Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari - Психология - Дипломные работы

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

234.5 KB

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari 1

M U N D A R I J A KIRISH I BOB. OILANING MILLIY XUSUSIYATLARI 1.1. O’zbek xalqining etnopsixologik xususiyatlari. 1.2. O’rta Osiyo mutafakkirlarining axloq, odob va oila haqidagi qarashlari. II BOB. OILADA BOLA TARBIYASINING IJTIMOIY PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 2.1. Oilada bola tarbiyasining psixologik – pedagogik tomonlari 2.2. O’zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatlar 2.3. Bolada axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishda oilaning roli XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Farzandini har tomonlama kamol topgan haqiqiy inson qilib tarbiyalash har bir ota – onaning ezgu niyatidir. Chunki, aqlan va axloqan barkamol bo’lgan kishi ona yurti oldidagi xizmatlari uchun doimo xalq orasida hurmat e’tiborda bo’lgan va e’zozlangan. Shu bois o’zbeklar insoniylik fazilatlari poydevorining faqatgina oilada qo’yilishini, ya’ni odob – axloqning avvali oiladan boshlanishini azal – azaldan sezishgan va oila tarbiyasiga alohida e’tibor bilan qarashgan. Inson dunyoga kelishi bilanoq voqeylikdagi narsa va hodisalar bilan o’zaro munosabatga kirisha boshlaydi. Odamning qanday shakllanishi narsa va xodisalarning, avvalo qaysi tomonini (yaxshi – yomon, ijobiy – salbiy, foydali – zararli, va boshqalar) o’zlashtirishiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Shunga ko’ra dastlab ota – onalar bolada insonning ko’rki va ziynati hisoblangan o’zbek xalqiga xos bir qator noyob xislatlarga: rostguylik, inoqlik, tantilik, vijdonlilik, mehmondo’stlik, ota – onalar va kattalarga hurmat, samimiylik, qadr – qimmatni saqlash, mehr – oqibatli bo’lish, o’zaro yordam kabi yaxshi fazilatlarga havas, yomon illatlarga esa nafrat uyg’otib borishlari alohida ahamiyatga ega. Buning uchun ajdodlarimizdan meros bo’lib qolgan bola tarbiyasiga bog’liq milliy qadriyatlarimizdan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bola tarbiyasi va uning yetuk shaxs sifatida shakllanishida oilaning roli nihoyatda kattadir. Oilada bolaning aqliy faoliyati kamol topadi, dunyoqarashi, tafakkuri shakllanadi, kishilarga nisbatan mehr – oqibat hissi tarbiyalanadi. Bolaning bilimi, qobiliyati va malakalarining shakllanishi aynan oila va oilaviy tarbiyaga bog’liqdir. Muxtaram Prezidentimiz I.Karimov Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir nomli asarida shunday deydi: ,,Odamzod dunyoda juda ko’p kasbu hunarning egasi bo’lishi mumkin. Quruvchi, dehqon, bog’bon, shoir, olim bo’lib nom qozonish, mol – mulk orttirish mumkin. Lekin, Alloh taolo insonga ato etgan eng katta boylik, eng ulug’ burch borki, uni dunyodagi hech bir narsa bilan qiyoslab 3

bo’lmaydi. Bu farzand ko’rib, ota bo’lish, ona bo’lish baxtidir. Bu faqatgina baxtu saodat emas, balki yaratganning oldida, elu yurt oldida juda katta mas’uliyat ham demakdir. Har bir oqil insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi, aytish mumkinki, hayotining ma’nosi qobil farzandlar o’stirish, ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, kamolini ko’rish, ota – onasiga, vataniga sadoqatli kishilar etib voyaga etkazishdan iboratdir. Ajdodlarimiz o’z nasllarini umumbashariy tuyg’ular, o’lmas sharq falsafasi, milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiya qilib kelganlar. Ota – bobolarimiz asrlar davomida tilimizni, dilimiz va dinimizni, o’zbekning o’zligini har tomonlama asrab – avaylab, barkamol avlodlarni voyaga yetkazdilar. Bunday fazilatlar asl e’tiboriga ko’ra bizning zahmatkash xalqimizga munosibdir va bu bilan har qancha g’ururlansak arziydi”. Kishilik jamiyati paydo bo’lgandan boshlab oilasi masalasi, shaxslararo munosabat ayniqsa oilada bolalar tarbiyasi dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Ana shu boisdan ,,Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy psixologik xususiyatlari” mavzusida bitiruv malakaviy ishi tayyorlashni o’z oldimizga maqsad qilib belgilab oldik. Bitiruv Malakaviy ishining maqsadi. O’zbek oilasining milliy etnopsixologik xususiyatlari va bola tarbiyasidagi rolini o’rganish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. 1. O’zbek xalqi etnopsixologiyasining o’ziga xos tomonlarini o’rganish, tahlil etish. 2. O’rta Osiyo mutafakkirlarining axloq, odob va oila haqidagi qarashlarining ahamiyatini o’rganish, aniqlash. 3. Oilada bola tarbiyasining psixologik – pedagogik tomonlarini tahlil qilish. 4. O’zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatlar jarayonini o’rganish. 5. Bolalarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishda oilaning o’rnini, rolini aniqlash. 4

Bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda quyidagi metodlardan foydalanildi. Kuzatish, suhbat, faoliyat maxsullarini tahlil etish. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi. Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy psixologik xususiyatlarining o’rganilishini tahlil etib, ma’lum bir tizimga keltirildi. Bitiruv malakaviy ishining ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi etnopsixoligfiya, pedagogik psixologiya fanlari sohasida nazariy bilimlarni boyitadi va talabalarga, ta’lim – tarbiyachilarga amaliy jihatdan yordam ko’rsatadi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob besh paragraph, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

I BOB. OILANING MILLIY XUSUSIYATLARI 1.1. O’zbek xalqining etnopsixologik xususiyatlari. Har bir millat o ’ ziga xosligi , milliy madaniyati , milliy adabiyoti , milliy tili va shu millatning ruhiy tarzining majmuasida , ya ’ ni milliy ruhiyatida o ’ z ifodasini topadi . O’zbek xalqining o’z ruhiy qiyofasi, milliy xususiyati, milliy xarakteri, milliy tuyg’usi, temperamenti, xulq – atvori, axloqi, didi, ta’bi alohida ajralib turadi. O’zbek millatining bilish jarayonlari, qobiliyatining aniq yo’nalishga qaratilganligi ehtiyoji va qiziqishi, milliy ongi o’ziga xos xususiyatlarga egadir. O’zbek xalqining tarixiy an’analari, urf – odatlari, udumi, marosimlari, axloq me’yori, turmush tarsi, ma’naviy qadriyatlari, shaxslararo munosabati, muomala maromi va xususiyati boshqa qardosh xalqlarnikidan ma’lum darajada tafovutlanadi. Masalan, o’zbek xalqi xarakterida andishalilik, xushmuomalalik, shirinsuhanlik, mehmon kutishdagi qo’li ochiqlik va sahiylik odatlari mavjud. Milliy xarakter muayyan millat fazilatlarining o’ziga xos xususiyatlarining majmuasidan iborat bo’ladi. Milliy xarakter o’z ichiga irodaviy sifatlarni ( mustaqillik, chidamlilik, o’z – o’zini tuta bilish, qat’iylik, matonat va shu kabilarni) va axloqiy xislatlarni ( poklik, intizomlilik, samimiylik, haqqoniylik, insonparvarlik, vijdonlilik, or – nomuslilik va boshqalarni) qamrab oladi. Shuningdek, milliy xarakter odamlarga bo’lgan munosabatlarni (yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik) mehnatga bo’lgan munosabatlarni ( mehnatsevarlik yoki yolqovlik, mas’uliyatlilik yoki mas’uliyatsizlik) narsalarga bo’lgan munosabatlarning ( ozodalik, ifloslik, tejamkorlik, isrofgarchilik, ayash yoki ayamaslik) va odamlarning o’z – o’ziga bo’lgan munosabatlarni ( izzat – nafslilik, shuhratparastlik, mag’rurlik, o’zini katta olish, dimog’dorlik, kamtarinlik) kabi xususiyatlarni ifodalaydi. Xalq o’rtasida hukm surib kelayotgan ,, Sut bilan kirgan – jon bilan chiqadi” degan naql hamisha ham to’g’ri bo’lavermaydi. Chunki hech qanday inson zoti onadan o’g’ri, diyonatsiz, beburd, berahim bo’lib tug’ilmaydi. Aksincha, milliy 6

xarakter xislatlari oila, jamoatchilik, maktab muhiti ta’sirida shakllanadi va inson shaxsi ijtimiylashib boradi. Xuddi ana shu boisdan inson shaxsining kamolati uchun aqliy taraqqiyot emas, balki axloqiy barkamollik o’zak vazifasini o’tashi lozim. Axloqiy masala insoniyat yer – yuzida paydo bo’lgan daqiqadan tortib, hozirgi davrgacha o’z dolzarbligini saqlab kelmoqda. G’ayriodatiy hatti – harakatlar yuzaga kelmasligi uchun axloq tarbiya negizi bo’lib qolmog’i shart. Oilaviy ta’sir ( oila turmush tarsi, ota – ona nufuzi, oilada shaxslararo munosabatlar maromi), milliy til muhiti, ma’naviyatga intilish, qiziqish, turmushdagi qarindosh – urug’chilik rishtasi yordamida o’z – o’zini anglash namoyon bo’ladi. Milliy o’zini - o’zi anglashning qator ob’ektiv va sub’ektiv omillari mavjud. Ana shu omillarning pishib yetilishi maskur jarayonni jadallashtiradi. Milliy tuyg’u, g’urur, iftihor shaxslararo munosabat jarayonida, hissiy ta’sirlanishda yuksak ma’naviy ichki tuyg’ularda, ijodiy g’oyalar tug’ilishida milliy zavq va shavqda, kayfiyat, shijoat, xush kurish, yoqtirmaslik kabi ichki kechinmalarda aks etadi. Milliy kuy – xalq his – tuyg’usi va kechinmalarining uyg’un bir maromdagi tovushlar orqali ifodalanishidir. Binobarin, milliy san’at, adabiyot, rasm, tasvir, me’morchilik o’zining jilosi, maromi, gavdalanishi, milliy ruhi, ohangdorligi va monandligi bilan betakrordir. Hatto o’zbek millatining qomad tutishi keyinishi, ibosi, imo – ishorasi, o’z harakatlari, tabassumi, hayolati, ta’zimi, marosimlari, xalq ijodiyoti – folklori, ta’bi, didi, ochiq qlbligi, ijtimoiy – tarixiy shart – sharoitlari maxsuli sifatida yorqin gavdalanadi. Milliy yurish turishtarzi kishilarning milliy xususiyati to’g’risida goh oqilona, goh holis bo’lmagan taxminiy fikr yuritishga olib keladi. Bunday murakkab holat millatlarning o’zaro tushunishlarini qiyinlashtiradi. Ayrim holda muloqatga kirishishda ijtimoiy to’siq vazifasini o’taydi. Shuning uchun xalq va 7

elatlarning barqaror xulq atvorini atroflicha o’rganmasdan turib millatlararo tenglikni o’rnatish mumkin emas. Binobarin xalq va elatlar ma’naviyati va ruhiyatini yosh avlodga singdirish uchun, avvalo, ishni oiladan va maktabdan boshlash kerak. Qolaversa, milliy xarakter, milliy o’zini – o’zi anglashning shakllanish qonuniyatlarini tatqiq qilish aynimuddaodir. Shuni unutmaslik kerakki, hatto o’zbek xalqining qo’shiqlari va raqslari ham milliy turmush tarsi, mashg’ulot turini aks ettiradi. Ular sho’h va o’ynoqiligi, g’amgin va vazminligi, murakkabligi va laparga o’xshash qalblarga oson yengil kirib borishligi, marosimbobligi bilan ajralib turadi. Bizningcha, milliy maktab, dastavval, o’zining tashqi ko’rinishi bilan: birinchidan, maktab binosi milliy uslubda, xalq me’morchilik an’analariga rioya qilgan holda qurilishi, ikkinchidan, maktab tomorqasi milliy bog’dorchilikka uyg’un bo’lishi, uchunchidan, maktabning sport maydonlari ham milliy jilolarga hamohangligi bilan ajralib turishi kerak. Maktab binosining ichki qismi milliy naqsh va ganch o’ymakorligi namunasi bilan bezatilishi, koridorning yaxlit manzarasida milliy tuyg’u hokimlik qilishi, yog’och va ganch o’ymakorligi bezaklari o’z aksini topmog’i sharq afsonalariday tarannum etilmog’i lozim. Ming afsuski, hozirgi zamon maktab binolarining ko’pchilligida milliy ohang, milliy pardoz yo’q. Ta’lim – tarbiya jarayonida respublikaning tarixi, madaniyati, uzoq ajdodlarimizdan yetishib chiqqan jahongashta kishilar, ilm – fan arboblari, buyuk mutafakkirlar, qomusiy olimlar, ma’rifatparvarlar to’g’risida bilim urug’ini sochish o’quvchilarda g’urur va iftihor tuyg’usini vujudga keltiradi. O’zbekistonning fan va tehnikasi, unumdor ona tuprog’I, sahiy va zahmatkash xalqi, foydali qazilmalari, jahon va umumxalq bozoridagi paxtasi, ipagi, qorako’li salmog’ining ochib berilishi – o’quvchilarda milliy ongni o’stiradi, milliy o’z –o’zini anglashni takomillashtiradi. Ijtimoiy faollikni jadallashtiradi, ularni ijodiy izlanishlar sari yetaklaydi, bilimga qiziqishini oshiradi. 8

O’qitishda o’zbek milliy ta’li usullaridan, topishmoqlaridan unumli foydalanish o’quvchilar talabalar aqliy faoliyatini rivojlantiradi, aqlni peshlash mashqlari vazifasini bajaradi. Maktab tarbiyaviy ishlarida milliy an’analar, marosimlar, rasm – rusumlar, bayramlar ma’lum darajada o’z o’rnini topsa, o’quvchilarga eng samarali ta’sir o’tkazadi. Maskur ishlarda o’quvchilarning ijtimoiy qtnashivi ularda faollikni orttiradi, har bir shaxs o’z qobiliyati va uquvini sinab ko’radi. O’quvchilarning bunday faoliyatlarda ishtirok etishlari mustaqillik, tashabbuskorlik singari sifatlarni tarkib toptiradi. O’quvchilar o’rtasida milliy orastalik va kiyinish madaniyati vorislik mas’uliyati, milliy ta’b, milliy didga muvofiq ravishda ish yuritish haqida maslahatlar, ko’rsatmalar berish, amaliy o’quvlar bilan qurollantirish yuqori samara beradi. Milliy kiyimning iqlim sharoitiga mosligi, mavsumbobligi yuzasidan bildirilgan fikrlar bolalarda iliq kechinmalar hosil qilishi mumkin. Ota – bobolarimizdan xalqimizga meros qolgan sahiylik, mehmondo’stlik, rostguylik, tantilik, sadoqatlilik, poklik, odoblilik fazilatlari milliy xarakterning eng muhim jihati hisoblanadi. Ushbu xislatlarni ta’lim – tarbiya jarayonida yosh avlod ongida shakllantirish, ular ruhiyatini xalq durdonalari bilan boyitish, milliy qadriyatlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Axloq va odobli bo’lish, ota – onalar va kattalarga hurmat, samimiylik, inoqlik, qadr – qimmat, vijdonlilik, iffatlilik, o’zaro yordam kabi insoniy hislatlar o’zbek xalqi ma’naviyatining ramzi sanaladi. Tug’ishganlarga, avvalo, ota – onaga nisbatan milliy tuyg’udagi munosabat, qon – qardoshlik rishtalari ham milliy ruhiyatni aks ettiradi. Bu narsalarning barchasi xalqning boy madaniyati, tili, adabiyoti, obidalarida o’z ifodasini topadi. Ana shu sababdan milliy – ma’naviy boyligimizni o’quvchilar chuqur egallashlari uchun uning bebaho durdonalarini keng ko’lamda namoyish qilishimiz, bular to’g’risidagi bilim ma’lumotlarni talabalar ongiga singdirishimiz zarurki, ular ko’p asrlik milliy qadriyatlarimizni anglab yetmog’i kerak. Zotan, bularning barchasi o’zbek maktablarida milliy tuyg’uning keng ko’lamda quloch yoyishi uchun puxta zamin hozirlaydi. 9

Agarda o’quvchilar o’rtasidagi munosabat, shaxslararo muloqat, milliy xarakter, milliy o’z – o’zini anglash, milliy tuyg’u, milliy xulq – atvor tarziga asoslanib amalgam oshirilsa maktab jamoasida hamjihatlik, iliq psixologik iqlim hukum suradi. Shuni unitmasliik kerakki, hatto ,,go’zallik” tushunchasi ham milliy xususiyatga ega. Eng muhimi bu milliy psixologik tuyg’uni baynalmilal his bilan uyg’unlashtirish tarbiya samaradorligini oshiradi, millatlararo do’stlikni mustahkamlaydi. Milliy urf – odatlar va marosimlarning barqaror bo’lishi yangi mazmun, yangi mohiyat kasb etadi. Mehmondo’stlik, insonparvarlik, do’stlik, bolajonlik, mehnatsevarlik kabi xislatlar azal – azazldazn O’rta Osiyo xalqlarida mavjud bo’lgan ular ayniqsa, endilikda yangicha ma’no kasb etmoqda. Xalqimizda oilaviy turmushda sodir bo’layotgan voqealarni, unitilmas damlarni nishonlashga intilish, o’z navbatida yangi an’ana va morosimlarni – tug’ilgan kun, maktabga boorish, balog’atga yetish, nikohdan utish, yangi mehmonni qutlash, armiyaga ketishni kuzatish kabilarda bevosita ishtirok etish bolalar, o’smir va o’spirinlar oldiga yangi ctalablar qo’yadi, ijtimoiy kamolatga yetishiviga xizmat qiladi. Milliy an’analar, milliy urf – odatlar, udum va marosimlar shaklida namoyon bo’ladi. Urf – odat muayyan hatti – harakatlarning aynan takrorlanib turishini, unga to’la amal qilinishini taqozo etadi, shuningdek, u ijtimoiy madaniyatning o’ziga xos amaliy ifodasi hisoblanadi. Marosimlar esa urf - odatlarning barqarorlashgan shaklini bildirib, ichki yaxlitlikka, shaklan bejirimlikka ega bo’ladi. Marosimlarning eng muhim xususiyatlaridan biri – bu xalq nazokati, latofati, nafosati, ruhiyatini aks ettirishdir. Ota – onalarga hurmat, keksalarga ehtirom kabilar o’zbek va O’rta Osiyo xalqlarining eng asosiy urf – odatlari hisoblanadi. Xalq rasm – rusumlari, marosimlar va urf – odatlar doirasiga mansub bo’lib, ularning o’zaro munosabatini anglatadi. Rasm – rusumlar marosimlar va urf – odatlarning namoyon bo’lishi shakli tariqasida tasnif qilinadi. Masalan, to’y, mehmon kutish, dafn bilan bog’liq urf – odatlar va marosimlar umumiy jihatlar 10

bilan bir qatorda, o’zbek millatida so’z va harakatlar bilan ajralib turadigan o’ziga xos mahalliy xususiyatlarga ega. O’zbek xalqining an’ana va urf – odatlari mohiyatiga ko’ra inqilobiy , jangovarlik va mehnatsevarlik xususiaytiga ega bo’lib, umumiylik, xalqaro, baynalmilal va miliylikni o’zida aks ettiradi. Masalan, atoqli kishilarning tavallud topgan sanalarini nishonlash, 8 – Mart, Navro’z bayrami, Xotira qadrlash kunini, Mustaqillik bayrami, Ustoz va murabbiylar kunini, hosil bayramlarini nishonlash kabilar milliy xususiyat kasb etadi. Hozirgi davrda chaqaloqlarni tantali ravishda ro’yhatga olish, yosh gudakka ism qo’yish, o’nolti yoshga yetgan o’spiringa passport topshirish, maktablarda birinchi qo’ng’iroq, so’ngi qo’ng’iroq, yegitlarni harbiy xizmat safiga kuzatish tantanalari, yoshlarni turli kasb – korlar safiga qabul qilish, mehnat faxriylarini nafaqaga kuzatish, ,,kumush to’y”, ,,oltin to’y”, ,,hovli to’yi” kabilar yangi an’analar qatoriga kiradi. O’zbeklar oilasida chaqaloq qulog’iga azon aytish, zagzdan utish, kelin – kuyovga diniy nikoh o’qitish, aqiqa, beshik va sunnat to’ylari kabi marosimlar ham o’tkazib kelinmoqda. Bularning mohiyatini ota – onalar va ta’lim – tarbiyachilar aniq dalillar keltirib bolalarga tushuntirib berishi kerak. Xalq urf – odatlari, an’analari va marosimlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular odamlarni bir – biriga yaqinlashtiradi, do’stlik, birodarlik his – tuyg’ularini rivojlantiradi. Bular o’z navbatida bolalar va yoshlar uchun ibrat na’munasini o’taydi. Respublikamizda ,,Kitob bayrami”, ,,Ashula bayrami”, ,,Sog’ligim – boyligim” , ,,Balli qizlar!”, ,,Balli yegitlar!”, oily o’quv yurti talabalari o’rtasida ,,Quvnoqlar va zukkolar” o’yinlari va musobaqalarini o’tkazish ham odat tusiga kirib qoldi. O’zbek oilasida farzand ko’rish juda katta baxt va unitilmas voqea. Farzand ko’rgan oilani qarindosh – urug’lar, do’stlar, hamkasblar tabriklashib, chaqaloqqa har – xil sovg’alar olib kelishadi. Bolaga ism qo’yishda, beshikka solishda oila 11

a’zolari bilan birgalikda qarindoshlar, do’st – birodarlar ishtirok etadilar va bu marosim juda samimiy, milliy tarzda o’tkaziladi. Hozirgi kunda tug’riq xonalar, bolalar shifoxonalarida tashkil qilingan ,,Onalar maktabi”, ,,Sog’lom turmush – tarsi kuni”, ,,Ichkilikning gudakka va yosh onaga ta’siri”, ,,Ichkilikbozlik va befarzandlik”, ,,Onaning sog’ligi – bolaning baxti”, ,, Otalarning bolalar tarbiyasidagi roli” kabi tatbirlarni o’tkazish an’anaga aylanib qoldi. Keksalarni, xotin – qizlarni hurmat qilish, o’zaro yordam va bolalarga mehr – muhabbat tuyg’ularini ifoda etuvchi an’analar xalqimiz hayotida uzoq zamonlardan beri davom etib kelmoqda. Shuning uchun inson shaxsining tarkib topishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan an’analardan maktab o’quvchilarini tarbiyalashda muntazam foydalanish zarur. Xalqimizning bir – biriga mehr – oqibati, oqilona munosabati, to’g’ri muloqati, iltifoti, ehtiromi odamlarimizning ichki go’zalligini, boy ma’naviy ruhiy qiyofasini ifodalaydi. Biroq ,,Har narsa ham me’yorida bo’lgani maqul”, ,,Asalning ozi shirin” deydi dono xalqimiz. Shuning uchun ichkilikbozlikka, ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik kerak. Ortiqcha xatti – harakat uchun mehmon xursand bo’lmaydi, asincha ranjishi mumkin. Kishining haqiqiy insonparvarligi, boy ma’naviy go’zalligi to’laligi bilan vatan, jamiyat man’faati yo’lida jon fido qilishida, inson osoyishtaligi, baxt – saodati yo’lida qayg’urishida o’z ifodasini topadi. Pok qalbli, sofdil, diyonatli, vijdonli, irodali xalqimizning olijanobligi uning tanishga ham, notanishga ham beg’araz yordam qo’lini cho’zishida namoyon bo’ladi. O’zbek xalqining ajayib fazilatlaridan biri – do’stlikka sadoqatdir. Do’stlik bor joyda mehru – muhabbat, vafo, sadoqat, adolat, haqiqat qaror topadi. Bu esa, o’z navbatida insonning ma’naviyati va ruhiyatiga, aql – zakovatiga tetiklik baxsh etadi, uni yaxshilik, samimiylik sari yetaklaydi. Xalq ijodiyotida do’stlik, o’rtoqlik, birodarlik, jamoatchilik tuyg’ulari – kishilar o’rtasidagi eng mu’tabar, eng qudratli, yuksak insoniy fazilatlar tarzida talqin qilinadi. Baxshilarning kuylayotgan dostonlari va termalari yuqoridagi 12

olijanoblik fazilatlari bilan yo’g’rilgandir. Bularning barchasi kishilarda hamkorlik, sevgi va muhabbat, samimiy hurmat kabi insoniy xislatlarni takomillashtiradi. Kishilarning o’zaro samimiy salomlashivi, ayniqsa notanishga ham salom berib o’tishi milliy urf – odatlarimizning ibratli va o’ziga xos bir ko’rinishi hisoblanadi. ,,Assalomu alaykum” - tinchlik, salomatlik ramzi, osoyishtalikka, beg’arazlikka yetaklaydigan ta’sirchan vosita. Salomlashish-bu hurmat-ehtirom, do’stlikka yetaklavchi nido, tanishish istagi, do’stlik-birodarlik aloqalarini bog’lovchi ko’prik, xohish-istaklarni aks ettiruvchi qalb sadosidir. Bu odamiylik, odob va axoq, nazokat, hurmat – e’tibor, ochiqqalblilik, shirinsuhanlik, dilkashlik, xushtabassumlik kabi insoniy xislatlarning yaqqol timsolidir. Xalqlar o’rtasidagi do’stlik, birodarlik, o’zaro muruvvat, yaqin iplarni bir – biriga bog’lovchi ushbu tushuncha to’g’risida dono xalqimiz ko’plab hikmatlar, rivoyatlar, latifalar yaratgan; ularning tarbiyaviy ahamiyati to hozirgi kungacha pasaymagan. Shuning uchun xalqimiz ,,Bir kun tuz ichgan joyingga qirq kun salom ber” deydi. Xalq hikmatlarida ta’riflanishicha, kek saqlamaydigan insonning ruhi toza, fikri ravshan, orzusi parloq, niyati xolis bo’ladi. Odamlarning madaniyatli, yuqori saviyali savadxon ekanligini ularning salomlashiviga qarab ajrata bilish mumkin. Binobarin salomlashishga kirishuvchi ikki shaxsning his – tuyg’usi va ichki kechinmalarini tahlil qilishi asosida ularning bir – birlari bilan qay darajada yaqinlik va tanishlik alomatlarini aniqlash mumkin. Xush, xulq – atvor farzandlarda qanday tarbiyalanadi? Maktabda bo’lgani kabi xalq pedagogikasida ham maqullash va qoralash, rag’batlantirish hamda jazolash o’g’il va qizlarning xulqini boshqarishning haqiqiy vositasi hisoblanadi. Xalq pedagogikasida yurish – turishni qo’llab – quvvatlash maqullashning har xil turlari ( og’zaki rag’batlantirish, maqtash, minnatdorchilik bildirish kabilar) farzandda ijobiy his – tuyg’u, ya’ni qanoatlanish va istak hislarini keltirib chiqaradi. Oilada noto’g’ri tanbeh berish qoralash o’g’il – qizlarda noxush kechinmalarni ranjish hissini vujudga keltiradi. Rag’batlantirish va jazolashdan foydalanishda me’yoridan oshirib maqtash katta zarar keltiradi; chunki bu holat 13

ularda kekkayish, manmanlik xcislatlarini tarkib toptiradi. Rag’batlantirish qanchalik ko’p qo’llanilsa uning qadri shunchalik kamayadi. Provard natijada farzand maqtov eshitish yoki mukofat (sovg’a) olish o’zini to’g’ri tutadigan bo’lib qolish mumkin. Oilada shunchaki maqullab jilmayish, bosh silkitib qo’yish, dalda berish, ikki og’iz yumshoq so’z aytish tarbiya ishida muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyada jazolash va qoralash vositalarini qo’llash o’ta nazokatliroq va yumshoq imi – jimida bo’lishi zarur: u baqiriq – chaqiriqsiz, qo’rqitishsiz, mehribonlik, yaxshilik bilan amalgam oshirilishi kerak. Masalan, farzandning kamchilliklarini hamisha ta’kidlab turish unga hadeb ,,Sen tuzalmaysan” deb gapirish yaramaydi; ,,Men sendan o’yinqaroqlikdan boshqa hech narsani kutmayman”, ,,Sen hamma vaqtdagidek o’jarsan va bema’ni gaplarni gapirasan”, ,,Sen chinakam ishbuzarmonsan” deb aytish ularda o’z kuchlariga ishonmaslikni namoyon qiladi. Xalq pedagogikasida bolaning bolaning nojo’ya ishlari salbiy xarakteristkasi bilan bog’liq bo’lgan salbiy baho shaxsning ijobiy yo’nalishida katta foyda keltiradi. O’zbek oilasida bola tarbiyasi mohiyati, mazmuni, tarbiyaning kundalik va istiqbol rejasi, bolalarga ta’sir o’tkazish vositasini tanlash va undan unumli foydalanish o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib har tamonlama taraqqiy etgan inson shaxsini tarkib toptirishda muhim rol o’ynaydi. Shu boisdan xalqimizning milliy ruhiyatidagi bunday urf – odatlar, an’analar kelajak avlodga meros sifatida qoldirilishi muqaddas burchdir. 14

1.2. O‘RTA OSIYO MUTAFAKKIRLARINING AXLOQ, ODOB VA OILA HAQIDAGI QARASHLARI Jahon fani va madaniyatiga g‘oyat ulkan hissalar qo‘shgan O‘rta Osiyolik donishmandlar o‘zlarining keng qamrovli fikrlari bi lan insonni qanday qilib baxtli hayotga yo‘llash mumkinligi borasida ham riyozat chekib izlanganlar, bu xususda oqilona yo‘l topish uchun intilganlar. Ular o‘zlarining ana shu mazmunda yaratgan asarlarida axloqli, odobli bo‘lish, fayz-barakali, totuv oila qurish baxt-iqbolga eltuvchi ishonchli yo‘llardan ekanligini ko‘rsatib berishgan. O‘rta Osiyodagi axloq, odob, oila haqidagi qarashlarning boshida xalqning o‘lmas daxosi yorqpn nur sochib turadi. «Mifologik va afsonaviy qaxramonlarning obrazlari,— deb yoza di professor Y. Jumaboyev,— xalq xotirasida asrlarcha yashab va qayta o‘zgartirilib keldiki, ularshshg aks-sadolari xozirgi kunga qadar O‘rta Osiyo xalqlariniig badiiy ijodida ham saqlanib qolgan. «Kitobi Jamshid», «Erxubba afsonasi» kabi o‘zbek ertaklari, folklor asarlari, bir qancha qadimiy shaharlar, xalqlar va hokazolarning bunyod etilishi xaqidagi afsonalar va rivoyatlar bun-ga yorqin misol bo‘la oladi... O‘sha qadimiy zamonlarda O‘rta Osiyo dagi kuchmanchilar va utroq xalqlar orasida ko‘pgina axloqiy rivoyatlar bo‘lib, ular asosini O‘rta Osiyo xalqlariniig vatanparvarlik kurashi tashkil etgan. Bu rivoyatlarda vatanga va hurriyatga bo‘lgan qizg‘in muhabbat tarannum etiladi; ularda or-nomus, do‘stlarga va safdoshlarga sadoqat kabi eng ezgu insoniy tuyg‘ular o‘z ifodasini topadi, o‘z burchini ado etish, dushman ustidan g‘alaba qilish yo‘lida qahramonlarcha o‘z jonlaridan kechishga, har qanday mashaqatlarga bardosh berishga, sevgi-muhabbatdan kechishga, o‘z qabiladoshlarining or-nomusi uchun turadilar» Aytilgan so‘zning uddasidan chiqishdek mardlik, kechirimlilik, botirlarga xos insoniylik, oliy qimmatlik, sevgi va muhabbatga sodiqlik kabi chin insoniy axloqlar ajdodlarimizdan bizga meros bo‘lib qolgan muqaddas fazilatlardir. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqining o‘sha qabi- lachilik hayot tarzlarini aks ettiruvchi eposlarida mardlik, jasurlik, kamtarlik, 15

sevgiga sadoqat, do‘stlik va birodarlik, tinch-totuv yashash uchun kurash, insoniy qadr-qimmat, halol va pok turmush oilada poklik ulug‘langan. Biz bu ulug‘ g‘oyalarning «Alpomish», «Kuntug‘mish», «Gurug‘li» turkumidagi barcha dostonlarda, ajoyib xalq ertaklarida talqin etilganini ko‘ramiz. Shunisi diqqatga sazovorki, qadimiy eposlarimizda ayollar erkaklar bilan teng mavqeda tasvirlangan, ular ham barcha sohalarda erkaklar bilan teng jasorat ko‘rsata olganlar. Sevib turmush qurish, sevgiga vafodorlik, oilaviy totuvlik kabi insoniy xislatlar O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek urug‘lar va elatlarining xarakterli xususiyati sifatida saqlanib qolgan. Hozirgi o‘zbek xalqining millat sifatida tarkib topishida 92 urug‘, elat, qabila a’zolarining o‘zaro birlashuvi, yagona ittifoqi bor ekanligini o‘qituvchi aytib o‘tishi ham o‘rinlidir. O‘zbek xalqining tarkibida mazkur elat, qabila va urug‘lar ishtirok etgan, ular O‘zbekistonning bir yoki ikki joyida emas balki butun Turkiston hududida yashaganlar. Shu boisdan ham ularning turmush tarzlarida ayrim farqlar ko‘rinib turadi. Bu hol faqat qadimgi davrlar uchungina hos bo‘lib qolmay, balki uning ba’zi bir unsurlari hozir ham yashab kelayotganligi bilan ham belgilanadi. Masalan, Toshkent shahri bilan uning viloyatida yashovchi aholi, Farg‘ona vodiysining turli rayonlarida istiqomat qiluvchi o‘zbeklarning nikoh to‘ylarida o‘ziga xosliklar mavjud. Binobarin, oila ahloqi, turmush madaniyati, nikohdan o‘tuvchilarning axloq- odobi qanday bo‘lishi oilada yigit va qiz qanday tarbiyalanganiga bogliqdir. Yoshlarning baxtli bo‘lishlari uchun to‘g‘ri tarbiya topish zarurligini o‘qtirgan allomalar " parining bilimlari, katta hayotiy tajribalariga suyanib odob-normalar, nasihatnomalar va ahloqqa doir qimmatli asarlar qoldirishgan. Abu Nasr Forobiy. Mutafakkirning dunyoqarashi tabiiy va ijtimoiy fanlarning eng dolzarb muammolarini yechishga qaratilgan. U ulug‘ matematik, o‘tkir shifokor, buyuk tabiatshunos, atoqli faylasuf, yuksak didli tarbiyachi va 16

ko‘zga ko‘ringan ahloqshunos ham edi. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Forobiyning yetmishdan ortiq tilni bilgani haqida rivoyatlar ham bor. Forobiy inson ahloqi haqida gapirar ekan, u axloqni jamoa mehnatisiz tasavvur eta olmaydi. Birgalikda mehnat qilish jamiyatni vujudga keltirganidek, axloqni ham jamiyat mehnati yaratadi. «..Har bir kishi boshqasiga uning yashashi uchun zarur bo‘lgan narsaning,— deydi olim,— bir ulushini yetkazib beradigan joyda bir-biriga kumaklashuvchi ko‘p kishilarning birlashuvi orqaligina inson shunday kamolotga yetishishi mumkinki, u o‘z tabiatiga ko‘ra ana shunday kamolotga munosibdir. Bunday jamiyat barcha a’zolarining faoliyati ham bo‘lib, har bir kishi yashash va ka - molotga erishishi uchun nimaga muhtoj bo‘lsa, shularning hammasini yetkazib beradi. Shu sababli odamlar ko‘payishib, dunyoning kishilar yashaydigan qismida o‘rnashishdi, buning natijasida esa kishilik jamiyatlari paydo bo‘ldi...»1 Shunga ko‘ra, u jamiyatni ijtimoiy foydali mehnat faoliyatisiz tasavvur eta olmasdi. Forobiy baxt tushunchasini kishilarning turmushdagi saodatga erishuvi, deb tushunadi. Yaxshilik va yomonlik, burch va vijdon, nomus va adolat kabi kategoriyalardan farqli ularoq ya’ni umumiylashtirilgan baxt kategoriyasining yangi qirrasi maydonga chiqadi; u boshqa barcha kategoriyalarni o‘z ichiga oladi. Uning fikricha,—«baxtga erishish uchun foydali bo‘lgan hamma narsa va baxtga erishilishida ishga solinadigan hamma narsa... yaxshilikdir... va baxtga biron-bir darajada tusqinlik qiladigan hamma narsa — mutlaqo yomonlik»dir. Forobiy axloqning bilim bilan mushtarakligini asoslab be radi. Uningcha, bilimlar insonni yaxshi axloqli, sahovatli va aql-idrokli qiladi. Inson bilimsiz o‘zi ko‘zlagan maqsadiga erisha olmaydi. Yaxshi inson bo‘lish uchun odamda imkoniyat bulmog‘i zarurligi ko‘rsatiladi: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati borligi tufayli ta’lim olish hamda to‘g‘ri tarbiya topish kerak.Bunda tarbiya — bu kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va odobda amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo‘l deb ta’riflanadi. Olim ta’lim-tarbiyani ustoz beradi, deydi 17

Forobiyning «qattiq» va «yumshoq» tarbiya usullaridagi qarashlari hozirgi zamon ahloq normasiga ham yaqin turadi. Chunnonchi, tarbiyalanuvchilar fan va hunar o‘rganishga moyillik bildirsalar, tarbiyachi ularga nisbatan «yumshoq» usulni, agar, mabodo o‘zboshimcha va itoatsiz. bo‘lsalar, ularga nisbatan «qattiq usulni qo‘llanishi aytiladi. Lekin Forobiy o‘zining bu sohadagi ahloqiy qarashlarini ustoz nuqtai nazaridan quyidagicha o‘rinli talqin etadi: «Ustozga kelganda, u shogirdiga juda kattiq zug‘m qilishga ham, xaddan tashqari ko‘p yon berishga ham intilmasligi lozim, chunki ortiqcha zug‘m shogirdga ustozga nisbatan nafrat uyg‘otadi; bordi-yu, shogird ustozning juda ham yumshoqligini payqab qolsa, bu hol unda ustozni mensimaslikka va undan hamda u beradigan bilimdan sovushga olib keladi». Abu Rayhon Beruniy - jaxon aql-zakovati, tafakkur ilm! tarixida alohida o‘rin tutgan buyuk mutafakkir. U fanning ma tematika, astronomiya, astrologiya, jug‘rofiya, geofizika, antro pologiya, etnografiya, arxeologiya, filosofiya, mineralogiya ijtimoiy sohalarining yirik bilimdoni edi. Uning ko‘pchilik asarlarida insonning ahloq va odobi xususida mukammal fikrlar bayon etilgan. Mutafakkirning «Mineralogiya», «Geodeziya», «Hindiston», «O‘tgan avlodlar obidalari» nomli yirik asarlarida inson shaxsi, uning axloqiy kamoloti, aql-idroki, xalovat va lazzat, sabr-toqat va kamtarlik, go‘zallik va did, poklik va jushqinlik kabi tushunchalari tafakkur ilmining yetuk bilimdoni sifatida ta’rif beradi. O‘z zamonasining qomusiy bilimdoni bo‘lgan Beruniy: «inson jamiyatda o‘z qarindosh-urug‘lari bilan birlashib olishga majburdir, bundan maqsad bir-birini qullab - quvvatlash hamda har bir kishining ham o‘zini, ham boshqalarni ta’minlash uchun ishlarsh bajarishidir», degan xulosaga keladi. Beruniy «O‘tgan avlodlar obidalari» asarida ba’zi kishilar xulkq-atvorida mavjud bo‘lgan ziqnalik, yolg‘onchilik, munofiqlik xushomadguylik, ikkiyuzlamachilik kabi beiboliklarni ayovsie qoralaydi. Bundan odobsizlik va ahloqsizliklarga qarama-qarshi| omillar haqpda juda ibratli fikrlar aytadi. Olim ahloqan mayib, xulqan nogironlik sirlaridan tortib, missiy lazzati aqlga 18

bo‘ysundirishga erishishga qadar idrokka ega bo‘lganlarni oqil kishilar, jismoniy lazzatnigina tan oluvchi shaxslarni beg‘am kishilar deb ataydi: «Oqil kishi ana shularning (yuqoridagilarning) hammasini aql-idrok va farosat nigohi bilan his etgandagina ma’naviy mamnuniyat sezadi, holbuki beg‘am odam jismoniy lazzatnigina tan oladi». Beruniy “ozodalik va orastalik olijanoblikning o‘zagi” bo‘lishi kerakligini o‘qtiradi; insonning tashqi yoqimli qiyofasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning ahloqiy qiyofasi bilan bog‘liqligi haqida gapirib, vaqtida «tishni yuvish, ko‘z va qovoqlarni toza tutish, ularga surma qo‘yish, sochni esa zarur bo‘lganda bo‘yash, tirnoqlarni olib turish va silliqlash» kabi xislatlar sihat-salomatlikdan tashqari insonning go‘zalligi va pokligini ham ta’minlaydi. Ahloq-odob egasi bo‘luvchi inson eng avvalo o‘zining yurish-turishi, muomala madaniyatida, hayot kechirishida, oila barqarorligida namuna bo‘lish kerakligini o‘qtiradi: «...Inson o‘z ehtiroslariga hukmron, ularni o‘zgartirishga qodir, o‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagudek narsalarga aylantirishga, uni ma’naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta-sekin, ahloq haqidagi kitoblarda ko‘rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir”. Ma’lumki, tabiatda, inson hayotida barcha narsalar muayyan o‘lchov asosiga qurilgan. Beruniyning fikricha, har bir odam ana shu o‘lchov, meyor qonuniyatlariga jiddiy amal qilib, maromida harakat qilsagina Ona tabiat in’om etgan imkoniyatlardan o‘z manfaati uchun oqilona foydalana oladi Abu Ali ibn Sino. Sharq va G‘arbiy Yevropa fanida Abu Ali ibn Sinoning nomi ko‘p tilga olinadi. U buyuk qomusiy olim sifatida tibbiyot, riyoziyot (matematika), falaqiyot, fizika, kimyo, biologiya, dorishunoslik, ruxshunoslik, fiziologiya, filologiya, falsafa, ahloq, estetika va badantarbiya kabi ko‘plab fanlarning yetuk bilimdonidir. Mutafakkirning qalamiga mansub bo‘lgan «Donishnoma», «Risolai ishq», «Tib qonunlari» kabi asarlar O‘rta Osiyo xalqlarining axloq-odobi, psixologiyasi va tabobat ilmida alohida o‘rin tutgan yirik tadqiqotlar hisoblanadi 19

Ibn Sino ahloq madaniyati xaqida gapirar ekan, axloq — bu insonning o‘z-o‘zini idora qilish haqidagi fan, uning o‘zini kuzatish va o‘zgalarning xulq-atvori, odobi va yurish-turishiga bergan baholari natijasi ekanligini ta’kidlagan. Uning fikricha, axloq baxtli bo‘lish uchun inson o‘z ahloqiy odatlari va xatti- harakatlarida qanday bo‘lishi lozimligi xususidagi fandir. Olim O‘rta Osiyo xalqlari hayotini chuqur o‘rganish orqali ularning ahloq madaniyatidagi umumiylik va o‘ziga xosliklarni belgilaydi; an’analar, odatlardagi mushtaraklik – to‘y marosimlari ma’rakalar, turmush tarzlariga keng to‘xtaladi. U ahloqqa doir ko‘plab muammolarni odamiing ruhiy holati va ma’naviy hossalarining his-hayajonli paydo bo‘lishi asosida talqin etadi. Ibn Sino: «Eng yuksak sеvgi - bu insoniy sevgi bo‘lib, bunday sevgi kishini sahovatli qiladi, uni oqko‘ngil va jozibali kishiga aylantiradi» deb ta’kidlaydi. Mutafakkirning etishicha, sevgi inson zimmasita juda katta ahloqiy va xuquqiy mas’uliyat yuklaydi. U inson baxtining negizi oshiqlik emas, balki oshiq- ma’shuqlikni tushunadi. Oshiq-mashuqlik bilan turmush qurish oila mustahkamligining asosi sifatida ta’kidlanadi. Allomaning axloq-odob, poklik va salomatlik to‘g‘risidagi qarashlarida juda katta ibratli fikrlar bor. Abu Ali ibn Sino to‘g‘ri so‘zlash va to‘g‘ri ishlash, halollik insofli va adolatli bo‘lish, xushmuomala va shirinsuxanlikni odat qilish, nafsga berilmaslik, fozillar suhbatidan bahramand bo‘lish; kattalarning izzatini joyiga qo‘yish, kichiklar shafqatlilik, samimiy do‘stlik, muhtojlarga yordam berish in’om-ehson qilishni unutmaslik, nodonlarga nasihat, maslahat berish kabi fazilatlarni barcha ezgulikning asosi ekanligini ta’kidlaydi. Hayotda inson salomatligi oilaviy muammolar uchungina emas balki ijtimoiy masalalarni sog‘lomlashtirishda ham muhim ekanligiga e’tibor qaratiladi. Olimning «Urjuza», «Tib haqida she’riy asar» va «Yurak dorilari» asarlari esa insonning turmushidagi katta ahamiyatga ega bo‘lgan sihat-salomat yashash xususidagi masalalarga to‘xtaladi. 20

Yusuf Xos Hojib. XI asrning atoqli shoiri va buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojibdir. Donishmanddan bizgacha yetnb kelgan asari - saodatga eltuvchi bilim - «Qutadg‘u bilig»dir. Asar o‘sha davr adabiyoti hamda adabiy tilining nodir obidasi hisoblanadi. Unda O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqining ijtimoiy sissiy va ahloqiy-ta’limiy qarashlari o‘zining badiiy ifodasini topgan. Doston turkiy tilda bitilgan bo‘lib, zamonasining odob, ahloq va yaxshilik tomon yetaklovchi odobnomasi edi. Shu sababli turli xalqlar va mamlakatlar orasida tez tarqaldi: uning nomlanishi quyidagicha ataldi: «... bu kitob yavloq aziz turur. Chin hokimlarning amsollari birla yaramish. Mochin hakimlarining ash’orlari birla orasta qilmish..". Mochin olimlari va hakimlari qamug‘ ittifoq bo‘ladilarkim, Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda Bo‘g‘raxon tilincha bu kitobdin yaxshiroq hargiz ersa, tasnif qilmadi. Bu kitob qayu podshohda yo qayu iqlimga tekdi ersa g‘oyat adgusindin ul hukamo-tukamo biri bir turlik laqab ot urdilar: chinlig‘lar «Adab-ul-muluk» otadilar, mochinlig‘lar «Oyin-ul mamlakat» dedilar. Mashriqlig‘lar «Zayn-ul-umaro» berdilar, eronlig‘lar «Shohnomai turkiy» atamishlar, turonlliklar «Qutadg‘u bilig» deb aytmishlar, ba’zilar «Pandnomai tuluk» temishlar...» Ushbu parchaning mazmunini prof. N. Mallayev shunday sharhlaydi: «Bu kitob nihoyatda aziz kitobdir. U Chin hakimlarining she’rlari bilan orasta bo‘lmish... Mochin olimlari va hakimlarining barchasi ittifoq bo‘lishib, Mashriq viloyatida, Turkiston ellarida Bo‘g‘roxon tilida (turkiy tilda) hech kim bu kitobdan yaxshiroq kitob tuzmagan, - deb aytgan ekanlar, bu kitob qaysi podsholikka yoki qaysi iqlimga borib yetsa, g‘oyat yaxshiligidan, ul (joylarning) donishmandlari turli nomlar bilan atadilar: Chinliklar «Adab-ul-muluk» («Hukmdorlar odobi»), nochinliklar «Oyin-ul-mamlakat» («Mamlakatning tartib-usuli») dsb atadilar; sharqliklar «Zayn-ul-umaro» («Amirlar ziynati») deb nom berdilar. Eronliklar «Shohnomai turkiy», turonliklar Qutadg‘u bilig» -(«Saodatga olib boruvchi bilim») dsb aytmishlar, “Pandnomai muluk» («Xukmdorlar pandnomasi») demishlar...» Ko‘rinadiki, bularning barchasi feodal tuzumi davri idora ishlari va 21

xalqning ahloq-odob qoidalariga doir ekan. Shuning uchun ham Yusuf Xos Hojib yozgan edi: Kitab ati urdum «Qutadgu bilig», Qutadgu o‘qugliqa tutsu elig. Bu bayt olim Q.Karimov tomonidan «Kitob otini «Qutadgu bilig» qo‘ydim; o‘quvchiga baxt ksltirsin, qulidan tutsin» deb hozirgi o‘zbek tiliga ag‘dariladi. Darhaqiqat, har kim ushbu kitobda tilga olingan xislatlarga, fazilatlarga ega bo‘lsa, undagi pand-nasihat, yul-yuriqlarga amal qilib ish ko‘rsa, baxt-saodat unga yor bo‘ladi», deb ishonch bildiriladi. O‘qituvchi ushbu asarning mohiyatidan kelib chiqib, avtorning yetuk faylasuf, olim, davlat arbobi, fan va madaniyat xomiysi, hayotning eng nozik, mayda ikir-chikirlaridan tortib osmon jismlarining sirlarigacha tushungan barkamol shaxs ekanligiga e’tiborni qaratadi. Shoirning och-yalang‘ochlar, beva-bechoralar hayotiga achinish bilan amaldorlarni insofga chaqirib, ularni adolatli, ilm- zakovatli, g‘amho‘r bo‘lishga chaqiradigan, ahloqiy fazi latlarga doir» quyidagi parchalarni o‘qib tahlil etiladi. Halal dunya q azdan o’ zungni yetur, Tegur ach-yalingqa ham o‘praq butur. Mazmuni: Halol dunyo topgin, o‘zingni yedir, Yalapg, ochga ber, juldurini bitir. Bilig‘ qadrini ham biliglik bilir, Guhar qadrini ham guhar- bilir. Biliglig bilir ul biligning ati, Biligsiz na bilga bilig qiymati. Uqush qadrini ham uqushlug‘ bilir, Bilig satsa bilga biliglig alir. Neku bilga telva bilig qadrini Bilig qayda bo‘lsa, biliglig bilir. 22

Mazmuni: Bilim qadrin ham bilimli bilar, Gavhar qadripi ham gavhar bilar. Bilimli biladi bilimning otin, Bilimsiz ne bilgay bilim qiymatin. Uquv qadrini uquvli bilar, Bilim sotsa dono, bilimli olar, Nechuk telba bilgay bilim qadrini, Bilim qayda bo‘lsa, bilimli bilar. Bilim, zakovat sohibi bo‘lishning asosiy kaliti tildir. Til tufayli kishi o‘z ilmi, aql-idroki, zakovatiga jilo beradi, fikrini ravshan qiladi. Til, so‘z kishining qadr- qimmatini oshiradi, ulug‘likka eltadi. Ammo so‘zni o‘ylab, bilib, kezi kelgandagina so‘zlash kerak. Shundagina til va so‘zning nafi juda katta bo‘ladi. O‘ylamay so‘zlansa, so‘z kishi qadrini tushiradi, uni el e’tiboridan qoldiradi. Yusuf Xos Hojib Sharq xalqlariniig turmush tarzini, urf-odatlari va an’analarini yaxshi bilar edi. Shu sababli ham, bu xalqlarning ahloq-odob normalariga katta qiziqish bilan qara di: kattalarni hurmat qilish- kichiklarning burchi ekanligini, o‘z navbatida, kattalar ham kichiklarni e’zozlashi hamma uchun burch, insoniy qadr-qimmat belgisi deb bildi. Mahmud Qoshg‘ariy. Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr) o‘z davrining mutafakkiri, fozili edi. U arab, fors tili va adabiyotining puxta bilimdoni, turkiy xalqlar, elatlar va qabilalarning urf- odatlari, tilini atroflicha o‘rgangan olim sifatida mashhur edi. Ayniqsa, Mahmud Qoshg‘ariy yetuk elshunos (etnograf) va tilshunos olym sifatida tinimsiz izlandi. Mahmud Qoshg‘ariy zukko tarixchi sifatida ijodiy izlanib, o‘zbek, xususan, turkiy qabilalarni o‘rganishda tarixiylikka amal qildi. XI asrda qorluqlar, tangutlar, basmil kabi qabilalar va ularning o‘zaro farqlari hamda til xususiyatlarini, urf- odatlarini ko‘rsatib berdi. Bular katta tarbiyaviy ahamiyatga ega edi 23

Olim ushbu asarida, o‘sha paytlarda butun Turkiston doirasi; chuzilgan katta hududda yashovchi urug‘lar, qabilalar, xalqlar ularning tillarini qiyossan o‘rganishdan tashqari, ko‘p sonli sheva lahjalarning o‘ziga xos fonetikasi, morfologiyasi va leksikasini tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil ham qilib berdiki bu narsa tekshirishning hozirgi zamon metodini o‘rganishda ham ibratlidir. Shu o‘rinda o‘qituvchi devonning eng go‘zal tomonlaridan biri — unda ijtimoiy xayotda, turmush tarzida aniq va lo‘nda ahamiyat kasb etadigan so‘z va terminlarning izohi berilganlini aniq dalillar bilan ko‘rsatadi. Bunda izohlanayotgan so‘z 1 terminlar ma’nolarida xalqimizning kundalik turmush sharoit o‘zaro muomalasiga doir fikrlar yashirilganligi o‘qtiriladi. Kaykovus. Unsurulmaoniy Kaykovus Sharq pedagogikasi olamida munosib o‘ringa ega bo‘lgan shaxsdir. Kaykovus Kaspiy dengizining janubiy qirg‘og‘ida joylashgan G‘ilon qabilasidan bo‘lib, 1022 yilda mayda feodal oilasida tug‘ildi. O‘ o‘zining ahloqnomasi - «Qobusnoma» sini 63 yoshida yaratdi va o‘z asarini o‘g‘liga bag‘ishlab yozganligini qayd etadi Kaykovusning bobosi Qobus o‘ta zolim, nihoyatda dahshatli, ayovsiz hukmdorlardan edi: arzimagan aybi uchun odamlarni hech tap tortmay og‘ir jazolardi. Taniqli metodist va adabiyotshunos olim Subutoy Dalimovning yozishicha, Qobusning zulmkorligini Muhammad Xovand Mirxond «Ravzatus safo»ning to‘rtinchi jildida haqqoniy bayon qilib bergan. Qobusning bu istibdodini Latif Alibek Ozar Isfaxoniy o‘zining Bombayda «Otashkada Ozar» nomi bilan nashr etilgan «Tazkirai otashkada» asarida quyidagicha bayon qilgan: «...Ayon lashkarro ba gunohi andak ba qatl rasonidi. Oxiril amir umaro ittifoq karda: uro az saltanat xal’ ba mahbas firistodand, farzandash Manuchehr binni Kobusuro bar taxt hukumat nishonida». Tarjimasi: «...Lashkar ayonlari ozgina gunoh qilishsa, o‘limga yuborardi. Nihoyat, amirlar ittifoq qilishib, uni saltanatdan olib tashlab, hibsga yubordilar va Qobusning farzandi Manuchehrni hukumat taxtiga o‘tqazdilar» (S.Dolimov). 24

O‘qituvchi ushbu asardagi bola tarbiyasi, oilaviy hayot muammolarini sharhlayotganida, obzor tariqasida quyidagi dalillarga o‘quvchi tasavvuriga havola etiladi: rus va G‘arb pedagog olimlari bola tarbiyasiga qanchalik ko‘p e’tibor bergan bo‘lsalar, Sharq olimlari va pedagoglari ham shunchalik katta e’tibor berganlar. Mashhur hind masali «Kalila va Dimna», Nizomul Mulkning «Siyosatnoma” Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoinoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq», Alisher Navoiyning «Mahbub qulub», «Vaqfiya» kabi asarlari shular jumlasidandir. Bu asarlar orasida «Qobusnoma» alohida o‘rin tutadi. Pandnomaning Ota-ona haqqini bilmak zikrida» bobida ota- onani e’zozlash xususidagi ajoyib fikrlar bayon etiladi. Kitobdagi asosiy g‘oya-yoshlarni ota-onani hurmat qilishga, e’zozlashga chaqirishdir. Muallif ota-ona o‘z farzandi uchun, htto «o‘limga ham tayyor» ekanligini ta’kidlab, o‘z navbatida, ularni aslo ranjitmasliklari, aksincha shirinsuxanlik bilan munosabatda bo‘lishlarini o‘qtirib: «Har bir farzandki, oqil va dono bo‘lsa, ota-ona mehr-muhabbatin ado etmakdin bosh tortmag‘ay, deydi hamda bu fazilat aqlli va dono farzandga xos narsa ekanligini qayd etadi. Mutafakkir ota-ona xalqini bilmak xususida g‘oyat muhim bir fikrni bayon etadi: «Nima eksang, shuni o‘rasan» degan o‘zbek va tojik xalqlari uchun mushtarak bo‘lgan maqolni ishlatib, oilada bola tarbiyasining qo‘yilishi ana shu muhim maqol asosiga qurilsa mos ish tutilgan bo‘ladi, deb hisoblaydi. Asarning yigirma yettenchi bobi — «Farzand parvarish qilmoq zikrida» deb nomlanadi. Bunda asosan, yoshlarning axloq-odob, tarbiya, hunar va mehnatga munosabati bayon etilgan. Kaykovus yoshlarga kasb va xunar o‘rganishni tashviq qilishdan tashqari, ularga jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishning foydali ekanligini targ‘ib qiladi. U yoshlarga harbiy ilmlarni, suvda so‘zishni, ot minishni, chavgon o‘ynashni, kamand tashlashni o‘rgatishni tavsiya etadi. Kaykovus insonni urab turgan atrof-muhitning musaffo bo‘lishini istaydi. U insonning tashqi dunyoga bo‘lgan munosabatini, u bilan aloqasini bilishdan oldin, 25

hozirgi dunyodagi barcha mavjudotning bir-biriga bo‘lgan o‘zaro munosabatini aniqlashga alohida e’tibor beradi. Kaykovus tarbiyani inson ahlini, shaxsiy hayotini tarkib topitruvchi omillardan hisoblaydi, insonni tarbiyalashda hayotiy ta’sirning ahamiyatini e’tirof etadi: «Garchi har kishini turmush o‘rtog‘i donish etmasa, hech kim unga so‘z o‘rgatmoq uchun aziyat chekmasin, nedinkim, mehnati zoya ketgay». Asarda suxandonlik — notiqlik masalalariga katta e’tibor beriladi; nutqning go‘zal bo‘lishi, nutqda so‘znn nourin ishlatmaslik masalalari yoritiladi; kishilarni to‘g‘ri so‘zlashga, yolgon so‘zdan qochishga da’vat etiladi. Muallif yoshlarning xulq-atvoriga alohida e’tibor beradi; ularga insonparvar bo‘lishni, raiyatga yashirin muomala yailishni ta’kidlaydi. U notiq bo‘lishning yaxshi va nohush jihatlarini, rostguylik va yolg‘onchilikning foydali zararli tomonlarini ko‘rsatib beradi. Kaykovus yozadi: «Kishi suxandon, suxanguy (notiq) bo‘lishi kerak. Ammo, ey farzand, sen suxanguy bo‘lgil va lekin durug‘guy (yalg‘onchi) bo‘lmagil. Rostguylikda o‘zing shuhrat qozongil, toki biror vaqt zarurat yuzidin yolgon so‘z desang qabul qilgaylar». Xotam ibn Toy. «Xotamnoma». Xotamtoy nomi turkiy xalqlar ayniqsa, o‘zbek xalqi orasida saxiylik va odamiylik timsoli sifatida mustaqil o‘rin tutadi, latifalarda, hikoyatlarda uchraydi. Insofu adolat bilan aytganda, jahon xalqlari orasida eng nazari to‘q, ochiq, kungli pok, saxiy va sodda xalq o‘zbeklardir. Bir so‘z bilan aytganda, eng qaysar, gung, tamap» o‘zbekka ham bir og‘iz shirin kalom, iliq munosabat bildirgan kishi uning butun qalbini, borlig‘ini osongina zabt etib, uni: qalbiga yo‘l topishi, aniqrog‘i unga eng aziz mehmon bo‘lishi mukkin. O‘zbeklar ana shunday sodda, ochiqko‘ngil va mehmondo‘stdir O‘zbek xalq og‘zaki ijodining eng yaxshi namunasi bo‘lgan «Xotamnoma»da xalqimizga xos eng yaxshi fazilatlar to‘la aks ettirilgan. Xotam ibn Toy Muhammad payg‘ambardan 150 yil oldin vafot etgan bo‘lib, u Yaman arablarining toy qabilasidan edi. Mashhur folklorshunos V. G. Bazanovning fikricha, «Toy — Yamandagi qabila nomi bo‘lib, Xotam Toy shu qabilaga mansubdir»1. 26

«Xotamnoma» Xotam ibn Toyning tarbiya sohasidagi odobnomasidir. Asarda kishilarni saxiylikka, tug‘rilikka, rostguylikka pok sevgi va sadoqatga, do‘stlik va muruvvatga, tinchlik va farovonlikka undash asosiy ezgu niyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi «Xotanoma»ni tahlil qilganda, Xotamni) jahongashta arbob sifatida dunyoning ko‘plab mamlakatlari shahar-qishloqlarida bo‘lib, bu yerlar aholisining turmush tarzi kishilarining hayoti, urf-odati, an’analari bilan yaqindan tanishganligi, buning oqibatida mazkur axloqnoma yaratilgani tushuntiradi. Ushbu folklor asari kishilarga, ayniqsa, yoshlar rostguylik, dovyuraklik va saxiylik kabi insoniy xislatlar sadoqatli bo‘lishni maslahat beradi. O‘qituvchi asarning o‘zgalarga yomonlik qiluvchilarnsh ayanchli taqdirlari, rostguylik, olijanob insoniy fazilat ekanligini ulug‘lovchi «Yomonlik qilmagil, agar qilsang, ) yomonlikni topasan» va «Rost aytquchiga hamisha rohat olddadur»2 boblarini o‘qib tahlil qilib bersa, ayni muddat bo‘ladi. O‘qituvchi Xotam Toyi obrazi, hatto bobokalon shoir Alisher Navoiy qalbini ham rom etib, bu ulug‘ saxovatli insonni o‘zini «Xamsa» asarining birinchi dostoni — «Xayratul Abror», («Yaxshi kishilarning xayratlanishi»)da «Xotam Toyi hikoyati» nomi bilan bayon qilganini alohida o‘qtirib o‘tadi. Alisher Navoiy. «Mahbub-ul-qulub». Buyuk Navoiy jahon madaniyati va adabiyotida o‘zbek xalqining qadr-qimmati, hurmat va madaniyatini, adabiyoti va tilini ko‘z-ko‘zlagan allomadir. U she’riyat mulkining sultonigina emas, Sharq xalqlari, shaxsan, bek xalqining axloq-odob, tarbiya maktabining ham yetuk bi - limdoni, adolatli va tadbirkor davlat arbobi, xalqparvar madaniyat sohibqironi edi. Xalq pedagogikasi, nasihatnomasi, ugitnomasini yangicha mazmun bilan boyitgan «Mahbub-ul-qulub» asari ulkan allomaning ta’lim-tarbiya, axloq-odob sohasidagi yirik risolasidir. Navoiy ushbu pedagogik va falsafiy asarini deyarli butun hayoti davomida ko‘rgan, bilgan voqealar, xalqning hayot tarzi, fe’l-atvori, ruhiy holati, urf-odati, yaxshi va yomonlik kabi barcha xususiyatlariga qarab xulosaladi — bitdi. Shundan bo‘lsa kerak, mutafakkir «...xar yulda yurdim, olamda bo‘lmish har nav odam bilan 27

ko‘rishdim, katta-kichikning fe’lu atvorini o‘rgandim, yaxshi-yomonning xislatlarini tajribadan o‘tkazdim, yaxshilik va yomonliklarning sharbatini ichib, zaxrini totib ko‘rdim; baxil va pastkashlarning zahmini, saxovatli kishilar ning malhamini ko‘nglim darhol sezadigan bo‘lib qoldi. Zamon ahlidan ba’zi hamsuhbatlarim va davron kishilaridan ayrim do‘stlarim bu hollardan xabarsiz hamda ko‘ngillari bu yaxshilik va yomonliklardan asarsizdir. Shu jihatdan, hamsuhbatlarni va do‘st-yorlarni bu hollardan ogoh, xabardor qilmoq vojib ko‘rindiki, toki ularda ham har toifaning xislati xaqida bilimlari va har tabaqaning ahvoli haqida tushunchalari bo‘lgay. Ular ham munosib kishilar xizmatiga bel bog‘lab, nomunosib odamlar suhbatidan, azob-uqubatlaridan o‘zni tortish lozimligini bilgaylar va maxfiy sirlarini har kimsaga so‘zlamagaylar, shaytonsifat odamlarning hiyla-nay- ranglariga aldanib qolmagaylar»1, deb ma’lumot beradi. Alisher Navoiy turmush va axloq-odob muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan didaktik asariga «Mahbub-ul-qulub», ya’ni «Qalblarning sevgisi» deb nom qo‘yishi bejiz emas. Navoiy o‘ining pok va musaffo qalbi buyurgan, aytishga chog‘lagan dardini ushbu risolada jamuljam qildi. Asarning birinchi qismida — «kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va gap-so‘zlarining ahamiyati haqida» qaynoq ugitlar aytilsa, ikkinchi qismida «yax shi fe’llar va yomon xislatlar to‘g‘risida» axloqiy ma’lumotlar bayon qilinadi va bu qism 40 sarlavhaga ajratilgan. «Uylanish va xotinlar to‘g‘risidagi» faslda buyuk mutafakkir uylanish va uning foydasi, oila odobi va oilada ayollarning fazilatlari haqida ajoyib fikrlar bayon etadi. 28

II BOB. OILADA BOLA TARBIYASI NING IJTIMOIY – PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 2.1. OILADA BOLA TARBIYASINING PSIXOLOGIK – PEDAGOGIK XUSUSIYATLARI Axloqiy tarbiyani izchil va tartibli amalga oshirishda oila muhiti g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Inson axloqiy, ma’naviy va ruhiy fiyofasining poydevori oilada qo‘yiladi. Shuning uchun ham mashhur allomalar oila tarbiyasiga katta e’tibor berishgan hamda shu masalaga bag‘ishlab qator qimmatli asarlar yozishgan. Dono xalqimiz «Bola — boshidan, nihol — yoshidan» degan naqlni bejiz aytmagan. Modomiki shunday ekan, yosh avlodni tarkib toptirish, tarbiyalash Ishini yoshlikdan, oiladan boshlash kerak. Bi- nobarin, oiladagi tarbiya jarayonida har bir daqiqa va fursatni qo‘ldan boy berish orqali ota-onalar keyinchalik ko‘pgina qiyin-chiliklarga duch keladilar. Axir, noto‘g‘ri tarbiya tufayli nafs balosi o‘qiga giriftor bo‘lgan, o‘n gulidan bir guli ham ochilmay turib umri hazon bo‘lgan yoshlar kammi? O‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy madaniyati va tarixi bor. Mazkur madaniy meros jamiyatdagi jamiki ma’naviy boyliklarni o‘z ichiga qamrab oladi. Ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari pedagogikasi, ma’naviy-madaniy tarixi boy merosga ega bo‘lib, ularning mohiyati, mazmuni xalq ijodiyotida, ilg‘or mutafakkirlarning asarlarida aks etgan. Xususan, jumhuriyatimiz xalqla riniig pedagogika va ruhshunoslik fanlari bo‘yicha merosini o‘rganish ishlari hali o‘zining ko‘pgina tadqiqotchilarini kutib turibdi. Hatto bir necha asrlar ilgari At-Termiziy, Ismoil Buxoriy kabi allomalarning inson ma’naviy olamini boyitadigan durdona yodgorliklari, hususan, «Qur’oni karim» mazmunini yoritadigan radiolar majmuasi musulmon olamining hayotbaxsh of- tobidir. Uning nurlaridan yoshlarimiz, farzandlarimizni bahramand etish fursati keldi. Ma’lumki, yosh avlodga maqsadga muvofiq tarbiya berish uchun ota-onalar ham tarbiyaning vazifasi, maqsadi, vositalari shart-sharoitlari yuzasidan har 29

tomonlama bilimga egabo‘lishlari farzandlarining yoshi va o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ish yuritishlari lozim. O‘zbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish nasihat, ibrat- namuna ko‘rsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish rag‘batlantirish, tanbeh bsrish, ogohlantirish, jazolash kabi usullari qo‘llaniladi. Oilada bola tarbiyasining o‘ziga xos qoidalari mavjud bo‘lib ota-onalar ulardan o‘rinli foydalanishlari lozim. Xususan, ular quyidagicha: 1) oilada hissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish; 2) ota-ona obrusini saqlash; 3) tarbiyada ota-ona, kattalar o‘rtasida talabchanlik birli gi; 4) bola shaxsini mexnatda tarbiyalash; 5) oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi; 6) bolani sevish va izzat qilish; 7) oilada qat’iy rejim va kun tartibi o‘rnatish; 8) tarbiyada bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish; 9) bola taraqqiyotini aniqlab borish; 10) bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar. Oilaning ma’naviy dunyosini takomillashtirish uchun unda zarur ruhiy xotirjamlik, ibratli ruhiy munosabat, o‘zaro totuvlik yaratilgan bo‘lishi zarur. Ota- onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamjihatlik, mehr-oqibat, o‘zaro hurmat, shirinsuxanlik, bir-biriga g‘amxurlik mavjud bo‘lsa, bunday muomala-munosabat bola tarbiyasiga ijobiy ta’sir qiladi. Ular o‘z farzandlariga chinakam baxt, quvonch hadya etadilar. Oila a’zolarining did-farosati, qiziqishi, mayllari, ehtiyojlari, intilishlari o‘zaro bir-biriga munosib bo‘lsa, onaning inoq, ahil turmush kechirishlariga, oilavyy munosabatlarning mustahkam bo‘lishiga puxta zamin hozirlaydi. Muayyan darajada shart-sharoitlarning mavjudligi, ota-onaning o‘zaro bir-birlarini tushunib turmush kechirishlari, maqsad va vazifalardagi birlik, yuzaga keladigan ziddiyatlarni birgalikda bartaraf eta olishlari mustahkam oila muhitini shakllantiradi. 30

O‘zbek oilalarining aksariyati o‘zining serfarzandligi bilan ajralib turadi. Shunga ko‘ra, ota-onaning hoh o‘g‘il, hoh qiz, hoh tung‘ich, hoh kenja farzand bo‘lmasin, ularga teng va odil muno sabatda bo‘lishi, erkalatmasligi, kattalar namunasi orqali kichiklarni tarbiyalash ijobiy hodisadir. Kam bolali oilalarda ota-onalar farzandlarini ortiqcha erkalaydilar — bola oilaning tanho ovunchogiga aylanib qoladi. Natijada shunday o‘g‘il yoki qizlar erka, o‘jar, tantiq, shaxsiyatparast bo‘lib voyaga yetishi mumkin. Oilada qat’iy intizom va kun tartibining bo‘lishi bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir qiladi. Bolalarning bilim olishdagi yutug‘i, ahloqi, salomatlik darajasi ko‘p jihatdan oilada qaror toptirilgan oqilona rejimga bog‘liq. Shuning uchun ota-onalarning o‘zlari ham bu borada ibrat ko‘rsatishlari, oqilona tuzilgan oila rejimiga qat’iy amal qilishlari, farzandlarga ham o‘rgatishlari darkor. Bu narsa, ayniqsa, qiz bolalar tarbiyasi uchun juda zarurdir. Chunki u katta bo‘lgach, nixol kabi boshqa uyga kuchib o‘tadi — oila quradi. Ota-onalarning ichkilikka ruju qilishi, buning oqibati va boshqa sabablarga ko‘ra tez-tez sodir bo‘lib turadigan oilaviy janjal-mojarolar tufayli bolalarning oromi buziladi, uyqusi qochadi, cho‘chiydigan bo‘lib qoladi; asab sistemasi kasalligiga chalinadi, farzandlari ko‘z o‘ngida ota-onaning obrusi to‘kiladi. Oila — bu o‘ziga hos xo‘jalik bo‘lib, uning turmush kechirish muammolari mavjud. Ota-onalar oila a’zolarining amaliy faoliyatlarini uyushtiradi, ularning ovqatlanish, ta’lim olish, ishlash, dam olish, kiyim-bosh bilan ta’minlash kabi kundalik rejimini tashkil qiladi; farzandni bolaligidan boshlab mehnatga, mustaqillikka, shaxslararo ibratli munosabatga o‘rgata boradi. O‘zbek oilasi a’zolarining deyarli barchasini savodxon, ma’lumotli deb atasak, xato qilmagan bo‘lamiz. Ana shu imkoniyatlar ta’sirida o‘g‘il va qizlar mulohazali, topqir, ishbilarmon, aql-zakovatli bo‘lib voyaga yetmoqdalar. Oilada bola tarbiyasi ikkiyoqlama ahamiyat kasb etib, faqat farzandlariga ruhiyat va ma’naviyat bilimidan saboq berish bilan qanoatlanib qolmasdan, balki 31

o‘zlari ham tarbiya sehrlari, xususiyatlari, holatlari mohiyati va ma’nosi yuzasidan yangi-yangi ma’lumotlardan xabardor bo‘lib turishlari kerak. Bola tarbiyasi ota-onalardan maxsus pedagogika va ruhiyat bo‘yicha bilimlar, alohida ko‘nikmalar bo‘lishini qat’iy ravishda talab qilmasa-da, doimiy yuz berayotgan tarbiya muammolarini to‘g‘ri hal qilish ustida fikr yuritishni taqozo etadi. O‘z farzandlariga ajoyib, go‘zal, orzu qilgudek tarbiya berish imkoniyatiga ega bo‘lgan ota-onalar umrlarini rohat va farog‘atda o‘tkazadilar, bolalaridan hamisha olijanoblik, mehribonlik, yaxshilik ko‘radilar, dillari aslo jarohat azobini sezmaydi; o‘kinish hissiga duchor bo‘lmaydilar. Ota hayotda mashaqatlardan tortib, barcha xursandchitsiklargacha, o‘zining bukilmasligi, egilmasligi bilan bardosh beruvchi buyuk shaxs sifatida gavdalanadi. Otalar tuproq qorib bino quradilar, metall kesib mashinalar yaratadilar, urug‘ sepib don oladilar. Ular el boshiga ish tushsa, etik bilan suv kechadilar; o‘z xalqining baxti va tug‘ilgan yerini ko‘krakni qalqon etib quriqlaydilar. Dahshatli hayot-mamot janglarida qishning izg‘irinli sovug‘i-yu, yozningtinka quritar issiqlari, ochlikning haftalab, oylab, yillab bergan azoblariga bardoshli damlar — hamma-hammasi otalar jasorati uchun xos. Ushbu jasoratlardan so‘zlovchi eng mu’tabar va eng e’zozly ma’nolar ana shu «ota» so‘zida mujassamlashgan, desak, yanglish bo‘lmas. Agar otalar bo‘lmasa, osmonimiz musaffo, nonimiz butun, ustimiz but bo‘lmasligi hammaga ayon. Shu tufayli ham farzandlarimiz «joningizga jon bo‘'ay, jonga darmonim otam» deb ashula aytganlarida otaning ana shu fazilatlaridan, jasoratlaridan ilhom olgan bo‘lsalar ajab emas. Oilada otaning rahbarlik va yo‘lboshchilik roli to‘g‘risida ulug‘ insonlar, buyuk siymolar hikmatli so‘zlar aytishgan. Jumladan, bobokalon shoir Alisher Navoiy farzandlarni o‘z ota-onalarini qadrlashga da’vat etib: «Birisin oy angla, birisin quyosh»,— deya madh etar ekan, otani quyoshga o‘xshatadi. Muhammad Payg‘ambar qoldirgan hadislardan birida: «Otangning do‘sti bilan do‘stlik aloqasini davom ettirishing otangga qilgan yaxshiliging 32

hisoblanadi»,— deyiladi. Xalq orasida «bir ota unta o‘g‘ilni boqishga qurbi yetadi, biroq o‘nta o‘g‘il bitta otani boqa ol maydi» degan naqlda chuqur ma’no bor. I Demak, ota yo‘lini davom ettirish, uni qadrlash o‘g‘il uchun farzandlik burchidir. Ota — oila boshlig‘i, posbonidir. Zero, oilaning har bir ko‘z ilg‘amas yumushlaridagi muammolarning miridan-sirigacha aralashib, unga faqat to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatib turishdek insoniy masuliyat ota yelkasida turadi. Buni mohiyat jihatdan tushungan erkak o‘z ma’nosida ota hisoblanadi; aksincha, bu mu’tabar so‘zga faqat isnod keltiradi. Shu o‘rinda otaning oiladagi obrusi masalasi atrofida fikr yuritish joizdir. Ota obruni dastlab oilada mustahkamlaydi. Xotini, bola-chaqasi orasida obru topgan ota jamoat orasida ham, shubhasiz, e’tibor topadi, obru orttiradi. Tasavvurimizdagi izzat-ikromga sazovor otalar hayotning har bir katta va kichik detallarida ham bosh mexanizmlik rolini o‘taydigan, yagona figura sifatida gavdalanuvchi murabbiylardir. Bularsiz hayoti kechgan oilani oila hisoblamaymiz. Chinakam insoniy tarbiya iplarini oilada pishiq va mustahkam etuvchi va yigiruvchi ham yagona ota; uning ruhiy hokimligi, erkaklik g‘ururi, olam-olam oriyati esa ; haqiqiy ideal desa bo‘ladi. Ha, bunday otalarning ulug‘vor siymosi butun borlig‘imiz, hayotimiz uchun haqiqiy izzat-hurmat nimaligidan dalolat beruvchi yagona namunadir. Ota oilada o‘z farzandlariga har tomonlama: yurish-turishda, nutq odobida, so‘z madaniyatida, o‘zaro muomala jarayonida, eng muhimi amaliy ish faoliyatida to‘g‘rilik va haqoniylik, samimiylik va xolislik yuzasidan namuna ko‘rsatmas ekan, bunday oiladagi otada na burd, na hurmat va na obru bo‘ladi. Bunday ota «hurmat» va «obru» degan mu’tabar so‘zlardan yiroqlashib, dastlab xotini oldida, qolaversa farzandlar orasida beburd, tuturuqsiz, qadr-qimmatsiz, omonat bir begona shaxsga aylanib qoladi. Boshqacha qilib aytganda, bunday otalar qadrsizlanadi. Oilada obrusiz ota tarbiyasini olgan bola ko‘pincha o‘g‘ri, muttaham, bosqinchi, yo‘lto‘sar va g‘irt bezori bo‘lib yetishishi shubhasizdir. 33

Murg‘ak tasavvurli bola ilk tarbiyani oilada oladi. Bola tarbiyasining ilk saboqlari haqida atoqli o‘bek pedagogi Abdulla Avloniy o‘zining «Turkiy guliston yoxud Axloq» kitobida quyidagi ibratli o‘gitlarni aytgan edi: «Tarbiyani tug‘ilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvvatlantirmak, zehnimizni ravshanlashtirmak lozim». Bola ota-onaning og‘ushidan, iliq nafasidan, qalb haroratidan bahra olib o‘sadi. Olam sirlarini farzand dastavval o‘zining nuri- diydalaridan o‘rganadi. Shuning uchun ota-onani birinchi tarbiyachi muallim deyishadi. Oilada farzand tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning asosiy vositasi uning ma’naviy olamida e’tiqodni shakllantirishdir. Bunga bolani faqat ishontirish yo‘li bilan erishish mumkin. Shuning uchun ota-ona o‘g‘il-qizlarni tarbiyalashda ularni qurqitishda yoki asossiz buyruq berishga tayanmasdan ish tutishi kerak. Binobarin, oilaviy va pedagogik tarbiyada otaning obrusi adohida ahamiyat kasb etadi. Shu sababli oilada ota obrusi muammosini keng jamoatchilik hukmiga havola qilish maqsadga muvofiqdir. Turmush tajribalaridan shu narsa ma’lumki, ota-onaning obrusi davlat va oila a’zolari oldida javobgarlikni his qilishdan boshlanadi. Agar ota-ona o‘z ishi, o‘z burchi uchun javobgar ekanligini his qilsa va unga amal qila olsa, bu ularning obrusidir. Ular o‘zlarining xulqida, xatti-harakatlarida bularga rioya qilsalar, yetarli obru qozona oladilar. Ota va ona obrusi butun hayot davomida kundalik ibratli xulqi, axloqi, intizomi, kamtarligi, ishbilarmonligi bilangina qo‘lga kiritiladi. Ibrat-namuna, zahmat, chin ezgu-niyat evaziga yuzaga kel gan obru haqiqiy obru hisoblanadi. U farzandlar diqqat-e’tiboriga mehr-muhabbat bilan yugriladi. Natijada oila a’zolari totuv, osoyishta, inoq hayot kechiradilar; oilada farzandlar orzu q ilguday, zamona ruhiga mos tarbiya oladilar. Ular ota-onalari bilan behad faxrlanadilar va shu tuyg‘u bilan yashaydilar. Bu o‘z navbatida, yoshlarda kelajak hayoti uchun, turmush uchun ibratli axloq ko‘nikmalarini tarkib toptiradi. 34

Ba’zi ota-onalar borki, ular bolalar, oila a’zolari o‘rtasida ka- londimog‘lik, serzardalik, badjahllik, o‘zini o‘ta og‘irkarvon tutish, «donishmand» qilib ko‘rsatish yo‘li bilan obru orttirmoqchi buladilar Oilada ayrim ota-onalar tazyiq etish yo‘li bilan farzandlari o‘rtasida obru orttirishni xohlaydilar. Bunda ular qo‘rqitish nourin buyruq berish, tazyiq o‘tkazish usullarini qo‘llashadi. Ular zaharxandalik va badjazushikni tarbiya vositasi deb hisoblaydilar. Qo‘rqinch asosida bolada vujudga kelgan «bo‘ysunish»ni ular o‘zlaricha obru deb tushunadilar. Ba’zi ota-onalar farzandlari bilan kamroq muloqotda bo‘lish, ulardan o‘zlarini nariroq olib yurish bilan obru orttirishni o‘ylashadi. Ularning nazarida, guyo farzand bilan qancha kam uchrashilsa, shuncha ko‘proq obru qozonish mumkin. Bu mutlaqo noto‘g‘ri tushuncha, ota-ona o‘z farzandi bilan qancha kam muloqotda bo‘lsa, ular o‘rtasida begonalashish, loqayd bo‘lish xolatlari kelib chiqadi. Ayrim ota-onalar bola bilan faqat rasmiyatchilik orqali orbu ort- tirishga harakat qilishadi, holos. Bunda ular qildan qiyiq qidirishadi, bolaga tanbeh berishadi, uning barcha xatti-harakatlarini cheklab qo‘yishadi, bular-bo‘lmasga jerkib, siltalab tashlashadi. Kuzatishlarimizga ko‘ra, farzandlarga ortiqcha pand-nasixat qilaverish yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunonchi, ba’zi ota-onalar arzimagan mayda-chuyda masala bo‘yicha ham uzundan-uzoq o‘git-nasihat qiladilar, o‘zlarining nasihatgo‘yligini burch deb hisoblaydilar. Maydagaplik, ezmalik bilan o‘g‘il-qizlar o‘rtasida obru qozonib bo‘lmaydi. Turmushda shunday ota va onalar ham uchraydiki, ular sohta yaxshilik qilish orqali farzandlari oldida obru orttirmoqchi bo‘ladilar. Bunday ota-onalar o‘zlarining yumshoq muomalaligi, beozorligi, kechiruvchanligi, yon beruvchanligi, kam talabchanligi bi lan farzandlarni o‘zlariga rom qilib olishni istaydilar. Ularda naqat’iyatlilik, na talabchanlik, na barqarorlik mavjud. Unutmaylikki, tilyog‘lamalik, sohtalik, sun’iylik bilan bolani yaxshi yo‘lga solib va uning oldida obru qozonib bo‘lmaydi. 35

Ota-ona obrusini orttirishda, eng avvalo, ibrat-namuna muhim rol o‘ynaydi. Oilada tarbiya ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ota-ona tinmay o‘zlarini tarbiyalab borishlari kerak. O‘zlarida yetishmaydigan sifat va fazilatlarni to‘ldirib, mavjud illatlarni batamom tugatishlari lozim. Chunki ota-onalarning tarbiya jarayonidagi istedodi — bu farzandlarga nisbatan muhabbat va sadoqatdan iboratdir. Ota-ona farzandlar o‘rtasida obruga ega bo‘lishlari uchun qator chora va tadbirlarni amalga oshirishlari zarur. Dastavval ular tur li yoshdagi farzandlari ruhiy dunyosiga mos muomala qilishlari darkor. Kichik, o‘rta va katta yoshdagi o‘g‘gil- qizlar bilan muloqotda ularning yosh xususiyatlariga mos muomalada bo‘lish shart. Ota-onalar farzandlari davrasida obru orttirish uchun ular ning ruhiy dunyosiga asta-sekin kirib borishlari ayni muddaodir. Chunki bolalar ota-onalar qalbiga yaqinlashish uchun kichkintoylar «ot-ot» uynashni, o‘rta yoshdagilar musobaqalashishni yoki bellashishni, kichik yoshdagi o‘quvchi bolalar esa ertaklar olamiga kirishni, o‘spirinlar oilaviy, ijtimoiy masalalar yuzasidan munozara yuritishni yoqtiradilar. Chin obruga ega bulmoqchi bo‘lgan har bir ota-ona qimmatli vaqtlarini o‘z farzandlaridan hech ayamasliklari kerak. Bolalav ruhiy dunyosiga kirish bachkanalik emas, balki tarbiya vositasidir. Farzandlarning talab va ehtiyojlarini oqilona qondirib borish ularni bir-birlariga tobora yaqinlashtiradi, obrulariga obru qo‘shadi. Oila davrasida ota-onalarning kuzatuvchanligi, sezgirligi va hozirjavobligi muhim ahamiyatga ega. Mayda-chuyda narsalar ham diqat-e’tibordan chetda qolmasligi, ularga shaxsiy fikrmulohazalar bildirishlari farzandni hushyor torttiradi. Ular o‘zlarining nuridiydalarida bunday ajoyib xislatlarning mavjudligidan cheksiz quvonadilar. Ota-onalarning o d ilona meyorli talabchanligi obru orttirishning eng muhim yo‘llaridan biridir. Farzandlarning kuchiga, qobiliyatiga, qiziqishiga binoan aqliy va jismoniy topshiriqlar berilishi va o‘z vaqtida ularning natijasini tekshirish bolalarda qat’iyatlikni vujudga keltiradi, natijada katta yoshdagilarga nis batan ularda ixlos ortadi. Ixlos, hurmat, obruning uzviy zanjiri 36

bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun unga alohida e’tibor berish far zand kamoloti uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, ota-onalarning samimiyligi va g‘amxurligi ularga katta obru keltirishi mumkin. Ulardagi samimiylik, g‘amxurlik fazilatlari farzandlar yuragida o‘chmas iz qoldirib, to‘g‘ri yo‘l topa oladi. Ularning ibratli xarakter xislatlari bolalar qalbida kelgusi orzu-umidlari gulshani sifatida katta rol o‘ynaydi binobarin, ularga nisbatan ishonch, intilish, moyillik kabi istiqbol sifatlari vujudga kela boshlaydi. Ota-ona obrusi ortishi uchun ularda ma’naviy qiyofa, axloqiy baynalmilallik, go‘zallikka qarashlari, barqaror e’tiqod bo‘lmog‘i zarur. Oilada totuvlikning mavjud bo‘lishi barcha muvaffaqiyatlarning garovidir. Chunki oila a’zolarining bir-biriga bo‘lgan munosabatlari kelajak avlodning qanday shaxs bulib voyaga yetishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ho‘sh, oila quchog‘ida qanday munosabat vujudga kelganda unda totuvlik, bir-birlarini tushunish holati hukm suradi? Farzandlarning ruhiy xususiyatlaridan qariyalar, tajribali ota- onalar o‘z turmush tajribalari orqali bir oz bo‘lsa-da xabardorlar. Lekin ulardagi bilimlar ruhiyat qonuniyatlariga, bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlariga asoslanmagan bo‘ladi. Shu tufayli qariyalar yoki katta yoshdagi kishilar bilan bolalar o‘rtasida «anglashilmovchilik g‘ovi» vujudga keladi. Bunday munosabatni tubdan o‘zgartirish lozim.. Bu narsani o‘zgartirish uchun ularni ruhiyat va pedagogika xaqidagi bi limlar bilan muayyan darajada qurollantirish kerak. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bolalarning ruhiy xususiyatlarini qariyalarga hamda katta yoshdagilarga tanishtirish oilada totuv lik, hamjihatlik, iliq ruhiy iqlimni barpo qiladi. Bolalar ning katta yoshdagilarga va qariyalarga bo‘lgan iliq munosabati, mehr-muhabbati, namuna-timsol yoki maslak sifatida qarashi va boshqa jarayonlar orqali o‘zaro tushunuv namoyon bo‘ladi. Farzandlarga nisbatan qilingan yumshoq yoki qo‘pol muomala ularning ruhiy dunyosida ijobiy yoki salbiy taassurot qoldiradi. Kishi kayfiyati yo kutariladi yoki mutlaqo buziladi. 37

Qariyalar va ota-onalar farzandlarining fe’l-atvori va xulqini, qobiliyati va qiziqishini, umuman olganda, ularning ruhiy dunyosini chuqur bilgan taqdirdagina oilada normal (mo‘tadil) ruhiy iliq iqlim mavjud bo‘lishi mumkin. Kichik yoshdagi bolalar maktab ostonasiga oyoq bosishi bilan o‘yin fa oliyati o‘rnini o‘qish faoliyati egallay boshlaydi. Ba’zan ular qiyinchiliklar oldida bardosh bera olmay injiqlik qiladilar. Bunday holatning oldini olish uchun uni erkalatmaslik, hamisha qo‘ygan talabini qattiqo‘llik bilan amalga oshiravermaslik darkor. Uning o‘rniga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, tushuntirish ishlarini olib borish maqsadga muvofiq. Faqat ana shundagina unda irodaviy sifatlar shakllanadi. Bunday yoshdagi bolalarga oilada talab bir xil bo‘lishi yaxshi natija beradi. Ularning talab va istaklarini dalillar asosida tushuntirishga harakat qilish, notug‘ri yoki qalbaki axborotlar berishdan saqlanish kerak. Yolg‘on javob berish orqali ota-onalarningfarzand ol dida obro‘si pasayadi, chunki ular uyda olingan javob bilam o‘qituvchisining javobini solishtiradilar va shu asnoda kim haq yoki kim nohaq ekanligini aniqlaydilar. Ular uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi donishmand, bilimdon, ishbilarmon shaxs rolida namoyon bo‘ladi. Oilada kattalar obrusi qo‘rqitish asosida vujudga kelmasdan, balki samimiylik, iliq hurmat zamiriga qurilishi maqsadga muvofiqdir. Oila a’zolarining inoqligi, xatti-harakati, kiyinishi, mehnat faoliyati, o‘zga kishilar-to‘g‘risidagi suhbatlari va ularning boshqa sifat hamda fazilatlari bolaning murg‘ak tasavvuriga yangi timsollarni olib kiradi. Kichik yoshdagi bolalar tarbiyaga beriluvchan hamda kattalarga ishonuvchan bo‘ladilar. Ota-onalar ularning bu xususiyatlarini inobatga olgan holda muloqotda bo‘lsalar, oilada totuvlik qaror topadi. Shu fazilatlar bola ongiga singib boradi va u kelajakda axloqiy sog‘lom o‘smir bo‘lib yetishadi. O‘smirlik davrida (11—15 yoshlar) bolalarning ruhiy dunyosida katta o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlarga qator sabablar ta’sir qiladi. Jumladan, uning biologik jihatdan taraqqiyoti, jinsiy o‘sishi, pedagogik jamoa kulamining kengayishi, qurshab olgan muhit ta’siri va boshqa omillar. Ana shu omillar ta’siri natijasida uning ruhiyatida keskin burilish yasaladi. Shuning uchun maktabda, 38

oilada va ko‘cha-kuyda o‘zini tutishi o‘zgaradi; axloqiy masalalarga qarashi boshqacharoq tus oladi. Xuddi shu davrda o‘smirlarda shaxsiy fikrini ma’qullash, boshqalar fikriga tanqidiy munosabatda bo‘lish, kamchiliklariga o‘z vaqtida iqror bo‘lmaslik, o‘jarlik, o‘zbilarmonlik, o‘zini kattalardek his etish kabi xususiyatlar ko‘zga tashlana boshlaydi. Ota-onalar o‘smirlar bilan muloqotga kirishishda ularning izzat- nafsiga tegmasligi hamda kalaka qilmasligi zarur. U holda ota-onaga bo‘lgan mehru muhabbat, samimiy hurmat o‘rnini nafrat, hasad egallashi mumkin. hamisha ularga haqiqatni silliq muomala orqali tushuntirish darkor. O‘smirlarning jinsiy tarbiyasiga rahnamolik qilishi ota-onalarni farzandlarga yanada yaqinlashtiradi. Ota-onalar ularning murabbiysi, maslahatgo‘yi, sirdoshi rolida hayot maydoniga otilib chiqadilar. O‘smirlarning yurish-turishi, mehr- oqibati, aqliy kamoloti turlicha bo‘ladi. Shuning uchun ular bilan muomala qilishda shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutilsa, oilada o‘zaro tushunish, totuvlik, hamjihatlik, ruhiy moslik vujudga keladi. Bu yerda otaning onaga yoki aksincha, bir-birlariga qilgan munosabatlari ham shu iqlim shart- sharoitlariga tubdan mos tushishi shart. Chunki ota-onaning o‘zaro totuv hayot kechirishi oilaning tarkib topishi borasidagi asosiy omildir. Xalqimiz shuning uchun ham «eru xotin qo‘sh ho‘kiz» deb aytishgan. O‘spirinlar (16—18 yoshlar) o‘zlarining ruhiy xususiyatlari bi lan boshqa yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Ular ham jinsiy, ham jismoniy, ham aqliy jihatdan voyaga yetgan, kamolotga erishgan, dunyo qarashi, o‘z-o‘zini boshqarishi kabi yetuk insoniy xusu siyatlari tarkib topgan bo‘ladi. Shu tufayli ular vazmin, mulohazali bo‘ladilar, katta yoshdagilarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko‘zlaydigan, kelajak uchun qayg‘uradigan, ota- onalarining yaqin yordamchisiga aylanadilar. Shuning uchun ota-onalar o‘spirin farzandlari bilan maslahatlashib ish tutishlari, didlariga, mulohazalariga quloq solishlari, umuman ularning ra’yiga qarashlari, ko‘p o‘rinda hisoblashishlari lozim. Ba’zan o‘spirinlar ichida tarbiyasi qiyinlar ham uchraydi. Ota-onalar ularga nisbatan boshqacharoq yo‘l tutishlari, nopok yo‘llarga boshlovchi sabablarni 39

aniqlashi hamda unday illatlarga qarshi kurash olib borishlari shart. Agar oiladagi ruhiy iqimga hadeb salbiy ta’sir etaversa, u holda pedagogika jamoasiga va kamoatchilikka murojaat qilgan ma’qul. Vaholanki, o‘zbek xalqida, bir bolaga yetti mahalla otalik qiladi degan gap bor, bu bejiz emas. O‘spirinlarda insoniyat uchun eng muqaddas, nozik tuyg‘u — muhabbat kurtagi paydo bo‘ladi. Shu tuyg‘u qalbini qamrab olishi tufayli uning ruhiy dunyosida ayrim o‘zgarishlar yuz beradi. Ota-ona farzandlarining bunday tuyg‘usidan xabardor bo‘lishi, ruhan tetiklashishi, maslahatlar berishi, namunalar keltirishi zarur. Ular bilan muomala qilish davomida sevgi, muhabbat, oshuftalik kabi so‘zlarni ehtiyot bo‘lib ishlatishlari, endigina o‘sib kelayotgan tuyg‘usiga bolta urmasliklari lozim. Odatda o‘spirinlarda kiyinish, yurish-turishda haddan tashqari bachkanalik hollari uchrab turadi. Bunday paytda ota-onalar majbur qilish, haqoratlash, izzat- nafsiga tegish yo‘li bilan emas, balki ularga samimiy suhbat orqali tushuntirishlari, ta’sir etishlari, «Satang sovuqda qotibdi» kabi iboralarning mag‘zini chaqib berishlari yaxshi samara beradi, O‘spirinlarga kasb tanlashda to‘g‘ri yo‘llanma berish ularning qiziqishlarini e’tiborga olishlari lozim. Ayrim ota-onalar farzandlarining mayliga, intilishiga, ra’yiga qaramasdan oliy o‘quv yurtlariga majburan kirib o‘qishni tavsiya qiladilar. Ko‘pincha o‘z kasbini seva olmagan yigit yoki qiz o‘quv dargohini tashlab ketadi. Bunday kungilsiz hol oila tinchligini buzadi, farzandlar bilan katta yoshdagilar o‘rtasida kungilsiz voqealar sodir bo‘ladi. Shuning uchun, takror aytamizki, ota- onalar far zandlarining kasb tanlashida hisoblashishni sira unutmasliklari kerak. Oiladagi ruhiy iqlim, totuvlik hamisha barqaror bo‘lishi uchun qariyalar, ota- onalar o‘z farzandlarining ruhiy dunyosini bilishlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib ish tutishlari maqsadga muvofiqdir. Farzandlar har qachongi vaqtda ham oilada o‘zidan kattalarga hurmat bilan qarashi kerak. 40

Shu o‘rinda aytish kerakki, ota-ona bolaga hunar tanlashida yordam berib, shu hunarda obru topgan, barakali mehnat qilgan kishining qo‘liga shogirdlikka berishi kerak. Bizga ustoz-shogirdlikning natijasi ma’lum. Ustoz otangdan ulug‘, deydi dono xalqimiz. Oila tarbiyasi jarayonida bolalar ongiga singdiriladigan axloqiy qoidalar, urf- odatlar, an’analarga rioya qilish yo‘l-yo‘rig‘i zerikarli, quruq nasihatgo‘ylikdan iborat bo‘lib qolmasligi lozim. Aksincha, eng yaxshi omillardan biri — aniq hayotiy omillarni tashkil qilish orqali to‘g‘ri tushuncha va tasavvurlarni hosil qilishdir. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun hayotiy misollardan, badiiy adabiyot materiallari, mashhur kishilar haqidagi xotiralar, esdaliklar va ularning tarjimai hollaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Ota-onalar farzandlariga xalq marosimlariga to‘g‘ri munosabatni tarbiyalash, chunonchi, milliy to‘y, uloq, milliy kurash, navro‘z bayrami, sayllarni o‘tkazish yo‘llari va ularda ishtirok etish qoidalari to‘g‘risida tushuncha berish zarur. Shuningdek, ota- onalar, oilaning katta yoshdagi a’zolari kichik yoshdagilarini mehmon kutish, dasturxon bezash, mehmonga borish, ovqatlanish (qonun-qoidalaridan xabardor qilishlari lozim. Milliy an’analardan, urf-odatlardan, marosimlardan va rasm-rusmlardan kelib chiqqan holda oilada ota-onaga, qarindosh- urug‘larga, kattalarga, muallimlarga hurmat hissini shakllantirish, o‘tmish boyliklariga va yodgorliklariga, obidalarga mehr-muhabbat ruhini singdirish oilaning muqaddas vazifasi hisoblanadi. Ayniqsa, oilada kattalar kichiklarga atrof-muhit muhofazasi haqida tez-tez ma’lumotlar berib turishlari lozim. Oilada mehnat taqsimotini to‘g‘ri va adolatli amalga oshirish, farzandlarda xar xil ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirish mehnatsevarlik xislatini vujudga keltiradi. Mexnat ulushlarini o‘g‘il-qizlarning yoshiga, kuchiga, didiga, qoiliyati va qiziqishiga mos ravishda taqsimlash ularda kundalik ehtiyoj, zaruriyat hissini tug‘dirish bilan birga mas’uliyat degan odob xislatini ham barqarorlashtiradi. Bolalarda mehr-muhabbat tuyg‘usining namoyon bo‘lishida onaning sehrli allasi muhim ahamiyatga ega. Onaning farzandlarga alla orqali ifodalangan dastlabki xis-tuyg‘usini, murg‘ak qalbga tabiat, zaxmatkash xalq, betakror jannat 41

misol bog‘-rog‘lar to‘g‘risidagi timsollarni, ilk tassurotlarni izhor qiladi. Afsuski, hozirgi kunda yosh onalarimiz alla aytishni unutib yubormoqdalar, buning oldini olish kerak, toki beshik, belanchaklar atrofida onaning orzu-umidlari, his- tuyg‘ulari, yurak sadolari, bulg‘usi insonning porloq yo‘li va kelajak rejalari alla yordamida baralla jaranglasin. Ahir, jahon dunyoviy ilmida o‘zlariga haykal o‘rnatib ketgan buyuk allomalar — Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Forobiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabilar ham ona allasinn eshitganlar. Bu fazilat, ayniqsa, qizlar tarbiyasida muhim omildir. Chunki qiz bola alla aytish va bolani tarbiyalashni onasidan o‘rganadi. Zero, u bo‘lajak onadir. 42

2.2 O‘ZBEK OILASINING TUZILISHI VA SHAXSLARARO MUNOSABATLAR Yosh avlodni har tomonlama mukammal shaxs qilib tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifa ota-ona yelkasida. Darhaqiqat, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi; xususan bolada iroda, odatlar, fe’l-atvor, xulq, atvorga munosabat, e’tiqod va qarashlar vujudga keladi. Ana shulardan kelib chiqqan holda turmushda insonni kamol toptirish sharoitlari, ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini izchil o‘rganmay turib, shaxsning xususiyatlari va ularni keltirib chiqaruvchi omillar to‘g‘risida fikr yuritish mumkin emas. Ma’lumki, oila-ijtimoiy-tarixiy belgiga ega bo‘lgan muayyan tuzilishli ijtimoiy guruhning ko‘rinishi. Chunonchi, uning a’zolarini qarin- dosh-urug‘chilik, nikoh, turmush sharoiti birligi, odob- axloq umumiyligi, ma’naviy ehtiyoj mosligi kabi aloqalar o‘zaro bog‘lab turadi. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar uning moddiy- maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishiga bsvosita bog‘liqdir. Oila a’zolarining o‘zaro muomalalarini tadqiq qilgan venger sotsiologi M. Komloshi 10—14 yoshdagi maktab o‘quvchilarining o‘qishga va mehnatga bo‘lgan munosabatiga bevosita ta’sir qiluvchi oila muhiti (vaziyat, sharoit, holat) omillarini to‘rt guruhga ajratadi: 1) ota-onalarning jamoatchilik faoliyati (ularning mafkuraviy qarashlari va ishga nisbatan munosabatlari); 2) oila ichidaga munosabatlari (ota va ona munosabati, ota-ona larning buva va buviga munosabatlari, aka-ukalar va opa-singillarning o‘zaro munosabatlari); 3) ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyati (ularning tarbiyaviy muammolari, qiziqishlari, maktab bilan hamkorliklari, o‘quvchilarga dars tayyorlash kezida ota-onalarning yordami, ularning tarbiyaviy ahamiyati); 4) oilada o‘quvchining faoliyati (o‘quvchining kundalik tartibi, xo‘jalik ishlaridagi muayyan majburiyati) va boshqalar. 43

M. Komloshi yiqqan materiallarini tahlil qilib, oila muhiti (vaziyati, sharoiti, holati) ni uch toifaga: ijobiy, o‘zgaruvchan va salbiy toifalarga ajratadi. Ruhshunos olim V. I. Selivanov oilada shaxsni shakllantirish jarayonini o‘rganib, baxtli bolalik — bu oiladagi quvonchli hamjihatlikning hamda ota- onalarning bolalariga g‘amxurligining samarasidir, degan xulosaga keladi. Muallif oilalarni yo‘nalishiga qarab, uch toifaga mansub ekanligini ko‘rsatib beradi: ijtimoiy-ilg‘or yo‘nalishdagi oila, ziddiyatli yo‘nalishga ega bo‘lgan oila, past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oila. Birinchi toifaga xos bo‘lgan oilalar bizdagi oilalarning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Bunday oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq prinsiplari va qoidalaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, shuningdek har tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali (yuksak orzu timsoli) nazarda tutiladi. Ijtimoiy-ilg‘or yo‘nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxonada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg‘or madaniyatga nisbatan qiziqishlarini namoyish qiladi- lar, shuning bilan birga bu narsaga o‘z farzandlarida ham havas uyg‘otadilar. Oilada goho namoyon bo‘ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda hamjihatlik bilan bartaraf qiladilar. Ushbu toi faga mansub oilalarda xo‘jalik ashyolari, asboblari, qimmatbaho materiallar har xil ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog‘lanmaydi. Ikkinchi toifadagi oilada barqaror yo‘nalish bo‘lmaydi. Oilaviy turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron-bir g‘oyaning boshqa g‘oya bilan o‘zaro niqoblangan kurashi bosqichida bo‘ladi; u yoki bu qarashlarning ustunligi, istiqboli hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Bunday holatning ko‘zga tashlanishi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi kurashni anglatmaydi. Er-xotinning yoki boshqa voyaga yet gan oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari (nuqtai nazarlari) ko‘pincha ularning fe’l-atvor xususiyatlaridagi tafovut negizi bi lan bog‘lik; bo‘lib, mutlaqo eskilik sarqiti mohiyatidan kelib chiqmaydi. Oilada so‘z bilan ish birligi masalasi bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda bo‘ladi. Faqat burch hissigina, muayyan majburiyatni bajarishgina oila a’zolarini o‘zaro birlashtirib turadi. Mana bunday 44

oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o‘tkazish uchun kurashi, raqobati yaedol namoyon bo‘ladi. Uchinchi toifaga mansub oilalarda ko‘pincha meshchanlik udumi va ideallari hokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bo‘ysundirilgan, ya’ni mol-dunyo to‘plashga, moddiy-maishiy jihatdan ustunlikka erishishga qaratilgan. Voyaga yetgan oila a’zola rining, ota-onalarning korxonada, muassasada, tashkilotda mehnat qilishi ana shu ko‘zlagan maqsadga yetish vositasi sifatida, har qanday mehnat esa, ish haqi miqdori bilan o‘lchanadi. Oila boshlig‘ining zo‘ravonligi, zolimligi, unga ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishlik, sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari faolligini poymol qilishga intilish va hokazolar ustun bo‘ladi. Meshchanlik ideali va diniy e’tiqod doirasidan tashqari chiqish hollari (kitob o‘qish, ij timoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt sarflash deb baholanadi. Shu boisdan past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalardan xudbin, quruq, jamiyat uchun kam nafi tegadigan o‘g‘il-qizlar yetishib chiqishi mumkin. Bizdagi ruhiyat fanida oiladagi turmush munosabatlarining ju da ko‘p qirralari o‘rganilgan. Jumladan, har bir oila a’zolarining yashayotgan mikromuhitda tutgan o‘rni va erishgan obrusi, oilalarda er-xotin munosabatlari, ota-onalarning farzandlarga nisbatan muomalalari, turli yoshdagi farzandlarning o‘zaro muloqoti, ularning ota-onalarga munosabatlari, oila a’zolarining begona kishilar bilan muloqogga kirishish xususiyatlari, ular o‘rtasida o‘zaro yordam va birdamlik xususiyatlari, uy-ruzg‘or yumushlari taqsimoti, hordiq chiqarish, oila a’zolarida muloqot ko‘lamining kengayishi (oila doirasidan tashqari chiqish) kabi shaxslararo munosabatlarning rang-barang jihatlari tadqiq qilingan. Shunga qaramasdan, oiladagi turmush munosabatlariiing ko‘pgina tomonlari chuqur tekshirilmagan, oilada oqilona munosabatlarni amalga oshirish uchun tayyor andazalar yetarli emas. Oiladagi munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan umumiy ishga sodiqliq, vatanparvarlik, insonparvarlik, qat’iylik, qadr-qimmat hissi kabi yuksak insoniy hislar shakllana boshlaydi. Asta-sekin tug‘ishganlarga g‘amxurlik, aka-ukalik va 45

opa-singillik mehri, ota-onalarga muhabbat va shafqat kabi tuyg‘ular namoyon bo‘la boradi. Turmushdagi samimiy va oqilona munosabatlar, iliq ruhiy iqlim ta’siri natijasida oila a’zolarida kamtarlik, kungilchanlik, iltifot, sabr, uyatchanlik, tug‘rilik, yaxshilik, yumshoqlik, dilkashlik, mehribonlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, vijdonlilik, mehnatga mas’uliyat, ozodalik, izzat-nafs, tejab- tergashlik kabi shaxs xislatlari tarkib topadi. Agarda oilalardagi turmush munosabatlari qupollik, andishasizlik negiziga qurilgan bo‘lsa, u holda oila a’zolari ruhy dunyosida kekkayish, pismiqlik, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalarini sezmaslik, ularni mensimaslik, yalqovlik, masuliyatsizlik, ifloslik, bag‘ritoshlik, shuhratparastlik, dimog‘dorlik, illatlari unib chiqadi. Shaxslararo munosabatlarning bir necha ko‘rinishlari mavjud ekanligi ijtimoiy psixologiya hamda pedagogik-tarbiyaviy sohalarda qayd qilib o‘tilgan. Oila boshlig‘i hisoblangan ota-onalarning asosiy diqat-e’tibori axloq normalari va qoidalari talabidan kelib chiqqan holda o‘z farzandlarida ijobiy xarakter xislatlarini zamon ruhiga mos shaxs fizilatlarini shakllantirishga qaratiladi. Mazkur toifadagi oila a’zolari davrasidagi suhbatlar, munozaralar, mulohazalar o‘zaro tenglik, o‘zaro hurmat ruhiga bo‘ysundiriladi. Oila munosa - batlariiing ushbu ko‘rinishida turli yoshdagi o‘g‘il-qizlarga maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy-pedagogik ta’sir o‘tkazish sistemasi o‘z xususiyati bilan ajralib turadi. Unday oilada shaxslararo munosabatda ta’sir o‘tkazish sehri yashiringan holda bo‘ladi. Shu boisdan, tasodifan voqea va hodisalarning sodir bo‘lishi turlicha baholanadi va ularga bevosita aloqador oila a’zolari turmush tajribasidan ke lib chiqqan holda, yo rag‘batlantiriladi yoki jazolanadi. Mana bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘g‘il-qizlarda do‘stlik, dilkashlik, xushmuomalalilik, shaxsiy xatti-harakatida va mulohaza yuritishida Mustaqillik, shaxsiy qarashlari saqlangan holda yangi norma va talablarga moslashish, o‘z faoliyati uchun javobgarlik, emotsional zo‘riqish davrida o‘z- o‘zini qo‘lga olishlik kabi muhim fazilatlar paydo bo‘ladi. 46

Oila munosabatlarining yana bir turi «avtoritar» deb atalib, bunda ota- onaning obrusi hal qiluvchi rol o‘ynavdi. Shaxslararo teng huquqlilik, erkin xatti- harakat qilish, tashabbuskorlik o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlaydi. Oila a’zolarining yurish-turish, xatti- harakati ko‘pincha cheklab qo‘yiladi. Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning asosiy metodi — jazolash hisoblanadi. Biroq onda-sonda rag‘batlantirish metedidan foydalanilganda ham, u bolaga ma’naviy ozuqa bermaydi. Farzandlarda ota-onaga yaqinlik, mehr hazinasi kamayadi, keyinchalik bu tuyg‘u uzoqlashish, «begonalashish» kechinmasiga aylanadi. Oiladagi shaxslararo munosabatlar ularni qondirmaydi; natijada odamovi, tund, ichimdagini top, tashvishlik, xavotirlik kabi sotsial norma va koidalarga qiyinchilik bilan moslashishdan iborat xarakter xislatlari vujudga keladi. Shu sababdan oila a’zolari ruhiy dunyosida simpatiya (yoqtirish), empatiya (hamdardlik), samimiylik, hayrixohlik kabi yuksak insoniy his-tuyg‘ular juda nursiz ifodalanadi. Ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishga asoslangan munosabatlar negizida yotgan tarbiyaviy ta’sir qo‘rqoq va irodasi kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi. Oiladagi turmush munosabatlarining aralash yoki qorishma toifasida bola shaxsini shakllantirishning muayyan pedagogik sistemasi mavjud emas. Oila a’zolari o‘rtasida bo‘ladigan muno sabatlar aksariyat hollarda o‘git-nasihat, axloqiy suhbat, yo‘l- yo‘riq ko‘rsatish bilan bog‘lanib ketadi. Bunday ota-onaning farzandlari bilan muloqoti erkdan na botinib fikr yuritishdan uzoq bo‘lganligi sababli, yumor hissiga befarqlik, o‘z-o‘zini qo‘lga ololmaslik, masuliyatsizlik, tanglik (stress), zo‘riqish holatini his qilmaslik, yetarli darajada shaxslararo aloqa o‘rnata olmaslik singari xarakter xislatlarini tarkib toptiradi. Jamiyatimizda kam uchrasa-da, anormal munosabatga ega bo‘lgan oilalar mavjuddir. Bunday toifaga ajralish darajasiga yetib borgan, bola oilaviy nizo manbai deb tushunuvchi, «bola» baronasi tu fayli qil ustida turgan, ichuvchi — alkogol yoki giyohvand oilalar kiradi. Oiladagi anormal holat osoyishta yashash, 47

tinch ijod qilish, muayyan o‘qish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berishga qodir emas. Oiladagi turmush munosabati ichida «liberal» toifa ham ko‘zga tash- lanib turadi. Oila davrasida murosasoz, kungilchan bulishlik tashqi ko‘rinishdan iliq psixologik iqlimni, guruhiy moslikni o‘zida aks ettirgandek bo‘lib tuyuladi. Agarda murosasozlik «murosa-yu madora» qabilida kechirimlilikni bildirib kelsa, yuqoridagi fikrimizni tasdiqlagan bo‘ladi. Afsuski, «liberal»lik, murasasozlik oiladagi har qanday vaziyatni til topib hal qilishga, prinsipiallikdan uzoqlashishga, subutsizlikka olib keladi. Ota-onalarning farzandla ri bilan bunday munosabatda bo‘lishlari salbiy oqibat sari yetaklaydi: qat’iylik, mustaqillik, dadillik va churtkesarlik singari irodaviy sifatlar o‘g‘il-qizlar ruhiy dunyosidan uzoqlashadi. Murosasozlik ta’sirida yosh avlod xarakterida munofiqlik, ikkiyuzlamachilik, kelishuvchanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin. Bu illatlar o‘rinbosarlarimizning kelajak taqdirlari uchun o‘ta xavflidir. O‘zbek oilasi boshqa xalqlar oilasidan ancha farq qiladi. Ko‘pincha, o‘zbeklar bir oilada bir nechta avlod a’zolari birga hamjihatlik bilan istiqomat qilishadi. Ana shundan kelib chiqqan holda uning tuzilishi murakkablashib boradi: buva va buvi (katta avlod vakillari), ota va ona (ikkinchi avlod namoyandalari), katta- kichik farzandlar (uchinchi bo‘g‘in a’zolari), nevara va evaralar (to‘rtinchi avlodga mansublar) kabilar. O‘zbek oilasi ijtimoiy guruh sifatida tarbiyaviy, xo‘jalik yuritish, moliyaviy- iqtisodiy (ta’minot va taqsimot) faoliyat a’zolar o‘rtasida to‘g‘ri muomala o‘rnatish, bo‘sh vaqt, hordiq kunlari hamda bayramlarni o‘tkazish, tashkil etish, uyushtirish kabi tadbiriy-ma’muriy vazifalarni bajaradi. Shuninshsk, oila ijtimoiy tarbiya uchog‘i tariqasida o‘z a’zolari ruhiyati va ma’naviyatiga katta ta’sir o‘tkazadi; ma’lumki, odamiylikning durdona urug‘lari xuddi shu tor muhitda murg‘ak qalbli bola tabiatiga sochiladi. Oilaviy munosabatlar turli negiz asosiga quriladi: iqtisodiy, mafkurafiy, his-tuyg‘u, hissiyot, axloqiy-aqliy, qarindosh- urug‘chilik, yaqinlik, do‘stlik va birodarlik kabilar. O‘z-o‘zidan ma’lumki, oila qaysi toifaga mansubligidan qati nazar o‘z a’zolari ongiga iqtisodiy, mafkuraviy, 48

axloqiy, aqliy, irodaviy, hissiy jihatdan ta’sir o‘tkazadi, ya’ni inson shaxsini shakllantirish vazifasini o‘taydi. Oila a’zolarining dunyoqarashi, e’tiqodi, axloqiy hislatlari, yuksak insoniy his-tuyg‘ulari, jamiyat va tabiatga munosabatlari xuddi mana shu tarbiya maskanida tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun xalqimiz «Qush uyasida ko‘rganini qiladi» deb bejiz aytmaydi. Binobarin, inson tarbiyasining barcha jihatlari, tar- kibiy qismlari farzandlar ruhiyati va ma’naviyati olamiga oila dav- rasidagi suhbatlarda, o‘git-nasixtlarda, yaqqol xatti-harakatlar vositasida singdirib boriladi. Mehr-muhabbat, ahillik, kamtarlik, hotamtoylik, mehmondo‘stlik singari milliy xislatlar oila bag‘rida nish uradi va asta-sekin har bir oila a’zosining xulq-atvorida mujassamlashadi. Inson zoti uchun zaruriyatga aylangan odamiylik hislatla ri — odillik, oqillik, samimiylik, sahiylik, adolatlilik, kamtarlik, tantilik, nazari to‘qlik ham oilaviy tarbiya ta’siri natijasida namoyon bo‘ladi. Umuman olganda, inson butun umr davomida to‘plagan insoniy durdonalarining aksariyat qismini xuddi shu bolalik yillarida to‘playdi. Shu sababdan, oilaviy tarbiyaviy ta’sir umuminsoniyat barkamolligi negizi, qolgan ijtimoiy tarbiyaviy muassasalar esa ahloqiy va aqliy taraqqiyot ustqurmasi vazifasini ba jaradi, deb komil ishonch bilan aytish mumkin. Oilaning o‘ziga xos xo‘jaligi (tomorqasi, hosil yetishtirish maydoni, dov- daraxtlari, parrandasi, chorva mollari va boshqalar) va uning budjeta mavjuddir. Xo‘jalik yuritish, asosan, oila boshlig‘i tomonidan tuzilgan rejaga suyangan holda (bir necha bor muhokamalardan so‘ng kuchga kirish ehtimoli mavjud) amalga oshiriladi. Ana shundan kelib chiqqan holda xo‘jalik yuritishga ayrim tuzatishlar va o‘zgarishlar kiritib boriladi. Yig‘ishtirilgan mahsulot, olingan ish haqining yig‘indisi oila jamg‘armasini hosil qiladi va bu jamg‘armadan sarishtali, o‘z o‘rnida foy dalaniladi. Oila boshlig‘i mavjud oilaviy jamg‘armani hisob-kitob qilgandan keyin chiqimlar ro‘yxatini va sarflanishi (qanday va nimalarga) mumkin bo‘lgan sarmoyani ajrim qiladi. Ana shunday rejalashdan keyingina tug‘ilgan kun, yubiley xarajatlari, to‘y va bayramlarni nishonlash, bayram sovg‘alari to‘g‘risida oila a’zolariga ma’lumot beriladi. Oila a’zolari daromadga qarab buromad qilishlari maqsadga muvofiqdir. O‘rinsiz, tubsiz chiranishlar, isrofgarchiliklar oila 49

iqtisodini sin- dirishga olib keladi. Iloji boricha, yosh bug‘inni oila jamg‘armasini saqlashga, undan tejab-tergab foydalanishga tayyorlab borish muhim ahamiyatga ega. Chunki tejamkorlik ijtimoiy noyob va nodir hislat hisoblanib, yaratish, asrash, avaylash orqali mahsulot va obidalarni kelgusi avlodga meros tariqasida qoldirishni o‘zida aks ettiradi. Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, oilaviy munosabatlarda er- xotinning kasb-kori, ma’lumoti, bilim saviyasi muhim rol o‘ynaydi. Er-xotinlar sanab o‘tilgan mezonlar bo‘yicha qanchalik o‘zaro yaqin bo‘lsa, shunchalik teng huquqli, sermuloqot, ichki birlik, yengil his qilish, sezish, fahmlash yuzaga keladi. Bu narsalar oila barqarorligi, mustahkamligi, barkamolliligini ta’minlaydi, o‘zaro totuvlik, moslik, o‘zaro tushunish hukm suradi. Oilaviy munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hikmati — bu oila a’zolarining bo‘sh vaqtini tashkil qilish, har bir shaxsning xususiyatidan kelib chiqqan holda rejalash, goho sayr uyushtirish, soya-salqin joylarga safarga chiqish, birgalikda oila davrasida madaniy hordiq chiqarish, xo‘jalik yumushini bajarish va boshqalardir. Oila a’zolarining xar biri teng huquqqa ega ekanligini nazarda tutish, shuning bilan birga o‘ta erk berib yubormaslikni diqqat markazidan chiqarmaslik zarur. Bayram kunlarini nishonlash ham oqilona, odilona hal qilinishi oilada iliq ruhiy iqlimni vujudga keltiradi. Shunga qaramasdan, oilada hamisha hamjihatlik, ahillik hukm so‘ravermaydi, goho ziddiyatlar, janjalli holatlar yuzaga kelib tu radi. Lekin bu ziddiyatlarning mohiyatiga qarab tezroq bartaraf etish lozim. Oilaviy ziddiyat va janjallar axloqiy, moddiy, ma’naviy, aqliy, his-tuyg‘u negizida vujudga kelishi mumkin. hozirgi kunda janjallar ko‘proq moddiy va ma’naviy ruhiy omillar zamiridan chiqib kelmoqda. xar bir inson mehnat qilib turmush kechirish imkoniyatiga ega, shuning uchun o‘zgalarga tobe bo‘lish hissi qarshilik qilish turtkisini namoyon qiladi. 50

Hozirgi davrda oila buzilishi hollari ko‘payib bormoqda, tirik yetimlar safi ortmoqda, qarovsiz farzandlar ko‘lami kengaymoqda. Bolalar uylari, yetimxonalar son-sanoqsiz norasidalarni qabul qilish imkoniyatiga ega emas, shuning uchun bu halokatning oldini olish ijtimoiy vazifadir. Xush, qanday sabablar ajralish, qo‘ydi- chiqdini keltirib chiqarmoqda? Ijtimoiy ruhiyat tadqiqotlarining ko‘rsatishiga Qaraganda, ajralish, oila buzilishining muayyan sabablari mavjuddir. Jumladan, er- xotinning xarakter jihatdan mos tushmaganligi, farzand ko‘rmaganligi, kelinning ma’naviy va jismoniy jihatdan haqoratlanganligi, oiladagi moddiy ta’miiot, tar - biyaviy qashshoqlik, oilada ortiqcha an’ana va marosimlarning mavjudligi, ichkilikka ruju qo‘yish, rashk, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatining yo‘qligi, qarindosh-urug‘chilikdagi ko‘ngil buzar ishlar, munosabatlar yosh oilaning barbod bo‘lishiga olib keladi. Xo‘sh, buning oldini olish imkoniyatlari bormi? Albatta, bor. Oila but bo‘lishi uchun birinchi navbatda, shaxslararo tenglikni qaror toptirish kerak. Ikki yosh, ya’ni bo‘lg‘usi kuyov-qayliqlar bir-birlarini chuqurroq o‘rganishlari, ayrim nuqsonlardan ko‘z yumishlari zarur. Eng asosiy narsa — bu ikki yosh qalb o‘rtasida chin muhabbat bo‘lishi darkor. Sevgi, ishq tug‘yonlari insonga kuch- quvvat bag‘ishlaydi, poklik sari yetaklaydi. Sun’iy o‘ylab topilgan eski marosimlarni turmush tarzidan quvib chiqarish zarur. Oilada mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish (ba’zan og‘irliklar kelin zimmasiga yuklatiladi) ayni muddaodir. Ichkilikbozlikka, o‘g‘irlikka, be- korchilikka, harom tamoqlikka qarshi o‘t ochish, tarbtibli kurash olib borish shart. Yoshlarni qiyinchilikni yengishga, o‘zgacha shart-sharoitga ko‘nikishga bolalikdan o‘rgatib borish lozim va hokazo. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan muammolarni hal qilish uchun oila va maktab hamkorligini chuqurlashtirish, ota-onalarning bolalar tarbiyasi uchun mas’uliyatini oshirish, keksalar ta’minoti va osoyishtaligini qaror toptirish maqsadga muvofiqdir. Xoh yoshlar, xoh ota-onalar hech mahal oila qurishga, qiz uzatish yoki o‘g‘il uylantirishga yuzaki, yengil-yelpi qaramasliklari lozim. Bu narsalarning barchasi o‘zbek oilasining tuzilishi hamda uning shaxslararo munosabat kulamlari, ayrim ibratli tomonlari insoniy mezon bilan o‘lchanganligini ko‘rsatadi. 51

Hozirgi davrda jamoatchilikni quyidagi dolzarb muammolar tashvishga solmoqda. Oilada o‘g‘il-qizlar kimlar tomonidan tarbiyalanayotirlar va ular qanday ruhda, maromda tarbiya olmoqdalar? Oilaning tarbiya ishi rejali va tartibli olib boriladimi? O‘quvchilar ko‘z o‘ngida ota-ona, katta yoshdagi qarindosh-urug‘lar, tug‘ishganlar qanday darajadagi obruga egalar? Oila tarbiyasida ota-ona o‘rtasida birlik, umumiylik mavjudmi? Maktabda qo‘llanilayotgan axloqiy tarbiya vositalari va shakllari qanday tadbiq etilmoqda? Oilada rag‘batlantirish va jazolash metodlaridan qay yo‘sinda foydalanilmoqda va shu kabilar. Shuningdek, shaxslararo munosabatlarda oila a’zolarining asab sis- temasi (uning kuchi, muvozanati, chiddamligi, beqarorliga), temperamenta (uning xolerik, sangvinik, flegmatik toifalari), g‘oyaviy maslagi (uning qiziqishi, his-tuyg‘usi, ideali, e’tiqodi, dunyoqarashi, shaxsiy pozitsiyasi), axloqiy xislati, diqqati (uning kuchi, tarqoqligi, parishonxotirligi, tiyrakligi), xotirasi, irodasi (mustaqilligi, qatiyligi, dadilligi, mard-qo‘rqmasligi), nutqi (mazmunli, mantiqli, ohangi, sur’ati, dag‘al va yumshoqligi), emotsional ichki kechinmalari (kayfiyati, extirosi, zo‘riqishi, jo‘shqinligi, qo‘rsligi, achchiqlanishi, xursandligi) kabi ruhiyat va ma’naviyat jihatlarini hisobga olgan holda joriy qilish muammolari ham kishilarni juda qiziq tiradi. Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar tuzilishini taxminan ushbu tarzda tunushtirib bersa bo‘ladi: 1) buva va buvi hamda oilaning qolgan barcha a’zolari aloqasi; 2) ota-onaning o‘zaro munosabatlari; 3) ota-ona va farzandlar orasidagi muloqot; 4) farzandlarning o‘zaro munosabatlari tartibi; 5) kelinning barcha oila a’zolari bilan munosabatlari; 6) kelinlarning (ovsinlar) o‘zaro muloqot qilishlari kabilar. Teng huquqli oila a’zolari o‘zaro inoq va ittifoq bo‘lib turmush kschirishlari uchun keksalar ruhiyati er-xotinlar ruhiyati va ma’na- viyatidan, turli yoshdagi o‘g‘il-qizlarning ruhiy xususiyatlaridan (chaqaloqlik, go‘daklik, bolalik, 52

kichik maktab o‘quvchisi, o‘smirlik, o‘spirinlik) muayyan ko‘lamda bilimga ega bo‘lishlari shart. Vatanimiz psixologlari va sotsiologlarining tekshirishlariga Qaraganda, oilaviy tarbiya kamchiliklari turli-tuman ekanligi dalillab ko‘rsatilgan, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar hamda ildizlar ochib berilgan: 1) bolalarga kattalar tomonidan diqqat-etiborning yetishmasligi; 2) farzandlar bilan muloqotga kirishish istagining mavjud emasligi yoki xohishning yo‘qligi; 3) ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasida o‘zaro tushunishning yo‘qligi va unga ikki tomonlama intilishning yetishmasligi; 4) ota-onalarning o‘g‘il va qizlarga nisbatan qo‘upol muomalada bo‘lishlari; 5) ko‘r-ko‘rona otalik va onalik mehr-muhabbatining hukm surishligi va uning barqaror ahamiyat kasb etmasligi; 6) oila davrasida, muhitida doimiy janjallarning qaror topganligi va ularni kamaytirish uchun intilishning yo‘qligi; 7) ota-onalarning beqaror his-tuyg‘ulari, kayfiyatlari, ular ning tartibsiz, tasodifiy xarakterga ega bo‘lishligi; 8) ota-onalarning shaxsiy qiziqishlarining o‘zaro mos tushmasligi va tubdan bir-biriga qarama-qarshiligi; 9)katta-kichik yoshdagi farzandlar davrasida ota-onalarning salbiy xulq- atvorlari hamda ularning ichkilikbozliklari, chekishlari, giyohvandligi, intim qiliqlari; 10) ota va ona o‘rtasidagi o‘zaro tushunmovchiliklarning surunkasiga davom etib turishi; 11)oila muhitida adolatsizlik, ikkiyuzlamachnlik, o‘g‘rilik, tovlamachilik, poraxo‘rlik illatlarining namoyon bo‘lishi; 12) oila turmushining to‘ralarcha qonun-qoidasi — shaxsiy man- faatdorlikka ruju qo‘yilganligi; 13) ota-onalarning bilim saviyalari va madaniy darajalarining past ekanligi; 53

14)oilada yaxshi an’analar, rasm-rusmlar, urf-odatlarning yo‘qligi va ma’lum qolipdagi salbiy xatti-harakatlarga rioya qilinishi, ijtimoiy muhitdan tubdan ajralib qolishligi, loqaydlik kabi qator kamchiliklar va illatlar o‘g‘il-qizlarni oqilona tarbiyalashga halal beradi, ko‘zlangan maqsad sari intilishga g‘ov bo‘ladi. Allomalarimiz ta’kidlaganidek, insonni tarbiyalashdagi eng asosiy yo‘l — e’tiqoddir, e’tiqodga esa ishontirish yo‘li bilangina ta’sir etish mumkin, holos. Tarbiya ishining muvaffaqiyatli chiqishi uchun tarbiyachilar tinmay o‘zlarini tarbiyalashlari kerak. Faqat ana shu yo‘llar bilangina yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan oila tarbiyasidagi xato va kamchilnklarni bartaraf qilish mumkin. Maz kur mas’uliyatli burchni bajarish uchun ota-onalar o‘z ustlarida ko‘proq ishlashlari va tarbiya vositalarini takomillashtirishga intilishlari zarur. Chunki tarbiyachining talantli bolalarga muhabbat va sadoqatdadir. Oila a’zolari odobi — o‘zaro to‘g‘ri munosabatda va muomalada bo‘lishi, o‘zaro g‘amxo‘rligi, odilona talablar qo‘yishi, inson qadr-qimmatini hurmatlashi demakdir. B ola faoliyatini tashkil qilishda oilaning roli. O‘qituvchi oilada bolalar faoliyatini tashkil etishda nimalarga ahamiyat berish zarurligi haqida gapirganda, avvalo, atoqli pedagoglarning bu masaladagi qimmatli fikrlariga to‘xtalib o‘tadi. Bunda atoqli pedagoglar: N. K. Krupskaya, A. S. Makarenko, V. A. Suxomlinskiylarning ta’limotidan hamda Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, A. Navoiy, D. Niyoziy, Abdulla Avloniy, T. N. Qori- Niyoziy kabi ma’rifatparvarlarning g‘oyalaridan foydalanadi. A. S. Makarenkoning oilada bolalarni tarbiyalash haqidagi qimmatli fikrlari uning bir qator kitoblarida, ayniqsa, «Ota-onalar kitobi», «Bolalar tarbiyasi haqida leksiyalar» degan asarlarida to‘la bayon etilgan. Novator-pedagog «Ota-onalar kitobi»da: «Hozirgi ota-onalar bo lalarni tarbiyalab o‘stirish bilan mamlakatimizning kelajak tarixini va, demak, dunyo tarixini ham tarbiyalab yetishtiradilar» deb ta’kidlaydi. 54

Bolalarni tarbiyalash ishida eng muhim shart — oilaning mustahkam, ma’naviy sog‘lom asosga qurilganligi, avvalo, ota-onalarning o‘zlari tarbiyalangan bo‘lishlari, ular o‘rtasida totuvlik, ahillik, chindo‘stlik barqaror bo‘lishi, bolalarni kelajak hayotga tayyorlash — ularning kundalik e’tiqod tarzida masuliyatli burch ekan ligini ongli tushunishlari va buni amalda oqlashlari kerak. Aks holda, «Qamishni bo‘sh ushlasang, qo‘lingni qiyadi» degan gap bor. Bir donishmand «bir bolani tarbiya qilish, bir davlatni idora qilishdan ko‘ra qiyin kechadi», degan edi. Modomiki shunday ekan, farzandlarimiz tarbiyasini, barcha ishlardan ustun qo‘ya bilishimiz kerak. A. S. Makarenko «Ota-onalar kitobiada bolalar tarbiyasi xususida har xil oilalarni misol qilib keltiradi, ularning qanday asosga qurilganini aytib, undagi salbiy tomonlarni ham, ijobiy tomonlarni ham ko‘rsatib o‘tadi. A. S. Makarenko oilada bolalarni to‘g‘ri tarbiyalashda ota-ona namunasi, ularning obro‘si muhim rol o‘ynashini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Tashqi ko‘rinishdan dilkash, o‘z farzandlariga g‘amxo‘r bo‘lib ko‘ringan, ammo ota- onalik ma’naviy qiyofasini butunlay yo‘qotgan, jahl-g‘azab o‘tini sochib o‘z farzandining yosh murg‘ak qalbini kuydirayotgan, uning kelajagini bug‘ayotgan, salomatligini izdan chiqarayotgan, hayotdan bezdirayotgan, uning jamiyat uchun ham, o‘z hayoti, kelajagi uchun ham mutlaqo yaroqsiz bo‘lib qolishiga sabab bo‘lgan kishilar, yaramas oila muhiti, kaltabin, jaholatparast ota-onalar xususida atoqli pedagogning kuyunib gapirishlarida jon bor. U ota-onalarga qarata: «Siz bolangiz bilan yonma-yon bo‘lganingizda emas, balki uyda yo‘q paytingizda ham tarbiyalay oling. Sizning tarbiyaviy ta’siringizni bolangiz doimo his qilib tursin», deydi. Bunga, albatta, ota-onalar o‘z farzandlari oldidagi yuksak obrusi orqali erishishlari mumkin. Oilada bolalarning o‘zlari bajaradigan yumushlari bo‘lishi lo zim. Bolalarning o‘z topshiriqlarini a’lo darajada bajarishlarini, boshlagan ishlarini oxiriga yetkazishlarini, ishdagi saranjom-sarishtaligini, mas’uliyatni sezish tuyg‘usini, tashabbus-korligini, ijodkorligini ota-ona qattiq nazorat ostiga olishlari yaxshi natijalar beradi. 55

Kichik yoshdagi bolalar hayotida uyinning ahamiyati katta. Atoqli pedagoglar «bola kichikligida uyin faoliyatiga qanday munosabatda bo‘lsa, katta bo‘lganida ham mehnat faoliyatiga xuddi shunday muno sabatda bo‘ladi», deb ta’kidlaydilar. Krupskayaning fikricha, 5—6 nafar bolaning boshini qovushtirib, ularni o‘yin faoliyatiga jalb eta olgan, o‘yinning borishini muvaffaqiyatli tashkil etib, uz tengdoshlari faoliyatini to‘g‘ri uyushtira yetgan bolalardan kelgusida davlat arboblari yetishib chiqishi ehtimoldan holi emas. Bunga misol tariqasida jahongir Amir Temurni olishimiz mumkin. Ertaklar, badiiy adabiyot va san’at asarlari kichik yoshdagi bola larning murg‘ak qalblarini to‘lqinlantirib, ularning estetik va Makarenko A. S. Ota-onalar kitobi. T., O‘quvpeddavnashr, 1954, 20-bet. axloqiy jihatdan shakllanishlarida g‘oyat muhim rol uynashi hammaga ma’lum. Atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy insoniyat baxti uchun tug‘ilgan kishilardan biri edi. Uning 30 dan ortik; asarlari, 300 dan ortiq maqolalari bolalar tarbiyasiga bag‘ishlangan. Xususan, V. A. Suxomlin- skiyning «Tarbiya haqida», «O‘g‘limga xat», «Bolalarga jonim fido» kabi asarlari g‘oyatda mashhur bo‘lib, ularda bolalarni tarbiyalash yo‘llari har tomonlama ko‘rsatilgan. Bu kitoblarda mehnatsevarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik va nafosat tarbiyasi berish orqali haqiqiy fuqaroni voyaga yetkazish mumkinligi aytilgan. Ayniqsa, V. A. Suxomlinskiyning bolalarni ilk davridan sog‘lom o‘stirish zarurligini qayd etgan g‘oyalari «Bolalarga jonim fido» kitobida bayon etilgan. Bu kitobning boblaridan biri «Sog‘lomlik, sog‘lomlik va yana bir karra sog‘lomlik» deb ataladi. Binobarin, «Su xomlinskiy bolalarning sog‘lomligi haqida g‘amxo‘rlik qilish sistemasini ishlab chiqqan bo‘lib, bu sistema o‘quvchining hayotini oqilona tashkil etishga, gimnastikaga, to‘g‘ri ovqatlanish tartibiga asoslangan edi va bu sistemada asosiy narsa — sof zavoda bajariladigan har xil mehnat turlari edi1». V. A. Suxomlinskiy yoz oylarini ko‘pincha bolalar bilan birga o‘tkazardi. Bu to‘g‘rida xotiralarida shunday yozgan edi: «Biz erta tongda turib, tungi uyqudan uyg‘onayotgan tabiatning betakror go‘zalligidan zavqlanardik, shudringlarni bosib yurardik, katta yog‘och bochkada olib kelingan va umivalniklarga solingan buloq 56

suvida yuvinardik. Bola lar uchun hamma narsa: ertalabki gimnastika ham, belgacha sovuq suvda yuvinish ham, pishirilgan kartoshka ham, tarvuzlar ham huzur bag‘ishlardi. Nonushtadan keyin biz mehnat qilardik...» V. A. Suxomlinskiy inson shaxsi kamolga yetishining murakkab yo‘llarini sinchiklab, qadam-baqadam ochib beradi, uning uchun mehnat eng birinchi quvonch, insonning eng zarur ehtiyoji bo‘lib qoladi. U tadqiqotlar asosida bolalar kasalliklarining, bolalar dangasaligi, zaifligining sabablari oilaviy tarbiyaning nuqsonlarida yashiringanligiga ishonch hosil qiladi. U bolalarni tarbiyalashni ota- onalardan, axloqiy tarbiyani esa bolaning sog‘ligi haqida g‘amxo‘rlik qilishdan boshlaydi»2. Bolaning faoliyatini to‘g‘ri tashkil etishda oilaning roli nihoyatda katta ekanligi to‘g‘risida o‘zbek ma’rifatparvarlari g‘oyatda qimmatli fikrlarni bayon etganlarki, o‘qituvchi bu to‘g‘ridagi zarur fikrlarni Abu Rayhon Beruniyning «Minerologiya», Ibn Si noning «Tib qonunlari», I. Husanxujayevning «Alisher Navoiy ta’lim va tarbiya haqida», Abdulla Avloniyning «Toshkent tongi», T. N. Qori-Niyoziyning «Xayot maktabi» kitoblaridan, Abu Nasr Forobiyning mulohazalarida nolishi mumkin. Abu Nasr Forobiyning e’tiqodiga ko‘ra, «O‘zida o‘n ikki tugma xislatni birlashtirgan kishigina axloqli odam bo‘la oladi». «Birinchidan bunday odamning barcha a’zolari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo‘lishi zarurki, u bu a’zolari bilan bajarmoqchi bo‘lgan barcha ishlarini osonlik bilan amalga oshira olsin; (ikkinchidan) barcha masalani, muhokama va mulohazani tezda va to‘g‘ri tushuna oladigan, uning ma’nosini anglay oladi- gan, so‘zlovchining maqsadi va aytilgan fikrining chinligini tezda payqay oladigan bo‘lsin; (uchinchidan) xotirjam, juda baquvvat bo‘lsin, ko‘rgan, eshitgan, sezgan narsalarining birortasini ham esidan chiqarmay, yodida saqlab qoladigan bo‘lsin; (turtinchidan) zehni shu darajada tez va o‘tkir ishlasinki, biron narsaning alomatini sezishi bilan, bu alomat nimani bildirishini tez bilib olsin; (beshinchidan) so‘zlari aniq bo‘lsin, fikr- larini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta olsin; (oltinchidan) bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi bo‘lgan bilimini 57

charchashni sezmasdan oson lik bilan o‘zlashtira olsin; (yettinchidan) ovqatlanishda, ichimlik iste’mol qilishda ochkuz bo‘lmasin, tabiati qimor o‘yinlarini o‘ynashdan uzoq bo‘lsin va ular keltiradigan xursandchilikdan jirkanadigan bo‘lsin; (sakkizinchidan), haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini sevadigan bo‘lsin, yolg‘on va yolg‘onchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin; (to‘qizinchidan) ruhi g‘ururli va o‘z vijdonini qadrlaydigan bo‘lsin, uning ruhi o‘z tabiati bilan past ishlardan yuqori va olijanob ishlarga intiladigan bo‘lsin; (o‘ninchidan) dirham, dinar va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan qarasin; (o‘n birinchidan) o‘z tabiati bilan adolatli va adolat uchun kurashuvchilirni seva digan, adolatsizlik va jabr-zulmga lamda jabr-zulm o‘tkazuvchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin, o‘z odamlari va boshqalarga adolatli bo‘lsin, go‘zal va yaxshi hisoblangan narsalarini barchaga taqdim etgan holda, odamlarni adolatga targ‘ib etadigan va adolatsizlik natijalarini yuqotadigan va ularga yo‘l qo‘ymaydigan bo‘lsin; (o‘n ikkinchidan) adolatli bo‘lsin, ammo qaysar bo‘lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib, o‘zibilarmonlikka berilmasin, lekin har qanday adolatsizlik va pastkashlik oldida qat’iy bo‘yasin, o‘zi zarur deb bilgan narsasini amalga oshirishda qat’iylik ko‘rsatish va qo‘rqmas, jasur bo‘lsin, qo‘rqish va ojizlikni bilmasin». O‘qituvchi Forobiyning hayotga, odamlarga, ijtimoiy muhitga bo‘lgan xolis, sog‘lom qarashlarini alohida ta’kidlab, bu to‘g‘rida o‘z fikrini qo‘yidagi so‘zlar orqali asoslandi: «Fo robiy razil, iflos xislatlarni qoralash, axloqsiz shaxslarni fosh qilish va ularga olijanob axloqiy xislatlarni qarama- qarshi qo‘yish bilan hamjismoniy, ham axloqiy, harjihatdan yetuk va mukammal bo‘lgan inson idealini yaratadi va uni har qanday ta’lim-tarbiyaning maqsadi sifatida namuna qilib qo‘yadi». Forobiyning nazarida, «baxt-saodatga erishuv yo‘lida nimaiki yordam bersa, uni saqlash va mustahkamlash, nimaiki zararli bo‘lsa, uni foydali narsaga aylantirishga harakat qilish zarur». Alisher Navoiy farzandni har bir narsadan a’lo qo‘yadi va sevadi. U bolaga ko‘z-quloq bo‘lmaslik, uni nazoratsiz qoldirish, o‘z vaqtida to‘g‘ri tarbiya 58

bermaslik keyinchalik yomon oqibatlarga olib kelishi, tarbiyasi izdan chiqqan bolaning kelajagi esa barbod bo‘lishi; aksincha unga yaxshi tarbiya berilsa, to‘g‘ri yo‘ldan boruvchi aqli raso yaxshi farzand bo‘lib o‘sishiga kafolat beradi. Alisher Navoiy yosh avlodni voyaga yetkazishda ta’limni tarbiya bi lan birga uzviy bog‘lab olib borish zarurligini qayd etadi. Ota-onaning hamda o‘qituvchining jamiyat oldidagi vijdoniy burchi, vazifasi bolaga ilm o‘rgatish va uning ma’naviy qiyofasini xush- xulq, xush odob bilan bezashdir, deb o‘qtiradi. Shoir, yozuvchi, tarjimon, pedagog, davlat arbobi Abdulla Avloniyning ma’rifatparvarlik g‘oyalari farzandlarni voyaga yetkazishda har bir oila, ota-ona uchun dasturulamal ta’limotdir. Ayniqsa, uning didaktik (ta’limiy) mazmunda yozgan va ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan «Turkiy guliston yoxud Axloq» asari g‘oyat mashhur bo‘lib, Abdulla Avloniy umrini abadiylashtiruvchi mangu obidadir. O‘qituvchi, ota-ona «Turkiy guliston yoxud Axloq» asaridan istalgan hikoyatni o‘qib berishi yoki bolalarning o‘zlariga o‘qitib, tahlil qilishi orqali katta tarbiyaviy saboq berishi mumkin. Shuningdek, Avloniy hikoyalaridan namunalar o‘qib, mazmunini o‘quvchilar bi lan hamkorlikda tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ota-onalar, kattalar ham mazkur hikoyat va masalalarni bolalarga o‘qib berishlari hamda oila davrasidagi gurung yoxud suhbatda muhokama qilishlari mumkin. Yozuvchi «Aqlli bola» hikoyatida hozir javoblik va topqirlikning, aql bilan ish tutishning foydasini kichik bir epizodda ko‘rsatib beradi: «Bir bola, qo‘lida sochila o‘ralgan tovoqda qo‘shnisinikiga ovqat olib chiqar edi. Befahmroq bir kishi uni yo‘lda to‘xtatadi va so‘raydi: - Ey o‘g‘lim, tovoqda nima olib borursan? Bola javob beradi: -Ey otajon, tovoq ichidagi narsani kishiga aytmoq va ko‘rsatmoq mumkin bo‘lsa edi, usti o‘ralmagan, ochiq bulur edi». Abdulla Avloniyning ibratomuz o‘nlab asarlari borki, o‘z jushqinligi, mazmuni boyligi, axloqiy ta’sirchanligi bilan diqqatga sazovordir. Oilada va 59

maktabda ularni mutolaa qilish, g‘oyaviy mazmunini o‘qib olish natijasida yosh avlod o‘ziga foydali saboq oladi. Zotan, bugungi davrimiz talabi ham ana shudir. Tajriba va kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, oilada bolalar faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish ularning kelajagini yaratishda xal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lsa-da, biroq ota-onalar bunga yetarlicha ahamiyat bermaydilar. Ota-onalarning beparvoligi, beg‘amligi, loqaydlygi tufayli bolaning qimmatli vaqti kupincha behuda o‘tadi. Kun tartibiga amal qilmaslik vaqtdan unumli foydalana bilmaslikni keltirib chiqaradi. hatto uyda darstayyorlash uchun ma’lum tartib-qoidalar borki, bola bu tartib-qoidalarga qat’iy amal qilishi, o‘z navbatida, ota-onalar bu faoliyatni nazorat qilishlari lozim. Mutaxassislarning fikricha, bola dars tayyorlashi uchun mustaqil ish stoliga ega bo‘lishi va dars qilayotganida bu stolda tegishli daftar-kitoblardan bo‘lak ortiqcha narsalar bo‘lmasligi zarur. hatto qaysi o‘quv fanlari bo‘yicha uy vazifalarini qachon, qay tarzda bajarish shartlari mavjud bo‘lib, bunda: a) dars tayyorlashni o‘rtacha qiyinchilikdagi o‘quv fanidan boshlash; b) keyin qiyin o‘quv fanlarini (matematika, fizika va h k.) tayyorlash; v) oxirida esa oson o‘quv fanlari bilan shug‘ullanish maqsadga muvofiqdir. Uy sharoitida o’g’il bolalar bilan qiz bolalar bajaradigan ishlar, turli yumushlarda ma’lum darajada farq bor, albatta . Biroq o’rni kelganda har ikkala jinsdagi bolalarning duch kelgan ishlarni bajarishi foydadan holi emas. Bolalarni ozodalikka, saranjom-sarishtalikka, mehnatni qadrlashga, kattalarni, ayniqsa, keksalarni hurmat qilish va mehribonlik, kichiklarga g‘amxurlik ko‘rsatishga o‘rgatish g‘oyatda muhimdir, ota-onalar buni farzandlariga o‘qtirib, ular faoliyati ga katta e’tibor bilan qarashlari lozim. Ular o‘g‘il-qizlarining xatti-harakatlaridan ogoh bulib turishlari, hatto kichik bo‘lib ko‘ringan xato va kamchilik uchun ham murosasiz bo‘lib, ularni tez orada bartaraf etish choralarini ko‘rishlari lozim. Chunki bugun arzimas bo‘lib ko‘ringan kichik xato ertaga katta xatolarga yo‘l ochib beradi — buning oqibati yomon bo‘ladi. Oilada to‘ng‘ich farzand boshqa farzandlarga g‘amxur, mehribon bo‘lishi lozim. Xalqimizda «Katta arava qayerdan yursa, kichik arava ham shu yoqqa 60

yuradi» degan naql bor. Zero, to‘g‘gich farzand o‘zining barcha yaxshi fazilatlari bilan boshqa kichik bolalarga namuna bo‘lishi kerak. Qadimiy hindilar ota o‘z farzandiga qanday munosabatda bo‘lishi kerakligi haqida lo‘nda qilib juda o‘rinli shunday deyishgan edi: «Besh yoshgacha bolaga xuddi shohga muomala qilgandek muomalada bo‘l, besh yoshdan un yoshgacha xizmatkordek qara, o‘n besh yoshdan sung — do‘stingdek munosabatda bo‘l». Ma’lumki, bola kichikligidan tabiat qo‘ynida o‘ssa, uning ochilib to‘rgan gullarini uzib-yulqimasa, hayvon-parrandalarni sevib, ularni parvarish qilsa — kelgusida insonparvar, rahmdil, katta-yu kichikka muruvvatli bo‘lib voyaga yetadi. Binobarin, qahraton qishda qushlarga in yasab osib quyadigan, ochlikdan zir titragan musicha-chumchuqlarga don sepadigan bolalardan kelajakda hech qachon yomon odam chiqmaydi. Aksincha, bolaligida qulidagi chuzma bilan tosh otib qushlarni nobud qiladigan, qorniga kaltak niqtab hayvonlarga ozor beradigan bolalardan esa kelgusida qotillar, bezorilar, dilozorlar chiqishi tabiiy holdir. Atoqli chex pedagogi Yan Amos Komsnskiy «Oila — axloq maskanidir» deb qayd qilar ekan, onaning farzandga beradigan mehri uning qalbida butun insoniyatga bo‘lgan mehr-muhabbatni paydo qiladi, deb aytgan edi. Onalar — buyuk zot. Farzandni yorug‘ dunyoga keltirib, kechalarni bedor o‘tkazgan, bir parcha etligidan oq yuvib, oq taragan, qornini tuyg‘azgan, kasallanib qolsa — jon hovuchlab atrofida parvona bo‘lgan, aql-shuur, fahm-farosat, yaxshi tarbiya berib barkamol insonlar qatoriga qushgani uchun ham Ona ulug‘ zotdir Shu boisdan biz onani tabiatga, vatanimizga qiyoslab, Ona-tabiat, Ona-Vatan deymiz. Chunki biz onamiz bag‘rida qanchalar yayrab o‘sgan bo‘lsak, Ona-tabiat, Ona- diyor qo‘ynida ham shunchalar yayrab o‘samiz, erkin yashaymiz! 61

2.3. BOLADA AXLOQIY VA MADANIY MALAKALARNI SHAKLLANTIRISH DA OILANING ROLI. «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini hush yaxshilangizlar», — deyiladi Muhammad payg‘ambar hadislaridan birida. Farzand — hayotning guli. Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayotimiz fayzlidir. Biroq farzandlarimiz xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko‘zga tashlanadi, ularii o‘z vaqtida oldiki olib, bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi. Shuning uchun oilada farzandlarimizga hadis namunalariii o‘qtirib borishimiz kerak. Pedagogika fani atamasida «tarbiyasi qiyip» degan tushuncha mav jud. Bu tushuncha odatda sho‘x va qaysar o‘quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, tarbiyasi og‘ir bolalar qatoriga o‘zboshimcha, hatto bezori va zararkunanda darajasiga tushib qolgan o‘smirlar ham kiradi; ularni tarbiyalash, hayotda haqiqiy to‘g‘ri yo‘lga solib yuborish oson ish emas, albatta. Biroq astoydil, e’tiqod va fidoyilik ko‘rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og‘ir va mashaqatli ishda muvaffaqiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yo‘q emas. Chunki atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy aytganidek, yomon bola yo‘q, faqat yomon tarbiyachi bor, holos. Xalqimiz «onasini ko‘rib, qizini ol» deb bejiz aytmagan. Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni o‘z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish orqali, shubhasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlariga asoslangan holda ish yuritish ko‘zlagan maqsad sari yetaklaydi. Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan holda, bolani eng kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish malakalariga o‘rgatib borish, buning uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat, tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amalyy metodlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni egallash orqali har qanday mo‘jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega. Dorbozu polvonlarning mahorati- 62

yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz mashq natijasi ekanligini to‘g‘ri tushuntira olmasak kelajakda «Sab’ai sayyor»dagi Bahromdek o‘z mahoratlariga qandaydir rag‘batlantirishni talab qilishlarining guvohi bo‘lamiz. Inson o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga yetish uchun tinimsiz mehnat qilar ekan, buning uchun avvalo, unda mustahkam iroda bo‘lishi lo zim. Demak, biz tarbiyaviy ishimizning asosiy yo‘nalishini bolalarda mashq qilish sifatlarini shakllantirishga qaratishimiz zarur. Bunda kun tartibi katta rol o‘ynab, uning asosida o‘z faoliyatini tashkil etgan bola vaqtdan unumli foydalana oladi, hayoti davomida qunt bilan ishlash, mehnat qilish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Unda intilish bilan shaxsiy imkoniyatiga baho berish o‘rtasida uyg‘unlik vu judga keladi. Vaqt-vaqti bilan ahloqiy mavzularda suhbat o‘tkazib, bolaning ongiga ta’sir etish ham ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning ajoyib kishilari hayoti va faoliyati to‘g‘risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib o‘tkazish mumkin. Bunda o‘g‘il va qizlarning yosh xususiyatlari, bilim saviyalari, aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olingan holda tarbiyaviy tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shu xususda bolalarning din ahllari bilan muloqotda bo‘lishi ham maqsadimizni oydinlashtiradi. Islom hadislarida «Din — nasihatdir» deyilgan. Darhaqiqat, yomon gapga pichoq qinidan, yaxshi gapga ilon inidan chiqadi. Ma’lumki, bolaning xatti-harakatida ba’zan salbiy holatlar, noxush kechinmalar hush uchrab turadi. U biron-bir aybni ataylab emas, balki ko‘pincha tushunmaganligidan qiladi. Bolaning aybi, nojuya xatti-harakati uchun jazolashdan ko‘ra, uning keltirgan ziyoni haqida tushuncha berish kerak. Bolalar o‘z ruhiy dunyosiga ko‘ra, foydali ishlari bilan kattalarga yordam berish istagida bo‘ladilar. Biroq turmush tajribasizligi na o‘quvsizligi tufayli ularning bu istaklari hamma vaqt ham amalga oshavermaydi. Goho «qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarish» holati ro‘y beradi: u bir ishga dadil kirishadi-yu, sal vaqt o‘tmasdan ishkal chiqaradi. Shunday hollarda, ya’ni bola biron-bir foydali ishga qo‘l urmoqchi bo‘lganida zudlik bilan uni qanday bajarishni ko‘rsatib, yo‘l- yo‘riq berish lozim. Bunda uning muayyan faoliyatni (vazifani, topshiriqni) o‘zi 63

mustaqil ravishda bajarishga odatlanadi bola ning kelgusi aqliy mehnatida ijodkorlik, tashabbuskorlik, mustaqillik kabi sifatlarning paydo bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Tarbiya ishida ishontirish metodidan ham samarali foydalanish mumkin. Bu metodni ko‘pincha bola muayyan ishni dadillik bilan emas, balki sarosima, qo‘rquv hissi, ikkilanish tufayli bajara olmagan paytda ho‘sh, umuman, har qanday holatlarda ham qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ishontirish orqali bolada o‘z kuchiga ishonch tuyg‘usi paydo qilinadi; bu tuyg‘u esa bolaga ko‘tarinki ruh bag‘ishlaydi. Ahloqiy tarbiyada ibrat-namuna metodi alohida o‘rin tutadi. Pedagogik adabiyotlarda o‘qituvchi, ota-ona namunasi haqidagi nazariy fikrlar amaliy misollar asosida bayon qilingan. Bu bejiz emas, albatta. Chunki o‘quvchi uchun yeng yaqin kishilar uning ota-onasi va o‘qituvchilaridir. Shuning uchun ham bola doimo tahlid qilib, o‘z ota-onasiday, o‘z o‘qituvchisiday bo‘lishni orzu qiladi: o‘qituvchining havas qo‘zg‘aydigan darajadagi odobi, yuksak madaniyatliligi, sipo va ko‘rkam kiyinishi, shirin muomalasi, yorug‘ chehrasi, kamtarinligi, oddiyligi, mehnatsevarligi, odamiyligi va bilimdonligi shogirdlarning beg‘ubor qalbiga mehr- muhabbat nuri bilan singib kiradi. Ota-ona esa farzandlar nigohida eng buyuk kishilardir. O‘zining eng yaxshi sifatlari: mehnatsevarligi, bir-birlari bilan ahilligi, farzandlariga g‘amxo‘rligi, qo‘shnilar bilan ittifoqligi, qariyalarga nisbatan mehribonligi, kishilarga iltifotliligi — odamoxunligi, ochiqko‘ngil, kamtarlik xususiyati; oddiy va bejirim kiyinishi, xullas, tashqi va ichki qiyofasining go‘zalligi bilan far zandlar nazarida «eng chiroyli, istarasi issiq» kishilardir. haqiqatan ham, ana shu fazilatlar sohibi bo‘lgan har bir ota va ona kelgusida o‘z farzandlari tomonidan bir umr e’zozlanadi. Chunki ular mashaqqat chekib jon pardasida ardoqlagan mehr chashmasi bilan o‘stirgan nihollarining kelgusidagi shirin mevasidan bahramand bo‘ladilar. Zotan, xalqimizning «bug‘doy eksang — bug‘doy, arpa eksang — arpa o‘rasan» degan naqli ayni hayotiy haqiqat talqinidir. Biroq, afsuski, hayotda buning aksi ham bo‘lib turadi: uzluksiz oilaviy janjallar, er-xotinning ota-onalik burchini unutib, 64

farzandlarini o‘z holiga tashlab qo‘yishi va hatto, ajralishib ketib, bola larni tirik yetim qoldirishi dahshatli hodisadir. Shunday kishilar ham borki, ular «bolalarimizning qornini to‘ydirib, yaxshi kiyintirib boqib katta qilayapman-ku, tag‘in nima zarur» degan xayol bilan yashaydilar. Ular farzandga hamma narsani beradilar-ku, lekin unga kerak bo‘lgan bir narsani — onalik va otalik mehr-shafqatini bera olmaydilar. Shunday oilada voyaga yetgan ko‘pchilik farzandlarning qismati ayanchli, ular ota-onalari kabi xudbin, bemehr, hamma narsaga loqaydlik bilan qaraydigan kishilar bo‘ladilar. Vaholanki, tarbiya ishida hatto kichik xatoga yul qo‘yish ham kechirilmaydigan aybli ish bo‘lib, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Binobarin, kishi salomatligiga putur yetishi nihoyatda tashvishli holat bo‘lganidek, uning shaxsida yuzaga kelgan axloqsizlik ko‘rinishlari ham g‘oyat achinarli hodisadir. Bundan jamiyat ham, ota-onalar ham, o‘zi ham aziyat chekadi. Shuni unutmaslik kerakki, bemorni davolashdan ham ko‘ra shaxsning ma’naviy qiyofasi, uning ruhiyati va fe’l-atvoridagi illatni davolash ancha mushkuldir. Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi ahamiyatga molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiya. Binobarin, kishining ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati, ilg‘or dunyo qarashi xuddi ana shu uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning haqiqiy komil inson darajasiga o‘sib yetishishida mazkur uchta omilning roli birdek azushiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga ko‘ra, bu omillarlan birortasi marom darajasida bo‘lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy ko‘rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy qiyofasida chekinish yuz be radi — uning tarbiyasi buzila boshlaydi. Binobarin, «bolani boshidan, niholni yoshidan asra» degan hikmatga amal qilgan holda, yosh bo‘g‘inni eng kichik yosh davridan boshlab g‘oyatda e’tibor bilan tarbiyalab borsak, zarur xulq-atvor ko‘nikmalarini shakllantirsak, farzandlarimizning kelajagi haqida qayg‘ urib, vatan oldidagi mas’uliyatimizni doimo his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan bo‘lamiz. Ana o‘shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina 65

farzandi bo‘lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bo‘lib voyaga yetadilar. Shu o‘rinda buyuk mutafakkir Alisher Navoiy va boshqalar haqidagi hikoyatlardan so‘zlab berish kasb etadi. Oila tarbiyaning asosiy poydevoridir. Bolaning kim bo‘lib yetishishi asosan, oiladagi muhitga tarbiyaviy ta’sirga bogliq. Bu to‘g‘rida atoqli pedagog A. S. Makarenko alohida to‘xtalib, agar biz farzandlarimizga yaxshi tarbiya bersak bu bizning baxtimiz, shodligimizdir; yomon tarbiya bersak bu - kelajakdagi achchiq ko‘z yoshimiz, noqobil farzand tufayli qon-qon yig‘labyutadigan g‘amlarimiz, alamlarimiz, deb ota-onalarni ogohlantirgan edi. Zotan, bolani avvalo jismoniy sog‘lom qilib o‘stirsak, mustahkam irodali qilib chiniqtirsak murg‘ak qalbiga beg‘uborlikni, bokiralikni, chin odamiylik hissini, ulug‘vorlik, mardlik-mardonavorlik tuyg‘ularini, ehtiros va jushqinlikni, olijanoblikni singdirib borsak, uning aqlini peshlab, turmush ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan bilimlar bilan boyitsak, faoliyatiga mehnatsevarlik, g‘ayrat- shijoat, tashabbuskorlik, ijodkorlik, mustaqil harakat qilish, uddaburonlik kabi sifatlarni singdirib yuborsak, qobiliyatini aniq maqsad sari yo‘naltira olsak, biz ota- onalik va murabbiylik burchimizni bajargan bo‘lamiz. Ana o‘shanda farzandlarimizni tarbiyalash yo‘lida chekkan mashaqatlarimiz, sarf etgan beminnat mehnatimiz shirin mevasini beradi. Bu mevadan o‘zimizgina emas, balki jamiyat ham bahramand bo‘ladi. Farzandimiz esa shunday ulug‘ darajaga yetishganidan benihoya baxt-quvonchga to‘lib, bizlardan bir umr minnatdor bo‘lib qoladi. Aks holda oilada dili huftonlik kayfiyatlari avj olaveradi. Shu sababli, bola tarbiyasida ota-onaning fikriy mushtarakligi katta rol o‘ynaydi. Ota-onaning so‘zi bilan ishining birligi muhim fazilat bo‘lib, katta tarbiyaviy ta’sir kuchiga egadir. Ota-onalar bolaga to‘g‘rilik va rostguylikning afzalliklari hamda spirtli ichimliklar ichish va chekishning zarari haqida gapirib, o‘zlari bunga amal qilmasalar, so‘zlari foydasiz bo‘lib qoladi. Yolg‘onchilikning kishi xarakteridagi dastlabki kurtaklari yoshlikdan paydo bo‘ladi. Qush uyasida ko‘rganini qiladi, deganlaridek, yolg‘on-yashiq ko‘zbo‘yamachilik bilan shug‘ullanuvchi ba’zi yolg‘onni ko‘p gapiradigan kattalar orasida ulg‘ayib borayotgan yoshlar, ulardan yolgonchilik kasalligini yuqtiradi. Bu 66

kasallikning oldi olinib, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatilmasa, bu illat niholdsk nozik bo‘lgan bola xarakteriga o‘rnashib qoladi va yomon oqibatlarga olib keladi. Bola tarbiyasi hamma uchun ahamiyatli masalalardan. Chunki, bo lani yoshlikdan qayoqqa yetaklasang o‘sha tomonga ketaveradi. Shuning uchun ularning fikrlash qobiliyatini ustirish uchun ibratli hikoyalardan aytib, o‘qib berish kerak. Avvalo bunday ishlarda bola qalbiga yo‘l topa olishlik eng asosiy vazifa hisoblanadi. Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, o‘zidan kattalarga tahlid qiluvchi bo‘ladi. Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini o‘zlashtirishga ulgurgan bo‘ladilar. Bola xarakteriga xos bunday xususiyatlar tarbiyada keng ildiz otgan, uii ko‘proq oiladagi to‘g‘ri tar biya va o‘rinli, asosli tanbehlar, ibratomuz ugitlar zamirida ulg‘aytirsak, bu illatni asta-sekin yo‘qotish mumkin. Ammo biz kat talar ba’zida erkalanib yolgon gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday qusurlarga «shunchaki kamchilik» yoki «hali bola- ku» degan tushuncha bilan yondashmasligimiz kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi «shunchaki kamchilik»lar qimmatga tushadi. Oila a’zolari o‘rtasida nutq odobi masalasi g‘oyat muhim masaladir. Biroq bu ishni amalga oshirishda, birinchi galda ota-onalarning o‘zlari namuna ko‘rsatib, sof ona tilida so‘zlashishlari lozim. Ma’ lumki, «sen» va «siz» so‘zlari ham bir og‘izdan chiqadi. Ayniqsa, o‘zbek kelinining xulq-odobi, mehnatsevarligi, uddaburon-chaqqonligi, saranjon-sarishtalik xususiyatlari bilan hammada havas uyg‘otibgina qolmay, shirin so‘z, xushmuomala, yoqimtoylik fazilatlari bi lan xonadonga nur yog‘diradilar. Baliq suv bilan tirik deganlaridek, odam odam bilan hayotdir. Buning asl ma’nosida odamlarning o‘zaro muloqotidagi aloqa qurolining ijtimoiy sifatlari yotadi. Binobarin, muomala-munosabatda nutq madaniyatiga rioya qilgan holda, mazmunli hamda ravon so‘zlay olish naqadar ulug‘vorlikdir. O‘z navbatida, har bir odam muloqotda sezgirlik, ziyraklik, hozirjavoblik, ibolilik, iffatlilik namunasini ko‘rsata olishi boshqalar nigohi qarshisida xushsurat timsol yaratadi. 67

Tramvay, trolleybus, avtobuslarda va jamoat joylarida yoshlar ning muloqotlarini ko‘rib hayroy qolasan, kishi. Avvalo, ular g‘aliz tilda so‘zlashadilar. Yana buning ustiga ruscha va o‘zbekcha so‘zlarni bir-biriga qorishtirib gapiradilar. Keyingi yillarda o‘zbek tili lug‘ati tarkibda bemalol «shung‘ib yurgan» ko‘plab ruscha va chet el so‘zlari hadsiz ko‘paydi. Bu so‘zlar sun’iy ravishda siz bilan bizning nutqimizda tinmay takrorlanmoqda. Gapning qisqasi, o’zbek tilining musaffoligi, aniq va lundaligi, pokligi va silliqligini ayavsiz holda buzishlarga yo’l qo’yildi. Shu o‘rinda ona tilining hurmatini ko‘tarish, uning sofligini ta’minlash, boyitish va talabalarimizning o‘zlari o‘z tillariga amaliy jihatdan bepisandlik qilayotganliklarini tezda bartaraf qilmok; kerak. Ular ona tilining sofligi, davlat tili xuquqini olishi tarafdorlari bo‘lgani holda muomala madaniyatida o‘zbekcha so‘zlar, birikmalar o‘rniga bemalol ruscha so‘zlarni sun’iy ravishda ishlatmoqdalar. Rus tilini umuman yaxshi tushunmaydigan ko‘plab ta labalar, hatto ko‘r-ko‘rona ruscha nomlaydilar. «Materiallar qarshiligi»ni — «sopromat», «Imtihon»ni — «ekzamen», «sinov»ni — «zachet» tarzida qo‘llashlari o‘z tilini buzish emasmi? Har bir millatning tarixiy an’ana va urf-odatlari, udumlari, xullas hayot tarzini ko‘z-ko‘zlovchi madaniyatiga g‘amxurlik qilish, shu asosda ularni yangi- yangi mazmun bilan boyitish millatning tafakkur, fikrlash qobiliyatini qayraydi, boyitadi. Shogirdning ustozdan o‘rganadigani ham shu masalalar bo‘lgan, shuning uchun ham xalqimiz «ta’lim bergan ustozingdan ayrilma», deydi. «Navro‘z» — o‘zbek xalqining juda katta milliy bayramidir. Uning mazmunida xalqimizning yashash tarzidagi bahorni iliq qarshi olish, yerga birinchi urug‘ qadash, sumalak, non ulashish, kurash, hashar, uloq arqon tortish, dor o‘yin, aytishuv, topishmoq sahnasi, quloq-cho‘zma, o‘tganlarni eslash kabi yuzlab an’ana, urf-odat va udumlari bor. Tabiiyki, ushbu marosimlarni bajarish, ijro etish- da til bilan tafakkur ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayonda millatning idroki, tafakkuri natijalari so‘z, jumla va gaplarda voqe bo‘ladi. Xalqimiz lug‘ati tarkibida — shevalar, lahjalar va dialektlarda hali o‘zbek adabiiy 68

tiliga olib kirilmagan minglab haqiqiy turkiy-o‘zbekcha so‘z va iboralar ham juda ko‘p. Bu so‘z va iboralar o‘sha sheva va lahjalar uchungina aloqa vositasi vazifasini utamoqda, xolos. Buning juda katta asossiz sabablari bor. Bu davrda «adabiy tilda gapir», «shevachilikni aralashtirma», «adabiy tilning go‘zalligi, silliqligi va pokligini buzasan» degan bema’ni tazyiqlar bo‘ldi. Hali o‘rta maktabni ham bitirmagan, kolxoz-sovxozlarda oddiy vazifalarni bajarayotgan, o‘zbekning butun ruhiy holatini o‘zida namoyon qiluvchi kishilarni radio-televideniye ekranlarida adabiy tilda so‘zlatishga harakat qildik. Uning nutqi erkinligini bo‘g‘ib, tushovlab qo‘ydik; ularga «xozraschyot», «arenda», «pribil», «ubntka» kabi so‘zlarni talaffuz etishlariga yo‘l ochib berdik. Oqibatda, she valar tarkibida qatlanib yotgan minglab o‘zbekcha so‘z va iboralar tabiatidan mahro‘m bo‘ldik. Agar diqqat qilgan bo‘lsangiz, televideniye orqali namoyish etilgan Namangan, Urgut, Xorazm, Qozog‘iston kabi joylarda nishonlangan Navro‘z bayrami jarayonida ko‘plab yangi-yangi so‘z va iboralar, topishmoq va «shahar berish»lar bo‘y ko‘rsatdi. Bular adabiy til lug‘ati tarkibiga yo‘l topolmay yurgan til va dil boyligimizni namoyish etdi. Shu o‘rinda diqqatni bir muhim masalaga qaratishni istardik. O‘zbek tili turkiy xalqlar tillari orasida shevalarga boy yagona tildir SHevaning ko‘p bo‘lishi — milliy tilimizning ko‘ptomirliligi, baquvvatligi, uning boyligini ko‘rsatadi. Lekin ana shu boylikni namoyish etuvchi qaysi bir mukammal qomusni ko‘rsata olamiz. Butun boshliq o‘zbek millati tili ning lug‘at tarkibi «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da berilganidek, 60 ming so‘zdangina iboratmi? Yo‘q. Ma’lum sabablarga ko‘ra (yuqorining rejasi asosida) xalq shevalarida qatlanib yotgan o‘n minglab so‘z, atama va iboralar qolib ketgan. Adabiy til deganda, ma’lum bir qonun-qoida, normaga asoslangan aloqa qurolinigina tushunish shu kungacha davom etib keldi. Endilikda adabiy til — milliy adabiy til, ijtimoiy hodisa sifatida o‘z ma’nosini — tarkibini ham kengaytirishi lozim. Shu ma’noda o‘zbek milliy adabiy tili xalq shevalaridan oziqlangan holda o‘z tarkibini asl turkiy — o‘zbekcha so‘z va iboralar, qolaversa, 69

yangi ma’no beruvchi boshqa belgilar hisobiga to‘ldirishi kerak. Bu mas’uliyatli ishni ruyobga chiqaruvchi birinchi kamarbastalar — yozuvchilar, jurnalistlar, o‘qituvchilar, qolaversa xalq mulki — folklor materiallarini ruyobga chiqaruvchilar, ovoznigor va oynai jahon xodimlari bo‘lishlari kerak. Nihoyat, bu orzu amalga oshdi — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Bu haqda qonun kuchga kirdi. Shundan buyon oradan o‘tgan qariyb to‘rt yil ichida anchagina o‘zgarishlar ro‘y berdi. O‘zbek tili jumhuriyatimizda mag‘rur jaranglamoqda, o‘zining asl kuch-qudratini namoyish etmoqda. Matbuot, radio va televideniyeda so‘zlarning asl o‘zbekcha nusxalaridan keng foydalanilmoqda. Xalqimizning til madaniyati ortib, o‘zbek tiliga bo‘lgan hurmat ham ancha yaxshilandi. Tilga e’tibor — elga e’tibor, deganlari mana shunda namoyon bulmoqda. Butun dunyo pedagogikasi tarixi va amaliyotidan shu narsa ma’lumki, biror milliy tilni o‘zga bir millat farzandlariga o‘rgatishni o‘ziga kasbu kor qilib olgan ziyoli bu har ikkala milliy tilni yetarli darajada bilishi zarur. Masalan, rus tilini o‘zbek o‘quvchilariga o‘qitishni o‘ziga kasb qilib olgan o‘qituvchi ham rus tilini, ham o‘zbek tilini to‘liq bilishi shart. Zotan, u rus tilini yaxshi bilmasa, uni o‘rgata olmaydi, o‘zbek tilini bilmasa, o‘zbek o‘quvchilari bilan muomalaga kirisha olmaydi. Chunki rus tilini o‘rganayotgan o‘zbek sinfida rus tilining millatlararo muomala tili bo‘lishiga ancha yillar kerak, bu o‘rinda rus tili o‘quvchilar bilan muomala vositasi darajasiga ko‘tarilishi uchun bolalar uni ma’lum darajada- o‘rgangan bo‘lishlari zarur. Ro‘y-rost aytish kerakki, o‘z ona tilini yaxshi bilib olgan holda, ravon va chiroyli so‘zlash hamda ajoyib notiq bo‘lib yetishish ko‘p jihatdan badiiy adabiyotlarni tinimsiz mutolaa qilishga bog‘liq. Alisher Navoiy 10 yoshlarida Sa’diyning «Guliston», «Buston» kitoblarini, ayniqsa Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» («Qush tili») asarini qayta-qayta o‘qir va yod olar edi. F. Attorning bu asari yosh Alisherga qattiq ta’sir qildi. Natijada u kishilardan chetlashadigan va yolg‘izlikni yoqtiradigan bo‘lib qoldi. Unga bu asarni o‘qishni man qilishdi. Lekin bu chora foydasiz edi, chunki u 70

butun kitobni yodlab olgan edi. Bunday misollarni tarixdan ko‘plab keltirish mumkin. Bizning fikrimizcha, oilada bolalar kitobxonligini mohirona tashkil etish axloqiy go‘zallik tarbiyasida katta rol o‘ynaydi. Shunga ko‘ra, bolalar kitobxonligini tashkil etishda oila va maktab hamkorligini o‘rnatish, bunda maktabning yetakchilik rolini oshirish maqsadga muvofiqdir. Keyingi paytda Yassaviyning «Hikmat»lari, hadis namunalari kabi qator kitoblar ko‘p nusxada nashr etildi. Oilada bolalarning kitobxonligini uyushtirishni quyidagicha amalga oshirish mumkin: 1.H ar q;aysi yoshdagi bolalar uchun badiiy asarlarni to‘g‘ri tanlash. 2. Ma’lum tartib asosida badiiy kitoblarni o‘qish uchun vaqt hamda sharoitni to‘g‘ri belgilash. 3.Badiiy asarlarning tarbiyaviy tomondan ta’sir etadiganlarini tanlash va kerakli adabiyotlarii to‘plab, oila kutubxonasini tashkil etilishi; kattalar va bolalar kitoblari alohida javonlarda tartibli saqlanishi kerak. 4. Bolalar kitobxonligini bog‘cha va maktab bilan hamkorlikda uyushtirish. Bunda metodistlar va sinf rahbarlari, mutaxassislar bilan doimiy aloqa o‘rnatish. 5. Oilada bolalar kitobxonligini uyushtirishda turli usullarni topish. Tajriba va kuzatishlar oilada bolalar kitobxonligini uyushti rishda suhbat, ifodali o‘qish, xikoya, bahs-munozara metod va usullaridan foydalanish yaxshi samara berishini ko‘rsatadi. Oilada bolalar kitobxonligi murg‘ak qalblarni axloqiy go‘zal his-tuyg‘ular bilan to‘ldiribgina qolmasdan, balki do‘stlik, qardoshlik, baynalmilal tuyg‘ular bilan ham boyitadi, ongini yuksak g‘oyalar ta’sirida shakllantirish, nutq madaniyatini rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratadi. O‘zbek klassik adabiyotining eng yaxshi namunalaridan, xususan, Ali sher Navoiy, Bobur, Ogahiy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‘tar kabi shoirlarning axloq-odob, insonparvarlik, adolat va haqoniyatni targ‘ib etuvchi asarlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 71

O‘zbek adabiyoti vakillari — A. Avloniy, S. Ayniy, H. H. Niyoziy, A. Qodiriy, M. Shayhzoda, A. Qahhor, H. Olimjon, Uyg‘un, Mirtemir, Zulfiya, shuningdek, Elbek, A. Umariy, Z. Diyor, Sulton Jo‘ra, Qudrat Hikmat, Hayriddin Saloh E. Bohidov, A. Oripov, D. Tuxtaboyev, U. Xoshimov, A. Obidjon kabilarning eng yaxshi asarlaridan foydalanish ham oilada bolalar kitobxonligi faoliyatini boyitadi. Binobarin, jamoat joylarida, maktab madaniy-oqartuv muassasalarida, transportda va boshqa joylarda o‘z-o‘zini idora qilish, xushmuomala bo‘lish, nomaqbul xulq-atvordan o‘zini tiyish har qanday tarbiyali kishining ma’naviy yetukligi ifodasi ekanligini yoshlarga doimo tushuntirib borish zarur. Eng yaxshi xislatlarni o‘g‘il-qizlarimizga ilk bolalik davridan boshlab singdirib borish maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchi talqin etilayotgan masalani hayotiy misollar orqali yanada chuqurroq yoritib, oilada axloqiy va madaniy malakalarni qaysi yo‘llar va vositalar bilan shakllantirish mumkinligini ko‘rsatib beradi. 72

X U L O S A Mustaqil Respublikamizning kelajagi bo’lmish, yangi barkamol avlodni tarbiyalash ishi oiladan boshlanadi. Qanday farzand bo’lmasin, u dastavval, yaxshilik va yomonlik xislatlarini o’zi o’sgan xonadondan o’rganadi. Ota – ona o’rtasida inoqlik va mehr – vafo bo’lmasa, buning azob – uqubati faqat ularning o’zlari uchungina emas, ba’lki farzandlari uchun ham og’ir bo’ladi. Ota – bobolarimizdan bizgacha meros bo’lib qolgan ,,Qush uyasida ko’rganini qiladi” degan hikmatli so’zlari bejiz emas. Bola tarbiyasi, odobi, fe’l – atvori ota – onasiga bog’liq. Agar oilada ota – onalar o’zaro va boshqalar bilan yaxshi munosabatda bo’lsa, bolalar ham axloqli, odobli bo’lib o’sadi. Shuning uchun ota – onalar farzandlarini mehnatsevarlik ruhida tarbiyalab, unga o’zlari namuna bo’lsalar, insonning bunday yaxshi fazilati unga meros qilib qoldirilsa, bolalarni bir umrga baxtiyor qiladilar. Bola tarbiyasida oila muhiti juda katta ahamiyatga egadir. Shu tufayli ota – onalar oilada bo’ladigan tarbiyaning hamma tomonlarini e’tiborga olishlari kerak. Bitiruv malakaviy ishiga doir adabiyotlarni o’rganish, tahlil qilish hamda oilada bola tarbiyasini kuzatish orqali quyidagi xulosalarga keldik: 1. Har bir milatning o’ziga xosligi uning milliy ruhiyatida o’z ifodasini topadi. O’zbek xalqining etnopsixologik xususiyatlaridan unumli foydalanish – har tomonlama taraqqiy etgan inson shaxsini tarkib toptirishda muhim rol o’ynashi aniqlandi. 2. Jahon fani va madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimiz o’zlarining keng qamrovli fikrlari bilan yaratgan bebaho durdona asarlarida axloqli, odobli bo’lish, tinch – totuv oila qurish baxtli hayot kechirish yo’llaridan biri ekanligi hozirgi kunda ham muhim ahamiyatga egadir. 3. Axloqiy tarbiyani izchil va tartibli amalga oshirishda oila muhiti aloxida rol o’ynashi hamda bu borada ota – onalar ham tarbiyaning vazifasi, maqsadi, vositalari, usullari yuzasidan har tomonlama chuqur bilimga ega bo’lishlari kerakligi aniqlandi. 73

4. Oiladagi o’zaro samimiy va oqilona munosabatlar, iliq ruhiy iqlim ta’siri natijasida oila a’zolarida kamtarlik, ko’ngilchanlik, iltifot, sabr – toqat, uyatchanlik, to’g’rilik, yaxshilik, mehribonlik, o’zaro hurmat, vijdonlilik, mehnatga mas’uliyat kabi shaxs xislatlari tarkib topishi aniqlandi. 5. Ota – onalar farzandlar nigohida eng buyuk kishilardir. Shuning uchun ota – onaning so’zi bilan ishining birligi muhim fazilat bo’lib katta tarbiyaviy ta’sir kuchiga egadir. 6. Oila a’zolari o’rtasida nutq odobi masalasi ham muhim masalalardan bolib, bu ishni amalgam oshirishda ota – onalar sof ona tilida so’zlashishlari va bolalarni ham bunga o’rgatishlari lozim. Xullas, bolalarni axloqli, odobli, madaniyatli, yuksak insoniy fazilatli yetuk shaxs qilib tarbiyalashda oilaning roli beqiyosdir. 74

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1.Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: Sharq. 1997. 63 b. 2. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T: O’zbekiston. 1992. 78 b. 3. Karimov I.A. Shu aziz vatan – barchamizniki. T: Universitet. 1995. 24 b. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T: O’zbekiston. 1995. 275 b. 5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. T: 2008. 272 b. 6. Jumaboyev Y. O’rta Osiyo etikasi tarixi ocherklari. T: O’zbekiston. 1980. 7. Hayrullayev M. Farobiy ruhiy proseslar va ta’lim – tarbiya to’g’risida. T: O’qituvchi. 1967. 8. To’raqulov E, Rahimov S. Abu Rayhon Beruniy ruhiyat va ta’lim – tarbiya haqida T: O’qituvchi. 1992. 9. Alisher Navoiy. Mahbub – ul – qulub. T: O’qituvchi. 1983. 10. Azarov Yu.P. Oila pedagogikasi. T: O’qituvchi. 1988. 11. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud Axloq. T: 1968. 1 2 . Uzoqov H, G’oziyev E, Tojiyev A. Oila etikasi va psixologiyasi. T: O’qituvchi 1992. 128 b. 1 3 . Hoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi. T: O’qituvchi. 1996. 1 4 . Zunnunov A. tahriri ostida. O’zbekiston pedagogikasi tarixi. T: O’qituvchi. 1997. 1 5 . Zunnunov A. tahriri ostida. O’rta Osiyoda pedagogic fikrlar taraqqiyoti. T: Fan. 1996. 1 6 . Petrovskiy A.V. tahriri ostida. Umumiy psixologiya. T: O’qituvchi. 1975. 1 7 . Xo’janiyozov T. Oila tarixi va huquq. T: Adolat. 2006. 1 8 . Shoumarov G’ tahriri ostida. Oila psixologiyasi. T: Sharq. 2008. 1 9 . G’oziyev E. Umumiy psixologiya. T: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2010. 20 . G’oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari T: Universitet. 1997. 75

21 . G’oziyev E. Muomala psixologiyasi. T: Universitet. 2001. 2 2 . Jabborov A. Pedagogik psixologiyaning etnik asoslari. T: Zarqalam. 2006. 2 3 . Jabborov A, Eshonqulov N. Tarbiya ishida o’zbek etnopsixologiyasiga amal qilish. ,,O’zbek oilasining etnopsixologik muammolari”. Respublika ilmiy- amaliy anjumani materiallari. T: 1993. 143- 145 b. 76

Похожие

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari