiy xabardor bо‘lib, maqullab, uni rag‘batlantirib borish. 6. Maxsuldor, tadqiqiy bosqichga о‘tish. 7. Xilma – xil muammoli vaziyatlarni tashkil etish – nostandart vazifalarni bajarish. 8. о‘quvchi о‘z faoliyatini tahlil etib, о‘qituvchi (guruh) bilan qanday bajarganini muxokama etib borish. Amerikalik olim F.S.Keller oliy о‘quv yurtlari uchun pedagogik texnologiya usulining individuallashtirilgan tizimini ishlab chiqdi. Keller rejasining muhim belgilari quyidagilar: 1. О‘quv materiali mazmunini (oldin о‘tilgan bо‘limning mazmunini ham) talaba tо‘liq о‘zlashtirib olishga erishish. 2. Har bir talaba о‘z о‘zlashtirish tezligiga binoan alohida ishlashi. 3. Ma’ruzadan talabalarda motiv hosil qilish va umumiy yо‘naltirish uchungina foydalanish. 4. О‘quv axborotlarini bayon qilish uchun nashr etilgan о‘quv qо‘llanmalaridan foydalanish. 5. О‘quv materialining bо‘limlarini о‘zlashtirganini aniqlashda yordamchi – assistent (aspirant, a’lochi student) lar kuchidan foydalanish. Pedagogik texnologiya metodining bu shaklida о‘qituvchi kursni bir necha bо‘lim (modul)larga ajratadi, odatda ularning soni 15 – 20 ta bо‘ladi; ular darslikdagi boblarga teng, mos bо‘lishi mumkin. Har bir talabaga qanday о‘qish uchun qо‘lanma beriladi, unda bо‘lim (mavzu)ni о‘rganish maqsadi kо‘rsatilgan, о‘quv ishining ma’lum shakllari tavsiya etilgan, nazorat va о‘z – о‘zini nazorat

etish uchun savollar majmui keltirilgan bо‘ladi. Ishlash tartibini о‘qish shaklini talabaning о‘zi tanlaydi. О‘zlashtirilgan bо‘lim bо‘yicha imtihondan oldin har bir talabani yordamchi – assistent о‘qituvchi ishlab chiqqan aniq talab – mezonlarga binoan “о‘tadi”, “о‘tmaydi” shaklida sinovdan о‘tkazadi. Sinovdan о‘tmagan talaba yordamchining tavsiyasiga binoan о‘quv materialini qо‘shimcha ishlab chiqadi. Sinovdan о‘tish keyingi bо‘limni о‘rganish uchun о‘ziga xos ruxsatnoma hisoblanadi. Ma’ruzalar soni juda kam (bir semestrda 6 tadan oshmaydi), ularga qatnashish majburiy emas. Keller rejasi AQShdagi oliy о‘quv yurtlarida tabiiy – ilmiy fanlarni, shuningdek ijtimoiy – gumanitar fanlarni о‘qitishda qо‘llaniladi. 70-80 yillarda pedagogik eksperimentlar Keller rejasi an’aanviy ta’lim usuliga nisbatan samarali ekanligini kо‘rsatadi. Rossiya Federatsiyasida V.Guzeyev integral pedagogik texnologiya metodini ishlab chiqdi, uning asosiy qismlari, umumlashgan holda quyidagilardan iborat: 1. Har bir ixtisosolik bо‘yicha ta’limning rejalashtirilgan natijalari kо‘p darajali diagnostik va amallar bо‘yicha bajariladigan о‘quv vazifalari shaklida taqdim etiladi. 2. Ta’lim jarayonining yirik tuzilmasi darslar bloki shaklida birlashtirilib, ta’lim mazmunining katta birligini tashkil etadi. 3. Jamoaviy о‘qitishni guruh faoliyatining monitoringi asosida tashkil etiladi: ta’limning har bir qadami oldingisining natijasiga binoan rejalashtiriladi. 4. Ta’lim jarayonini boshqarish va о‘qitish kompyuterlarda amalga oshiriladi. Yuqorida bayon etilgan ta’limga texnologik yondashuvning shakl va kо‘rinishlari xilma – xilligidan dalolat beradi. Rossiya Federatsiyasida “Shkolniye texnologii” nomli yangi pedagogik jurnal ham chiqarilmoqda. О‘zbekiston Respublikasida ham pedagogik texnologiya sohasida chet el tajribalarini о‘rganish, milliy – madaniy an’analarimizni, ta’lim sohasida erishilgan darajani inobatga olib, pedagogik texnologiya usulini о‘zlashtirish va rivojlantirish maqsadga muvofiq.

2.3. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni amaliy qо‘llanilishida pedagogik mahoratning о‘rni. Pedagogika fani va ta’lim – tarbiya amaliyotida turli yondashuvlar qо‘yiladi. An’anaviy yondashuv, tizimli yondashuv texnologik yondashuv, tadqiqiy yondashuv, funksional, kompleks, faoliyatli yondashuvlar shular jumlasidandir. AN’ANAVIY YONDASHUV . Uning asosiy xususiyati – о‘qituvchi ma’lum axborotni gapirib beradi, tushuntiradi, talaba esa bu bilimni xotirasida saqlaydi. “Bilim” tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma’nosida tushuniladi. Talabada bilim bor – yо‘qligi imtixonda shu axborotga doir berilgan savolga yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bunda bilim degani asosan esda qoldirishning natijasidir, u kо‘pincha yuzaki bilishi ham mumkin. Bunday bilim xotirada uzoq saqlanmaydi. Talaba savol berganda eslashi, ba’zan eslay olmasligi ham mumkin. An’anaviy о‘qitish usulida ta’lim maqsadi dastur talabiga binoan aniq ifodalanmaydi, talabaning о‘zlashtirish darajasi, sifati haqida muallim aniq tasavvurga ega bо‘lmaydi. An’anaviy ta’lim mamlakatimiz о‘qiv yutrlarida keng tarqalgan, uning turli jihatlari pedagogika, metodika fanlarida ishlab chiqilgan, katta tajriba tо‘plangan. An’anaviy ta’lim usulini takomillashtirish sohasida izlanishlar davom etayotir, lekin uning obyektiv imkoniyatlari cheklangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim sohadagi islohatlar, tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan fan – texnika talablari – ta’lim usuli bilan jamiyatning raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga, barkamol avlodni shakllantirishga bо‘layotgan ehtiyoji о‘rtasida nomutanosiblikni vujudga keltiradi. Uni ta’limda boshqa yangi yondashuvlarni qо‘llash yо‘li bilan hal etish lozim. TIZIMLI YONDASHUV. Tizim sо‘zi – tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan yaxlit narsa yoki hodisa ma’nosini anglatadi. Tizim tushunchasi va sо‘zi, bashqa ma’nolarga ham ega. Masalan. Tizim – ip, sim kabilarga terilgan narsa; tizim – shoda ( bir tizim marvarid, bir shoda marjon kabilar). Shuningdek, kibernetik tizim, axborotlar tizimi, ijtimoiy munosabatlar tizimi, xarakatlar tizimi,

pedagogik tizim kabi tushunchalar shaklada ham qо‘llaniladi. Tizim tushunchasi odatda ayrim belgilarga kо‘ra turlarga ajratiladi: moddiy narsalar tizimi, mavhum tushunchalar, faraziyalar, nazariyalar, ilmiy bilimlar tizimi kabilar. Tizimli yondashuv ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yо‘nalishi sifatida universal tavsifga ega, pedagogikada keng qо‘llaniladi, ta’lim – tarbiyaga ham pedagogik tizim sifatida qarash lozim. “Tizimli yondashuv” tushunchasi kо‘pincha “tizimli metod”, “tizimli tahlil usuli” tushunchalari bilan uzviy bog‘liq holda qо‘llaniladi. Chunki tizimli tahlil usullari ham obyektni yaxlit tizim sifatida о‘rganishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv, ayniqsa, tuzilishi – vazifasiga kо‘ra bajaradigan tahlilga juda yaqin. Tizimli tahlilning obyektni yaxlit narsa yoki hodisa (tizim) hisoblanadi, u birinchidan, obyektning turli qismlarini ; ikkinchidan, qismlarning о‘zaro bog‘liqligini; uchinchidan, tizimning chegaralarini va tо‘rtinchidan, tizimning atrof – muhit bilan bog‘liqligi, aloqadorligini nazarda tutadi. Tizimli yondashuvbir qancha qoida – prinsiplar majmuidan foydalanadiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Bunday qoida – prinsiplar qatoriga, jumladan, quyidagilar kiradi: mavhumlikdan yaqqollikka qarab borish; analiz bilan sintezning, mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi; obyektda bog‘lanishlar va о‘zaro ta’sirlarning turlichaligi; obyektning tuzilishi – vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning birligi va boshqalar. Pedagogik tizim – inson bolasini barkamol shaxs, biror kasb egasi sifatida shakllantiruvchi yaxlit ijtimoiy – pedagogik hodisa bо‘lib, uning tarkibi pedagogik jarayonning obyektlari va subyektlari, shakl – usullari, ular о‘rtasidagi munosabatlar, о‘zaro ta’sirlar, ulardan boshqarishdan iborat. Pedagogika keng va tor (jins va tur) tushunchalarni о‘z ichiga oladi: pedagogika – fan; pedagogika – о‘quv predmeti; pedagoglik – inson faoliyatining bir sohasi sifatida keng tushunchalardir. Ular har biri ma’lum qismlardan tuzilgan tizim hisoblanadi. Pedagogika fan sifatida ayrim belgilarga kо‘ra bir necha qismlardan tuzilgan tizimdir. Pedagogik fanlar tizimga – pedagogika nazariyasi va tarixi; о‘qitish

nazariyasi va metodikasi; maxsus pedagogika; jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi; madaniy – ma’rifiy ishlar pedagogikasi, ijtimoiy pedagoika kabilar kiradi. Shuningdek, ta’lim – tarbiyaning maqsadi, shakl – usllari tizimi; ta’lim – tarbiyaning yо‘nalishlari, turlari tizimi; uzliksiz ta’lim tizimi; ta’im muassasalari tizimi; pedagogik ixtisosliklar tizimi; о‘quv vazifalari, о‘quv axborotlari tizimi kabilar ham pedagogik tizim tarkibiga kiradi. TEXNOLOGIK YONDASHUV. Texnologiya yunonchasо‘z bо‘lib, texne – mahorat,san’at, logos – tushuncha, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi – tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqrish jarayonlarida qо‘llaniladigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bо‘lgan amallar – materiallarni qazib olish, tanishish, taxlash, saqlash va boshqalar ham texnologiya deyiladi. Texnologiyaga ishlab chiqarish jarayonlarini tasvirlash, ularni bajarish bо‘yicha qо‘llanmalar, texnik qoidalar va talabalar, grafiklar ham kiradi. Sanoat ishlab chiqarishi sohasida yuzlab texnologik loyhalar (jarayonlar) yaratilgan. Ular, agar texnik hujjat talablariga amal qilinsa, ishni kim va qayerda bajaradigan qat’iy nazar. Mahsulot sifati va natijasi kafolatlanadi. Ta’lim ishiga texnologik yondashuv: - о‘qish – о‘qitish jarayonini о‘zaro uzviy bog‘liq etaplar, farazlar, amallarga ajratish, bо‘lishni; - ta’limdan mо‘ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni mufoviqlashtirish, ketma – ket, bosqichma – bosqich amalga oshirishni; - loyhalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni nazarda tutadi. Bu yondashuv asosan, reproduktiv ta’limga xosdir. Reproduktiv ta’lim tipik vaziyatlarda biror ish – harakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir.

Reproduktiv darajasi uchun pedagogik texnologiya usulida ta’lim – takror ishlab chiqiladigan konveyrerli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutilgan natija ham mufassal tasvirlanib, aniq qayd etiladi. О‘quv materiali aniq ifodalangan о‘quv maqsadiga mos qayta tuzib, ishlab chiqiladi, ayrim bо‘lak (qism. modul)larga ajratiladi, о‘quv materialini о‘rgatishning alternativ yо‘lari nazarda tutiladi, har bir bо‘lakni о‘rganish test yordamida nazorat etilib, hato, kamchiliklar tuzatilib, tо‘g‘irlab boriladi. О‘quv ishi etalonda kо‘rsatilgan natijaga erishishni nazarda tutadi. Bu, bolalarni qiziqtirish, musobaqa va о‘zaro yordamlashtirishni inkor etmaydi. Ta’lim reproduktiv xarakterda olib borilgani uchun ham bu usul bilim, kо‘nikma va malakalarning zarur minimumini egallashda kо‘proq samara beradi. Texnologik yondashuvni qо‘llash qо‘yilgan о‘quv maqsadlarga erishishni kafolatlaydi. TADQIQIY – IJLDIY YONDASHUV. Bu yondashuv ta’limning maqsadi talabada biror muammoning yechish qobiliyatini о‘stirish, yangi bilim (tijriba)ni mustaqil о‘zlashtirish, harakatning yangi usullarini topish, shaxsan tashabbus kо‘rsatishni kо‘zda tutadi. Tadqiqiy yondashuv faoliyatning ijodiy, aktiv xarakteri bilan bog‘liq. Bu yondashuvda talabaning о‘quv – bilish faoliyatiga pedagogik rag‘batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, bolaning shaxsiy tashabbusini qо‘llab – quvvatlaydi, bola bilan hamkorlik qiladi, talabaning fikr va qiziqishlarini oldingi о‘ringa qо‘yadi. Tadqiqiy yondashuv bо‘yicha ham pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan: Pedagogika nazariyasi va amaliyotda an’anaviy yondashuv о‘z imkoniyatlarini sarflab bо‘ladi, tizimli texnologik va tadqiqiy yondashuvlar istiqboliga ega. Texnologik, tizimli va tadqiqiy yondashuvlardan har birining ta’lim tizimida о‘z о‘rni bor va о‘z joyida qо‘llanilishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda ta’limning turli darajalari uchun (reproduktiv, maxsuldor, tadqiqiy - ijodiy) pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Keng kо‘lamdaamalga oshirilayotgan ta’lim islohatlari ta’limning ilg‘or texnologiyalarini о‘rganish va о‘quv – tarbiya jarayoniga joriy etishni taqozo

qiladi. Bu о‘z navbatida pedagogik xodimlardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiya usulini egallashni va О‘zbekistonning milliy, ma’naviy – madaniy xususiyatlari, tarixiy ilg‘or an’analarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qо‘llash va rivojlantirishni talabetadi. Texnologik yondashuv mavjud an’anaviy о‘quv jarayoniga faqat kopleks tarzdagina emas, pedagoglar tomonidan о‘zlashtirilishi, metodik qо‘llanmalar, о‘quv – moddiy baza yaratilishiga qarab bosqichma – bosqich, ayrim elementlari amalga oshirilaverishi ham mumkin. Bu birichi navbatda pedagogik texnologiyaning muhim qismi – predmetlar va mavzular bо‘yicha ta’lim maqsadlarini aniqlash usullariga taaluqlidir. Pedagogik tadqiqotchilar ta’lim – tarbiya hodisalarini о‘rganganda ma’lum darajada bu yondashuvlarni qо‘llaydilar. Amaliyotchi pedagoglar ham bundan mustasno emas. Agar har bir yondashuv nimaligini anglab, о‘z о‘rnida, maqsadga muvofiq tarzda unga amal qilinsa, о‘quv – tarbiyaviy ishlar samaradorligi ancha yuqori bо‘lar edi. Pedagogik texnologiya – ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim – tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. О‘quv materiallarini tanlash, qayta ishlash о‘quvchilarning kuchiga, о‘zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, hajmini о‘zlashtirish ham ta’lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta’lim – tarbiyaning obyektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida о‘quv jarayonlari, ta’lim – tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir.

Похожие

Professional pedagogik faoliyatning psixologik asoslari

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari

Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari