Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari - Психология - Дипломные работы

Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

401.5 KB

Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari 1

M u n d a r i j a K i ri sh............................................................................................. 3 I- BO B. Il m i y adabi yot l arda tarbi ya m uam m osi ni ng о ‘ rgani l i shi ..........................................................................................7 1.1. Psi xol ogi ya f ani da t ar bi ya m uam m osi ni ng о ‘ r gani l i shi ............................................................................................7 1.2. Shar q m ut af akki r l ar i ni ng asar l ar i da t ar bi ya muam m osi t о ‘ g ‘ ri si dagi qar ashl ar i .........................................................................15 II- BO B. Ol i y makt abda t arbi ya j arayonini tashki l et i shning psi xol ogi k xususi yat l ari ......................................................................30 2.1.T a ’ l i m – t ar bi ya j ar ayoni da t al abal ar ni ng dunyoqar ashi va e ’ t i qodi ni shakl l ant i r i sh.......................................................................30 2.2.T al aba shaxsni kasbga yо ‘ nal ganl i gi ni shakl l ant i r i sh................35 2.3. Tal abal ar da yuksak hi sl ar ni shakl l ant i r i shda t ar bi yani ng rol i ......................................................................................................49 Xul osa..........................................................................................54 Foydal ani l gan adabi yot l ar rо ‘ yxat i .............................................55 2

K i ri sh О ‘ zbeki st on Respubl i kasi da kо ‘ pgi na m asal al ar qat or i da t a ’ l i m – t ar bi ya i shi ni t ubdan о ‘ r gani sh, uni yangi zam on t al abl ari dar aj asi ga kо ‘ t ar i sh, sog ‘ l om avl odni kam ol t opt ir i sh bugungi dol zar b m asal al ar dan bir i di r . I st i ql ol shar of at i bi l an xal q t a ’ l i m i , Ol i y va о ‘ rt a m axsus t a ’ l i m vazi r li kl ar i da о ‘ qi t i sh ham da t ar bi yal ash ti zi m i ni yanada t akom i l l asht i r i shga doir bir qancha qar or l ar , ni zom l ar , qonunl ar i shl ab chi qi l di . Bu huj j at l ar о ‘ rt a m akt ab va Ol i y m akt abl ar da uzl i ksi z t a ’ l i m - t ar bi ya ber i shda uyg ‘ unl i kni t a ’ m i nl ashda ham nazar i y, ham am al i y dast ur vazi f asi ni о ‘ t aydi . Bugungi i sl ohat l ar davr i о ‘ qi t i shni ng sam ar al i m et odl ar i ni yar at i shni , о ‘ qi t uvchi va t al abal ar о ‘ r t asi da ham kor l i kni yanada kengayt i ri shni , i nson shaxsi ni shakl l ant i r i shda t ar bi yani ng yet akchi l i gi ni t a ’ m i nl ashni , t al abal ar ni ng yosh xususi yat l ar i , m i l l i y hi s – t uyg ‘ ul ar ni e ’ t i bor ga ol i b t ar bi yavi y, t a ’ l i m i y t ar bi yal ar ni am al ga oshi r i shni t aqozo qi l m oqda. Respubl i kam i zda ol i y t a ’ l i m t i zi m i ni ri voj l ant i r i shda j ahon m am l akat l ar i ni ng i l g ‘ or g ‘ oyal ar i , t ar bi yavi y, t a ’ l i m i y nazar i yal ar i , m ut axassi sl ar t ayyor l ashni ng boy am al i yot i , hozi r gi zam on t exni kasi va t exnol ogi yasi dan f oydal ani sh ham da m i l l i y, hududi y xususi yat l ar i ni hi sobga ol i b, ul ar ni m ahal l i y shar oi t l ar ga m osl asht i r i sh, shu asosi da yangi si ni i shl ab chi qi sh, ul ar ni keng kо ‘ l am da qо ‘ l l ash bosh om i l sanal adi . Mavzuni ng dol zarbl i gi: Ol i y о ‘ quv yur t l ar i m i z zam onavi y t exni ka va shar qona t ar bi ya bil an boshqa m am l akat l ar dan ajr al i b t ur i shi l ozi m .Ul ar da mi l l i y r uh hukmr onl i k qi l i shi ker ak. Bu bor ada qabul qi li ngan “T a ’ l i m t о ‘ g ‘ ri si da”gi qonun va “Kadr l ar t ayyor l ash mi l l i y dast ur i ” asosi da j i ddi y i shl ar am al ga oshi r i l m oqda. Ta ’ l i m – t ar bi ya i shi m azm uni ni t ubdan о ‘ zgar t i r i sh er t angi t aqdir i m i zni bel gi l ab ber uvchi bugungi kunni ng dol zar b m asal al ar i dan bir i ga ayl andi . 3

Pr ezi dent i m i z I .A.Kar i m ov О ‘ zbeksi t on Respubl i kasi Ol i y Maj l i si I X sessi ya si da sо ‘ zl agan nut qi da shunday degan edi : «Navbat dagi m uhi m m asal a – oli y о ‘ quv yur t i l ar i i sl ohat i di r . Bugungi ol i y t a ’ l i m ol i sh t i zi m i ni ng zai f t om onl ar i dan bi r i – ol i y о ‘ quv yur t l ar i da t ayyor l anayot gan t al abal ar ni ol di ndan ani ql angan f an va t exni ka, i qt i sodi yot , i shl ab chi qar i sh va boshqa sohal ar ni ng eht i yoj i ga, bir sо ‘ z bi l an ayt ganda, hayot t al abl ar i ga qar ab t ashki l qi l m aganm i z, deb bi l am an. О ‘ quv yur t l ar i m i zni bi t i r i b, t a ’ l i m – t ar bi ya ol i b chi qayot gan yoshl ar i m i zni ng ol gan m ut axassi sl i gi va t ayyor gar l i gi kо ‘ p j i hat dan zam on t al abl ar i ga, bozor i qt i sodi yot i eht i yoj i ga j avob berm asl i gi kо ‘ zga t ashl anm oqda. Ta ’ l i m sohasi da xal qar o m eyor l ar va andozal ar asosi da davl at st andar t l ar i ni i shl ab chi qm agani m i z, shunga qar ab, о ‘ quv yur t l ar i ni zam onavi y uskuna va j i hozl ar bil an t a ’ m i nl ab, ker akl i m oddi y baza yar at i b ber m agani m i z, avval am bor , о ‘ quv dast ur l ar i eski cha qol i b ket ayot gani , bugun t ayyor l anayot gan m ut axassi sl ar si f at i ga sal bi y t a ’ si r kо ‘ r sat m oqda». Dar haqi qat , t a ’ l i m dagi yangi l ani sh, asosan “Davl at t a ’ l i m st andar t l ar i ni i shl ab chi qi shni gi na am al ga oshi r m ay, bal ki t a ’ l i m – t ar bi ya j ar ayoni or qal i о ‘ quvchi ni о ‘ z kel aj agi ni yor qi n t asavvur qi l a ol adi gan, bu bor ada о ‘ z t aqdi r i va о ‘ z shaxsi ga ongl i munosabat da bо ‘ l i b, t ur l i f aol i yat l ar da о ‘ z – о ‘ zi ni r i voj l ant ir a ol adi gan er ki n, f aol va m ust aqi l shaxni shakl l ant i r i shni kо ‘ zda t ut adi ”. Bugungi kunda m ust aqi l Respubl i kam i z dunyo ham j am i yat i t om oni dan t an ol i nayot gan ekan, uni ng kel gusi dagi ri voj i , gul l ab – yashnashi bugungi kun yoshl ar i ga bog ‘ l i qdi r . Dem ak, bugungi yoshl ar har t om onl am a ri voj l angan о ‘ zi ga, boshqa i nsonl ar ga, j am i yat ga, t abi at ga va m ehnat ga о ‘ z t о ‘ g ‘ ri m unosabat i ni bi l dir a ol adi gan, i j odkor va t adbi r kor bо ‘ l m og ‘ i l ozi m . 4

Tal aba yoshl ar da ana shunday xususi yat l ar ni ng ri voj l ani shi sо ‘ zsi z ol i y m akt abda t ar bi ya j ar ayoni ni t о ‘ g ‘ ri odi l ona va oqi l ona boshqar a ol i sh j uda m uhi m dir . Yuqor i dagi fi kr l ar dan kel i b chi qi b, “Ol i y m akt ab t ar bi yavi y j ar ayonl ar ni t ashki l qil i shni ng psi xol ogi k xususi yat l ar i ” m avzusi da bi t ir uv m al akavi y i shi t ayyor l ashni t anl ab ol di k. Bi t i ruv m al akavi y i shi ni ng m aqsadi . Ol i y m akt abda t ar bi ya j ar ayoni ni ng t ashki l qi l i shni ng psi xol ogi k xususi yat l ar i ni о ‘ r gani sh. Bi t i ruv mal akavi y i shi ni ng vazif asi : 1.Psi xol ogi ya f ani da t ar bi ya m uam m osi ni ng о ‘ r gani l i sh hol at i ni nazar i y j i hat dan t ahl i l qi li sh. 2.Shar q m ut af akki r l ar i ni ng t ar bi ya haqi dagi qar ashl ar i ni о ‘ r gani sh va uni ng hozir gi kundagi t ar bi yavi y j ar ayondagi aham i yat i ni ani ql ash. 3.T al abal ar dunyoqar ashi va e ’ t i qodi ni shakl l ant i r i shda t ar bi yani ng m uhi m om i l ekanl i gi ni yor i t i sh. 4.T al aba shaxsi ni ng kasbga yо ‘ nal ganl i gi ni shakl l ant i r i shda t ar bi yavi y j ar ayonni ng r ol i ni ani ql ash. 5.T al abal ar da yuksak hi sl ar ni shakl l ant i r i shda t ar bi yani ng rol i . Bi t i ruv m al akavi y i shi ni ng m et odl ar i . Kuzat i sh, f aol i yat m ahsul l ar i ni t ahl i l et i sh. Bi t i ruv m al akavi y i shi ni ng obyekti . T al abal ar i ni ng t a ’ l i m t ar bi ya j ar ayoni . Bi t i ruv mal akavi y i shi ni ng predm et i . Ol i y m akt abdagi t ar bi ya j ar ayoni , Shar q m ut af akkir l ar i ni ng asar l ar i da t ar bi ya t o` g`r i si dagi qar ashl ar i . Bi t i ruv mal akavi y i shi ni ng aham i yati . Yosh davr l ar i va pedagogi k – psi xol ogi ya sohasi ni nazar i y j i hat dan boyi t adi va t a ’ l i m – t ar bi ya i shi ni t о ‘ g ‘ ri t ashki l et i shga xi zm at qi l adi . 5

Bi t i ruv m al akavi y i shi ni ng t uzi li shi . Bi t i r uv m al akavi y i shi ki r i sh, i kki bob, besh par gr af , xul osa va f oydal ani l gan adabi yot l ar rо ‘ yxat i dan i bor at bо ‘ l i b, haj m i -- - bet ni t ashki l et adi . 6

I- BO B. Il m i y adabi yot l arda t arbi ya muamm osi ni ng о ‘ rgani l i shi 1.1. P si xol ogi ya f ani da t arbi ya muamm osi ni ng о ‘ rgani l i shi Jam i yat t ar aqqi yoti ni ng bar cha bosqi chl ar i da ham davr t al abi ga m unosi b bо ‘ l gan yosh avl odni t ar bi yal ash m uam m osi ham i sha dol zar b aham i yat ga ega bо ‘ l i b kel gan. О ‘ zbeki st on Respubl i ka si i j t i m oi y- si yosi y m ust aqi l l i kni qо ‘ l ga kir i t gach, i j t i m oi y hayot ni ng bar cha sohal ar i da t ub i sl ohot l ar ol i b bor i l m oqda. I sl ohot l ar ni ng asosi y g ‘ oyasi r espubl i kani ng ri oj l ani sh va t ar aqqi yot yо ‘ l i deb e ’ t i r of et i l gan dem okr at i k, i nsonpar var , huquqi y j am i yat ni ng bar po et i sh uchun xi zm at qi l adi . Dem okr at i k, i nsonpar var , huquqi y j am i yat ni ng bar po et i sh vazi f asi о ‘ si b kel ayot gan yosh avl od zi m m asi ga yukl anadi . О ‘ zbeki st on Respubl i ka si ni ng “T a ’ l i m tо ‘ qr i si da”gi Qonuni , “Kadr l ar t ayyor l ash Mi l l i y dast ur i ” ham da О ‘ zbeki st on Respubl i kasi Pr ezi dent i I .A.Kar i m ovni ng qat or asar va nut ql ar i , chunonchi , “Bar kam ol avl od – О ‘ zbeki st on t ar aqqi yot i ni ng poydevor i ”, “О ‘ zbeki st on XXI asr ga i nt i l m oqda” nom l i asar l ar i da m ust aqi l r espubl i kada i jt i m oi y t ar bi yani yо ‘ l ga qо ‘ yi sh m aqsadi va vazi f al ar i bel gi l ab ber il gan. Tar bi ya – bu shaxsni ng i j t i m oi y, m a ’ navi y va i shl ab chi qar i sh f aol i yat i ga t ayyor l ash m aqsadi da uni ng m a ’ navi y, j i sm oni y kam ol ot i ga m unt azam r avi shda t a ’ si r kо ‘ r sat i sh j ar ayoni dir . Tar bi ya t ar bi yachi t om oni dan t ar bi yal anuvchi da bar qar or axl oqi y hi sl at va xul qi y fazi l at l ar ni t ar ki b t opti r i sh, shakl l ant i r i sh m aqsadi da t ar bi yal anuvchi ni ng ongi ga ani q m aqsad yо ‘ l i da t ar bi yavi y t a ’ si r et i sh j ar ayoni di r . Tar bi ya – bol ani ng ij t i m oi y m uhi t da о ‘ z о ‘ rni ni t opi shni о ‘ r gani shi ham da i nsonni ng hayot i y kо ‘ ni km a va m al akal ar ga ega bо ‘ l i shi di r . Ta ’ l i m j ar ayoni , uni ng qobi l i yat i , i lm о ‘ r gani shi yot sa, undan far ql i о ‘ l ar oq t ar bi ya i nsonni shaxs si f at i da shakl l ani shi ga, uni ng dunyoqar ashi va j am i yat ga m unosabat i ga qar at i l adi . T ar bi ya – bu al ohi da j ar ayon em as, 7

bal ki о ‘ qi t i shni ng bi r t om oni bо ‘ l i b, u bi l an um um i y va far ql i t om onl ar ga egadi r . Bi l i m ber i sh va t ar bi yaga, asosan, i nsonni ng ij t i m oi y kо ‘ ni km a ol i sh m exani zm i ni ng о ‘ zi ga xos j i hat l ar i ni kir i t i sh m um ki n. T ar bi ya j ar ayoni da shaxsni ng si f at va xossasi , ij t i m oi y xul q – at vor i va shakl l ar i nazar da t ut i l sa, о ‘ qi t i shda bi l i m , kо ‘ ni km a va m al akal ar i nobat ga oli nadi . Tar bi ya t ur l i davr l ar da va t ur l i xi l j am i yat l ar da о ‘ zgar m as j ar ayon bо ‘ l i b qolm aydi . Har qanday i j t i m oi y j am i yat da yosh avl od t ar bi ya m uayyan m aqsad asosi da t ashki l et i l adi . T ar bi ya m aqsadi i j t i m oi y j am i yat t ar aqqi yot i , uni ng r i voj l ani sh yо ‘ nal i shi , i j t i m oi y m unosabat l ar m azm uni dan kel i b chi qi b bel gi l anadi . Bugungi kunda О ‘ zbeki st on Respubl i kasi da t ashki l et i l ayot gan t ar bi yani ng asosi y m aqsadi kom i l shaxsni t ar bi yal ab voyaga yet kazi shdan i bor at .T ar bi yani ng m aqsadl ar i , m azm uni , shakl va m et odl ar i har bi r t ar i xi y davr da о ‘ zi ga xos xususi yat l ar ga ega bо ‘ l adi . I nson shaxsi ni shakl l ant i r i sh bо ‘ yi cha har bi r i j ti m oi y t uzum yо ‘ nal i shi ga m os r avi shda t al abl ar qо ‘ yi l adi . T ar bi yani ng bar cha t ar i xi y davr l ar uchun xos bо ‘ l gan ba ’ zi bi r um um i y bel gi l ar i ham m avj ud. Insonni ng t abi at i ni о ‘ zgar t i r adi gan, uni ng shaxsi ni t ar ki b t opi shi ga t a ’ si r qi l adi gan kuch i j t i m oi y om i l l ar yoki boshqacha qi l i b ayt ganda, j am i yat i shl ab chi qar i sh kuchl ar i ham da i shl ab chi qar i sh m unosabat l ar i ni ng о ‘ si shi va о ‘ zgar i shi di r . Bundan t ashqar i i nson shaxsni ng t ar ki b t opi shi ga t a ’ si r qi l uvchi yana bi r kuchl i om i l – i nson or t t i r gan t aj r i bal ar i ni ng t ar bi ya vosi t asi or qal i bol al ar ga ber i l i shi di r . Shunday qi l i b inson shaxsi j uda m ur akkab psi xol ogi k kat egori ya bо ‘ l i b, u ki shi ni ng indi vi dual hayot i davom i da m a ’ l um konkr et om i l l ar ni ng t a ’ si r i ost i da seki n – ast a t ar ki b t opadi . I l m i y m anbal ar ga qar aganda i nson shaxsi ucht a f akt or l ar t a ’ si r i da t ar ki b t opadi . Ul ar dan bi r i nchi si , odam t ug ‘ i l i b о ‘ sadi gan t ashqi ij t i m oi y m uhi t ni ng t a ’ si r i bо ‘ l sa, i kki nchi si , odam ga uzoq m uddat davom i da si st em al i r avi shda ber i l adi gan i j t i m oi y t a ’ l i m – 8

t ar bi yani ng t a ’ si r i dir va ni hoyat , uchi nchi si odam ga nasl i y yо ‘ l bi l an beri l adi gan ir si y om i l l ar ni ng t a ’ si r i di r . Tar bi yal i bо ‘ l i sh – bu xul q- at vor i ni nazor at qil i shdan i bor at dir . Bunday nazor at i nsonga yom on xat t i- har akat l ar ni baj ar m asl i k i m koni yat i ni ber adi . Agar shaxs xul q- at vor i ni axl oqi yl i gi haqi da qayg ‘ ur sa, u ij t i m oi yl ashuvga er i shgan bо ‘ l adi . T ar bi ya о ‘ z m ohi yat i ga kо ‘ r a i j t i m oi y ji hat dan ij obi y eht i yoj l ar ni hosi l qi l i shi di r . Agar t a ’ l i m shaxsni ng ongi ni shakl l ant i r i sh bо ‘ l sa, t ar bi ya uni ng ongsi zl i k sohasi ga t a ’ si r et i shdi r . Bol a shaxsi r i voj l ani shi ni ng о ‘ zi ga xos xususi yat l ar i ni uni ng i l k davri dagi r i voj l ani shi ni ani ql am asdan t ur i b t ushuni sh qi yi n. Axl oqi y ri voj l ani sh i l k bor shaxsni ng um um i y xususi yat l ar i va xi sl at l ar i shakl i da shakl l ani shi haqi dagi g ‘ oyal ar il k bor X.Xar t shor n va M.Meyl ar t om oni dan i l gar i sur i l gan bо ‘ l i b, ul ar ni ng fi kr i cha, axl oqi y xul q- at vor ni kel t ir i b chi qar uvchi va f aol i yat ga undovchi fenom enl ar ani ql anm aguni cha axl oqi y r i voj l ani shni о ‘ rgani b bо ‘ l m aydi . X.Xar t shon va M.Meyl ar ol i b bor gan t adqi qot l ar i ni ng asosi y m aqsadi axl oq nor m al ar i ga r i oya qi l i shda bol a shaxsi ni ng um um l ashgan hi sl at l ar i ni shakl l ant i r i sh m uhi m rol о ‘ ynaydi m i yoki xususi y axl oqi y odat l ar aham i yat l i r oqm i , degan savol ga j avob t opi sh bо ‘ l i b, t adqi qotl ar dan shu nar sa ani ql anadi ki , axl oqi y nor m al ar ni bol a ongi ga si ngdi r il i shi da xususi y odat l ar ni yuzaga kel t i ri sh va о ‘ zi ga xos t a ’ l i m nazar i yasi ga asosl ani sh ust unl i gi yaqqol nam oyon bо ‘ l adi . О ‘ quvchi l ar i t om oni dan ba ’ zi bi r axl oqi y t ushunchal ar va t asavvur l ar ni ng о ‘ zl asht i r i l i shi va ul ar ni ng bol a shaxsi ga bо ‘ l gan t a ’ si r i ni psi xol ogi k nuqt ai nazar dan о ‘ rgangan V.A.Kr ut et ski y о ‘ z t adqi qot i da 10 t a asosi y t ushunchani t anl ab ol adi . Bul ar : qat ’ i yl i k, sezgi r l i k, f axrl ani sh, haqgо ‘ yl i k, m adl i k, bi r sо ‘ zl i l i k, kam suqi m l i k, qо ‘ rqm asl i k, bur ch kabi l ar di r . Oli m о ‘ t kazgan t adqi qot dan shunday xul osaga kel adi ki , 9

о ‘ quvchi l ar ushbu tushunchal ar ni shakl l ant i r i shl ar i va hayot ga t adbi q et i shl ar i uchun: О ‘ quvchi l ar f aol l i gi ni oshi r i sh; Ul ar da em ot si onal qо ‘ zg ‘ al i shni vuj udga kel t ir i sh; Hayot i y f aoli yat dan keng foydal ani sh; Bi r – bir i ga qar am a – qar shi t ushunchal ar ni chuqur t ahli l qi l i sh zar ur ekan. Mashhur ol i m Ger bar t t ar bi ya m aqsadni bel gi l ab ol i shga kat t a aham i yat ber gan. U t ar bi yani ng m aqsad va vazif al ar i ni yaxshi fazi l at l i ki shi ni t ar ki b t opi shdan i bor at , deb hi sobl aydi . Ger bar t t ar bi ya i shi da aql i y t a ’ l i m ga t ar bi yani ng eng kat t a va asosi y vosi t asi deb bi l i b, t a ’ l i m si z t ar bi ya bо ‘ l m aydi deb hi sobl agan. Tar bi ya uzl i ksi z ravi shda t a ’ l i m bi l an bi r gal i kda avval o oi l ada, keyi nchal i k t a ’ l i m – t ar bi ya m uassa sal ar i da ber i l i b bor i l adi . Shaxsni ng qar or t opi shi ni eng m uhi m vazi f asi о ‘ quvchi da axl oq t al abl ar i ga j avob ber adi gan e ’ t i qod va i deal l ar ni t ar ki b t opt ir i shdi r . О ‘ quvchi shaxsi ni ng shakl l ani shi dagi j ar ayonda yuzaga kel gan axl oqi y e ’ t i qod va i deal l ar si st em asi , ya ’ ni uni ng m a ’ navi y ong hukm r onl i k qi l uvchi , uni ng ij t i m oi y f aol l i gi ni bel gi l ab ber uvchi om i l ga ayl anadi . Konf usi y: “E ski ni о ‘ zl asht i r gan va yangi ni t ushuni shga qodi r i nsongi na t ar bi yachi bо ‘ l a ol adi ” – degan edi . Must aqi l l i kni dast l abki yi l l ar i danoq but un m am l akat m i qi yosi da t a ’ l i m – t ar bi ya, i l m – f an, kasb – hunar ga о ‘ r gat i sh sohal ar i ni i sl oh qi l i shga ni hoyat da kat t a zar ur at sezi l a boshl adi . Bugungi kunda t ar bi ya j ar ayoni da ham qat or о ‘ zgar i shl ar am al ga oshi r i l m oqda. Shuni t a ’ ki dl ash l ozi m ki , m a ’ ri f at xal qi m i z, m i ll at i m i z qonuni di r . An ’ anavi y shar qona qar ashga kо ‘ r a, m a ’ ri f at l i l i k f aqat bi l i m va m al aka em as, ayni payt da chuqur m a ’ navi yat va gо ‘ zal axl oq degani ham di r . Bi r i jt i m oi y j am i yat ni ng i kki nchi si ga al m ashi shi , shuni ngdek, m i l l i y m ust aqi l l i k va uni ng ne ’ m at l ar i r espubl i kam i z f uqar ol ar i da t ub 1 0

о ‘ zgar i shl ar ni vuj udga kel t i r m oqda. Mi l l i y t uyg ‘ u, qi yof a, m i l l i y xar akt er , t a ’ b, kuy, r aqs, m a ’ navi yat , qadr i yat ham da r uhi yat t a ’ si r i ost i da о ‘ zi ni ng t ub m ohi yat i ni aks et t i r a boshl adi . О ‘ t m i shni ng boy m er osi , uni ng an ’ anal ar i m i l l i y i st i ql ol t uf ayl i о ‘ z egal ar i ga qayt ar i b ber i l di . Fuqar ol ar ni ng i j t i m oi y ongi ast a – seki n о ‘ zgar i b bor i shi nat i j asi da m i l l i y psi xol ogi k xususi yat l ar t i kl ana boshl adi . Mi l l i y, um um bashar i y, t eng huquql i li k al oqal ar i о ‘ rnat i l m oqda. Yosh avl odni ng t ar bi yasi da m i l l i y ruhi yat , um um i nsoni y, haqchi l , m il l i y qadr i yat l ar , ur f – odat l ar , an ’ anal ar yet akchi о ‘ ri n t ut m og ‘ i l ozi m . Yoshl ar ni ng m a ’ navi y – axl oqi y t ar bi yasi bi l an oi l a, m ahal l a, t a ’ l i m m uassasal ar i , om m avi y axbor ot vosi t al ar i , hquqni m uhof aza qi l uvchi t ashki l ot l ar , i l m i y pedagogi k kadr l ar shug ‘ ul l anadi l ar . Tar bi ya j ar ayoni da bar cha i sht i r okchi l ar ni ng ham j i hat l i k bi l an ol i b bor adi gan i shl ar i dagi na о ‘ zi ni ng i j obi y nat i j asi ni ber i shi mum ki n. V.A.Kr ut et ski y, V.I .Sel i vanov va boshqal ar ni ng ol i b bor gan t adqi qot l ar i dan bir i t al abal ar da axl oqi y t ushunchal ar sohasi da j uda kо ‘ p kam chi l i k va angl ashi l m ovchi l i kl ar bor li gi ni kо ‘ r sat adi . Ayr i m t al abal ar dagi bu xat o qar ashl ar ga ol i y о ‘ quv yur t i t ar bi yavi y i shl ar i dagi kam chi l i kl ar sababchi bо ‘ l gan. Ul ar da t о ‘ g ‘ ri va ani q axl oqi y t ushunchal ar ni t ar ki b t opti r i shga, t egi shl i bi l i m l ar ni egal l ashga, xat o ham da kam chi l i kl ar ga bar ham ber i shga keng, r ej al i va m axsus uyusht i r i l gan i sh zar ur . Axl oqi y ongni t ar ki b t opti r i shni ng eng muhi m yо ‘ l i t al abal ar ni ng о ‘ zl ar i da t о ‘ g ‘ ri xul q – at vor ni yuzaga kel t ir i sh bi l an axl oqi y t aj r i bani boyi t i sh va um um l asht i r i sh yо ‘ l i dir , al bat t a. T al abal ar dagi axl oqi y bi l im ni ng t ur l i – t um an for m al ar i , ul ar ni ng ongi va hi s – t uyg ‘ ul ar i ga j onl i , yor qi n ot ashi n sо ‘ zni ng t a ’ si r i bu i shni ancha t о ‘ l di r i shi m um ki n. Tal abal ar va ot a – onal ar ba ’ zan t ar bi yavi y i shl ar da о ‘ zl ar i ni ng shaxsan nam una kо ‘ r sat i shl ar i ni ng t a ’ si r i ga yet ar l i cha baho ber m aydi l ar . Hol buki , ul ar ni ng qi l ayot gan i shl ar i , о ‘ zl ar i ni qanday t ut i shl ar i ul ar ni ng 1 1

ayt gan gapl ar i ga, о ‘ rgat gan nar sal ar i ga qar aganda kamr oq em as, bal ki kо ‘ pr oq aham i yat ga ega bо ‘ l adi . A.S.Makar enko t a ’ ki dl ab о ‘ t gan edi ki , bu j i hat dan odam xul q – at vori ni ng ham m a tom onl ar i , hat t o odam ni ng qanday quvoni shi va xaf a bо ‘ l i shi , uni ng dо ‘ st l ar i ham da dushm anl ar i bi l an qanday gapl ashi shi va boshqal ar t о ‘ g ‘ ri si da qanday gapi r i shi ham m uhi m aham i yat kasb et adi . Tar bi yachi xul q – at vor i ni ng о ‘ z sо ‘ zl ar i ga zi d kel i sh hol l ar i ham t ar bi ya uchun j uda zar ar li di r . Agar t al aba bunday hol ni bi r necha m ar t a, uni ng ust i ga, har xi l ki shi l ar da kuzat adi gan bо ‘ l sa, unda i kki yuzl am al i k t ar bi yal anadi . U, odam ni ng i shi gapi ga tо ‘ g ‘ ri kel m asl i gi m um ki n, о ‘ zi ni ng haqi qi y fi kr l ari ni gap bi l an yashi r i shi , bunday xat t i – har akat l ar kat t al ar dunyosi da qabul qi l i ngan, degan xul osaga kel i shi m um ki n. Tadqi qot l ar shuni kо ‘ r sat adi ki , odam ni ng yо ‘ nal i shi , e ’ t i qodl ar i am al ga oshi r il adi gan xat t i – har akat l ar ni ng m ust ahkam l angan va um um l ashgan usul l ar i bо ‘ l gan bahs xi sl at l ar i va xususi yat l ar i ni ng t ar ki b t opi shi m ashq qil i sh j ar ayoni da hal i shaxsni ng xususi yat l ar i ga ayl anm agan psi xi k hol at l ar ni ng t ar ki b t opi shi bosqi chi ni bosi b о ‘ t adi , chunki u m uvaqqat ham da vazi yat l i xar akt er ga ega bо ‘ l adi . Psi xi k hol at l ar – m uayyan vaqt i chi da psi xi k kо ‘ r i ni sh va xat t i – har akat l ar ni ng yaxl i t bir xar akt er i st i kasi di r . Ul ar yuzaga kel gan о ‘ zi ga xos or al i q nar sal ar di r . Shaxsni ng psi xi k xususi yat l ar i ga о ‘ t i sh xuddi ana shu psi xi k hol at l ar or qal i am al ga oshi r i l adi . Agar psi xi k hol at l ar t ez – t ez t akr or l ansa, u m ust axkam l ani shi va shaxsni ng xi sl at i ga ayl ani b qol i shi m um ki n. Xar akt er i ni t ar bi yal ash kо ‘ p j i hat dan bol al ar da ana shunday psi xi k hol at l ar ni at ayl ab yuzaga kel t ir i sh yо ‘ l i dan ol i b bor i l adi . Masal an, qat ’ i yl i kni xar akt er xi sl at i si f at i da t ar bi yal ash uchun dast l ab bol ani ng bi r necha m ar t a hech bо ‘ l m aganda qat ’ i yl i kni ng m uvaqqat hol at l ar i dan keyi nchal i k shaxsni ng xi sl at i bо ‘ l gan j asur l i k yuzaga kel adi . A.G.Koval yov sal bi y baho beri sh va qor al ashni ng har xi l f or m al ar i ni kо ‘ r i b chi qar ekan, u um um an shaxs sal bi y bahol angan payt da bunday 1 2

baho um um i y baho bо ‘ l m asl i gi ker akl i gi ga e ’ t i bor ber adi . Um um i y sal bi y baho ki shi ni g ‘ azabl ant i r adi , о ‘ zi ga bо ‘ l gan i shonchni yо ‘ qot adi . Masal an t al abani ng kam chi l i kl ar i ni ham i sha t a ’ ki dl ab t ur i sh, unga hadeb sen t uzal m aysan deb gapi r aver i sh yar am aydi . “Men sendan о ‘ yi nqar oql i kdan boshqa hech nar sani kutm aym an”, “Sen ham m a vaqt dagi dek о ‘ j ar san va bem a ’ ni gapl ar ni gapi r asan”, “Seni ng t uzal m aydi ganl i gi ng kо ‘ r i ni b t ur i bdi . Odat dagi chor al ar bi l an seni hech nar sa qi l i b bо ‘ l m aydi ”, “Sen chi nakkam i sh buzar m onsan” – kabi xar akt er i st i kal ar t al abal ar da о ‘ z kuchl ar i ga i shonm asl i k, о ‘ z kam chi l i kl ar i ni ng t uzi l m asl i gi ga i shonch va о ‘ zi ga xos t aqdi r da t an ber i sh xi sl at l ar i ni kel t ir i b chi qar adi . О ‘ sm i r l i k yoshi dan boshl ab, t ar bi yani ng yangi om i l i – о ‘ z – о ‘ zi ni t ar bi yal ash vuj udga kel adi . T al abal ar о ‘ zl ar i dan i jt i m oi y qi mm at ga ega bо ‘ l gan shaxs xi sl at l ar i ni t ar ki b t opt ir i sh sohasi da xul q – at vor dagi kam chi l i kl ar ga sal bi y xi sl at va si f at l ar ga bar ham ber i sh sohasi da ongl i r avi shda m unt azam i shl ay boshl aydi l ar . Odam yuksak dar aj ada о ‘ z – о ‘ zi ni i dor a qi l uvchi , о ‘ z – о ‘ zi ni kam ol t opt ir uvchi bi r dan – bir si st em adi r – degan edi I.P.Pavl ov. Shaxsni ng t ashqi t a ’ si r l ar bi l an t ar aqqi y et i shi , uni t ashqar i dan m a ’ navi y – psi xol ogi k yet ukl i kni ng m uayyan dar aj asi da i dor a qi l i sh bi l an tо ‘ l di r i l a boshl aydi . О ‘ sm i r yi gi t qi zni ng о ‘ z – о ‘ zi ni t ar bi yal ashga i nt il i shi ( agar t о ‘ g ‘ r i t ashki l et i l gan va j am i yat t om oni dan rag ‘ bat l ant ir i l gan bо ‘ l sa) j am oadan ajr al i sh, undan о ‘ zi ni ust un qо ‘ yi sh i st agi em as, bal ki о ‘ z bur chi ni yaxshi l ab baj ari sh, j am oani ng m unosi b a ’ zosi bо ‘ l i sh i st agi ni t aqozo et adi . О ‘ z – о ‘ zi ni t ar bi yal ashni ng bunday usul i ol i y о ‘ quv yur t i t ar bi yasi ga qar shi qо ‘ yi l m aydi , bal ki uni t о ‘ l di r i b bor adi . 1 3

1.2. Sharq m ut af akki rl ari ning t arbi ya muamm osi to` g` ri si dagi qarashl ari Jahon f ani va m adani yat i ga g‘ oyat ul kan hi ssa qo‘ shgan O‘r t a Osi yol i k doni shm andl ar o‘ zl ar i ni ng keng qamr ovl i f i kr l ar i bi l an i nsonni qanday qi l i b baxt l i hayot ga yo‘ ll ash m um ki nl i gi bor asi da ham r i yozat cheki b i zl anganl ar , bu xususi da oqi l ona yo‘ l t opi sh uchun i nt i l ganl ar . Ul ar o‘ zl ar i ni ng ana shu m azm unda yar at gan asar l ar i da axl oql i , odobl i bo‘ l i sh, fayz- bar akal i , t ot uv oi l a quri sh baxt - i qbol ga el t uvchi i shonchl i yo‘ l l ar dan ekanl i gi ni ko‘r sat i b beri shgan. O‘ rt a Osi yodagi axl oq, odob, oi l a haqi dagi qar ashl ar ni ng boshi da xal qni ng o‘ l m as dahosi yor qi n nur sochi b t ur adi . «Mi f ol ogi k va af sonavi y qahr am onl ar ni ng obr azl ar i ,— deb yoza di pr of essor Y. Jum aboyev,— xal q xot ir asi da asr l ar cha yashab va qayt a o‘ zgar t ir i l i b kel di ki , ul ar shshg aks- sadol ar i xozi r gi kunga qadar O‘ r t a Osi yo xal ql ar i ni i g badi i y i j odi da ham saql ani b qol gan. «Ki t obi Jam shi d», «Er xubba af sonasi » kabi o‘ zbek er t akl ar i , f ol kl or asar l ar i , bi r qancha qadi m i y shahar l ar , xal ql ar va hokazol ar ni ng bunyod et i li shi xaqi dagi af sonal ar va ri voyat l ar bunga yor qi n m i sol bo‘ l a ol adi ... O‘ sha qadi m i y zam onl ar da O‘ r t a Osi yodagi ko` chm anchi l ar va o` t r oq xal ql ar or asi da ko‘ pgi na axl oqi y ri voyat l ar bo‘ li b, ul ar asosi ni O‘r t a Osi yo xal ql ari ni ng vat anpar var l i k kur ashi t ashki l et gan. Bu r i voyat l ar da vat anga va hur r i yat ga bo‘ l gan qi zg‘ i n muhabbat t ar annum et i l adi ; ul ar da or- nom us, do‘ st l ar ga va saf doshl ar ga sadoqat kabi eng ezgu i nsoni y t uyg‘ ul ar o‘ z if odasi ni t opadi , o‘ z bur chi ni ado et i sh, dushm an ust i dan g‘ al aba qi l i sh yo‘ li da qahr am onl ar cha o‘ z j onl ar i dan kechi shga, har qanday m ashaqqat l ar ga bar dosh ber i shga, sevgi - muhabbat dan kechi shga, o‘ z qabi l adoshl ar i ni ng or - nom usi uchun t ur adi l ar » Ayt i l gan so‘ zni ng uddasi dan chi qi shdek m ar dl i k, kechi r i ml i l i k, bot ir l ar ga xos insoni yl i k, ol i y hi m m at l i k, sevgi va m uhabbat ga sodi ql i k kabi chi n i nsoni y axl oql ar aj dodl ar i m i zdan bi zga m er os bo‘ l i b qol gan 1 4

m uqaddas f azi l at l ar di r . Shuni ng uchun ham O‘r t a Osi yo xal ql ar i , j um l adan, o‘ zbek xal qi ni ng o‘ sha qabi - l achi l i k hayot t ar zl ar i ni aks et t ir uvchi eposl ar i da m ar dl i k, j asur l i k, kam t ar l i k, sevgi ga sadoqat , do‘ st l i k va bir odar l i k, t i nch- t ot uv yashash uchun kur ash, insoni y qadr - qi m m at , hal ol va pok t ur m ush oi l ada pokl i k ul ug‘ l angan. Bi z bu ul ug‘ g‘ oyal ar ni ng «Al pom i sh», «Kunt ug‘ m i sh», «Go` r o` g‘ l i » t ur kum i dagi bar cha dost onl ar da, aj oyi b xal q er t akl ar i da t al qi n et i l gani ni ko‘ r am i z. Shuni si di qqat ga sazovor ki , qadi m i y eposl ar i m i zda ayol l ar er kakl ar bi l an t eng m avqeda t asvi r l angan, ul ar ham bar cha sohal ar da er kakl ar bi l an t eng j asor at ko‘ r sat a ol ganl ar . Sevi b t ur m ush qur i sh, sevgi ga vaf odor l i k, oi l avi y t ot uvl i k kabi i nsoni y xi sl at l ar O‘r t a Osi yo xal ql ar i , j um l adan, o‘ zbek ur ug‘ l ar va el at l ar i ni ng xar akt er l i xususi yat i si f at i da saql ani b qol gan. Hozi r gi o‘ zbek xal qi ni ng m i l l at si f at i da t ar ki b t opi shi da 92 ur ug‘ , el at , qabi l a a’ zol ar i ni ng o‘ zar o bir l ashuvi , yagona i t t if oqi bor ekanl i gi ni o‘ qi t uvchi ayt i b o‘ t i shi ham o‘r i nl i di r . O‘ zbek xal qi ni ng t ar ki bi da m azkur el at , qabi l a va ur ug‘ l ar i sht i r ok et gan, ul ar O‘ zbeki st onni ng bir yoki i kki j oyi da em as bal ki but un Tur ki st on hududi da yashaganl ar . Shu boi sdan ham ul ar ni ng tur m ush t ar zl ar i da ayr i m f ar ql ar ko‘r i ni b t ur adi . Bu hol f aqat qadi m gi davr l ar uchungi na hos bo‘ l i b qol m ay, bal ki uni ng ba’ zi bi r unsur l ar i hozi r ham yashab kel ayot ganl i gi bi l an ham bel gi l anadi . Masal an, T oshkent shahr i bi l an uni ng vi l oyat i da yashovchi ahol i , Far g‘ ona vodi ysi ni ng tur l i r ayonl ar i da i st i qom at qi l uvchi o‘ zbekl ar ni ng ni koh t o‘ yl ar i da o‘ zi ga xosl i kl ar m avj ud. Bi nobar i n, oi l a axl oqi , t ur m ush m adani yat i , ni kohdan o‘ t uvchi l ar ni ng axl oq- odobi qanday bo‘ l i shi oi l ada yi gi t va qi z qanday t ar bi yal angani ga bog` l i qdir . Yoshl ar ni ng baxt l i bo‘ l i shl ar i uchun to‘ g‘r i t ar bi ya t opi sh zar ur l i gi ni uqt i r gan al l om al ar " par i ni ng bil i m l ar i , kat t a 1 5

hayot i y t aj r i bal ar i ga suyani b odob- nor m al ar , nasi hat nom al ar va axl oqqa doir qi m m at l i asar l ar qol dir i shgan. Abu Nasr F arobi y bol al ar ni axl oql i , nazokat l i qi l i b t ar bi yal ashda m usi qa bi l i m i ni ng aham i yat i haqi da bunday deydi : “Bu f an shu m a ’ noda foydal i ki , ki m ni ng f e ’ l – at vor i m uvozanat i yо ‘ qol gan bо ‘ l sa, u t art i bga kel t ir adi , kam ol t opm aganl ar ni kam ol ga yet kazadi va m uvozanat l i bо ‘ l ganl ar ni m uvozanat i ni uzoq m uddat ga saql aydi . Musi qa r uhni davol aydi , uni ng sozl ar i ni ng t a ’ si r i bi l an r uhi y quvvat l ar uyg ‘ unl ashadi va t ar bi yaga, m uvozanat ga kel adi ”. Far obi y о ‘ zi ni ng “ I so al - ul um ” ki t obi ni ng oxir gi bо ‘ l i m i da: “I nson aql i f aqat bil i m bi l an chekl anm aydi , bal ki odat va qar ashl ar ni о ‘ zi ni ng m aqsadl ar i ga bо ‘ ysundi r a ol i shi va yо ‘ nal t i r i shi , о ‘ zgar t i r i shi ham m um ki n”, - deb yozadi . Uni ng f i kr i cha, har bi r ki shi bi l i m l ar ni yaxshi egal l am og ‘ i , yaxshi va bar kam ol t ar bi ya ol m og ‘ i , eng yaxshi f azi l at l ar ga ega bо ‘ l m og ‘ i ker ak. Far obi y fi kr i cha, ki shi dagi t ub g ‘ oya – saodat di r . Tar bi ya vosi t asi bi l an bol al ar da hosi l qi l i nadi gan bar cha i nsoni y, axl oqi y f azi l at l ar shunga qar at i l m og ‘ i ker ak. For obi y i nson axl oqi haqi da gapi r ar ekan, u axl oqni j am oa m ehnat i si z t asavvur et a ol m aydi . Bi r gal i kda m ehnat qi l i sh j am i yat ni vuj udga kel t ir gani dek, axl oqni ham j am i yat m ehnat i yar at adi . «..Har bir ki shi boshqasi ga uni ng yashashi uchun zar ur bo‘ l gan nar sani ng,— deydi ol i m ,— bi r ul ushi ni yet kazi b ber adi gan joyda bi r- bir i ga ko` m akl ashuvchi ko‘ p ki shi l ar ni ng bi r l ashuvi or qal i gi na i nson shunday kam ol ot ga yet i shi shi m um ki nki , u o‘ z t abi at i ga ko‘r a ana shunday kam ol ot ga munosi bdi r . Bunday j am i yat bar cha a’ zol ar i ni ng f aol i yat i ham bo‘ l i b, har bir ki shi yashash va ka m ol ot ga er i shi shi uchun ni m aga m uht oj bo‘ l sa, shul ar ni ng ham m asi ni yet kazi b ber adi . Shu sababl i odam l ar ko‘ payi shi b, dunyoni ng ki shi l ar yashaydi gan qi sm i da o‘r nashi shdi , buni ng nat i j asi da esa ki shi l i k 1 6

j am i yat l ar i paydo bo‘ l di ...»1 Shunga ko‘r a, u j am i yat ni i jt i m oi y foydal i m ehnat f aol i yat i si z t asavvur et a ol m asdi . For obi y baxt t ushunchasi ni ki shi l ar ni ng t ur m ushdagi saodat ga eri shuvi , deb t ushunadi . Yaxshi l i k va yom onl i k, bur ch va vi j don, nom us va adol at kabi kat egori yal ar dan f ar ql i o` l ar oq ya’ ni um um i yl asht i r i l gan baxt kat egor i yasi ni ng yangi qir r asi m aydonga chi qadi ; u boshqa bar cha kat egor i yal ar ni o‘ z i chi ga ol adi . Uni ng f i kr i cha,—«baxt ga eri shi sh uchun foydal i bo‘ l gan ham m a nar sa va baxt ga er i shi l i shi da i shga sol i nadi gan ham m a nar sa... yaxshi l i kdi r ... va baxt ga bi r on- bi r dar aj ada t o` sqi nl i k qi l adi gan ham m a nar sa — m ut l aqo yom onl i k»di r . For obi y axl oqni ng bi l i m bi l an m usht ar akl i gi ni asosl ab be r adi . Uni ngcha, bi l im l ar i nsonni yaxshi axl oql i , sahovat l i va aql- i dr okl i qi l adi . Inson bi l im si z o‘ zi ko‘ zl agan m aqsadi ga er i sha ol m aydi . Yaxshi i nson bo‘ l i sh uchun odam da i m koni yat bo` l m og‘i zar ur l i gi ko‘ r sat i l adi : t a’ l i m va t ar bi ya ol i sh i m koni yat i bor l i gi t uf ayl i t a’ l i m ol i sh ham da t o‘ g‘r i t ar bi ya t opi sh ker ak.Bunda t ar bi ya — bu ki shi l ar bi l an m ul oqot da axl oqi y qadr- qi m m at ni va odobda am al i y f aol i yat ni yar at i shga ol i b bor adi gan yo‘ l deb t a’ r i fl anadi . Ol i m t a’ l i m - t ar bi yani ust oz ber adi , deydi For obi yni ng «qat t i q» va «yum shoq» t ar bi ya usul l ar i dagi qar ashl ar i hozi r gi zam on axl oq nor m asi ga ham yaqi n t ur adi . Chunonchi , t ar bi yal anuvchi l ar f an va hunar o‘r gani shga m oyi l l i k bi l di r sal ar , t ar bi yachi ul ar ga ni sbat an «yum shoq» usul , agar , m abodo o‘ zboshi m cha va i t oat si z bo‘ l sal ar , ul ar ga ni sbat an «qat t i q usul qo‘ l l ani shi ayt i l adi . Leki n For obi y o‘ zi ni ng bu sohadagi axl oqi y qar ashl ar i ni ust oz nuqt ai nazar i dan quyi dagi cha o‘r i nl i t al qi n et adi : «Ust ozga kel ganda, u shogi r di ga j uda kat t i q zug‘ m qi l i shga ham , xaddan t ashqar i ko‘ p yon beri shga ham i nt i l m asl i gi l ozi m , chunki or t i qcha zug‘ m shogi r dga ust ozga ni sbat an naf r at uyg‘ ot adi ; bor di- yu, shogi r d ust ozni ng j uda ham yum shoql i gi ni payqab qol sa, bu hol unda ust ozni m ensi m asl i kka va undan ham da u ber adi gan bi l i m dan sovushga ol i b kel adi ». 1 7

Abu Rayhon Ber uni y - j ahon aql - zakovat i , t af akkur il m ! t ar i xi da al ohi da o‘ r i n t ut gan buyuk m ut af akkir . U fanni ng m a t em at i ka, ast r onom i ya, ast r ol ogi ya, j ug‘r of i ya, geof i zi ka, antr o pol ogi ya, et nogr af i ya, ar xeol ogi ya, f i l osof i ya, m i ner al ogi ya ij t i m oi y sohal ar i ni ng yir i k bi li m doni edi . Uni ng ko‘ pchi l i k asar l ar i da insonni ng axl oq va odobi xususi da m ukam m al fi kr l ar bayon et i l gan. Mut af akki r ni ng «Mi ner al ogi ya», «Geodezi ya», «Hi ndi st on», «O‘ t gan avl odl ar obi dal ar i » nom l i yir i k asar l ar i da i nson shaxsi , uni ng axl oqi y kam ol ot i , aql- i dr oki , xal ovat va l azzat , sabr- t oqat va kam t ar l i k, go‘ zal l i k va di d, pokl i k va jo` shqi nl i k kabi t ushunchal ar i ga t af akkur i l mi ni ng yet uk bi l i m doni si f at i da t a’r i f ber adi . O‘ z zam onasi ni ng qom usi y bi l i m doni bo‘ l gan Ber uni y: «i nson j am i yat da o‘ z qar i ndosh- ur ug‘ l ar i bi l an bi r l ashi b ol i shga m aj bur di r , bundan m aqsad bir - bir i ni qo` l l ab - quvvat l ash ham da har bir ki shi ni ng ham o‘ zi ni , ham boshqal ar ni t a’ m i nl ash uchun i shl ar ni baj ar i shi di r », degan xul osaga kel adi . Ber uni y «O‘t gan avl odl ar obi dal ar i » asar i da ba’ zi ki shi l ar xul q- at vor i da m avj ud bo‘ l gan zi qnal i k, yol g‘ onchi l i k, m unof i qli k xushom adgo` yl i k, i kki yuzl am achi l i k kabi bei bol i kl ar ni ayovsi z qor al aydi . Bunday odobsi zl i k va axl oqsi zl i kl ar ga qar am a- qar shi om i l l ar haqi da j uda i br at l i fi kr l ar ayt adi . Ol im axl oqan m ayi b, xul qan nogir onl i k si r l ar i dan t or t i b, hi ssi y l azzat ni aql ga bo‘ ysundi r i shga eri shi shga qadar i dr okka ega bo‘ l ganl ar ni oqi l ki shi l ar , j i sm oni y l azzat ni gi na t an ol uvchi shaxsl ar ni beg‘ am ki shi l ar deb at aydi : «Oqi l ki shi ana shul ar ni ng (yuqor i dagi l ar ni ng) ham m asi ni aql- i dr ok va f ar osat ni gohi bi l an hi s et gandagi na m a’ navi y m am nuni yat sezadi , hol buki beg‘ am odam j i sm oni y l azzat ni gi na t an ol adi ». Ber uni y “ozodal i k va or ast al i k ol i j anobl i kni ng o‘ zagi ” bo‘ l i shi ker akl i gi ni uqt i r adi ; i nsonni ng t ashqi yoqim l i qi yof asi t o‘ g‘ r i dan- t o‘ g‘r i uni ng axl oqi y qi yof asi bi l an bog‘ l i ql i gi haqi da gapi r i b, vaqt i da «t i shni 1 8

yuvi sh, ko‘ z va qovoql ar ni t oza t ut i sh, ul ar ga sur m a qo‘ yi sh, sochni esa zar ur bo‘ l ganda bo‘ yash, t ir noql ar ni ol i b t ur i sh va si l l i ql ash» kabi xi sl at l ar si hat - sal om at l i kdan t ashqar i i nsonni ng go‘ zal l i gi va pokl i gi ni ham t a’m i nl aydi , deydi . Axl oq- odob egasi bo‘ l uvchi i nson eng avval o o‘ zi ni ng yur i sh- t ur i shi , m uom al a m adani yat i da, hayot kechi r i shi da, oi l a bar qar orl i gi da nam una bo‘ l i sh ker akl i gi ni uqt ir adi : «...I nson o‘ z eht ir osl ar i ga hukm r on, ul ar ni o‘ zgar t i r i shga qodir , o‘ z j on va t ani ni t ar bi yal ar ekan, sal bi y j i hat l ar ni m aqt agudek nar sal ar ga ayl ant i r i shga, uni m a’ navi y shi f okor l i k bi l an davol ashga ham da ast a- seki n, axl oq haqi dagi kit obl ar da ko‘ r sat i l gan usul l ar bil an il l at l ar ni bar t ar af et i shga qodir di r ”. Ma’ l um ki , t abi at da, i nson hayot i da bar cha nar sal ar m uayyan o‘ l chov asosi ga qur il gan. Ber uni yni ng fi kr i cha, har bir odam ana shu o‘ l chov, m eyor qonuni yat l ar i ga j i ddi y am al qi l i b, m ar om i da har akat qi l sagi na Ona t abi at i n’ om et gan i m koni yat l ar dan o‘ z m anf aat i uchun oqi l ona f oydal ana ol adi Abu Al i i bn Si no. Shar q va G‘ ar bi y Yevr opa fani da Abu Al i i bn Si noni ng nom i ko‘ p t i l ga ol i nadi . U buyuk qom usi y ol i m si f at i da t i bbi yot , ri yozi yot (m at em at i ka) , fal aki yot , fi zi ka, ki m yo, bi ol ogi ya, dor i shunosl i k, ruxshunosl i k, fi zi ol ogi ya, fi l ol ogi ya, fal saf a, axl oq, est et i ka va badant ar bi ya kabi ko‘ pl ab fanl ar ni ng yet uk bi l i m doni dir . Mut af akki r ni ng qal am i ga m ansub bo‘ l gan «Doni shnom a», «Ri sol ai i shq», «Ti b qonunl ar i » kabi asar l ar O‘r t a Osi yo xal ql ar i ni ng axl oq- odobi , psi xol ogi yasi va t abobat il m i da al ohi da o‘ r i n t ut gan yir i k t adqi qot l ar hi sobl anadi Ibn Si no axl oq m adani yat i haqi da gapi r ar ekan, axl oq — bu i nsonni ng o‘ z- o‘ zi ni i dor a qi l i sh haqi dagi f an, uni ng o‘ zi ni kuzat i sh va o‘ zgal ar ni ng xul q- at vor i , odobi va yur i sh- t uri shi ga ber gan bahol ar i nat i j asi ekanl i gi ni t a’ ki dl agan. Uni ng fi kr i cha, axl oq baxt l i bo‘l i sh uchun i nson o‘ z axl oqi y 1 9

odat l ari va xat t i- har akat l ar i da qanday bo‘ l i shi l ozi m l i gi xususi dagi f andi r . Ol i m O‘ r t a Osi yo xal ql ar i hayot i ni chuqur o‘ r gani sh or qal i ul ar ni ng axl oq m adani yat i dagi um um i yl i k va o‘ zi ga xosl i kl ar ni bel gi l aydi ; an’ anal ar , odat l ar dagi m usht ar akl i k – t o‘ y m ar osi m l ari m a’ r akal ar , tur m ush t ar zl ar i ga keng t o‘ xt al adi . U axl oqqa doi r ko‘ pl ab m uam m ol ar ni odam i i ng r uhi y hol at i va m a’ navi y hossal ar i ni ng hi s- hayaj onl i paydo bo‘ li shi asosi da t al qi n et adi . Ibn Si no: «E ng yuksak sevgi - bu i nsoni y sevgi bo‘ l i b, bunday sevgi ki shi ni sahovat l i qi l adi , uni oqko‘ ngi l va j ozi bal i ki shi ga ayl ant ir adi » deb t a’ ki dl aydi . Mut af akki r ni ng ayt i shi cha, sevgi i nson zi m m asi ga j uda kat t a axl oqi y va huquqi y m as’ ul i yat yukl aydi . U i nson baxt i ni ng negi zi oshi ql i k em as, bal ki oshi q- m a’ shuql i kni t ushunadi . Oshi q- m ashuql i k bi l an t ur m ush qur i sh oi l a m ust ahkam l i gi ni ng asosi si f at i da t a’ ki dl anadi . Al l om ani ng axl oq- odob, pokl i k va sal om at l i k t o‘ g‘r i si dagi qar ashl ar i da j uda kat t a i br at l i fi kr l ar bor . Abu Al i i bn Si no t o‘ g‘r i so‘ zl ash va t o‘ g‘ r i i shl ash, hal ol li k i nsof l i va adol at l i bo‘ l i sh, xushm uom al a va shi r i nsuxanl i kni odat qi l i sh, naf sga ber i l m asl i k, f ozi l l ar suhbat i dan bahr am and bo‘ l i sh; kat t al ar ni ng i zzat i ni j oyi ga qo‘ yi sh, ki chi kl ar ga shaf qat l i l i k, sam i m i y do‘ st l i k, m uht ojl ar ga yor dam ber i sh, i n’ om - ehson qi l i shni unut m asl i k, nodonl ar ga nasi hat , m asl ahat ber i sh kabi f azi l at l ar ni bar cha ezgul i kni ng asosi ekanl i gi ni t a’ ki dl aydi . Hayot da i nson sal om at l i gi oi l avi y m uam m ol ar uchungi na em as bal ki i j t i m oi y m asal al ar ni sog‘ l om l asht i r i shda ham m uhi m ekanl i gi ga e’t i bor qar at i l adi . Ol i m ni ng «Ur j uza», «T i b haqi da she’ r i y asar » va «Yur ak dor i l ar i » asar l ar i esa insonni ng t ur m ushi dagi kat t a aham i yat ga ega bo‘ l gan si hat - sal om at yashash xususi dagi m asal al ar ga t o‘ xt al adi . 2 0

Yusuf Xos Hoj i b. XI asr ni ng at oql i shoi r i va buyuk m ut af akki ri Yusuf Xos Hoji bdi r . Doni shm anddan bi zgacha yet i b kel gan asar i - saodat ga el t uvchi bi l im - «Qut adg‘ u bi l i g»di r . Asar o‘ sha davr adabi yot i ham da adabi y t i l i ni ng nodi r obi dasi hi sobl anadi . Unda O‘r t a Osi yo xal ql ari , j um l adan, o‘ zbek xal qi ni ng i j t i m oi y hi ssi y va axl oqi y- t a’ li m i y qar ashl ar i o‘ zi ni ng badi i y i f odasi ni t opgan. Dost on t ur ki y t il da bit i l gan bo‘ l i b, zam onasi ni ng odob, axl oq va yaxshi l i k t om on yet akl ovchi odobnom asi edi . Shu sababl i tur l i xal ql ar va m am l akat l ar or asi da t ez t ar qal di : uni ng nom l ani shi quyi dagi cha at al di : «... bu ki t ob yavl oq azi z t ur ur . Chi n hoki m l ar ni ng am sol l ar i bi rl a yar am i sh. Mochi n haki m l ar i ni ng ash’ or l ar i bi r l a or ast a qi l m i sh..". Mochi n ol i ml ar i va haki m l ar i qam ug‘ it t i f oq bo‘ l adi l ar ki m , Mashr i q vi l oyat i nda, Tur ki st on el l ar i nda Bo‘ g‘r axon t i l i ncha bu ki t obdi n yaxshi r oq har gi z er sa, t asni f qi l m adi . Bu ki t ob qayu podshohda yo qayu i ql i m ga t ekdi er sa g‘ oyat adgusi ndi n ul hukam o- tukam o bi r i bir t ur l i k l aqab ot ur di l ar : chi nl i g‘ l ar «Adab- ul- m ul uk» ot adi l ar , m ochi nl i g‘ l ar «Oyi n- ul m am l akat » dedi l ar . Mashr i ql i g‘ l ar «Z ayn- ul - um ar o» ber di l ar , er onl i g‘ l ar «Shohnom ai t ur ki y» at am i shl ar , t ur onl i kl ar «Qut adg‘ u bi l i g» deb ayt m i shl ar , ba’ zi l ar «Pandnom ai t ul uk» dem i shl ar ...» Ushbu par chani ng m azm uni ni pr of . N. Mal l ayev shunday shar hl aydi : «Bu ki t ob ni hoyat da azi z ki t obdir . U Chi n haki ml ar i ni ng she’ r l ar i bi l an or ast a bo‘ l m i sh... Mochi n ol i m l ar i va haki m l ar i ni ng bar chasi i t ti f oq bo‘ l i shi b, Mashr i q vi l oyat i da, Tur ki st on el l ar i da Bo‘ g‘ r oxon t i l i da (t ur ki y t i l da) hech kim bu ki t obdan yaxshi r oq kit ob t uzm agan, - deb ayt gan ekanl ar , bu ki t ob qaysi podshol i kka yoki qaysi i ql im ga bor i b yet sa, g‘ oyat yaxshi l i gi dan, ul (j oyl ar ni ng) doni shm andl ar i t ur l i nom l ar bi l an at adi l ar: Chi nl i kl ar «Adab- ul - m ul uk» ( «Hukm dor l ar odobi ») , m ochi nl i kl ar «Oyi n- ul - m am l akat » («Mam l akat ni ng t ar t i b- usul i ») deb at adi l ar ; shar ql i kl ar «Z ayn- ul - um ar o» («Am i r l ar zi ynat i ») deb nom ber di l ar . Er onl i kl ar «Shohnom ai t ur ki y», t ur onl i kl ar Qut adg‘ u bi li g» - 2 1

(«Saodat ga ol i b bor uvchi bil i m ») deb ayt m i shl ar , “Pandnom ai m ul uk» («Xukm dor l ar pandnom asi ») dem i shl ar ...» Ko‘r i nadi ki , bul ar ni ng bar chasi f eodal t uzum i davr i i dor a i shl ar i va xal qni ng axl oq- odob qoi dal ar i ga doi r ekan. Shuni ng uchun ham Yusuf Xos Hoj i b yozgan edi : Ki t ab at i ur dum «Qut adgu bi l i g», Qut adgu o‘ qugl i qa tut su el i g. Bu bayt ol i m Q.Kar i m ov t om oni dan «Ki t ob oti ni «Qut adgu bi l i g» qo‘ ydi m ; o‘ quvchi ga baxt k e l t ir si n, q o` l i dan t ut si n» deb hozir gi o‘ zbek t i li ga ag‘ dar i l adi . Dar haqi qat , har ki m ushbu ki t obda t i l ga ol i ngan xi sl at l ar ga, fazi l at l ar ga ega bo‘ l sa, undagi pand- nasi hat , yo` l - yo` r i ql ar ga am al qi l i b i sh ko‘r sa, baxt - saodat unga yor bo‘ l adi », deb i shonch bi l dir i l adi . O‘ qi t uvchi ushbu asar ni ng m ohi yat i dan kel i b chi qi b, avt or ni ng yet uk f ayl asuf , ol i m , davl at ar bobi , f an va m adani yat hom i ysi , hayot ni ng eng nozi k, m ayda i ki r- chi ki r l ari dan t or t i b osm on j i sm l ar i ni ng si r l ar i gacha t ushungan bar kam ol shaxs ekanl i gi ga e’ t i bor ni qar at adi . Bi l i m , zakovat sohi bi bo‘ l i shni ng asosi y kal it i t i l dir . Ti l t uf ayl i ki shi o‘ z i l m i , aql- i dr oki , zakovat i ga j i l o ber adi , fi kr i ni ravshan qi l adi . Ti l , so‘ z ki shi ni ng qadr - qi m m at i ni oshi r adi , ul ug‘ l i kka el t adi . Am m o so‘ zni o‘ yl ab, bil i b, kezi kel gandagi na so‘ zl ash ker ak. Shundagi na t i l va so‘ zni ng naf i j uda kat t a bo‘ l adi . O‘ yl am ay so‘ zl ansa, so‘ z ki shi qadr i ni t ushi r adi , uni el e’t i bor i dan qol dir adi . Yusuf Xos Hoji b Shar q xal ql ar i ni ng t ur m ush t ar zi ni , urf - odat l ari va an’ anal ar i ni yaxshi bi l ar edi . Shu sababl i ham , bu xal ql ar ni ng axl oq- odob norm al ar i ga kat t a qi zi qi sh bi l an qar a di : kat t al ar ni hur m at qi l i sh- ki chi kl ar ni ng bur chi ekanl i gi ni , o‘ z navbat i da, kat t al ar ham ki chi kl ar ni e’ zozl ashi ham m a uchun bur ch, insoni y qadr - qi mm at bel gi si deb bi l di . Mahm ud Qoshg‘ ar i y. Mahm ud Qoshg‘ ar i y ( XI asr ) o‘ z davri ni ng m ut af akki r i , fozi l i edi . U ar ab, f or s t i li va adabi yot i ni ng puxt a 2 2

bi l im doni , t ur ki y xal ql ar , el at l ar va qabi l al ar ni ng urf - odat l ar i , t il i ni atr of l i cha o‘ r gangan ol im si f at i da m ashhur edi . Ayni qsa, Mahm ud Qoshg‘ ar i y yet uk el shunos ( et nogr af) va ti l shunos ol i m si f at i da t i ni m si z i zl andi . Mahm ud Qoshg‘ ar i y zukko t ar i xchi si f at i da i j odi y i zl ani b, o‘ zbek, xususan, t ur ki y qabi l al ar ni o‘r gani shda t ar i xi yl i kka am al qil di . XI asr da qar l uql ar , t angutl ar , basm i l kabi qabi l al ar va ul ar ni ng o‘ zar o f ar ql ar i ham da t i l xususi yat l ar i ni , urf - odat l ar i ni ko‘ r sat i b ber di . Bul ar kat t a t ar bi yavi y aham i yat ga ega edi Ol i m ushbu asar i da, o‘ sha payt l ar da but un Tur ki st on doi r asi ; cho` zi l gan kat t a hududda yashovchi ur ug‘ l ar , qabi l al ar , xal ql ar ul ar ni ng t i ll ar i ni qi yossan o‘r gani shdan t ashqar i , ko‘ p sonl i sheva l ahj al ar ni ng o‘ zi ga xos f onet i kasi , m or f ol ogi yasi va l eksi kasi ni t i l shunosl i k nuqt ai nazar i dan t ahl i l ham qi l i b ber di ki bu nar sa t ekshi r i shni ng hozi r gi zam on m et odi ni o‘ r gani shda ham i br at l i di r . Shu o‘ r i nda o‘ qi t uvchi devonni ng eng go‘ zal t om onl ar i dan bi ri — unda i j t i m oi y xayot da, t ur m ush t ar zi da ani q va l o‘ nda aham i yat kasb et adi gan so‘ z va t er m i nl ar ni ng i zohi ber i l ganl i gi ani q dal i l l ar bi l an ko‘ r sat adi . Bunda i zohl anayot gan so‘ z t erm i nl ar m a’ nol ar i da xal qi m i zni ng kundal i k t ur m ush shar oi t o‘ zar o m uom al asi ga doir fi kr l ar yashi r i l ganl i gi uqt ir i l adi . Kaykovus. Unsur ul m aoni y Kaykovus Shar q pedagogi kasi ol am i da m unosi b o‘r i nga ega bo‘ l gan shaxsdi r . Kaykovus Kaspi y dengi zi ni ng j anubi y qi r g‘ og‘ i da j oyl ashgan G‘ i l on qabi l asi dan bo‘ li b, 1022 yi l da m ayda feodal oi l asi da t ug‘ il di . U o‘ zi ni ng axl oqnom asi - «Qobusnom a» si ni 63 yoshi da yar at di va o‘ z asar i ni o‘ g‘ l i ga bag‘ i shl ab yozganl i gi ni qayd et adi Kaykovusni ng bobosi Qobus o‘ t a zol i m , ni hoyat da dahshat l i , ayovsi z hukm dor l ar dan edi : ar zi m agan aybi uchun odam l ar ni hech t ap t or t m ay og‘ ir j azol ar di . T ani ql i m et odi st va adabi yot shunos ol i m Subut oy 2 3

Dal i m ovni ng yozi shi cha, Qobusni ng zul m kor l i gi ni Muham m ad Xovand Mi r xond «Ravzat us saf o»ni ng t o‘ r t i nchi j i l di da haqqoni y bayon qi l i b ber gan. Qobusni ng bu i st i bdodi ni L at if Al i bek Ozar I sf axoni y o‘ zi ni ng Bom bayda «Ot ashkada Ozar » nom i bi l an nashr et il gan «T azkir ai ot ashkada» asar i da quyi dagi cha bayon qi l gan: «...Ayon l ashkar r o ba gunohi andak ba qat l r asoni di . Oxi ri l am ir um ar o i t t if oq kar da: ur o az sal t anat xal ’ ba m ahbas f ir i st odand, f ar zandash Manuchehr bi nni Kobusur o bar t axt hukum at ni shoni da». Tar j i m asi : «...L ashkar ayonl ar i ozgi na gunoh qi li shsa, o‘ l im ga yubor ar di . Ni hoyat , am i r l ar i t t if oq qi l i shi b, uni sal t anat dan ol i b t ashl ab, hi bsga yubor di l ar va Qobusni ng far zandi Manuchehr ni hukum at t axt i ga o‘ t qazdi l ar » ( S.Dol im ov) . O‘ qi t uvchi ushbu asar dagi bol a t ar bi yasi , oil avi y hayot m uam m ol ar i ni shar hl ayot gani da, obzor t ar i qasi da quyi dagi dal i l l ar ga o‘ quvchi t asavvur i ga havol a et i l adi : r us va G‘ ar b pedagog ol i m l ar i bol a t ar bi yasi ga qanchal i k ko‘ p e’ t i bor ber gan bo‘ l sal ar , Shar q ol i m l ar i va pedagogl ar i ham shunchal i k kat t a e’ t i bor ber ganl ar . Mashhur hi nd m asal i «Kal i l a va Di m na», Ni zom ul Mul kni ng «Si yosat nom a” Nosi r Xi sr avni ng «Saodat nom a», «Ro‘ shnoi nom a», Ahm ad Yugnaki yni ng «Hi bat ul haqoyi q», Al i sher Navoi yni ng «Mahbub ul qul ub», «Vaqf i ya» kabi asar l ar i shul ar j um l asi dandi r . Bu asar l ar or asi da «Qobusnom a» al ohi da o‘ r i n t ut adi . Pandnom ani ng Ot a- ona haqqi ni bi lm ak zi kr i da» bobi da ot a- onani e’ zozl ash xususi dagi aj oyi b fi kr l ar bayon et i l adi . Ki t obdagi asosi y g‘ oya- yoshl ar ni ot a- onani hur m at qil i shga, e’ zozl ashga chaqir i shdi r . Mual l i f ot a- ona o‘ z f ar zandi uchun, hat t o «o‘ l i m ga ham t ayyor » ekanl i gi ni t a’ ki dl ab, o‘ z navbat i da, ul ar ni asl o r anj i t m asl i kl ar i , aksi ncha shi r i nsuxanl i k bil an m unosabat da bo‘ l i shl ar i ni uqt ir i b: «Har bir f ar zandki , oqi l va dono bo‘ l sa, ot a- ona m ehr - m uhabbat i n ado et m akdi n bosh tor t m ag‘ ay, deydi ham da bu fazi l at aql l i va dono f ar zandga xos nar sa ekanl i gi ni qayd et adi . 2 4

Mut af akki r ot a- ona xal qi ni bi l m ak xususi da g‘ oyat m uhi m bi r f i kr ni bayon et adi : «Ni m a eksang, shuni o‘ r asan» degan o‘ zbek va t oj i k xal ql ar i uchun m usht ar ak bo‘ l gan m aqol ni i shl at i b, oil ada bol a t ar bi yasi ni ng qo‘ yi l i shi ana shu m uhi m m aqol asosi ga qur i l sa m os i sh t ut il gan bo‘ l adi , deb hi sobl aydi . Asar ni ng yi gir m a yet ti nchi bobi — «Far zand par var i sh qi l m oq zi kr i da» deb nom l anadi . Bunda asosan, yoshl ar ni ng axl oq- odob, t ar bi ya, hunar va m ehnat ga m unosabat i bayon et i l gan. Kaykovus yoshl ar ga kasb va hunar o‘ r gani shni t ashvi q qi l i shdan t ashqar i , ul ar ga j i sm oni y t ar bi ya bi l an shug‘ ul l ani shni ng foydal i ekanl i gi ni t ar g‘ i b qi l adi . U yoshl ar ga har bi y i l m l ar ni , suvda suzi shni , ot m i ni shni , chavgon o‘ ynashni , kam on ot i shni o‘ r gat i shni t avsi ya et adi . Kaykovus insonni o` r ab t ur gan at r of- m uhi t ni ng m usaf f o bo‘ l i shi ni i st aydi . U insonni ng t ashqi dunyoga bo‘ l gan m unosabat i ni , u bi l an al oqasi ni bi l i shdan ol di n, hozir gi dunyodagi bar cha m avj udot ni ng bir - bir i ga bo‘ l gan o‘ zar o m unosabat i ni ani ql ashga al ohi da e’ t i bor ber adi . Kaykovus t ar bi yani i nson ahl i ni , shaxsi y hayot i ni t ar ki b t opt ir uvchi om i l l ar dan deb hi sobl aydi , i nsonni t ar bi yal ashda hayot i y t a’ si r ni ng aham i yat i ni e’ t i r of et adi : «Gar chi har ki shi ni t ur m ush o‘r t og‘ i doni sh et m asa, hech ki m unga so‘ z o‘ r gat m oq uchun azi yat chekm asi n, nedi nki m , m ehnat i zoya ket gay». Asar da suxandonl i k — not i qli k m asal al ar i ga kat t a e’ t i bor beri l adi ; nut qni ng go‘ zal bo‘ l i shi , nut qda so‘ zni ng noo`r i n i shl at m asl i k m asal al ar i yor i t il adi ; ki shi l ar ni t o‘ g‘ r i so‘ zl ashga, yol gon so‘ zdan qochi shga da’ vat et i l adi . Mual l i f yoshl ar ni ng xul q- at vor i ga al ohi da e’t i bor ber adi ; ul ar ga i nsonpar var bo‘ l i shni , r ai yat ga yashi r i n m uom al a qi l i shni t a’ ki dl aydi . U noti q bo‘ l i shni ng yaxshi va nohush ji hat l ar i ni , rost go` yl i k va yol g‘ onchi l i kni ng foydal i zar ar l i t om onl ar i ni ko‘r sat i b ber adi . 2 5

Kaykovus yozadi : «Ki shi suxandon, suxango` y ( noti q) bo‘ li shi ker ak. Am m o, ey f ar zand, sen suxango` y bo‘ l gi l va l eki n dur ug‘ guy (yal g‘ onchi ) bo‘ l m agi l . Rost go` yl i kda o‘ zi ng shuhr at qozongi l , t oki bi r or vaqt zar ur at yuzi di n yol gon so‘ z desang qabul qi l gayl ar ». Xot am i bn T oy. «Xot am nom a». Xot am t oy nom i t ur ki y xal ql ar ayni qsa, o‘ zbek xal qi or asi da saxi yl i k va odam i yl i k t i m sol i si f at i da m ust aqi l o‘r i n t ut adi , l at i f al ar da, hi koyat l ar da uchr aydi . I nsof u adol at bi l an ayt ganda, j ahon xal ql ari or asi da eng nazar i t o‘ q, ochi q, ko` ngl i pok, saxi y va sodda xal q o‘ zbekl ar dir . Bi r so‘ z bi l an ayt ganda, eng qaysar , gung, t am ap» o‘ zbekka ham bi r og‘ i z shi r i n kal om , i l i q m unosabat bi l dir gan ki shi uni ng but un qal bi ni , bor l i g‘ i ni osongi na zabt et i b, uni : qal bi ga yo‘l t opi shi , ani qr og‘ i unga eng azi z m ehm on bo‘ l i shi m um ki n. O‘ zbekl ar ana shunday sodda, ochi qko‘ ngi l va m ehm ondo‘ st di r O‘ zbek xal q og‘ zaki i j odi ni ng eng yaxshi nam unasi bo‘ l gan «Xot am nom a»da xal qi mi zga xos eng yaxshi f azi l at l ar t o‘l a aks et t i r i l gan. Xot am i bn Toy Muham m ad payg‘ am bar dan 150 yi l ol di n vaf ot et gan bo‘ l i b, u Yam an ar abl ar i ni ng t oy qabi l asi dan edi . Mashhur f ol kl or shunos V. G. Bazanovni ng fi kr i cha, «T oy — Yam andagi qabi l a nom i bo‘ li b, Xot am Toy shu qabi l aga m ansubdi r »1. «Xot am nom a» Xot am ibn Toyni ng t ar bi ya sohasi dagi odobnom asi di r . Asar da ki shi l ar ni saxi yl i kka, t o` g‘r i l i kka, r ost go` yl i kka pok sevgi va sadoqat ga, do‘ st l i k va m ur uvvat ga, t i nchl i k va f ar ovonl i kka undash asosi y ezgu ni yat l ar hi sobl anadi . O‘ qi t uvchi «Xot anom a»ni t ahl i l qi l ganda, Xot am ni ) j ahongasht a ar bob si f at i da dunyoni ng ko‘ pl ab m am l akat l ar i shahar - qi shl oql ar i da bo‘ l i b, bu yer l ar ahol i si ni ng t urm ush t ar zi ki shi l ar i ni ng hayot i , urf - odat i , an’ anal ar i bi l an yaqi ndan t ani shganl i gi , buni ng oqi bat i da m azkur axl oqnom a yar at i l gani ni tushunt i r adi . Ushbu f ol kl or asar i ki shi l ar ga, ayni qsa, yoshl ar ga r ost go` yl i k, dovyur akl i k va saxi yl i k kabi i nsoni y xi sl at l ar sadoqat l i bo‘ l i shni m asl ahat ber adi . 2 6

O‘ qi t uvchi asar ni ng o‘ zgal ar ga yom onl i k qi l uvchi l ar ni ayanchl i t aqdir l ar i , r ost guyl i k, ol i j anob i nsoni y f azi l at ekanl i gi ni ul ug‘ l ovchi «Yom onl i k qil m agi l , agar qi l sang, yom onl i kni t opasan» va «Rost ayt quchi ga ham i sha rohat ol ddadur »2 bobl ar i ni o‘ qi b t ahl i l qi l i b ber sa, ayni m uddao bo‘l adi . O‘ qi t uvchi Xot am T oy obr azi , hat t o bobokal on shoi r Al i sher Navoi y qal bi ni ham r om et i b, bu ul ug‘ saxovat l i insonni o‘ zi ni «Xam sa» asar i ni ng bi ri nchi dost oni — «Xayr at ul Abr or », ( «Yaxshi ki shi l ar ni ng xayr at l ani shi ») da «Xot am Toyi hi koyat i » nom i bi l an bayon qi l gani ni al ohi da uqt ir i b o‘ t adi . Al i sher Navoi y. «Mahbub- ul- qul ub». Buyuk Navoi y j ahon m adani yat i va adabi yot i da o‘ zbek xal qi ni ng qadr - qi m m at i , hur m at va m adani yat i ni , adabi yot i va t i l i ni ko‘ z- ko‘ zl agan al l om adi r . U she’ ri yat m ul ki ni ng sul t oni gi na em as, Shar q xal ql ar i , shaxsan, o` zbek xal qi ni ng axl oq- odob, t ar bi ya m akt abi ni ng ham yet uk bi l i m doni , adol at l i va t adbir kor davl at ar bobi , xal qpar var m adani yat sohi bqi r oni edi . Xal q pedagogi kasi , nasi hat nom asi , o` gi t nom asi ni yangi cha m azm un bi l an boyi t gan «Mahbub- ul- qul ub» asar i ul kan al l om ani ng t a’ l i m - t ar bi ya, axl oq- odob sohasi dagi yi r i k ri sol asi di r . Navoi y ushbu pedagogi k va f al saf i y asar i ni deyar l i but un hayot i davom i da ko‘ r gan, bi l gan voqeal ar , xal qni ng hayot t ar zi , fe’ l- at vor i , ruhi y hol at i , urf - odat i , yaxshi l i k va yom onl i k kabi bar cha xususi yat l ar i ga qar ab xul osal adi — bi t di . Shundan bo‘ l sa ker ak, m ut af akkir «...xar yo` l da yur di m , ol am da bo‘ l m i sh har nav odam bi l an ko‘r i shdi m , kat t a- ki chi kni ng f e’ l u at vor i ni o‘ r gandi m , yaxshi - yom onni ng xi sl at l ar i ni t ajr i badan o‘ t kazdi m , yaxshi l i k va yom onl i kl ar ni ng shar bat i ni i chi b, zaxr i ni t ot i b ko‘ r di m ; baxi l va past kashl ar ni ng zahm i ni , saxovat l i ki shi l ar ni ng m al ham i ni ko‘ ngl i m dar hol sezadi gan bo‘ l i b qol di . Z am on ahl i dan ba’ zi ham suhbat l ar i m va davr on ki shi l ar i dan ayr i m do‘ st l ar i m bu hol l ar dan xabar si z ham da ko‘ ngi l l ar i bu yaxshi l i k va yom onl i kl ar dan asar si zdi r . 2 7

Shu ji hat dan, ham suhbat l ar ni va do‘ st - yor l ar ni bu hol l ar dan ogoh, xabar dor qi l m oq voj i b ko‘ r i ndi ki , t oki ul ar da ham har t oif ani ng xi sl at i haqi da bi l i m l ar i va har t abaqani ng ahvol i haqi da t ushunchal ar i bo‘ l gay. Ul ar ham m unosi b ki shi l ar xi zm at i ga bel bog‘ l ab, nom unosi b odam l ar suhbat i dan, azob- uqubat l ar i dan o‘ zni t or t i sh l ozi m l i gi ni bi l gayl ar va m axf i y si rl ar i ni har ki m saga so‘ zl am agayl ar , shayt onsi f at odam l ar ni ng hi yl a- nayr angl ar i ga al dani b qol m agayl ar »1, deb m a’ l um ot ber adi . Al i sher Navoi y t ur m ush va axl oq- odob m uam m ol ar i bi l an bog‘ l i q bo‘ l gan di dakt i k asar i ga «Mahbub- ul - qul ub», ya’ ni «Qal bl ar ni ng sevgi si » deb nom qo‘ yi shi bej i z em as. Navoi y o‘ zi ni ng pok va m usaff o qal bi buyur gan, ayt i shga chog‘ l agan dar di ni ushbu r i sol ada j am ul j am qi l di . Asar ni ng bir i nchi qi sm i da — «ki shi l ar ni ng ahvol i , f e’ l - at vor i va gap- so‘ zl ar i ni ng aham i yat i haqi da» qaynoq o` gi t l ar ayt i l sa, ikki nchi qi sm i da «yax shi fe’ l l ar va yom on xi sl at l ar t o‘ g‘r i si da» axl oqi y m a’ l um ot l ar bayon qi l i nadi va bu qi sm 40 sar l avhaga aj r at i l gan. «Uyl ani sh va xot i nl ar t o‘ g‘ r i si dagi » f asl da buyuk m ut af akki r uyl ani sh va uni ng foydasi , oi l a odobi va oi l ada ayol l ar ni ng f azi l at l ar i haqi da aj oyi b fi kr l ar bayon et adi . 2 8

II- BO B. O l i y makt abda tarbi ya j arayonini t ashki l et i shning psi xol ogi k xususi yat l ari . 2.1. Ta ’ l im – t arbi ya jarayoni da t al abal arni ng dunyoqarashi va e ’ ti qodi ni shakl l ant i ri sh Insonning dunyoqarashi bu tevarak atrofdagi borliq, tabiat haqidagi, ongning borliqqa munosabati, boshqa odamlar va о ‘ zi haqidagi bilimlar, qarashlar, maslaklar sistemasidir. Dunyoqarash inson faoliyati, о ‘ zaro munosabatlari uchun muhim ahamiyatga ega. Dunyoqarash tabiat va jamiyatning umumiy qonuniyatlarini ochib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtiradi yoki aksincha, unga salbiy ta ’ sir etadi. Shaxs dunyoqarashi murakkab psixologik tuzilma bо ‘ lib, uning faoliyati maqsadlari, motivlari va barcha sifatlari rivojlanishiga ta ’ sir kо ‘ rsatadi. Ilmiy dunyoqarash kishiga tevarak-atrofda sodir bо ‘ layotgan hodisalarni tо ‘ g ‘ ri anglashga imkon beradi. Dunyoqarash voqea, hodisalarni tо ‘ g ‘ ri tushunish, xabardor bо ‘ lish kabi vazifalarni bajaradi. Shuning uchun ham u shaxsning ma ’ naviy, mafkuraviy, g ‘ oyaviy-siyosiy, ilmiy-axloqiy va estetik rivojlanishida, ijtimoiy faolligida muhim asos, birlashtiruvchi faktor bо ‘ lib, kishining xulqi, xatti-harakatlarini bir maqsadga yо ‘ naltiradi, о ‘ z g ‘ oyalarini va jamiyatning insonparvarlik ideallarini rо ‘ yobga chiqarishda qat ’ iy bо ‘ lishga da ’ vat etadi. Dunyoqarash - tabiat va jamiyat haqidagi falsafiy, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy ilmiy qarashlar va nuqtai nazarlar tizimidir. Dunyoqarashda ijtimoiy turmush aks etadi, u muayyan tarixiy davrda inson erishgan bilim darajasiga va ijtimoiy tizimga bogliq. Dunyoqarash ong shakllaridan biri bо ‘ lib, insonning atrof-olamga, unda о ‘ zining tutgan о ‘ rniga bо ‘ lgan qarashi, nuqtai nazarini anglatadi. Albatta, har bir odamning tevarak-atrofda, tabiat va jamiyatda sodir bо ‘ layotgan voqea hodisalarga nisbatan о ‘ z munosabati, qarashi, fikr-mulohazasi bor. Lekin bu munosabat, qarash, fikr-mulohazalar uning hayot tajribasi, bilim darajasiga, e ’ tiqodiga qarab har xil bо ‘ ladi. Shu ma ’ noda dunyoqarash ikkiga, ya ’ ni kishining turmush sharoitidan kelib chiqadigan, har bir odamning aql-idrokiga asoslangan oddiy dunyoqarashga va ilmiy dunyoqarashga ajratiladi. Shuningdek, dunyoqarashlar 2 9

tо ‘ laligi, kengligi, chu q urligi jihatidan ham farqlanadi. Dunyoqarash ma ’ lum qarashlar, e ’ tiqod va ideallarning umumlashgan tizimi bо ‘ lib, u kishining tabiiy va ijtimoiy muhitga munosabatini ifodalaydi. Dunyoqarash kishidagi bilim, tajriba va hissiy kechinmalarning birlashmasi, kishining butun faoliyati va hayotining g ‘ oyaviy yо ‘ nalishini belgilaydi. Dunyoqarash о ‘ zining psixologik tuzilishiga kо ‘ ra bilimlar, qarashlar va maslaklarni о ‘ z ichiga oladi. Bu tarkibiy qismlar obyektiv va subyektiv xususiyatga ega. Dunyoqarashning obyektiv xususiyati shundaki, u bilimlar, ilmiy haqiqatlar tizimidan iboratdir. U tabiat va jamiyat hodisalarining obyektiv jihatlarini anglash, tushunish bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, hamma odamlar tomonidan bir xil qabul qilinishi, tushunilishi mumkin. Tabiiyki, ilmiy bilimlarni egallash ilmiy dunyoqarash hosil bо ‘ lishi uchun zamin yaratadi. Lekin shunisi ham borki, ayrim kishilar bilimdon bо ‘ lsalar ham, dunyoqarashi xato bо ‘ lishi mumkin. Demak, bilim о ‘ z-о ‘ zidan kishining dunyoqarashini belgilayvermaydi. Bilim kishida dunyoqarashni shakllantirishi va о ‘ stirishi uchun u, subyektiv ahamiyat kasb etishi, uning nuqtai nazari, qarashi, e ’ tiqodiga, ideallariga aylanishi lozim. Bilimlar bu insonning borliqdagi voqea-hodisalarni bilishi natijasidir. Bilimlar ilmiy, hayotiy, anglangan, va formal bо ‘ lishi mumkin. Qarashlar faqatgina bilimlargina emas, shaxsning borliqqa munosabatining ma ’ lum darajada ifodalanganligidir. Qarashlar - narsa va hodisalarni tushunish, anglash tizimi bо ‘ lib, kishining tabiat va jamiyatda sodir bо ‘ layotgan hodisalar hakida fikri, xulosasi, nuqtai nazari, munosabatini bildiradi. Kishining qarashlari dunyoni anglash uchun muhim ahamiyatga ega bо ‘ lib, uning xulqiga, xatti-harakatlariga ta ’ sir etadi. Lekin kishining qarashlari hamma vaqt ham uning xatti-harakatlarida tо ‘ g ‘ ridan-tо ‘ g ‘ ri namoyon bо ‘ lavermaydi. Ba ’ zan kishining fikri, nuqtai nazari tо ‘ g ‘ ri bо ‘ lsa ham, amalda uning teskarisini qilishi mumkin. Qarashlar - bu bilimlarni о ‘ zlashtirish, baho tushunishdir. Ular materialistik, idealistik, tо ‘ g ‘ ri va xato bо ‘ lishi mumkin. Maslaklar bu bilish, hissiy, irodaviy va motivatsion tarkibiy qismlarning birlashmasi bо ‘ lib, hissiy va irodaviy intilishlar bilan sug ‘ orilgan bilimlardir. Maslak insonning xatti-harakatlarini belgilaydigan ichki asosidir. Maslakning 3 0

mustahkamligi insonga har qanday sharoitda ham о ‘ z fikrida qolishga imkon beradi. Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish uchun ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, ularda g ‘ oyaviy e ’ tiqodni rivojlantirish jamiyatga, tabiatga, shaxsga mehnat faoliyatiga ilmiy qarashlarni shakllantirish, jamiyatning rivojlanish qonuniyatlarini tushunish, davlat siyosatini amalga oshirishda о ‘ z rolini anglash, kelajakka ishonch, dunyoqarash bilan tarbiyalash zarur. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bu xulosalari fan asoslaridagi bilimlarga tayanishi, zamonaviy ta ’ lim nuqtai nazaridan asoslangan shaxsiy xulosalarga aylanishi zarur. Bir guruxdagi talabalarning dunyoqarashi har xil bо ‘ ladi. Ba ’ zilarda ular qarama-qarshi bо ‘ lib maqsadga yо ‘ naltirilgandir. Ularning ilmiy qarashlari hayotny tushunchalar va tevarak atrof haqidagi tasavvurlar bilan qо ‘ shilib ketgan bо ‘ ladi. Ba ’ zan diniy aqidaparastliklar shaxsning rivojlanishiga salbiy ta ’ sir kо ‘ rsatadi. Dunyoqarashning muhim qismi e ’ tiqoddir. E ’ tiqod - biror g ‘ oyaga qattiq ishonch bо ‘ lib, kishining faoliyati, xulqi va shaxs sifatida rivojlanishiga hal qiluvchi ta ’ sir о ‘ tkazadi. Etiqod juda qudratli kuch, e ’ tiqodli odamni u tanlagan yо ‘ ldan qaytarish amri mahol. Shu ma ’ noda e ’ tiqodni kishining hayot yо ‘ lini, uning xulqi va xatti-harakatlarini belgilaydigan, puxta о ‘ ylab, anglab olingan, qalbidan chuqur joy olgan mavkuraviy, axloqiy estetik g ‘ oyalarning birikmasi deyish mumkin. E ’ tiqod bu shaxsning murakkab aqliy-hissiy kechinmalari va hayot tajribasi asosida hosil bо ‘ ladi. Bu jarayonda orttirilgan bilim kishining qalbiga chuqur о ‘ rnashadi, uning xatti-harakatlari uchun turtki sabab bо ‘ ladi, iroda kuchiga aylanadi. E ’ tiqod - bu kishi puxta о ‘ ylab olgan, uning his-tuygusiga ta ’ sir etadigan ruhiy-ma ’ naviy kuch bо ‘ lib, kishi har qanday sharoitda ham undan voz kechmaydi. E ’ tiqodning mezonlari quyidagilar: qat ’ iylik, maslakni о ‘ z ichiga oladigan bilimlarning chuqur anglanganligi va umumlashganligi, ularning tо ‘ g ‘ rligiga ishonish, о ‘ z fikrini, e ’ tiqodini himoyalash zarur bо ‘ lganda kuchli hislarni namoyon qilish, har qanday holatda ularni о ‘ zgartirmaslik, e ’ tiqodni hayotda mustaqil qо ‘ llash kо ‘ nikmasi, ish va sо ‘ z birligi. Dunyoqarashning belgilaridan 3 1

biri idealdir. Ideal bu eng yuksak kamolotni anglash va uning oliyjanob maqsadga, eng yuksak orzu va tilakka, yashashdan maqsadga aylanishidir. Talabalarning dunyoqarashi haqidagi bilimlarni mustaqil о ‘ rganish va foydalanish e ’ tiqodni shakllantirishning muhim shartidir. Shunday qilib, dunyoqarash talabalar faoliyati va ruhiyatida muhim о ‘ rin egallaydi. О ‘ qituvchidan bilimlarni berishda /mazmunlilik, mantiqiylik, hissiylik, hayot bilan bog ‘ liqlik,/ g ‘ oyaviy e ’ tiqod, shaxsiy namuna kо ‘ rsatish, ish va sо ‘ z birligi talabalar faoliyatiga mohirona rahbarlik talab etiladi. Talabalarda dunyoqarashni shakllantirishning muhim sharti dunyoqarash haqidagi bilimlar, g ‘ oyalarning shaxsiy qarashlar va maslaklarga aylanishi hisoblanadi. Talabalar va о ‘ quvchilarda qarash, e ’ tiqod va ideallarni hosil qilishga imkon beradigan narsa, bu g ‘ oyalardir. Ilmiy dunyoqarash hosil qilishda talabalar о ‘ quvchilar о ‘ zlashtiradigan tabiiy, gumanitar va estetik predmetlarga doir bilimlarning muhim ahamiyati bor. Shu predmetlar mazmuniga singdirilgan tabiat, jamiat va inson ongining rivojlanishi haqidagi g ‘ oyalar bu sohada hal qiluvchi rol о ‘ ynaydi. Demak, har bir bо ‘ lajak mutaxassis bu g ‘ oyalarni yaxshi anglab, tushunib olishi va о ‘ quvchilarda ilmiy dunyoqarash hosil qilishda undan ustalik bilan foydalanishi lozim. Ilmiy dunyoqarash hosil qilishning zamini bilimlarni chuqur va puxta anglashdir. Talabalarda ilmiy dunyoqarashni tarbiyalash uchun ilmiy haqiqat, qarashlar va e ’ tiqodning о ‘ zaro bog ‘ liqligi asos qilib olinishi zarur. Demak, bilim dunyoqarashning negizini tashkil etadi. Olamda, tevarak-atrofda sodir bо ‘ layotgan hodisalarga munosabatni bildirish uchun kishi, avvalo bu hodisa nimaligini bilishi, u haqda atroflicha va tо ‘ g ‘ ri tushunchalarga, bilimlarga ega bо ‘ lishi lozim. Shu boisdan talabalarda dunyoqarashni shakllantirish jarayonida avvalo, ularga fan asoslarini, ilmiy bilimlarni chuqur va puxta о ‘ rgatish zarur. Kishining bilimi puxta, kuchli bо ‘ lsa, u faktlarni, hodisalarni chuqur tahlil eta oladi. Talaba ilmiy tushunchalar, qonuniyatlar va g ‘ oyalarning mohiyatini chuqur anglagan bо ‘ lsa, о ‘ z nuqtai nazari va e ’ tiqodini hosil qilishi uchun keng tarbiyaviy imkoniyat yaratiladi. 3 2

Talabalarning bilimi sayoz chala-chulpa, rejasiz bо ‘ lsa, dunyoqarashni о ‘ stirishga, salbiy ta ’ sir etadi. О ‘ rta va oliy maktablarda berilayotgan bilimlar ularning qarashi, e ’ tiqodi va maqsadiga aylanishi uchun ta ’ lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda quyidagilarga e ’ tibor berish zarur: -talabalarda dunyoqarshni shakllantirishga imkon yaratadigan nazariy xulosalar, aktlarning barchasi ilmiy jihatdan isbotlangan, mantiqan ishonarli bо ‘ lishi, biri ikkinchisini rad etmasligi lozim. Buning uchun biror о ‘ quv materialini bayon etayotganda aniq, ishonchli faktlarga asoslanish va uni chuqur tahlil qilish kerak; -ishlab chiqarishning о ‘ sishi bilan ijtimoiy taraqqiyot о ‘ rtasidagi о ‘ zaro aloqadorlikni ochib berish ham dunyoqarashni shakllantirish uchun muhimdir; - shakllanayotgan shaxs о ‘ zida dunyoqarash hosil qilishi uchun о ‘ rganilayotgan hodisa, jarayonlarning, sabab-oqibat bog ‘ lanishlari haqidagi turli nazariyalarni xolisona, ilmiy tо ‘ g ‘ ri bayon etish zarur; - ta ’ lim-tarbiya jarayonida о ‘ rganilayotgan material, hodisaga qiziqishni uyg ‘ otish lozim. Talaba savollar berib, tabiat va jamiyatda sodir bо ‘ layotgan voqealarni chuqurroq anglab, bilib olishga intilsin. Jamiyatda, hayotda uchraydigan ayrim xatolarning sabablarini chuqur tahlil etish, yoshlar bilan ochiq- oydin munozara qilish, ular ikkilanayotgan, shubhalanayotgan savollarga birlashib javob izlash ta ’ lim-tarbiya jarayonining muhim qismi bо ‘ lib, talabalarda dunyoqarashning shakllanishiga kuchli ta ’ sir etadi. - Bilimlar talabalarning qarashi va e ’ tiqodiga aylanishi uchun muhim shartlardan yana biri ta ’ limning mafkuraviy yо ‘ nalishidir. Asosiy g ‘ oyalar ta ’ limning mazmunida, dastur va darsliklarda mavjud. Gap ulardan о ‘ rinli va mohirona foydalana bilishda. Eng muhimi - dunyoqarash hosil qilish uchun zarur bо ‘ lgan xulosa, qoidalarni aniqlab, ajratib kо ‘ rsatish lozim. 3 3

2.2.Talaba shaxsining kasbga yо ‘ nalganligini shakllantirish Talaba oliy о ‘ quv yurtida turli fanlarni о ‘ rganish natijasida unda kasbiy yо ‘ nalganlik shakllanadi, ya ’ ni о ‘ z bilim, tajriba va qobiliyatini tanlagan kasbi sohasida qо ‘ llash uchun shaxsiy intilish paydo bо ‘ ladi. Shaxsning kasbiy yо ‘ nalganligini takomillashtirish istagi, о ‘ z kasbi sohasida mehnat qilib, moddiy va ma ’ naviy ehtiyojlarni qondirish istagini о ‘ z ichiga oladi. Kasbiy yо ‘ nalganlik - kasbiy faoliyat maqsad va vazifalarini tushunishni va qabul qilishni о ‘ z ichiga oladi. Kasbiy yо ‘ nalganlik mazmunidagi ijobiy о ‘ zgarishlar bо ‘ lg ‘ usi kasb bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, motivlar mustahkamlanishida kо ‘ rinadi: ish bo`yicha о ‘ z majburiyatlarini yaxshi bajarishga intilish, bilimdon mutaxassis sifatida о ‘ zini kо ‘ rsatish, murakkab о ‘ quv vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishga intilish kuchayadi, ishda muvaffaqiyatga erishish istagi kuchayadi. Talabalarda kasbiy yо ‘ nalganlikni shakllantirish uchun kasbni egallash imkoniyatlariga ishontirish, bо ‘ lg ‘ usi ishning kelajagiga ishonch hosil qilish, mehnat an ’ analarini targ ‘ ib qilish, kasbning ishlab chiqarish va estetik tomonlarini, uning ijodiy xarakterini kо ‘ rsatish zarur. О ‘ zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning о ‘ ziga xos yо ‘ lini tanlashi mutaxassislar tayyorlash tizimi va uning mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qо ‘ ydi va bir qator chora - tadbirlar kо ‘ rishni, shu jumladan, «Ta ’ lim to`grisida»gi Qonunni joriy etish, zamonaviy didaktik ta ’ minotni ishlab chiqish, о ‘ quv-tarbiyaviy jarayonni, ilg ‘ or о ‘ quv yurtlarini attestatsiyadan о ‘ tkazishni va akkreditatsiyalashni, yangi tipdagi ta ’ lim muassasalarini tashkil etish hamda eng asosiysi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etishni taqozo etdi. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini rо ‘ yobga chiqarishi, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta ’ lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta о ‘ zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, 3 4

davlat va oila oldida о ‘ z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. О ‘ quv-tarbiya ishlari jarayonida talabalarni ijodiy fikrlashga, о ‘ zgaruvchan vaziyatlarga о ‘ rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda ularning amaliy mashg ‘ ulotlarda axborot texnologiyalari, elektron darsliklar, versiyalar va multimedialardan foydalana olishi muhimdir. Bu esa talabalarda mustaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalash, о ‘ quv faoliyatini tahlil qilish, istiqbolda kasbiy mahorat va kompyuter savodxonligini orttirish ularning ichki ehtiyojiga aylantirilishini talab etadi. Malakali kadrlar tayyorlash tizimini uzluksiz ravishda rivojlantirish ehtiyoji va turli ishlab chiqarish sohalarida katta ish staji bilan faoliyat yuritayotgan shaxsning о ‘ z imkoniyatlarini tо ‘ liq amalga oshirmasligi shaxsni har tomonlama kasbiy faoliyatda о ‘ zini namoyon qilish muammosini yuzaga keltirdi. Bu muammolarni hal qilmasdan turib kelgusi kasbiy faoliyatdagi muvaffaqiyatni sifatli ta ’ limni va rejalashtirishni amalga oshirish mumkin emas. Bu muammoning amaliy ahamiyati uni turli fan doiralar qatorida psixologiya doirasida ham о ‘ rganishning muhimligini kо ‘ rsatib berdi. Talabalarning kasbiy shakllanish jarayonini о ‘ rganishdagi qiyinchiliklar qobiliyatlar va kasbiy qobiliyatlarning ishni bajarishning muayyan bir usuliga asoslangan normativ faoliyatga yо ‘ naltarilganligidadir. Shuning uchun ham kasbiy yetuklik darajasi ajratib kо ‘ rsatilmaydi, balki faqatgina yosh xususiyati va mutaxassis sifatida yuritilayotgan vaqt inobatga olinadi. Bizga ma ’ lumki, aynan talabalik davridan boshlab shaxsda kasbiy shakllanish, kasbga yо ‘ nalganlik shakllana boshlaydi. Talabaning kasbiy shakllanishi va yо ‘ nalganligi muammosi kо ‘ pgina mualliflar tomonidan kо ‘ rib chiqilgan. Psixolog M.G. Davletshin kasb tanlashni uch bosqichdan kelib chiqqan holda shaxsning kasb-hunarga yaroqligi (layoqati) ning ichki tomonlarini ochishga harakat qiladi. A) kadr tanlash davrida shaxsning umumiy yaroqligi (layoqati); B) kasb-hunar tanlashda uning qaysi kasb turiga loyiqligi; 3 5

V)kasbga о ‘ rgatishda shaxs sifatlarini shakllantirish imkoniyatining mavjudligi haqidagi savollarga javob olishga intiladi. Muallifning fikricha, о ‘ spirinning kasbga yaroqliligini aniqlanganda uch muhim narsaga e ’ tibor qilish maqsadga muvofiqdir: kasbga munosabat, qobiliyat, kо ‘ nikma va malakalardan iboratdir. Talabalik davri о ‘ spirinlik davrining о ‘ ziga xos murakkab bosqichlaridan biri hisoblanadi, chunki aynan mana shu davrda shaxsda kasbiy bilim, kо ‘ nikmalar bilan bir qatorda muhim kasbiy sifatlar ham tarkib topib boradi. Talabalik davrida kasbiy sifatlarning shakllanishi muammosi qator tadqiqotlar doirasida о ‘ rganilgan. Kо ‘ pgina jahon va xorij olimlarining ta ’ kidlashicha, bugungi kunda kasbiy sifatlarni shakllanishi о ‘ zining ahamiyatlilik darajasiga kо ‘ ra inson ehtiyojlari orasida birinchi о ‘ ringa kо ‘ tarilmoqda. Bu muammo ijtimoiy nazariya va amaliyotning muammolari majmuasi bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, psixologiyaning markaziy qismidan joy olgan. Talabalardagi kasbiy sifatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, ijtimoiy-madaniy sharoitlar ta ’ sirida о ‘ zgaruvchi alohida turlari tadqiq qilingan. Zamonaviy tadqiqotlarda talabalardagi kasbiy sifatlar shaxs kasbiy taraqqiyotining asosiy mezoni va mehnat subyektining yetakchi harakteri sifatida ajratib kо ‘ rsatilmoqda. Ushbu nuqtai nazar jahon psixologiyasidagi mavjud kasbiy taraqqiyot mezonlarini hodimning samarali faoliyati darajasidan mutaxassisning xarakteristikasi darajasigacha rivojlanishini mantiqiy yoritilishi deb hisoblanadi. Mutaxassis mehnat subyekti sifatida xodimdan farqli ravishda uning о ‘ zi faoliyat maqsadini qо ‘ yadi, unga erishish yо ‘ li va vositalarini aniqlaydi, faoliyat natijasiga nisbatan ma ’ suliyatni о ‘ z zimmasiga oladi. U faoliyatni tо ‘ liq boshqaradi, turli amaliy vaziyatlardan chiqish yо ‘ llarini biladi, faoliyatni tashkil qilish, uning о ‘ zgarishi va taraqqiyotini oldindan kо ‘ ra bilish qobiliyatiga egadir. Talabalarning kasbiy shakllanishida kasbiy sifatlar va taraqqiyot bir-biri bilan chambarchas bog ‘ likdir: kasbiy sifatlar bir tomondan kasbiy taraqqiyot jarayonida shakllansa, boshqa tomondan shaxsning mutaxassis sifatida namoyon bо ‘ lishining muhim kо ‘ rsatkichi hisoblanadi. Amaliy jihatdan bu quyidagini anglatadi: yangi ijtimoiy-iqtisodiy dinamik sharoitda о ‘ z sha ’ niga ega bо ‘ lish uchun, raqobatda 3 6

sinmaslik uchun, farovon kelajakni ta ’ minlash uchun bо ‘ lajak mutaxassis, ya ’ ni talaba doimiy rivojlanishda bо ‘ lishi, qolaversa, ijtimoiy va mehnat sharoitida о ‘ zining mavqeini tahlil qilib borishi lozim. Shuning uchun kasbiy sifatlarni tadqiq qilishning zamonaviy yо ‘ nalishi shaxsning ijtimoiy va kasbiy taraqqiyoti jarayoni bilan bog ‘ liq jihatlarni о ‘ rganish hisoblanadi. Kasbiy shakllanish talabaning mutaxassisga aylanishi sifatida insonning о ‘ zi haqidagi, kasbiy va ijtimoiy muhitdagi mavqei haqidagi tasavvurlarining о ‘ zgarishi, qolaversa, yangi kasbiy sifatlarni о ‘ zida tarkib toptirishi, keng ma ’ noda aytadigan bо ‘ lsak - shaxsning kasbiy о ‘ z-о ‘ zini anglashi bilan hamohanglikda kechadigan jarayondir. Kasbiy shakllanish inqirozlari davrida kasbiy sifatlar yaqqol namoyon bо ‘ ladi. Xorij manbalarida talabalardagi kasbiy sifatlarni shakllanishi muammosini tadqiq qilishga nisbatan ikkita yо ‘ nalish kо ‘ rsatib о ‘ tilgan: birinchisi, kasbiy taraqqiyotga, shaxsning о ‘ z ustida ishlashiga yо ‘ naltirilgan, ikkinchisi esa, kasbiy shakllanishning ijtimoiy tomonlari va omillariga yо ‘ naltirilgandir. Masalan, M.Argayl 1970 yillarning boshlaridayoq talabalardagi kasbiy sifatlar va individning kasbiy shakllanishi orasidagi bog ‘ liqlik haqida yozib qoldirgan. Shu bilan bir qatorda bо ‘ lajak mutaxassisning kasbiy shakllanishi о ‘ zida quyidagilarni mujassamlashtirgan murakkab jarayon sifatida kо ‘ rib chiqilgan: kasbiy treninglar, faoliyatni amalga oshirishga nisbatan qо ‘ yiladigan talablar va standartlarni о ‘ zlashtirish, kasbiy guruh doirasida xulq-atvor normalarini tushunish. Aynan mehnat jamoasidagi boshqa shaxslar bilan о ‘ zaro hamkorlik individga о ‘ zi egallab turgan kasbning aniq standartlarini о ‘ zlashtirish imkonini beradi. Kasbiy meyorlarga amal qilish individdagi kasbiy sifatlarni о ‘ zida tarkib toptirishga va о ‘ z mavqeini uzoq vaqt saqlab turishga zamin hozirlaydi. Shunday ekan, talabada muayyan bir kasbga qо ‘ yiladigan talablar asosida muhim kasbiy sifatlarni shakllanishiga, bilim, kо ‘ nikma, malakalarni tarkib topib borishiga zamin hozirlanishi lozim. R.Finchman ishlarida asosiy e ’ tibor kasbni egallash jarayonida, ya ’ ni talabalarni kasbga tayyorlash davomida kasbiy talablar, axloqiy normalar, 3 7

qadriyatlarni anglashga qaratiladi. Kasbiy sifatlarning shakllanish jarayoni talabaga kasbiy о ‘ z-о ‘ zini boshqarish imkonini beruvchi kasbiy taraqqiyotni ta ’ minlaydi. K.Mak-Goven va L.Xartlar asosiy urg ‘ uni о ‘ z tarkibiga kasbiy rollarni amalga oshirish va yangi qadriyatlarni, ustanovkalarni va kasbiy sifatlar tarkibini rivojlanishi uchun talab etiladigan maxsus bilim va kо ‘ nikmalarni о ‘ zlashtirishni qamrab oluvchi ijtimoiy о ‘ rganish jarayoniga qaratadilar. Pedagoglarning kasbiy shakllanishini tadqiq qilish natijasida quyidagicha tahliliy xulosaga kelingan: pedagog-talabalar tanqidiy tafakkur, shaxslararo munosabatlar, nizolarni bartaraf etish kabi sohalar yuzasidan maxsus bilim, kо ‘ nikmalarni о ‘ zlashtirishlari, qolaversa, kompyuter texnologiyalari va turli metodlarni qо ‘ llay olishlari zarur. YE.N.Kiryanova talabalardagi kasbiy sifatlarni о ‘ zgaruvchan kasbiy sharoitlarda kо ‘ nikma va malakalarni shakllanganlik darajasi va keyinchalik kasbiy о ‘ sish bilan shartlangan, muayyan bir bosqichda subyektning kasbiy mahorat darajasiga erishishni ta ’ minlovchi individual belgi, kasbiy shartlar va kasb mazmunining barqaror muvofiqligi sifatida tavsiflaydi. Olima tomonidan о ‘ tkazilgan tadqiqotlar shuni kо ‘ rsatmoqdaki, talabalardagi kasbiy sifatlar integral xarakterga ega va bо ‘ lajak mutaxassislarning о ‘ zgacha madaniyat doirasidagi kasbiy faoliyatga moslashishlarini universal asosi hisoblanadi. Bu kasbiy sifatlarning kо ‘ p komponentli ekanligi haqidagi xulosani keltirib chiqaradi. Shaxsdagi kasbiy mahoratning yuqori darajasi bilan bir qatorda yangicha sharoitdagi ish joyida kо ‘ nikma va malakalarni qо ‘ llash qobiliyati tarkibiga kommunikativ qobiliyatlar, emotsional-irodaviy sohaning shakllanganligi, faollik, sobitqadamlik, keskinlik, stressga barqarorlik, qolaversa, mehnat jamoasining axloqiy normalariga amal qilish kiradi. Yuqoridagilarni hisobga olib, talabalardagi kasbiy identifikatsiyani о ‘ zida kasblar dunyosiga yо ‘ nalganlik va о ‘ zaro ta ’ sirni ta ’ minlovchi, kasbiy faoliyatda shaxsning potensialini tо ‘ liq amalga oshiruvchi, qolaversa, tanlangan kasbning natijasini hamda taraqqiyot yо ‘ nalishini oldindan kо ‘ ra biluvchi shaxsning kognitiv, motivatsion va axloqiy xarakteristikalarini mujassamlashtirgan integrativ tushuncha deb hisoblasak bо ‘ ladi. Muayyan bir axloqiy va motivatsion tizimdagi, 3 8

qolaversa, shaxsiy kasbiga nisbatan subyektiv munosabatlar bilan hamohang tarzda kechuvchi shaxsning mehnat jamoasida tutgan о ‘ rni haqidagi tasavvurlari kasbiy identifikatsiyaning asosini tashkil qiladi. Bu g ‘ oyalar talabalardagi kasbiy identifikatsiya kognitiv-motivatsion va axloqiy komponentlar bilan yaxlitlikni tashkil qilishi kо ‘ rsatib berilgan va empirik tadqiqotlarda о ‘ z isbotini topgan. Kasbiy identifikatsiyaning kognitiv komponentiga nisbatan an ’ anaviy yondashuv D.N.Zavalishinaning yozishicha, talabalarning mutaxassislar guruhidagi normalar, qadriyatlar va an`analarni, zaruriy bilimlarni о ‘ zlashtirishi bilan belgilanadi. Ushbu voqelik kasbiy identifikatsiya sifatida namoyon bо ‘ ladi: «...Hech qanday kasbiy faoliyat na shaxsiy taraqqiyot kasblar dunyosini va о ‘ z- о ‘ zini anglashga yо ‘ naltirilgan subyektning kognitiv faolligisiz amalga oshmaydi». Kasbiy identifikatsiya mutaxassis shaxsining shakllanishidagi muhim mezonlardan biri hisoblanib, talabalarning kelajakdagi kasbiy taraqqiyoti, kasbiy о ‘ z-о ‘ zini anglashi uchun muhim vazifani bajaradi. Talabaning kasbiy shakllanish jarayonida uning imkoniyatlarini bosqichma- bosqich kashf qilinishi va uning alohida tarkibiy qismlari hamda strukturasi о ‘ zgarishining muhim manbasi bо ‘ lib aniq faoliyatning mohiyatini ochish dinamikasidagi maqsadga yо ‘ nalganlik hisoblanadi. Psixologik tuzilish bilan muvofiq adekvat faollikni talab qiluvchi maqsadlar tizimini aniqlash, tanlash, unga erishish va alohida faoliyat tarkibiy qismlarining mazmuni hamda kо ‘ zlangan natijaga erishish uchun psixik zо ‘ riqqanlikning muvofiqlik darajasi ham talabaning psixik taraqqiyoti manbasi bо ‘ lib hisoblanadi. Taraqqiyotning bu mexanizmi predmetli faoliyat motivlarining shakllanish va aniqlashtirilish jarayoni, uning mehnat jarayonining har bir bosqichida о ‘ zgarishlarni aniq bir fazasini bosib о ‘ tuvchi, mazmun jihatdan boyib boruvchi va faoliyatning yо ‘ nalganligiga, psixik va kasbiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi omillarga aylanadigan motivatsion- ehtiyojlarni boshqarish bilan bevosita bog ‘ liqdir. Talabaning kasbiy shakllanishi, shaxsning mutaxassisga aylanish jarayoni faoliyatning operatsional tomonini egallash qobiliyatini qidirish va yaratish, 3 9

faoliyatning psixologik tizimi komponentlarining о ‘ zaro aloqasi va mazmunini о ‘ zlashtirishni о ‘ z ichiga qamrab oladi. Bu jarayonni boshqarishning asosiy mexanizmlaridan biri о ‘ zi haqidagi tasavvurlarning, «Men-mutaxassis» obrazi va mutaxassis modelining namunasini shakllanishi, qolaversa, bu tasavvurlarning muvofiqligi, ular orasidagi qarama- qarshiliklarni aniqlash va tahlil qilish hisoblanadi. Kо ‘ rsatib о ‘ tilgan subyektiv modellarning roli qator tadqiqotlarda о ‘ z aksini topgan bо ‘ lib, ular: «stereotiplashgan kasbiy namunalar shaxs tajribasining tо ‘ liq integratsiyasiga yо ‘ l qо ‘ ymaydi, bu vaziyatda kasbiy shakllanish shaxs taraqqiyoti uchun tо ‘ siq bо ‘ lib xizmat qilishi ham mumkin», degan g ‘ oyani tasdiqlaydilar. Faqatgina individuallashtirilgan, qolaversa, shaxsning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda yaratilgan kasbiy namunagina shaxs taraqqiyoti uchun xizmat qilishi mumkin, chunki ular muayyan bir shaxsning о ‘ ziga xos xususiyatlari bilan muvofiq bо ‘ ladi. Talabaning psixik sohasini о ‘ rganish natijalari mutaxassis shaxsi shakllanishini boshqarish jarayoni bilan psixik funksiyalarning rivojlanish holatini aloqadorligini tushunishda muhim ahamiyat kasb etib, mehnat faoliyatining shaxsga ta ’ siri xarakterini aks ettiruvchi mehnat yutuqlari darajasini aniqlab beradi. Talabaning kasbiy shakllanishi, о ‘ zining hayotiy pozitsiyasiga, maqsadi va harakatlar dasturiga, faoliyat jarayoni va natijalariga nisbatan munosabatga hamda shu kabi qator maxsus xususiyatlarga ega bо ‘ lgan mutaxassis shaxsining shakllanishi subyektning shaxs taraqqiyoti qonuniyatlarini yengib о ‘ tishi, faoliyat determinantlari ta ’ sirida uning hayotga psixologik qarashlarining о ‘ zgarishi natijasi hisoblanadi. Mutaxassis shaxsining shakllanishini о ‘ ziga xos xususiyatlari talabaning kasbiy shakllanishiga nisbatan professiogenetik yondashuvning asosiy xususiyatlarini aniqlab beradi. Bu yondashuv talabaning bо ‘ lajak kasbiy faoliyati davomida ijtimoiy va psixologik rivojlanishi qonuniyatlarini о ‘ rganish asosiga qurilgan. Bunda kasbiy taraqqiyot jarayonini faol boshqarish imkoniyatlari va shaxsning mehnat faoliyatiga yaroqliligi kо ‘ rib chiqiladi. U faqatgina shaxs taraqqiyoti xususiyatlarini va mutaxassis shakllanishini о ‘ rganishga qaratilgan bо ‘ lmay, balki mavjud faoliyat turlarini, 4 0

faoliyatga moslashish jarayonini psixik boshqarish mexanizmlari va shaxsning mavjud imkoniyatlari hamda kasbiy talablar orasidagi muvofiqlikni psixologik tahlil qiladi, qolaversa, obrо ‘ li kasb va faoliyat turlarining psixologik xususiyatlarini prognozlaydi. Ommaviy va obrо ‘ li kasbiy faoliyat turlarini psixologik tahlil qilishning samaradorligi faoliyatni rejalashtirishdagi texnik va texnologik qarorlar va shu bilan bir qatorda, shaxsga nisbatan kasbiy talablar xarakteri hamda faoliyatning psixologik nazariyalarini ahvoli haqidagi ma ’ lumotlar yordamida aniqlandi. Shaxs taraqqiyoti sifatida - bu talabaning faollik darajasiga bog ‘ liq va yetakchi faoliyat xarakteriga asoslangan holda aniq bir yosh davrida namoyon bо ‘ ladi. Psixik taraqqiyot eng avvalo, mehnat motivlarining shakllanishi, kasbiy muhim sifatlarning faollashishi va aniq bir faoliyatning talablariga muvofiq ravishda shaxs qobiliyatlarining tarkib topishi bilan yakunlanadi. Sub`ekt ijtimoiylashuvi sifatida - bu individ tomonidan ijtimoiy normalarning о ‘ zlashtirilishida, ijtimoiy tajribani shaxsiy kasbiy ustanovkalar tizimida qo`llashda, qadriyatlar va faoliyat dasturida, ijtimoiy rollarni qabul qilish va ijtimoiy masalalarda namoyon bо ‘ ladi. Sub ’ ektning kasbiy о ‘ z-о ‘ zini anglashi, о ‘ z-о ‘ zini namoyon qilishi sifatida - bu hayot faoliyati davomida kasbiy shakllanishga zamin tayyorlaydigan о ‘ z-о ‘ zini anglash, о ‘ z-о ‘ zini boshqarish, о ‘ z-о ‘ zini nazorat qilish, hayotiy tajriba va hayot tarzi orqali namoyon bо ‘ ladi. Hayot davomida taraqqiy etish va kasbiy shakllanish yosh davrlarida, shaxs hayot-faoliyati bosqichlarida aks etib, jamiyat talablari va shaxsning о ‘ zini-о ‘ zi namoyon qilishga intilishi orasidagi qarama-qarshiliklarga bog ‘ liq bо ‘ ladi. Kasbiy shakllanish shaxs faolligi shaklida namoyon bо ‘ ladi va xarakterlanadi - bunda shaxs shakllanishining dinamik sharoitlari va uni shaxsiy harakatlarining faoliyat bilan muvofiqligi kо ‘ rib chiqiladi. Yuqorida kо ‘ rsatilgan kasb faoliyatining о ‘ ziga xos xususiyatlari bо ‘ lajak mutaxassis-talaba shaxsining uzluksiz ravishda shakllanishi, talabaning kasbiy kamolotga erishishga intilishi, bundan tashqari shaxsning ongli faoliyat sohibi, 4 1

ijtimoiy qadriyatlar ijodkori, har tomonlama kamol topgan shaxs, oliy toifali mutaxassis sifatida shakllanish jarayonlarida aks etadi. Shaxs tuzilishining holati va maxsus qobiliyatlar, shaxs taraqqiyotida faoliyatning roli haqidagi ma ’ lumotlar, faoliyatning dinamik tuzilishi va mazmuni hamda bu jarayon bilan bog ‘ liq ravishda shaxsga nisbatan qо ‘ yiladigan kasbiy talablar keyinchalik kasbiy shakllanishning va bu tizim asosida mutaxassislarni psixologik saralashning takomillashtirish jarayonini yangi qirralarini о ‘ rganishni belgilab beradi. Bu qarashlar eksperimental asoslangan bо ‘ lib, uning negizida talabalardagi kasbiy yaroqlilikni baholashga nisbatan strukturaviy-dinamik yondashuv tamoyili yotadi. Talabaning kasbiy shakllanishi taraqqiyot jarayoni sifatida mutaxassisning qator yakuniy natijalarga erishishi, ayniqsa, yuqori darajadagi professionalizm, malakaga, kompetentlikka va yetuklikka intilishida mujassamlashadi. Bu tavsiflarning har biri kasbiy shakllanganlikning о ‘ ziga xos xususiyatlarini, shaxs taraqqiyoti darajasi va xususiyatlarini, eng asosiysi, bu jarayonning natijalarini muhokama qilishda muhim ahamiyatga egadir. Bо ‘ lajak mutaxassis-talabani yetuk shaxsga aylanishi subyektning faqatgina kasbiy taraqqiyoti bosqichida amalga oshmaydi. Umuman olganda, shaxs butun umri davomida komillik sari odimlaydi, ya ’ ni shaxsning ma ’ naviy-axloqiy, etik, psixologik dunyoqarashi va boshqa xususiyatlari jamiyat talablariga muvofiq ravishda shakllanib boradi. Talaba shaxsining kasbiy faoliyat jarayoniga jalb qilinganligi uni yangi talablarga muvofiq ravishda shakllanishi bilan bog ‘ liq bо ‘ lib, motivatsion-qadriyatlar tizimini, mehnat ustanovkalarini shakllanishida, hayot mazmunini va faoliyatni korreksiya qilishda aks etadi. Umuman olganda, kasbiy faoliyat uchun mehnat samaradorligini, ishonchliligini va xavfsizligini ta ’ minlash bilan cheklanib qolmay, balki shaxsning mehnatda rivojlanishiga, talabalarda «Men-bо ‘ lajak mutaxassisman» konsepsiyasining shakllanishiga, о ‘ zini-о ‘ zi tasdiqlashga, о ‘ z imkoniyatlarini namoyon qilishga va ijtimoiy muhit hamda mehnat jamoasiga tо ‘ liq moslashishga zamin hozirlaydigan talabaning shaxsiy va 4 2

kasbiy sifatlari, bilim, kо ‘ nikma va malakalarini shakllantirib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Bо ‘ lajak pedagoglarning yaxshi tashkilotchi, uddaburon xodim, adolatli rahbar, tadbirkor mutaxassis bо ‘ lishlari uchun ularda atrofdagi odamlarning psixologik xususiyatlarini tezda payqab olish, insonlarning xulq-atvorini xatti- harakatlarini tahlil qila olish boshqalar qobiliyati, tashkilotchilikka xos bо ‘ lgan kо ‘ nikma va malakalarni egallash, atrofdagi odamlarga sо ‘ z va ifoda kuchi bilan ta ’ sir etish, tashkil qilinayotgan har bir guruh a ’ zosining о ‘ ziga xos xususiyatlariga mos munosabat usullarini tanlay olish qobiliyatlarini shakllantirib borish kerak. Pedagogik faoliyat muvaffaqiyatini ta ’ minlovchi shaxsning kasbiy sifatlarini rivojlantirish uchun ta ’ lim-tarbiya jarayonida quyidagi vazifalarni tavsiya qilamiz: -bо ‘ lajak pedagoglarda kasbiga moyillikni mavjud yoki mavjud emasligini 1- kursdanoq aniqlash; -talabalarda kasbiy moyillikni aniqlagach, ularni kasbiy sifatlarini rivojlantirish. Bо ‘ lajak pedagoglarni kasbiy tayyorlashni kuchaytirish, ixtisoslikka doir fanlarni chuqur о ‘ rganish va pedagogik mahoratni egallash nazariy bilimlarni amaliyot bilan olib borishga о ‘ rganish, tashkilotchilik qobiliyatlarini oshirishga e ’ tibor kuchaydi. Shuningdek zamonaviy pedagoglarga pedagogika psixologiyaga doir fanlarni о ‘ rgatish yanada kuchaydi. Talabalarda kasb odobini takomillashtirish Oliy maktabda talabalarni ma ’ naviy – axloqiy tarbiyalashning asosiy yо ‘ nalishlaridan biri bо ‘ lajak mutaxassislarda kasb odobini shakllantirishdan iborat. Bu tanlangan kasbiga muhabbatni о ‘ stirish, kasb odobiga xos axloqiy tushunchalar, hulqiy normalarni hosil qilishni nazarda tutadi. Masalan, talabalar ongida pedagogik kasb odobini shakllantirishda ijtimoiy – gumanitar, pedagogika va psixologiya hamda ixtisos fanlari kafedralari muhim rol о ‘ ynaydi. Chunki о ‘ qituvchi odobi pedagogika va psixologiyani, shuningdek, ixtisoslik fanlarini о ‘ rganish natijasida, pedagogik kasbni bevosita amalda egallab olish tufayli shakllanadi. 4 3

Pedagogik kasblarni tanlagan talabalar birinchi semestr davomida “О ‘ qituvchilik ixtisosiga kirish”ni о ‘ rganadilar. Bu kursning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - pedagogik kasbning shaxsiy va ijtimoiy qimmati, ahamiyatini, bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan demokratik jamiyatda uning о ‘ rni, vazifalari va xususiyatlarini ochib berish; - о ‘ qituvchini pedagogik faoliyatga tayyorlashning tizimi, mazmuni, shakl va metodlarini bayon etish; - oliy maktabda ta ’ lim – tarbiya jarayonining tashkil etilishini, mustaqil ishlash metodikasini о ‘ rganishdan iborat. “О ‘ qituvchilik ixtisosiga kirish” kursini о ‘ rganish pedagogik kasbning mohiyatini chuqur anglashga, mustaqil о ‘ qish, ilmiy ishlar, jamoat ishlarida ongli ravishda va faol qatnashishga yordam beradi. Bu fanni о ‘ rganish bо ‘ lajak о ‘ qituvchilarning faoliyati va tafakkurini professional – pedagogik yо ‘ nalishda shakllantirishga, oliy maktabda ta ’ lim olish sharoitlariga kо ‘ nikish hosil qilishlariga imkon beradi. Ayrim oliy о ‘ quv yurtlarida ikkinchi kursdan boshlab о ‘ qituvchi odobini shakllantirishga yordam beradigan maxsus fanlar о ‘ qitiladi. Masalan, “pedagogik etika” о ‘ qituvchi odobini fakultativ mashg ‘ ulotlar о ‘ tkaziladi. Unda pedagogik kasbning axloqiy xarakteri, о ‘ qituvchi odobining tushunchalari, norma va qoidalari bayon etiladi. Bu bо ‘ lajak mutaxassislarni ma ’ naviy – axloqiy jihatdan mukammal shakllantirishga yordam beradi. Talabalarda о ‘ qituvchi odobini shakllantirish pedagogika va psixologiya hamda ixtisoslik fanlarini о ‘ qitish jarayonida ham amalga oshiriladi. Bu fanlardan о ‘ qitilayotgan mavzularning mazmuni bilan bog ‘ liq ravishda talabalarning e ’ tibori kasbiy axloq – odob masalalariga jalb etiladi. Istiqbolli rejalarning ba ’ zilarida oliy о ‘ quv yurtini bitirib maktablarda, о ‘ rta maxsus va kasb – hunar о ‘ quv yurtlarida, korxonalarda ishlayotgan kishilar bilan uchrashuvlar, ularning professional malakasini oshirishga yordam beradigan boshqa tadbirlar ham mо ‘ ljallanadi. Bu oliy maktabni bitirib chiqqan kishilar bilan uchrashuvlar, ularning professional malakasini oshirishga yordam beradigan 4 4

boshqa tadbirlar ham mо ‘ ljallanadi. Bu ish alohida diqqatga saz o vordir. Chunki u mutaxassislar tayyorlash sohasida amalga oshirilgan barcha ishlar natijasining samaradorligini aniqlashga, xususan universitetni tamomlab chiqqan yosh о ‘ qituvchilarning axloqiy sifatlari shu kundagi talablarga qay darajada mos kelishini aniqlashga yordam beradi. Talabalarning barkamol shaxs sifatida rivojlanishi – uning faolligiga bog ‘ liq. Talabalar bajaradigan kasbiy о ‘ quv – biluv mehnati, ijtimoiy foydali ishlar, unumli mehnat yoshlarda kasbiy malaka va kо ‘ nikmalarni, qobiliyat va xarakterni, boshqa shaxsiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. О ‘ qish va ijtimoiy foydali mehnat natijasida shaxsning fuqarolik qiyofasi tarbiyalanadi, shaxs va jamiyat manfaati yо ‘ lida xizmat qilish kо ‘ nikmasi hosil bо ‘ ladi, mehnatga va mulkka munosabat hissi rivojlanadi. Faoliyatning barcha turlarida izchil qatnashish talabaning mustaqilligi va ijtimoiy faolligini oshirishda asos bо ‘ lib xizmat qiladi, ularda professional kasbiy sifatlar va axloqiy fazilatlarni о ‘ stirishga imkon beradi. Talabaning kasbiy bilimdonligi Pedagogik mahorat yuksak darajadagi ma ’ naviy yetuklik hamda pedagogik faoliyatning taraqqiy etishini, pedagogik texnikani egallashni, shuningdek, pedagog shaxsi, uning tajribasi, fuqarolik va kasbiy maqeini ifodalaydi. Pedagogik mahoratning asosini pedagogik bilimdonlik tashkil etadi. Pedagogik bilimdonlik, deganda konkert tarixiy davrda qabul qilingan meyorlar, normalar, standartlar va talabalarga muvofiq pedagogik vazifani bajarishga qobillik va tayyorlik bilan belgilanadigan integral kasbiy – shaxsiy tavsifnoma tushuniladi. Pedagogik bilimdonlik pedagogik sohada mahorat bilan ishlayotgan kishining ta ’ lim va tarbiya ishida insoniyat tо ‘ plagan barcha tajribalardan ratsional foydalanish qobiliyatini kо ‘ zda tutar ekan, demak u yetarli darajada pedagogik faoliyat va munosabatlarning maqsadga muvofiq usullari va shakllarini egallashi lozim bо ‘ ladi. Kasbiy – pedagogik bilimdonlikni bosh kо ‘ rsatkichi, bu insonga, shaxsga yо ‘ nalganlikdir. 4 5

Kasbiy – pedagogik bilimdonlik pedagogik voqelikni izchil idrok eta olish va unda izchil harakat qila olish malakasini qamrab oladi. Bu xislat pedagogik jarayon muntig ‘ ining yaxlitligicha va butun tuzilmasi bilan bargalikda kо ‘ ra olish, pedagogik tizimning rivojlanish qonuniyatlari va yо ‘ nalishlarini tushunish imkoniyatini ta ’ minlaydi hamda maqsadga muvofiq faoliyatni konstruksiyalashn osonlashtiradi. Bilimdonlik oliy maktab о ‘ qituvchisi uchun о ‘ ta muhim bо ‘ lgan 3ta holat bilan bog ‘ langan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallashni taqozo etadi: odamlar bilan о ‘ zaro aloqada bо ‘ lishda, madaniy muloqotda bо ‘ lish; fan sohasi bо ‘ yicha axborotlarni qabul qila bilish va uni о ‘ qitish mazmuniga moslab qayta ishlash va undan mustaqil tahsil olishda foydalana olish; о ‘ quv axborotlarini boshqalarga bera olish. Kasbiy – pedagogik bilimdonlik asosan 4 ta holat bilan xarakterlanadi: shaxsga, insonga yо ‘ nalganlik; pedagogik voqelikni izchil idrok etish; fan sohasiga yо ‘ nalganlik; pedagogik texnologiyalarni egallash; Hozirgi ta ’ lim jarayonida kasbiy – pedagogik bilimdonlik yana 3 komponent bilan tо ‘ ldiriladi: bilimdonlik, umuman, о ‘ z faoliyatini jahon pedagogik madaniyati darajasida ishlab chiqilgan tajribalar asosida tashkil etish qobiliyati hamda unga va Vatanimizdagi pedagogikaga integratsiyalasha olishi; о ‘ z safdoshi vazifasi va innovatsion tajribalar bilan о ‘ zaro samarali munosabat o`rnatish qobiliyati; о ‘ z tajribalarini umumlashtirish va boshqalarga bera olish malakasida namoyon bо ‘ ladi. Pedagogning kasbiy bilimdonligi kreativlik bilan xarakterlanadi. Kreativlik – bu kasbiy hayot usuli, kо ‘ p qirrali ta ’ lim jarayoni va tizimining maqsadlari, mazmuni, texnologiyalari sathida yangi pedagogik voqelikni yaratish 4 6

istagi va malakasidir. Kreativlik о ‘ qituvchiga innovatsion о ‘ zlashtirishlar oqimiga moslashib olishga yordam beradi. Har qanday darajadagi kasbiy bilimdon pedagog refleksiyaga qodirdir. Refleksiya – fikrlashning maxsus usuli bо ‘ lib, pedagogik voqelikka, tarixiy – pedagogik tajribaga, muayoyan kasbiy mavqening tashuvchisi bо ‘ lgan о ‘ z shaxsiyatiga qayta nazar tashlashdir. Yuqoridagi kasbiy pedagogik bilimdonlikni tashkil etuvchi barcha komponentlar murakkab tuzilmani hosil qilib, mutaxassisning “ideal modeli”ni shakllantira boradi va natijada zich birlashib ketadi hamda о ‘ qituvchi shaxsi faoliyati tasnifini belgilaydi. Bilimdonlik faqat faoliyat jarayonida va faqat konkret kasb doirasida nomoyon bо ‘ ladi va baholanadi. Talabalarni kasbiy yо ‘ naltirish oliy maktab oldida turgan eng muhim va ma ’ suliyatli vazifalardan biridir. Shunday ekan, talabalarning kasbiy sifatlarini shakllantirish va kasbiy pedagogik muloqotini hamda bilimdonligini rivojlantirish zarur. Kasbiy – pedagogik muloqot – pedagogik va tarbiyalanuvchilarning о ‘ zaro ijtimoiy psixologik aloqasi tizimi bо ‘ lib, uning mazmuni axborotlar ayirboshlash, tarbiyaviy ta ’ sir о ‘ tkazish, kommunikativ vositalar yordamida о ‘ zaro munosabatlarni tashkil etish hisoblanadi. Kasbiy bilimdonlik – bо ‘ lajak mutaxassislarning psixologik, psixo fiziologik, jismoniy hamda ilmiy – nazariy va amaliy tayyorligi hisoblanadi. Ushbu yuqoridagi xislatlarni talaba – yoshlarda shakllantirish va takomillashtirish zamonaviy yetuk mutaxassislarni barkamol tayyorlashning asosi, poydevoridir. 4 7

2.3. Tal abal arda yuksak hi sl arni shakl l ant i ri shda t arbi yani ng rol i . О ‘ zbekiston Respublikasi “Ta ’ lim tо ‘ g ‘ risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ta ’ lim muassasalarida joriy etish bо ‘ yicha bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Ular qatorida ta ’ lim samaradorligini oshirish uchun о ‘ quvchi – yoshlarda hissiy irodaviy sifatlarni tarkib toptirish borasida qator ishlarni amalga oshirib kelmoqdalar. О ‘ zbekiston Respubliksi Prezidenti I.A.Karimov bu borada shunday deydi: “Erkin fuqaro ma ’ naviyatini shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda biz о ‘ z haq – huquqlarini taniydigan о ‘ z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda sodir bо ‘ layotgan voqea – hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg ‘ un holda kо ‘ radigan erkin har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak”. Talabalarning oliy hislari ilmiy dunyoqarash asosida ma ’ naviy ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligiga bog ‘ liq ravishda, о ‘ zlashtirilgan hayot normalarining bajarilishiga bog ‘ liq ravishda yuzaga keladi. Oliy hislar orasida axloqiy – siyosiy, intellektual va estetik hislar muhim о ‘ rin tutadi. Vatanni sevish, о ‘ qishni, о ‘ z о ‘ quv yurtini, о ‘ z kasbini sevish, baynalminallik hissi va boshqalar talabalarning axloqiy, siyosiy hislariga kiradi. Ular talabaning dunyoqarashi, axloqiy maslaklari, qarashlari bilan chambarchas bog ‘ liq. Talabalarning aqliy hislari, aqliy bilish faoliyati, ayniqsa yangi qiyin vazifalarni hal qilish jarayonida yaqqol kо ‘ rinadi. Intellektual hislatlarga: yangilikni his qilish, qiziquvchanlik, hayron qolish, hayratga tushish, topilgan yechimdan qoniqish, shabhalanish kiradi. Intellektual hislar bilimni о ‘ zlashtirish jarayonida, talabalarning barcha о ‘ quv ishlarida muhim о ‘ rin egallaydi, ular fikrlashga undaydi, predmet va hodisalarning faoliyatini anglashga yordam beradi”. Ijodiy qobiliyatlar hamda ijod psixologiyasi sohasida chuqur izlanishlar olib borgan deyarli barcha tadqiqotchilar kreaktiv shaxslarga odatda hissiy ta ’ sirchanlik xos bо ‘ lishini, tarixda, xatto, ayrim buyuk ijodkorlar turli ijodiy asarlar bilan 4 8

tanishish jarayonida kо ‘ z yoshgacha о ‘ ta ta ’ sirlangani, xushini yо ‘ qotgani haqida ma ’ lumotlar mavjudligini qayd etadilar. Negaki, barcha turdagi ijodiy faoliyat va uning mahsullarida о ‘ ziga xos estetika, shakl nafosati, kompazitsion tartiblashganlik, tizimlilik elementlarini topish mumkin. Tadqiqotlarda kreativlik kо ‘ pincha odamning о ‘ ziga ishonchi keng ma ’ noda gо ‘ zallikni his eta olish, qiziquvchanlik, shaxs sifatida yetuklikning yuqori darajalariga erisha turib, olamni bolalarcha idrok etishga moyillik singari xususiyatlar bilan yaqin aloqadorlikda bо ‘ lishini isbotlagan. Estetik hislar borliqqa estetik munosabatning kо ‘ rinishidir. Estetik hislar turlicha: qoniqish, zavqlanish, qahramonlikni his qilish, nafratlanishni his qilish va boshqalar kiradi. Bu hislar talabalar faoliyatini faollashtiradi, ta ’ limning zarurligini tushunish imkonini beradi, о ‘ rtoqlarining nojо ‘ ya harakatlarini muhokama qilish, punktual bо ‘ lishga chorlaydi va xonaning tozaligiga e ’ tibor beruvchi, о ‘ quv va boshqa vazifalarni aniq va tо ‘ g ‘ ri bajarish imkonini beradi. Talabalar oliy hislarini qanday qilib rivojlantirish mumkin degan savol tug ‘ iladi? Birinchi navbatda chuqur bilim olish orqali rivojlantirish mumkin. Talabalar orasida о ‘ rtoqlik va dо ‘ stlik munosabatlarini shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega. О ‘ rtoqlik va dо ‘ stlik hislari ularning kayfiyatini kо ‘ taradi, qiyinchiliklarni yengishga va yaxshi intilishni kuchaytiradi. Axloqiy va estetik hislarning rivojlanishiga auditoriyaning bezatilishi, yotoqxonadagi tozalik ham ijobiy ta ’ sir kо ‘ rsatadi. Talabalarning iroda va irodaviy hislatlari doimo faoliyatda, о ‘ qishdagi qiyinchiliklarni yengishda, yakuniy nazorat topshirish, diplom ishlarini himoya qilish kabi qiyin vaziyatlarda kо ‘ rinadi. Talabalarning irodaviy hislatlarida shaxsning faolligi, о ‘ z – о ‘ zini boshqarish qobiliyati, о ‘ z xulq – atvorini boshqarishda kо ‘ rinadi. Talabalarni irodaviy tayyorlashda irodani namoyon qilishga ijobiy motivlarning ortishi, irodaviy xulq - atvor tajribasini egallash, о ‘ z – о ‘ zini tarbiyalashda maqsadga intiluvchanlik muhim rol о ‘ ynaydi. 4 9

Axloqiy – ma ’ naviy jihatdan barkamol inson sifatida shakllanishning msuhim shartlaridan biri bu axloqiy о ‘ z – о ‘ zini anglashdir. Talabalar faoliyatining sharoitlari, vazifalari, ularning hissiy jarayonlarida aks etadi. Talabaning hissiyoti uning ichki dunyosini boyitadi, uning idrokini yorqin va mazmunli qiladi, faollikka undaydi, qiynchiliklarni yengishga undaydi. Fanda hissiy holatlarda organizmdagi о ‘ zgarishlar yaxshi о ‘ rganiladi. Talabalar faoliyatida, ayniqsa, zо ‘ riqish paytlarida /oliy о ‘ quv yurtiga topshirayotgan, davlat imtihonlari va hokazo/ hissiyot maqsadga erishishda va kuchlarni bir joyga tо ‘ plashda muhim о ‘ rin egallaydi, psixik faollikka undovchi va kuchaytiruvchi о ‘ ziga xos boshqaruv vazifasini bajaradi. О ‘ quv va jamoat vazifalarini bajarish qaror qabul qilish, qiyinchiliklarni yengish, о ‘ zini boshqarish irodani talab qiladi. Shuning uchun о ‘ zini boshqarish talabalar faoliyatlarini muvaffaqiyatli bajarishning psixologik zaminidir. Talabalarda irodaning rivojlanganligi turlicha bо ‘ lishi mumkin. Irodaning yengilmasligi, о ‘ quv tartibining bо ‘ lishiga sabab bо ‘ lishi mumkin, talabaning bilimlaridan notо ‘ g ‘ ri foydalanishlariga, imtihonlarda aqliy qobiliyatlarning pasayishiga olib kelishi mumkin. Talabaning psixik holati – bu psixikasining vaqtinchalik holati bо ‘ lib, psixik jarayonlar kechishiga va shaxs xususiyatlari namoyon bо ‘ lishiga ta ’ sir kо ‘ rsatadi. Psixik holatlar, faoliyatda mustaxkamlanib, shaxsning mustaxkam hislatiga aylanishi mumkin. Talabalar faoliyatiga ta ’ sir qiladigan holatlarni 2 guruhga ajratish mumkin : Ijobiy О ‘ ziga ishonish Tetiklik Kо ‘ tarinkilik Jamlanganlik Faol xarakatlarga tayyorlik Salbiy О ‘ ziga ishonmaslik Charchash Ikkilanish Qо ‘ rqoqlik Parishonlik 5 0

Tal abani ng ij obi y hi ssi y hol at l ar i ni qо ‘ l l ab – quvvat l ashda о ‘ qi t uvchi ni ng r ol i kat t a. Tal abani tushuni sh, har akat l ar ni ng r ej al i li gi , о ‘ yl anganl i gi ul ar da i j obi y psi xi k hol at l ar i , sababl ar i va m ohi yat i ni bi l gan hol da, о ‘ qi t uvchi ni ng t al abal ar faol i yat i ni boshqar i shi m ahsul dor bо ‘ l i shi m um ki n. 5 1

Xul osa О ‘ zbeki st on Respubl i ka si m ust aqi l l i kka er i shgach xal q t a ’ l i m i t i zi m i da yangi vazi f al ar ni hal qi l i sh yuzaga kel di . Bugungi kunda Respubl i kam i zda qobi l i yat l i , i st e ’ dodl i , о ‘ z – о ‘ zi ni t о ‘ l i q angl agan va m ust aqi l dunyoqar ashi keng e ’ t i qodl i , i r odal i yoshl ar ni t ar bi yal ashga eht i yoj sezm oqda. О ‘ si b kel ayot gan yosh avl odni bar kam ol shaxs qi l i b t ar bi yal ash har qanday i j t i m oi y t i zi m ni ng asosi y vazif asi di r . Bi t i r uv m al akavi y i shi m i zni t ayyor l ashda m avzuga oi d adabi yot l ar ni chuqur о ‘ r gani b t ahl i l qi l i b, quyi dagi xul osal ar ga kel di k: 1. Tar bi ya j ar ayoni va uni psi xol ogi ya f ani da о ‘ rgani l ganl i k hol at i о ‘ r gani l di , t ahl i l qil i ndi va m ohi yat i ochi b ber i l di . 2. Shar q m ut af akki r l ar i ni ng t ar bi ya haqi dagi qar ashl ar i о ‘ r gani l i b, t al abal ar ni t ar bi yal ashda hozi r gi kunda ham muhi m aham i yat ga egal i gi ani ql andi . 3. T al abal ar dunyoqar ashi va e ’ t i qodi ni shakl l ant i r i shda t a ’ l i m t ar bi ya j ar ayoni m uhi m ekanl i gi ani ql andi . 4.Ol i y t a ’ l i m da kasbi y si f at l ar ni yо ‘ nal ganl i gi ni shakl l ant i r i shda t a ’ l i m – t ar bi ya j ar ayoni ni ng aham i yat i uni ng mohi yat i ochi b ber i l di . 5. Tal abal ar da kasb odobi ni , kasbi y bil i m donl i kni t ar aqqi y et t ir i shda f anl ar ni ng t ut gan о ‘ rni ani ql andi . 6. T al abal ar da ir odavi y si f at l ar ni shakl l ant i r i shda t a ’ l i m – t ar bi ya j ar ayoni ni ng r ol i va aham i yat i m uhi m ekanl i gi ani ql andi . Xul l as, ol i y m akt abda bar kam ol shaxsni t ar bi yal ab yet i sht i r i shda t ar bi ya j ar ayoni m uhi m om i l l ar dan bir i ekanl i gi bar cha t a ’ l i m t ar bi yachi l ar ni ng di qqat m ar kazi da bо ‘ l i shi l ozi m . 5 2

F oydal ani l gan adabi yot l ar rо ‘ y x at i Kar im ov I .A. «О ‘ zbeki st on m ust aqi l l i kka eri shi sh ost onasi da» Toshkent . О ‘ zbeki st on. 2011 y – 439 b Kar im ov I .A. Bar kam ol avl od- О ‘ zbeki st on t ar aqqi yot i ni ng poydevor i T.: “Shar q” 1998 y - 64 b. Kar im ov I . T ar i xi y xot i r asi z kel aj ak yо ‘ q. T .: Shar q, 1998. - 31b. Kar im ov I .A. Bar kam ol avl od or zusi . T.: Shar q 1998 y- 182 b. Davletshin M.G. Jalilova S.X. Oliy maktabda ta ’ lim jarayonini samaradorligining psixologik tomonlari. – T., 2001. – 10 b. Davletshin M.G. va boshqalar. “Yosh davrlar va pedagogik psixologiya” T.TDPU. 2009. Karimova V.M. Auditoriyada baxs munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi. T. – 2000. – 166. Karimova V.M. Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.: Sharq. 2000. – 111 b. Ni shonova Z .T . E r gashev P.S. Ol i y m akt ab psi xol ogi yasi .T oshkent 2012 y -67 b. Yо ‘ l doshev S.Ant i k davr i f al saf asi . Toshkent 1994 y Petroveskiy A.V. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiY. M. 1979. Xoshi m ov K. Pedag o gi ka t ar i xi . Toshkent О ‘ qi t uvchi 1996y Xaydar ov F. Psi xol ogi ya t ari xi . T oshkent 2000 y Yar ashevski y G. I st ori ya psi xol ogi i . Moskva 2000 G ‘ ozi yev E.G ‘ . Ol i y m akt ab psi xol ogi yasi . T.: О ‘ qi t uvchi , 1997. – 102 b. Int er net sayt l ar i : www. Gov.uz. www. Zi yo net . Uz www. I scs.uz www.j ahon.t i v.uz . www. E du.uz. www.press- uz.i nf o . 5 3

Похожие

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari

Professional pedagogik faoliyatning psixologik asoslari