Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o'rni - Психология - Дипломные работы

Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o'rni

Загружено в:

01.07.2021

Скачано:

0

Размер:

690.5 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI O‘LIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI 5210200 “Psixologiya” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o‘rni ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

M U N D A R I J A KIRISH....................................................................................................................3 I BOB. ICHKI ISHLAR XODIMLARI SHAXSINING KASBIY FAOLIYATDA SHAKLLANISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI................................................................................................10 1.1. Ichki ishlar xodimlari kasb odobining huquqiy psixologiya tizimida tutgan o‘rni..............................................................................................................10 1.2. Ichki ishlar xodimlari shaxsiga xos xulq-atvorning mohiyati, tarkibiy qismlari, sohalari va xususiyatlari.......................................................................... ...............17 1.3. Odob-axloq normalari va ularning ichki ishlar xodimlari faoliyatida tutgan o‘rni va o‘ziga xos jihatlari ....................................................................................26 II BOB. ICHKI ISHLAR XODIMLARI SHAXSINING PSIXOLOGIK TUZILISHI VA UNING HUQUQIY PSIXOLOGIK AHAMIYATI .............38 2.1. Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik xususiyatlari ............................ 38 2.2. Ichki ishlar idoralar xodimlari faoliyatida hissiyotlarni boshqarish psixologiyasi............................................................................................................59 2.3. Ichki ishlar idoralari tergov jarayonida ziddiyatli holatlarni o‘rganish uchun qo‘llanilgan usullarning mohiyati va natijalar tahlili..............................................62 XULOSA VA TAVSIYALAR ......................... ……………………………………………… 70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.............................................................72 2

Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha murakkab vazifalar turibdi. Shavkat Mirziyoyev Kirish Mavzuning dolzarbligi: Butun dunyo mamlakatlarida shu jumladan, O‘zbekiston respublikasida ham fan va texnika sohasida erishilayotgan ulkan yutuqlar barcha fanlar qatori psixologiya sohasining rivojiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Fan va ta’lim sohasida tub islohotlarning amalga oshirilishi O‘zbekistonda psixologiya fani sohasidagi taraqqiyot ijobiy ma’nodagi keskin burilishlarni yuzaga keltirdi. Jumladan, jamiyat, mamlakat manfaatlarini himoya qilish, davlat daxlsizligi va yaxlitligini saqlash, fuqarolar haq-huquqlari va osoyishtaligini himoya qilish, xullas insonparvar, rivojlangan huquqiy-demokratik davlat qurishda faol ishtirok etuvchi shaxslar ongini shakllantirish, zamon talablariga mos mutaxassislar tayyorlash masalasi dolzarb vazifalardan biridir. O‘zbekiston psixolog olimlari tomonidan olib borilayotgan ilmiy-amaliy tadqiqotlar ham ushbu masalaning yechimiga qaratilgan. Ayniqsa, o‘zbek oilasining etnopsixologik xususiyatlari, psixologiya tarixi, o‘zbek xalqining milliy psixologik qiyofasi, ijtimoiy-psixologik masalalar talqini, ta’lim va tarbiya psixologiyasining zamonaviy muammolari, eksperimental psixologik izlanishlarning turli sohalar bilan bog‘lab o‘rganilishini fikrimizning dalili sifatida keltirish mumkin. Ammo keng qamrovli fan taraqqiyotining takomillashib, rivojlanib borayotgan bo‘lsa-da, ayrim sohalarga xos ilmiy 3

tadqiqot ishlarining olib borilishi va amaliyotga tatbiq etilishi biroz qiyinchilik bilan amalga oshmoqda. Shunday yo‘nalishlardan biri huquqshunoslik amaliyoti sohasidir. Ichki ishlar xodimlari amaliyoti sohasida psixologik bilimlarni qo‘llash ya’ni sud-psixologik ekspertizasi, uning sud va tergov faoliyatlaridagi ahamiyati, ekspertizani tayinlash va o‘tkazish xususida muammolar mavjudligi sezilmoqda. Buning sabablaridan biri, huquqshunoslik amaliyotida psixologik bilimlardan foydalanishning maqsadga muvofiq yo‘lga qo‘yilmayotganligi ayrim ichki ishlar xodimlarining bu boradagi nazariy va amaliy bilimlarni huquqshunoslik psixologiyasi bilan bog‘lab qo‘llash jarayoni yetarli darajada emasligi, huquqshunoslik faoliyatida amaliy psixologik bilimlardan juda kam foydalanishga sabab bo‘lmoqda. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ichki ishlar xodimlari shaxsini tuzilish faoliyatiga baho berishda jinoiy ishlarni odilona va sifatli tergov qilish, shaxsning jinoiy qilmishiga munosib, adolatli huquqiy baho berish muhim o‘rin tutadi. Bunda eng muhim masalalaridan biri, ichki ishlar xodimlarining psixologik bilimlarini oshirib borish muhim masalalardan biridir. “Yuksak professionalizm, xushmuomalalik, odamlar orasiga kirib borish, yoshlar qalbiga yo‘l topa bilish, oila va maktab o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatish har bir profilaktika inspektorining asosiy xususiyatlari bo‘lmog‘i darkor…..» deb qayd etiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ichki ishlar xodimlarini kasbiy tayyorlashda kasb odobnomasi, madaniyatlilik tushunchalari xodimlar faoliyatining ajralmas qismlaridan biri sifatida maydonga chiqadi. Odob va axloq - insoniyat kamoloti sarchashmalaridan biri . Har bir odam u orqali o ‘ zining jamiyatdagi o ‘ rnini anglaydi , hayotining mazmunini belgilab oladi . Shuning uchun ham ahloq masalasi qadim - qadim vaqtlardan buyon donishmandlarning , jamoat va davlat arboblarining qolaversa , davlatning diqqat markazida bo ‘ lib kelgan . Chunki ahloqiy munosabatlarni to ‘ g ‘ ri yo ‘ lga qo ‘ ymasdan , kasb axloqi madaniyatini shakllantirmasdan turib , hech bir davlat 4

ko ‘ zlagan maqsadlariga erisha olmaydi . Shu bois ham bu hozirgi kunda davlatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi . Zero shunday ekan, odob-axloq, xulq-atvor va ruhiyat odamzodni kimning va qaysi elning farzandi ekanligini, kimga va nima uchun xizmat qilishi kerakligini doimiy ravishda anglatib turuvchi eng muhim tarbiyaviy omil hisoblanadi. Mazkur muammolarni hal etish uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Davlat boshqaruvi idoralari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat idoralari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarini tasdiqlash to‘grisida» 2016 yil 2 martdagi 62-son qarorining ijrosini ta’minlash hamda ichki ishlar xodimlari shaxsi odob-axloqining tamoyil va qoidalarini belgilash, ularning o‘z xizmat vazifalarini vijdonan va samarali bajarishlari uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish hamda ichki ishlar idoralari tizimida xizmat intizomi va qonuniylikni mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2016 yil 30 maydagi «O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari xodimlarining odob- axloq qoidalari to‘g‘risida qo‘llanma» nomli 82-son buyrug‘ining e’lon qilinishi hamda shaxsiy tartib orasida, muntazam ravishda «Ma’naviyat va ma’rifat» darslarining olib borilishi bu borada olg‘a tashlangan katta qadam bo‘ldi. Ichki ishlar idoralarining barcha xodimlari adolatparvar demokratik huquqiy davlatni bunyod etishga, inson manfaatlarini oliy qadriyat sifatida himoya qilishga safarbar qilgan bugungi kunda kasb odobi ularning o‘ziga xos axloq kodeksi hisoblanadi. Ma’lumki, ichki ishlarning ya’ni, surishtiruv, tergov va sud va boshqa jarayonlari o‘z faoliyatida e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan huquqiy mezonlar bilan bir qatorda, ijtimoiy-psixologik, tibbiy, ma’naviy va shu kabi bir qator omillar mavjudki, ularni hisobga olmaslik ko‘rilayotgan ishning muvaffaqiyatli yakunlanishiga, odilona hukm chiqarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Lekin shunday bo‘lishiga qaramasdan, ichki ishlar xodimlari amaliyotida psixologik bilimlardan yetarlicha foydalanilayapti, deya olmaymiz. Ayniqsa, tergov va sudlov jarayonlarida sud-psixologik ekspertiza xizmatidan foydalanish ko‘pchilik hollarda, hatto tajribali, malakali va bilimdon tergovchi yoki sudyalarning ham 5

e’tiboridan chetda qolishi, xodimlarning psixodiagnostik va psixoprofilaktik jihatlarga e’tibor qaratilishi kuzatilmoqda.. Ichki ishlar xodimlari faoliyatlarini o‘rganish natijalarining ko‘rsatishicha, amaliyotda psixologik bilimlarni qo‘llash, ulardan foydalanish tergov va sud jarayonlarining samaradorligini, obyektivligini ta’minlash bilan birga, inson huquqlarini muhofaza qilish va fuqarolarga nisbatan insoniy munosabatda bo‘lishni, kishilarning huquq-tartibot organlariga bo‘lgan ishonchini, hurmatini yuzaga keltiradi. Inson huquqlarini muhofaza qilish, adolatli hukm chiqarish va qonun ustuvorligini ta’minlash esa huquqiy-demokratik davlat qonunchiligining bosh negizini tashkil qiladi. Ichki ishlar xodimlarining mehnati rang-barang va murakkab, boshqa kasblardan farqli o‘laroq bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, hissiyotga boyligi bilan ajralib turadi. Ayni paytda bu faoliyat davomida salbiy his-tuyg‘ular vujudga kelish ehtimoli ko‘proq bo‘ladi. Salbiy his-tuyg‘ularni jilovlash, hissiy beqarorlikning oldini olish, dam olish paytlarini ortga surish kabilar ichki ishlar xodimlarining faoliyati uchun xarakterli zarur jihatlaridan biri sifatida talqin etiladi va shu asosda psixodiagnostik va psixoprofilaktik ishlarni amalga oshirish maqsad muvofiqdir. Ichki ishlar xodimlari ish faoliyati davomida shaxslardan olinadigan ma’lumot to‘g‘ri-noto‘g‘ri ekanligini bevosita muloqot asosida namoyon bo‘ladi shu sababdan ham ko‘pgina hollarda tergovchi va tergov qilinayotgan shaxs, hibsga olish, xodimlar bilan ishlash, o‘zaro munosabatga kirishish o‘rtasida nizoli, ziddiyatli vaziyatlar yuzaga keladi. Ana shu nizoli vaziyatlarni bartaraf etishda, psixodiagnostik, psixoprofilaktik va psixokorreksion ishlarini tashkil etish ichki ishlar idoralari xodimlari bilan olib borilishi lozim bo‘lgan ishlar psixologiyaning 6

dolzarb muammolardan biri sifatida psixologlar oldiga ulkan vazifalarni ko‘ndalang qo‘ymoqda. Rivojlangan fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat qurish jarayonida yuridik psixologiyaning jinoyatni tergov qilish va ochish, sudlov ishlarini yuritishda sud-psixologik ekspertizasini amalga oshirish, sud muhokamasining psixologik jihatlarini ilmiy-nazariy va amaliy tahlil qilish masalalariga e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Ichki ishlar xodimlari shaxsidan alohida holatlarda, tergov va sudda ishlarni ko‘rib chiqish vaqtida kelib chiqadigan ayrim muammolarni hal qilish uchun maxsus psixologik bilim, ko‘nikma va malakalar talab qilinadi. Bu asosan tergovchilar, jabrlanuvchilar, gumonlanuvchilarning alohida ruhiy faoliyatini, ularning hissiy-emotsional reaksiyalari, psixik xususiyatlari, holatini tadqiq etishga taalluqlidir. Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishini huqushunoslik psixologiyasida tutgan o‘rni va ahamiyatini oshirishda, inson taqdirini hal qilishga xolisona, haqqoniy yondashishda sud-psixologik ekspertizasining ilmiyligi, amaliy ifoda etilishi, ishonchliligi muhim o‘rin tutadi. Ichki ishlar organlari xodimlarining psixologik madaniyati, bu sohadagi yuksak kasbiy malakasi jinoiy ishlarni tekshirish, ochish va sudda ko‘rib chiqish jarayonida katta ahamiyat kasb etadi. Ammo ba’zi holatlarda faqatgina amaliy faoliyatda emas, balki bu sohaga daxldor ilmiy tadqiqot ishlarining olib borilishida ham bir qator muammolar mavjud. Masalan, dastlabki va sud tergovi jarayonlarida inson psixik holatlarining qay tarzda ifoda etilishi, jinoyatchi shaxsini jinoyatni sodir etishga moyilligi, bilib, bilmasdan sheriklik holatiga tushib qolishi, tuhmat va buhtonlarga uchrashi natijasida jinoiy javobgarlikka tortilishi kabi holatlarning huquqiy psixologik jihatlarini amaliy tahlil qilish dolzarb masaladir. Mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilish va odilona 7

hukm chiqarish uchun sud-psixologik ekspertizaning mohiyatini to‘laroq anglagan holda ichki ishlar xodimlari amaliyotiga keng tatbiq etish lozimligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Hozirga qadar tergov va sudlov jarayonlarida olib borilayotgan ishlarning aksariyati sudya yoki tergovchining tajribasiga asoslanib olib borilishi ba’zi bir masalalarga aniqliklar kiritishda muammoli vaziyatlarni keltirib chiqarishga sabab bo‘lmoqda. Shu sababli ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o‘rniga alohida ahamiyat berish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishini o‘rganish va uning huquqiy psixologiya tutgan o‘rnini tahlil qilishdash iborat. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Ichki ishlar xodimlari shaxsini yo‘nalishlariga xos psixologik xususiyatlarini o‘rganish jarayoni Bitiriuv malakaviy ishining obyekti: Qarshi shahar IIB 27-30 nafar xodimlari Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi: - Ichki ishlar xodimlari o’zi va o’zgalar faoliyati maxsulini tanqidiy baholay olishga erisha olsa, kasbiy faoliyati jarayonining samaradorlik darajasi ortadi; - ichki ishlar xodimlari o‘z shaxsi va kasbiga xos psixologik muloqot madaniyatini shakllantirishsa, huquqshunoslik psixologiyasida o‘z o‘rni va mavqei oshib boradi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari : - ichki ishlar xodimlari shaxsiga xos kasbiy faoliyat motivlarini shakllantirishning nazariy-amaliy asoslarini o’rganish; - ichki ishlar xodimlari shaxsining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash; - ichki ishlar xodimlari faoliyati motivlarini shakllantirish usul va vositalarini samaradorlik darajasini aniqlash; - ichki ishlar xodimlari shaxsining faoliyat motivlarini shakllantirishga yo’naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 8

Bitiruv malakaviy ishining metodlari: kuzatish, anketa, suhbat, psixologik eksperiment. Umumpsixologiya qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda kuzatish, suhbat usuli hamda “Shaxsning nizoli vaziyatlarga munosabat so‘rovnomasi” testidan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi : - ichki ishlar xodimlari shaxsining faoliyat motivlarini shakllantirish dolzarb psixologik muammo ekanligi nazariy jihatdan asoslanganligi; -ichki ishlar xodimlari shaxsining faoliyati motivlarini shakllantirishning psixologik xususiyatlari o‘rganilganligi; -ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o‘rnining muhim jihatlari aniqlanganligi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati : Psixologik bilimlarni har tomonlama chuqur egallash, kasbga doir ko‘nikmalar hosil qilish ichki ishlar idoralari xodimlari shaxsini shakllantirishga va faoliyati samaradorligi qonuniyligini ta’minlashga yordam beradi, huquqshunosning kasbiy madaniyatini oshirib, insonparvarlik, adolatparvarlik sifatlarini shakllantiradi. Shunga ko‘ra tadqiqot ishi ilmiy adabiyotlarda hamda internet saytlarida o‘rganilganligini tahlil etilganligi ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o‘rnining muhim jihatlarini shakllantirishga xos yo’naltirilgan nazariy yondashuvlar tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishinin amaliy ahamiyati Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, turmushimizning ko‘pgina sohalarida, ayniqsa huquqshunoslik faoliyatida psixologik bilimlarning yetishmasligi sezilib qolmoqda. Ayrim hollarda tergov va sud ishlari mazmunida garchand psixologik xarakterdagi savollar bo‘lsa-da, sud-psixologik ekspertizasining tayinlanmasligi davlat manfaatlarini himoya qilish, fuqarolarning konstitutsion huquq va imtiyozlarini ta’minlash, huquqiy tartibni 9

mustahkamlash, jinoyatchilikning oldini olish, sud ishlarining adolatli olib borilishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. O‘ylaymizki, e’tiborga havola etilgan ma’lumotlar nafaqat ichki ishlar xodimlari faoliyati va psixologik amaliyot bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar, balki shu sohaga qiziquvchi barchaga nazariy va amaliy jihatdan ma’lum darajada yordam berishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikkita bob, xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Uning umumiy hajmi 73 bet va 13325 so‘zdan tashkil topgan. I BOB. ICHKI ISHLAR XODIMLARI SHAXSINING KASBIY FAOLIYATDA SHAKLLANISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1. Ichki ishlar xodimlari kasb odobining huquqiy psixologiya tizimida tutgan o‘rni 10

Ichki ishlar idoralari xodimlarining odob-axloq qoidalariga rioya etishi - kasbiy faoliyatini va xizmatdagi xulq-atvorini baholash mezonlaridan biri hisoblanadi. Odob (arabcha «adab» so‘zidan olingan) – jamiyatda, kishilar bilan muomalada o‘zini tuta bilish, axloq, tarbiya va uning normalaridir. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobi deb, ularning o‘zaro va fuqarolar bilan qiladigan muomalasida namoyon bo‘ladigan xulq-atvor qoidalariga aytiladi. Odob - ichki ishlar idoralari xodimlarining aholi bilan bo‘ladigan munosabatlarida, ya’ni jamiyatda, kishilar bilan bo‘ladigan muomalada o‘zini tuta bilish, yaramas ishdan, yomon so‘zdan tiyilish, o‘zining ham, o‘zganing ham izzatini, obro‘sini saqlashga qaratilgan axloqiy xatti-harakat normalaridir. Xodim qanchalik adobli bo‘lsa, uning ham, ichki ishlar idoralarining ham obro‘si shunchalik baland bo‘ladi. «Adab, donolar aytganlaridek, – aqlga nur bag‘ishlovchi salomatlikning sarmoyasidir. Adabsizlik esa qonun va axloqqa teskari bo‘lgan yaramas ishlar va yomon so‘zlarni hech uyalmasdan ishlatmoq va so‘zlamoqdir». Demak, adabliga yo‘ldosh bo‘lib, adabsizdan yiroq yurmoq kerak. Odob-axloq qoidalariga qat’iy rioya etilishi ichki ishlar idoralari vazifa va funksiyalarining aniq va sifatli bajarilishi hamda jamoatchilikning ular faoliyatiga nisbatan ishonchini mustahkamlanishi va xalq tomonidan xodimlarning qo‘llab- quvvatlanishida muhim omillardan biridir. Axloq - esa arabcha so‘z bo‘lib, xulq-atvor, yurish-turish, tarbiya, adab degan ma’nolarni anglatadi. Ushbu tushuncha jamiyatning axloqiy hayotida yuz beradigan barcha jarayonlarni o‘zida mujassam etadi. Jamiyatning axloqiy hayoti deb kishilarning ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda, ularning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy faoliyatida, oilasida va kundalik turmushida yuzaga keladigan munosabatlar; ularning xulq -atvori, yurish-turishi; adolat, sadoqat, burch, baxt kabi munosabatlarining majmuiga aytiladi. Shunday kelib chiqqan holda, jamiyatning ko‘p qirrali va murakkab axloqiy xayotini aks ettiruvchi “axloq” tushunchasini kategoriya sifatida quyidagicha ta’riflash mumkin. 11

Axloq - inson va jamiyat o‘rtasidagi obyektiv aloqadorlik tufayli kelib chiqadigan, shaxsiy va umumiy manfaatlarni muvofiqlashtirib turish asosida har bir shaxsning hayoti va faoliyatini boshqaradigan, tartibga soladigan muayyan xulq-atvor, odob, xatti-harakat, tamoyil va normalarining majmuidir. Axloq ijtimoiy hodisa bo‘lib, insoniyat jamiyat vujudga kelishi bilan bir vaqtda jamoalar bilan shaxslar o‘rtasidagi ehtiyoj va manfaatlarga xizmat qiluvchi ijtimoiy munosabat tariqasida vujudga kelgan. U o‘zining tarixiy taraqqiyotida quyidagi vazifalarni bajargan: - umuminsoniy madaniyatning inson tabiiy xislatlarini o‘zgartiruvchi faoliyat shaklidagi tarkibiy qismi; - jamiyatda yashovchi har bir shaxsni har tomonlama kamol toptiruvchi ma’naviy-ijtimoiy omil asoslaridan biri; - kishilarlarning ichki tuyg‘ularini, hissiyotlarini o‘stirib, umuminsoniy moddiy va ma’naviy qadriyatlarni anglab yetish, ularni asrash va kelgusi avlodlarga yetkazib berish yo‘llaridan eng afzali; - oila va kundalik turmushda mavjud bo‘lgan oilaviy burch, o‘zaro xurmat, sadoqat, or-nomus kabi an’analarni avloddan-avlodga o‘tkazish asosida davom ettirish vositasi; - adolatli jamiyat qurish va unda boy-badavlat, tinch-totuv, baxtli yashash g‘oyasi va x.k. Odob-axloq tamoyillarini biron-bir shaxs yaratmagan, u muayyan ijtimoiy munosabatlarga muvofiq, moddiy va ma’naviy hayot jarayonida kishilar ijtimoiy turmushining, axloqiy munosabatlarining talablarini birmuncha umumlashgan holda aks ettiradigan axloqiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan qonun-qoidalar hisoblanadi. Shunga ko‘ra, umuminsoniy odob-axloq tamoyillari deb jamiyatning ma’naviy ongida ishlab chiqilgan, insonning ma’naviy moqiyatiga, burchiga, hayotining mazmuniga va kishilar o‘rtasidagi o‘zaro talablarning tabiatiga taaluqli bo‘lgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy 12

yo‘nalishini ko‘rsatib beradigan va muayyan hulq-atvor normalariga asos bo‘lib xizmat qiladigan qonun-qoidalarga aytiladi. Umuminsoniy odob-axloq tamoyillariga quyidagilar kiradi: insonparvarlik, o‘zaro yordam, ishonch, hamjahatlik tinchliksevarlik, vatanparvarlik, adolatlilik, odamiylik, qonuniylik va x.k. 1. Insonparvarlik tamoyili. Insonparvarlik ikki ma’noda, birinchidan amaliy faoliyat, ya’ni insonning ozodlik va tenglik uchun olib boradigan kurashi; ikkinchidan, dunyoqarash, mafkura, siyosat, axloq, tarbiya sifatida tushuniladi. Bu ikki tomon doimo bir-birini to‘ldirib turadi. 2. Insonparvarlik odamlarga mehr-muhabbat bilan qarash ularning haq- huquqlarini hurmat qilish, baxt-saodati, har tomonlama kamol topishi hamda ijtimoiy hayotda inson uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berish haqida g‘amxo‘rlik qilishni ifodalovchi olijanob tuyg‘ular, qarashlarning majmuidir. Insonparvarlik axloqiy tamoyil sifatida kishilarning xulqini bir-biriga hurmat va g‘amho‘rlik, insonning kuch-qudratiga ishonch ruhida tartibga solib boradigan xatti-harakatlarni bildiradi. 3. Insonparvarlik tamoyilining axloqiy mazmunini quyidagilar tashkil etadi: -inson oliy darajadagi qadriyat deb tushunish uning ijodiy kuch va qobiliyalarining, imkoniyatlarining cheksiz kamol topishiga ishonish; -har bir insonni qadr-qimmatini, shaxsiy daxlsizligini, erkin yashashini, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, baxt-saodatga erishishlarini talab qilish; -har bir insonni moddiy va ma’naviy qadriyatlarining yaratuvchisi sifatida, uning yoshi va jinsi, irqi, millati, tili va dinidan qati nazar, hurmat qilish; -erkak va ayollarni, qariya va bolalarni, barcha irq va millat vakillarini ularning insoniyligiga qarab hurmat qilish; -o‘zgalarning taqdiriga befarq qaramaslik, insoniyatning baxt-saodati yo‘lida tinmay mehnat qilish va kerak bo‘lsa o‘zini qurbon qilishga tayyorlik va kabilar kiradi. 13

4. Insonparvarlik tamoyili o‘zining huquqiy ifodasini “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” (1948 yil 10 dekabr), “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi” (1992 yil 8 dekabr) kabi hujjatlarda o‘z aksini topgan. 5. “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”da “Hamma odamlar o‘z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo‘lib tug‘iladilar. Ularga aql va vijdon avto qilingan, binobarin bir-birlariga nisbatan birodarlarcha ruhda munosabatda bo‘lishlari kerak” (1-modda); “Har bir inson yashash, erkin bo‘lish va shaxsiy daxlsizlik huquqlariga egadir” (3-modda); “Hech kim qiynoqqa yoki shafqatsiz, g‘ayrinsoniy yoki qadr-qimmatni xo‘rlovchi muomali va jazoga duchor etilmasligi kerak” (5-modda); “Hech kim asossiz qamalishi, ushlanishi yoki quvg‘in qilinishi mumkin emas” (9-modda)-deyilgan bo‘lsa1 , O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir” (24-modda); “Har kim o‘z sha’ni va obro‘siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligiga ega” (27-modda); “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. har bir inson hoxlagan diniga e’tiqod qilish yoki qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majbsran singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” (31-modda),- deyilgan2 . bular Konstitutsiyamizning nihoyatda insonparvar ruxdagi qonun ekanligini ko‘rsatadi. 6. O‘zbekiston demokratik huquqiy davlatni barpo etishning ma’naviy negizlaridan birini insonparvarlik tashkil etadi. Insonparvarlik tamoyilini amalga oshirmasdan turib, xalqimizning azaliy orzusi bo‘lgan fuqarolik jamiyatini barpo etib bo‘lmaydi. Insonparvarlik xislatlari esa xalqimizning qon-qoniga, jon diliga singib ketgandir. 7. Insonparvarlik o‘zbek xalqining barcha hayot jabhalariga kirib ketgan bo‘lib, uning qonun-qoidalari ichki ishlar idoralari xodimlarining fuqarolar bilan, aholining turli-tuman qatlamlari bilan bo‘ladigan axloqiy-huquqiy munosabatlarini qamrab olgan holda ularni tartibga solib turuvchi, boshqaruvchi vosita hisoblanadi. 14

8. Umuminsoniy odob-axloq tamoyillariga kiruvchi insonparvarlik ichki ishlar idoralarining qonunni himoya qilish va amalda qo‘llash faoliyatida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ushbu xususiyat quyidagilarda ko‘rinadi: 9. Ichki ishlar xodimlarining faoliyati o‘z mazmuniga ko‘ra insonparvarlik xususiyatiga ega. Chunki bu muassasalar kishilarning yashashi, mehnat qilish, ijod bilan shug‘ullanishi, dam olishini ta’minlash uchun ularni huquqbuzarlardan himoya qilish, ularning shaxsiy, mulkiy, siyosiy haq-huquqlarini qo‘riqlashga qaratilgan. Shunga ko‘ra, umuminsoniy axloq tamoyili bo‘lgan insonparvarlik ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyatida yomonlikka, yovuzlikka qarshi kurashuvchi, shaxs va jamiyat, davlat manfaatlarini har xil g‘ayrinsoniy tajovuzlardan himoya qiluvchi, jamiyatda o‘rnatilgan huquq va axloq normalarining og‘ishmay amalga oshirilishini ta’minlovchi, har bir insonnning baxtli-saodatli hayot kechirishi va kelgusida kamol topishi uchun shart-sharoitlar yaratib berishga xizmat qiluvchi kasb axloqi tamoyili shaklida namoyon bo‘ladi. Ichki ishlar xodimlarining xizmat faoliyatida insonparvarlikning kasb axloqi sifatida amal qilishini ko‘rsatuvchi omillardan biri bu ularning jamiyatchilikning oldini olishga qaratilgan xatti-xarakatlari va o‘tkazadigan tadbirlari hisoblanadi. Bu xatti-harakat va tadbirlarning zaminda yotuvchi insonparvarlik g‘oyasi quyidagilar bilan ifodalanadi: axloqiy nazoratdan chetda qolgan shaxslarni aniqlash va ular orasida ta’lim-tarbiya ishlarini olib borish; balog‘at yoshiga yetmagan yoshlarning mehnat qilish, dam olish, qadriyatlardan foydalanish huquqlarini himoya qilish; jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi sabablarnii tezlikda bilish va ularni tugatish choralarini ko‘rish, jazoni o‘tab chiqqan, ammo yana jinoyat qilishga moyil bo‘lganlarni nazoratga olish hamda aholining barcha qatlamlari o‘rtasida muntazam huquqiy targ‘ibot va axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. Shunday qilib, ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi o‘z faoliyati bilan insonparvarlikka xizmat qiladi, ya’ni qonunbuzar shaxslarni jamiyatda qaror topgan huquqiy va axloqiy normalar asosida tarbiyalash va qayta 15

tarbiyalash orqali erkin ijobiy hayotga, olijanob insonlar davrasiga qaytarish vazifalarini bajaradi. Jamiyat va davlat tomonidan o‘rnatilgan huquqiy va axloqiy normalarni buzib, jinoyat sodir etganlarni ham, eng avvalo, inson deb bilgan holda, qayta tarbiyalab, halol mehnat quchog‘iga qaytarish asosida ish yuritish o‘zbek qonunchiligining va qonun ijrosini ta’minlovchi Ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyatidagi insonparvarlikning asl mohiyatini tashkil etadi. Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatidagi insonparvarlik huquqbuzarliklar va jinoyatlarga qarshi kurashda qo‘llaniladigan usul va vositalarda o‘z ifodasini topgan bo‘lib, avvalo ishontirish, so‘ngra majbur etish vositalarini qo‘llashda ko‘rinadi. Ishontirish usuli har bir insonni o‘rnatilgan huquq va axloq normalariga amal qilishga, qonun talablarini va tartib intizomni buzmaslikka, bordi-yu ularni buzsa, albatta qilmishiga yarasha jazo olishi muqarrarligiga iqror etishda namoyon bo‘ladi. Majburlash - ishontirish usuli ish bermay qolganda qo‘llaniladigan vosita. Uning amalda qo‘llanishi shaxsning konstitutsiyaviy huquqlarini u yoki bu tarzda cheklashni anglatadi. Ishontirish va majburlash usullarini qo‘llashning axloqiy-huquqiy asoslarini, birinchidan, shaxsning jismoniy (hayoti va sog‘lig‘i), axloqiy (sha’ni va qadr-qimmati), ma’naviy (ruhiy) daxlsizligi; ikkinchidan, uy-joylarining; uchinchidan, fuqarolarning shaxsiy hayotiga oid sirlarni saqlash huquqlarining daxsizligi tashkil etadi. Bu normalar ichki ishlar idoralari xodimlarining fuqarolar bilan bo‘ladigan munosabatlarini boshqaruvchi, tartibga solib turuvchi vosita vazifasini o‘taydi. Xuddi shunga ko‘ra, ichki ishlar idoralarining ushbu normalarni buzgan har qanday xodimi, egallab turgan lavozimidan qat’i nazar, intizomiy, ma’muriy va jinoiy jazoga tortiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining har qanday protsessual harakatlarni - ushlash, tintuv qilish, ekspertiza o‘tkazish, so‘roq qilish, yuzlashtirish va 16

boshqalarni o‘tkazish vaqtida insonning hayotiga, sog‘lig‘iga xavf tug‘diruvchi va ziyon yetkazuvchi usul va vositalarni qo‘llashlari qatiyan taqiqlanadi. Har bir insonga, u kim bo‘lishidan qatiy nazar, to‘g‘ri muomala qilish zarur, urishmaslik, baqirmaslik, haqorat qilmaslik, shaxsiyatiga tegmaslik kerak. Ular bilan doimo yaxshi muomalada bo‘lib, samimiy muloqot qilish lozim. Bu, albatta, ichki ishlar idoralari xodimlari har qanday qabihlikni kechirishlari kerakligini emas, balki har bir masalani qonuniy asosda, shoshmasdan, bafurja hal etishlari lozimligini bildiradi. Vatanparvarlik tamoyili. «Vatan» arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida «ona yurt» degan ma’noni anglatadi. Ichki ishlar xodimlarining vatanparvarligi deb ona Vatanga muhabbat va sadoqat bilan xizmat qilish, uning sarhadlarini tashqi dushmanlardan, himoya qilishga, kerak bo‘lsa, uning mustaqilligi, obodligi, ozodligi, tinchligi va osoyishtaligini saqlash jonlarini fido qilishga tayyor turishlariga aytiladi. Ichki ishlari xodimlarining vatanparvarligi ularning Vatanni his qilishida, Vatanga bo‘lgan tuyg‘usida ifodalangan bo‘ladi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda «inson o‘zligini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yurtiga Vatanga muhabbat tuyg‘usi ildiz otib, ulg‘aya boradi» {2} Yuqorida bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb odob-axloqi umumiy axloqning nisbatan mustaqil qismidir. U quyidagi xususiyatlarga ega: -qadriyatlar olamida jamiyat tomonidan yaratilayotgan yangi qadriyatlar tizimining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beruvchi ko‘rsatkich ekanligi; -jamiyat manfaati va ehtiyojlarini qondiruvchi ma’naviy ozuqa ekanligi; -o‘ta xavfli va qiyin, ziddiyatli va zalvarli sharoitlarda axloqiy tanlovni amalga oshirish vositasi ekanligi; -davlat-ma’muriy idoralarining, jamoat tashkilotlarining aholining turli qatlamlari o‘rtasidagi kundalik turmush munosabatlarini tartibga solib turuvchi omillaridan biri ekanligi va x.k. 17

Shunga ko‘ra, kasb odob-axloqi, jamiyat tomonidan qabul qilingan umumiy axloq qoidalarining ma’lum kasb egasi tomonidan amalda qanday bajarilishini ko‘rsatuvchi xatti-xarakat, odob, xulq-atvorlarning majmui vazifasini o‘tasa; ikkinchidan, shaxsning xarakterini shakllantirishda bevosita ishtirok etib, kasbiy burchini muvaffaqiyatli bajarishga ko‘maklashadi. Shunday qilib, kasb odob-axloqi - jamiyat tomonidan qabul qilingan axloq qoidalarini kishilarning ixtisoslariga nisbatan amalda tatbiq qiluvchi aniq kasbiy burch, sha’n, or-nomus, qadr-qimmat kabi xatti-xarakatlarning majmui, umumiy axloqning kishilar kasb-koridagi o‘ziga xos ko‘rinishi. 1.2. Ichki ishlar xodimlari shaxsiga xos xulq-atvorning mohiyati, tarkibiy qismlari, sohalari va xususiyatlari Ichki ishlar xodimlari shaxsining o‘z huquqlari doirasida fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, jamoat tartibini, jamoat xavfizligini muhofaza qilishni va jinoyatchilikka qarshi kurashni ta’minlash kabi bir qator vazifalarni bajaradilar, ya’ni huquq himoyachisidek sharafli va nihoyatda mas’uliyatli kasb sohibi sifatida jamiyat ichida faoliyat ko‘rsatadilar. Shubhasiz, har bir kasb, ishlab chiqarish faoliyati kishilarning odobi, axloqiy sifatlariga va ruhiyatiga o‘z muhrini bosadi va biz uni ichki ishlar idoralari xodimlari kasb odob-axloqining tarkibiy tuzilishlarida ko‘rishimiz mumkin. Odob-axloqning tarkibiy qismlari. Ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb odobi va axloqi murakkab tuzilishga ega bo‘lib, asosan uch tarkibiy qismdan: axloqiy ong, axloqiy amaliyot va axloqiy munosabatlardan tashkil topadi. Axloqiy ong. Jamiyatda yashovchi har bir insonning mehnat faoliyatini, xatti-harakatlari uning ongi orqali boshqariladi. Chunki ong kishilarning obyektiv voqelikni, ya’ni jamiyatni, tabiatni aks ettiruvchi g‘oyalari, nazariyalari, his- tuyg‘ulari va odatlarining majmui bo‘lib, siyosiy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, diniy, estetik qarashlar va kechinmalar shaklida namoyon bo‘ladi. Binobarin, axloqiy ong ijtimoiy ongning bir shaklidir. 18

Ichki ishlar xodimlari shaxsining axloqiy ongi xizmat jamoalarining manfaatlariga mos keluvchi axloqiy tushuncha, g‘oya, qarash, ishonch, tuyg‘u, hissiyotlarning bir butun tizimidan iborat bo‘lib, kishilarning, xususan, ichki ishlar idoralari xodimlarining jamiyatdagi, kundalik turmushdagi axloqiy faoliyati va xulqi u aks ettiradigan obyekt hisoblanadi. Axloqiy ongning tuzilish. Axloqiy ong ikki ajralmas qismdan - aniq bir xodimning ongi bo‘lgan individual ong va bir qancha xodimlari birlashmasi bo‘lgan xizmat jamoalarining ongini o‘zida mujassamlashtirgan ijtimoiy ongdan iborat bo‘ladi. Individual axloqiy ong tarkibiga shaxsning his-tuyg‘usi, fikr- mulohazalari kabilar kirsa, ijtimoiy axloqiy ong tarkibiga esa jamiyat tomonidan ishlab chiqilib, hayotga tatbiq etiladigan kodekslar, kategoriyalar, normalar, tamoyillar, mafkuraviy g‘oyalar va boshqa qonun-qoidalar kiradi. Axloqiy ong darajalari. Ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy ongi kundalik-hissiy va aqliy-nazariy darajalarga ega. Kundalik-hissiy darajadagi axloqiy ongga axloqiy tuyg‘ular, hissiyotlar kiradi. Ma’lumki, hissiyot insonning mavjud voqelikka munosabatini uning ehtiyoji va manfaatlariga muvofiq kelishi yoki kelmasligini aks ettiruvchi ichki kechinmalari, his-tuyg‘ular bo‘lsa, ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy hissiyoti ularning o‘zi va boshqa odamlar tomonidan bajarilgan xatti-harakat, ish muomala, qiliqlarga nisbatan paydo bo‘lgan ichki, subyektiv ruhiy kechinmalari hisoblanadi. Ichki ishlar i xodimlari shaxsining axloqiy hissiyoti ularning o‘zi va boshqalar sodir etgan xatti-harakatlarni, muomalalarni ma’qullashlari yoki qoralashlari, ularga nisbatan axloqiy mamnuniyat yoki axloqiy norozilik izhor qilishlariga qarab ijobiy va salbiy turlarga bo‘linadi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy hissiyotlari nihoyatda xilma-xil bo‘lib, ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin. 1. Vatanga bo‘lgan muhabbat tufayli vujudga keladigan vatanparvarlik, kasbiy burchga sadoqat, jamiyat oldida mas’ullik, milliy iftixor, adolatparvarlik, insonpavarlik tuyg‘ulari. 19

2. Хodimlarning shaxsiy hislatlarini namoyon qilishda paydo bo‘ladigan vijdon, or-nomus, qadr-qimmat, g‘urur, o‘z xatti-harakatlaridan qoniqish, o‘z qilmishidan hijolatga tushish hissiyoti; 3. O‘damlarga yordam berish, ularning hojatini chiqarib, ko‘nglini olish xamda boshqa xayrli ishlar qilish jarayonida yuzaga keladigan yaxshilik qilish, ezgulikka intilish fazilatlari; 4. O‘‘zaro munosabat vaqtida paydo bo‘ladigan g‘amxo‘rlik, ishonch, hurmat, samimiyat, rahmdillik hissiyotlari. Ichki ishlar xodimlari shaxsining axloqiy hissiyotlari jamiyat rivojida quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: -birinchidan, ular kishilar tomonidan sodir etilgan axloqiy xatti-harakatlarga jamoat tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan axloqiy norma, tamoyil va qonun-qoidalar nuqtai nazaridan baho beradi, ulardagi ijobiy va salbiy axloqiy qadriyatlarni, insonning ularga munosabatini ko‘rsatib beradi; -ikkinchidan, axloqiy hissiyotlar odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni boshqaruvchi hamda shaxsiylik bilan ijtimoiylikni o‘zaro uyg‘unlashtiruvchi vosita vazifasini o‘taydi; -uchinchidan, axloqiy his-tuyg‘ular tufayli qoidalar, normalar, tamoyillar insonning ishonch-e’tiqodiga aylana boradi, bu esa, o‘z navbatida, insonning ijodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi; -to‘rtinchidan, axloqiy hissiyot nafaqat boshqarish, uyg‘unlashtirish vazifalarini, balki shaxsning o‘zligini anglash, ichki imkoniyatlarini har tomonlama rivojlantirib, voqelikka aylantirish vositasi vazifasini ham bajaradi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, axloqiy hissiyotlar bo‘lmasa, shaxslar o‘rtasida chin ma’nodagi axloqiy munosabatlari ham bo‘lmaydi. Chunonchi, axloqiy hissiyotlar insondagi ijtimoiylikning ichki ko‘rinishi bo‘lib, ularni yanada to‘laqonli shakllantirish axloqiy tarbiyaning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Nazariy - aqliy darajadagi axloqiy ong norma, tamoyil, qoida va g‘oyalar shaklida bo‘ladi. 20

Axloqiy amaliyot. Ichki ishlar xodimlarining kasb axloqi asoslaridan birini xodimlarning axloqiy amaliyoti tashkil etadi. Ma’lumki, har bir faoliyatda aniq bir maqsadni ko‘zlab, tegishli vositalar, usullar orqali harakat qilinadi va ma’lum natijalarga erishiladi. Demak, maqsad vosita va natijalar inson faoliyatning, jumladan, axloqiy amaliyotining tarkibiy qismlari hisoblanadi. Har bir amaliy faoliyat biron-bir m a q s a d g a xizmat qiladi, yaxshilik yoki yomonlik, adolat yoki razolat, samimiyat yoki g‘arazgo‘ylik kabi axloqiy bahoga ega bo‘ladi. Bu esa har qanday maqsadning axloqiy mazmunga egaligidan darak beradi. Maqsadsiz faoliyat bo‘lmagindek, axloqiy mazmunsiz maqsad ham bo‘lmaydi. Yaxshi yoki yomon, adolatli yoki razolatli, samimiy yoki g‘arazli maqsadlari ma’lum v o s i t a l a r orqali amalga oshiriladi. Ularni, axloqiy mazmuniga ko‘ra, qo‘llanishi mumkin bo‘lgan yoki mumkin bo‘lmagan vositalarga ajratish mumkin. Masalan, tergovchi jinoyatni ochib adolatni qaror toptirish maqsadida, bir tomondan qo‘llanishi mumkin bo‘lgan, insoniylikka mos keluvchi ishonch, o‘zaro xurmat, xushmuomalalik, samimiyat kabi vositalardan: ikkinchi tomondan, aksincha, qo‘llanishi mumkin bo‘lmagan g‘ayrinsoniy, g‘ayriaxloqiy vositalardan, ya’ni ko‘rqitish, ruxiy tazyiq o‘tkazish, ta’qib qilish, haqoratlash, urish kabilardan ham foydalanishi mumkin. Bu maqsadni amalga oshirishda qo‘llaniladigan hech bir vosita axloqiy mazmunsiz bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Maqsadlar vositalar orqali amalga oshirilar ekan, biron-bir aniq natijalarni ham beradi. Olingan natijalarning axloqiy mazmuni kishilar orzu-umidlarining ro‘yobga chiqishga yordam beruvchi yaxshi yoki yomon, qulay yoki noqulay bo‘lgan oqibatlarni keltirib chiqarish bilan tavsiflanadi. Mana shu uch tomonning o‘zaro birligi axloqiy amaliyotning mazmunini tashkil qiladi. Shuning uchun axloqiy amaliyot ba’zan amalda namoyon bo‘ladigan yoki amaliy axloq deb ham ataladi. Axloqiy munosabatlar. Ijtimoiy munosabatlarning tarkibiy qismlaridan biri sifatida axloqiy munosabatlari jamiyat hayotida o‘ziga xos o‘rinlardan birini egallaydi. 21

Ichki ishlar xodimlarining axloqiy munosabatlari deb ularning aholi guruhlari, mehnat jamoalarida amal qiladigan, qonunlarda, buyruqlarda o‘z ifodasini topgan va axloq normalari bilan chegaralangan aloqalari, bog‘lanishlari, ta’sir va aks ta’sirlari, boshqarishlari va qo‘riqlashlarining aytiladi. Ichki ishlar idoralar xodimlarining axloqiy munosabatlarini, ular munosabatga kirishadigan obyekt turiga ko‘ra, uch katta guruhga ajratish mumkin. B i r i n ch i g u r u h g a ichki ishlar idoralar xodimlari faoliyatining obyektini tashkil etuvchi quyidagi shaxslar bilan bo‘ladigan axloqiy munosabatlar kiradi: -har xil toifadagi qonunbuzarlar; -huquq-tartibotni buzishga moyil bo‘lganlar, ya’ni qonun buzilishining oldini olish faoliyatini obyekti bo‘lganlar; -hech qanday huquqiy tartibni buzmasdan, ichki ishlar idorlariga murojaat qilgan fuqarolar; -jabrlanuvchilar, bevosita guvohlar, xolislar; -qamoq jazosini o‘tayotganlar; -qamoq jazosini o‘tayotganlarning oilasi, qarindosh-urug‘lari; -mansabdor shaxslar; -chet el fuqarolari va x.k. I k k i n ch i g u r u h g a ichki ishlar xodimlari o‘rtasida yuzaga keladigan axloqiy munosabatlar kirib, ular 1) boshliqlar va buysunuvchilar, kattalar va kichiklar; 2) xizmat lavozimlari va unvonlari teng bo‘lgan xodimlar o‘rtasidagi muloqotlardan tashkil topadi. U ch i n ch i g u r u h g a ichki ishlar idoralari xodimlarining bevosita o‘z xizmat vazifalarini bajarishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan hollarda, ya’ni oilada, turmushda, xullas, xizmatdan bo‘sh vaqtlarida yuz beradigan axloqiy munosabatlari kiradi. Axloqiy va huquqiy munosabatlar. Ichki ishlar xodimlari shaxsining axloqiy munosabatlari bevosita ularning huquqiy munosabatlaridan namoyon bo‘ladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining 22

huquqiy munosabatlari deb ularning qonunda ko‘rsatilgan huquq va burchlarini amalga oshirish yuzasidan barcha fuqarolar bilan bo‘ladigan aloqalariga aytiladi. Binobarin, huquqiy munosabat, birinchi navbatda, yuridik normalarni amalga oshirishning, huquq amal qilishining natijasidir. Shunday ekan, ichki ishlar xodimlari shaxsining axloqiy va huquqiy munosabatlari o‘zaro uzviy birlikda bo‘lib, bu birlik, axloq va huquqning, birinchidan, ichki ishlar idoralari xodimlari bilan jamiyat, davlat o‘rtasidagi o‘zaro manfaatlari nisbatini to‘g‘ri belgilashi ishlar idoralari xodimlarining axloqiy munosabatlari hamda huquqiy munosabatlarining tenglik tamoyili o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlagan holda, har bir fuqaroning millati, irqi ijtimoiy kelib chiqishi egallab turgan mavqeidan qat’i nazar, ularga nisbatan bir xil talablar qo‘yishida; to‘rtinchidan ichki ishlar xodimlari har bir fuqaroning xulq-atvorini baholashda asosiy mezon adolat tamoyilining talablari asosida yondashishida; beshinchidan axloqiy va huquqiy tarbiyaning eng maqbul vositalaridan biri bo‘lgan ishontirish usulidan keng foydalanishlarida yaqqol ko‘rinadi. Ayni vaqtda axloqiy va huquqiy munosabatlar o‘rtasida muayyan farq ham mavjuddir, bu esa quyidagilardan iboratdir: Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan, axloqiy munosabatlar esa jamoatchilik tomonidan e’tirof etiladi va o‘rnatiladi. Huquqiy munosabatlar davlatning majburlovchi kuchi tomonidan qo‘riqlansa; axloqiy munosabatlar esa har bir insonning ichki e’tiqodi, iymoni hamda jamoatchilik fikri va uning ta’sir kuchi tomonidan muhofaza qilinadi. Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan chiqarilgan qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda o‘z aksini topsa, ahloqiy munosabatlar esa ko‘pincha “yozilmagan qonunlar” shaklida bo‘ladi. Huquqiy munosabatlar qonunda belgilangan huquq va burchlar orqali boshqarib turilsa, axloqiy munosabatlar esa ko‘p hollarda umuminsoniy qadriyatlar asosida tartibga solib turiladi. Huquqiy munosabatlarni buzganlik uchun davlat majburlov choralari ko‘rilsa, axloqiy munosabatlarni buzganlik uchun esa jamoat ta’siri ko‘rsatildi. 23

Axloqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarga mutlaqo qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki ular o‘zaro uzviy birlikda bo‘lib, bir-birlarini to‘ldiradi. Bu birlik axloqiy munosabatlar talabining hayot sinovlaridan o‘tib, huquqda o‘z aksini topganligida hamda har qanday huquqiy munosabatlarning chuqur xalqchil hayotidan o‘rin olishida namoyon bo‘ladi. Umuman olganda, axloqiy va huquqiy munosabatlar o‘z mazmuniga ko‘ra ikki xil-boshqarish va qo‘riqlash vazifalarini o‘taydi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy va huquqiy munosabatlari uchun umumiy bo‘lgan jihat ona Vatanga, davlatga, xalqqa uning urf-odatlariga, an’analariga, ma’naviy-madaniy, huquqiy qadriyatlariga sodiq bo‘lgan holda mamlakatda ozodlik va obodlikni, adolatni tenglikni, qonun ustuvorligini, insonparvarlikni, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni qaror toptirishdan iboratdir. Kasb odob-axloqining sohalari. Ichki ishlar idoralari xodimlarining xizmat faoliyati nihoyatda xilma-xil bo‘ladi. Ular, asosan, jinoyat sodir etib, tergov va suddan yashirinib yurgan maqkumlarni, bedarak yo‘qolganlarni qidirib topish; jazoga hukm etilganlar axloqini tuzitish va ularni qayta tarbiyalash; ozodlikdan mahrum etish joylaridan bo‘shatilgan shaxslarning ishga joylashishga va turmushda o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashish; korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va boshqa obyektlarni hamda fuqarolarning uylarini va mol-mulkini ko‘riqlash; yo‘l harakati qoidalari va transport vositalarining texnik ahvolini nazorat qilib turish; yong‘in nazoratini amalga oshirish; pasport tizimi talablarining bajarilishini ta’minlash; o‘ta xavfli davlat jinoyatchilariga qarshi kurash kabi ishlar bilan shug‘ullanadilar. Shunga ko‘ra, ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb axloqini quyidagi sohalarga ajratib o‘rganish mumkin: -jinoyat qiruv idorai tezkor vakilning axloqi; -ichki ishlar idoralari tergovchisining axloqi; -ichki ishlar idoralari uchastka vakilining axloqi; -davlat avtomobil nazorati xodimning axloqi; -post-patrul xizmati xodimning axloqi; 24

-yong‘inga qarshi qaruvchi xodimning axloqi; -bosqinchilik, korrupsiya va reketga qarshi kurashuvchi xodimning axloqi va x.q. Tabiiyki, ushbu xizmatlar xodimlari kasb axloqining umumiy hamda maxsus norma va talablari mavjuddir. Kasb axloqining xususiyatlari. Har qanday kasb axloqida bo‘lgani kabi ichki ishlar idoralari xodimlari kasb axloqining ham o‘ziga xos jihatlari mavjud. Ushbu xusiyatlar qo‘yidagilardan iborat. 1. Ichki ishlar idoralari xodimlariga quyiladigan axloqiy talablar huquqiy asosga ega bo‘ladi, ya’ni ular qonunlar, nizomlar va yo‘riqnomalar tarzida jazoga, g‘ayriqonuniy ish ko‘rganlar esa jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar. 1. Ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb axloqi, avvalo, jasurlik, adolat va sadoqatga, har bir ishga beg‘araz va xolis yondashishga asoslanadi. Jinoyatchilikka qarshi kurashish, boshqa kasblardan farqli o‘laroq, xodimdan jasurlik, shijoat, topqirlik kabi bir qator yuksak axloqiy hislatlarga ega bo‘lishni talab qiladiki, bunday hislatlarga ega bo‘lish boshqa kasbdagilar uchun unchalik zaruriy hol hisoblanmaydi. 2. Ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb axloqining normalari insonning qadr-qiymatini hurmat qilish va qonunni buzganlarga nisbatan insoniy munosabatda bo‘lishga asoslanadi, ya’ni umuminsoniy axloq normalarini o‘zida aks ettiradi. 3. To‘g‘ri, ichki ishlar xodimlari xizmat zaruriyatidan kelib chiqib, hamda davlat va xizmat sirini saqlash uchun jinoyat qidiruv ishlari davomida yo‘riqnomalarda ko‘rsatilgan talablar bo‘yicha yolg‘on gaplarni, ba’zi bir kombinatsiyalarini ishlatishlari mumkin. Ammo ular bu bilan xaqiqatga xilof ish qilmaydilar, balki adolatni qaror toptirish uchun xizmat qilgan bo‘ladilar. 4. Ichki ishlar xodimlari xokimiyat va qonun vakili sifatida ish ko‘rar ekan, ularning axloqi nufuzlilik va tarbiyaviylik xususiyatlariga egadir. Ichki ishlar idoralari xodimlarining axloqiy nufuzi qanchalik yuqori bo‘lsa, xalqning davlatga, qonun kuchiga ishonchi ham shunchalik kuchli bo‘ladi va aksincha. 25

5. Ichki ishlar xodimlari o‘z tabiatiga ko‘ra tarbiyachidirlar, ya’ni jinoyatning oldini olish, oilaviy janjallarni ijobiy hal etish, voyaga yetmagan bolalar bilan ishlash, jamiyatga zarar yetkazuvchi boshqa xar qanday zararkunandalar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borish ichki ishlar xodimlari kundalik ish faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. 6. Ichki ishlar xodimlarining shaxsiga xos kasbiy an’analari va urf-odatlari, xizmat xususiyatlari, normativ xujjatlar va jamoatchilik fikri ular kasb odob- axloqining asosiy manbalari bo‘lib xizmat qiladi. 7. Kasb odob-axloqining vazifalari. Ichki ishlar xodimlarining kasb axloqi quyidagi vazifalarni bajaradi; 8. Ichki ishlar xodimlarining kasb axloqi ularning o‘z xizmat vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlariga ko‘maklashadi. 9. Kasb axloqi Ichki ishlar xodimlari shaxsini axloqiy jihatdan tarbiyalab, ularda shijoat, jasurlik, adolat va intizomlilik kabi fazilatlarini shakllantiradi. Ushbu axloqiy xislatlar esa xizmat vazifasini bajarish, jinoyatchilika qarshi kurash, jamoat tartibini saqlash uchun axloqiy vosita hisoblanadi. 10. Ichki ishlar xodimlari shaxsini kasb axloqi ichki ishlar idoralarining manfaatlarini jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirib turadi. 11. Huquqiy demokratik davlatni bunyod etish ichki ishlar idoralaridan jamoatchilik bilan doimiy hamkorlik qilishni taqozo etadi. Ichki ishlar idoralari xodimlari o‘z burchlarini bajarishlari uchun doimo halqqa tayanishlari zarur, xalqning qo‘llab-quvvatlashisiz hech qachon jinoyatchilikning payini qirqish mumkin emas. 12. Ichki ishlar xodimlari shaxsini kasb axloqi ularning xizmat qiyinchiliklari tufayli kasbiy tanazzulga uchrashlarining oldini olishga xizmat qiladi. 1.3. Odob-axloq normalari va ularning ichki ishlar xodimlari faoliyatida tutgan o‘rni va o‘ziga xos psixologik jihatlari 26

Odob-ahloq normalari deb bir xildagi ish-amallarga joriy qilinadigan umumiy buyruqlar va taqiqlar orqali kishilar xatti-harakatini tartibga soluvchi axloq-odob talablarining shakliga aytiladi. Odob-axloq normalari ikki xil ko‘rinishda, ya’ni axloqiy munosabatlarning tarkibiy qismi va axloqiy ong shakllarida mavjud bo‘ladi. Axloq normalarining birinchi shakli ko‘pchilik kishilarning bir xildagi xatti-harakatlari tufayli kelib chiqqan va keyinchalik barcha uchun bajarilishi shart qoidalar tusini olgan normalardir. Ikkinchi xil ko‘rinishdagi axloqiy norma inson ongida o‘z aksini topgan muayyan qoida sifatida namoyon bo‘ladi (masalan, “o‘ldirma”, “o‘g‘irlama” va h.k. ), ya’ni buyruq maylilik xususiyati ko‘zga tashlandi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, agar axloq tamoyillari-umumlashgan axloqiy tushunchalar bo‘lsa axloqiy normalar ularni muayyanlashtirishga xizmat qiladi, ya’ni axloqiy tamoyillarga rioya qilish uchun qanday axloqiy xislatlar zarurligini, bunda kishi irodasi qay tarzda namoyon bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi. Odob-axloq normalari nafaqat elementlar axloqiy ong, balki shu bilan birga, kishilarni harakatga undovchi motiv hamdir. Ular ma’naviy va amaliy hodisalarning sintezi sifatida nima qilish mumkinu, nima mumkin emasligi, u yoki bu sharoitda qanday harakat qilish keragu, nimadan o‘zimizni tiyishimiz lozimligini ko‘rsatgan holda xulqimizni yo‘lga soladi, ya’ni mumkin va nomumkinlik meyorini belgilab beradi. Shunga ko‘ra ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odob-axloqi tamoyillari ham amalda axloq normalari orqali vojib bo‘ladi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odob-axloqining normalari deb, jamiyat, davlat, vazirlik tomonidan ishlab chiqilgan, ichki ishlar idoralari xodimlarining xulqi, fe’l-atvorlarini tartibga soluvchi, bajarilishi shart bo‘lgan axloqiy -huquqiy talablar majmuasiga aytiladi. Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishiga xos kasb odob- axloqining normalari umumiylikdan xususiylikka va undan alohidalikka qarab amal qilgan holda xodimning o‘z xulqiy xatti-harakatlarini sodir etishda nima qilishi lozimligiga emas, balki uning qanday bo‘lishi kerakligiga qo‘yiladigan talab tarzida namoyon bo‘ladi. Xuddi shuningdek, axloqiy normalar jamiyatning, 27

davlatning, xizmat jamoalarining xodimga munosabatini ifodalab, uning shaxsiga muayyan baho beradi. Shunday qilib, odob-axloq normalari bir vaqtning o‘zida talab va baho normalari shaklini oladi, ya’ni jamiyat, davlat, xizmat jamoalari yomonlik keltiradigan xatti-harakatlarni ular orqali qoralaydi va yaxshilikka erishishga qaratilgan xatti-harakatlarni ular orqali maqullaydi. Bu bilan axloq normalari faqat yomonlik uchun to‘siq emas, balki ayni paytda xodimlarni yaxshi ishlarga chorlovchi ma’naviy-axloqiy omil bo‘lib ham xizmat qiladi. Ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb odob va axloqining normalariga quyidagilar kiradi: xushmuomalalik va odoblilik oddiliy va kamtarlik xalolik va rostgo‘ylik, ochiq ko‘ngillik va dangalchilik, saxilik va muruvvatlilik, o‘zaro hurmat, do‘stona munosabat, samimiylik, sipolik, kattalarni hurmat qilish va boshqalar. Xushmuomilalik va odoblilik. Ichki ishlar idoralari xodimlari amal qilishi zarur bo‘lgan axloq normalaridan biri xushmuomilalik va odoblilikdir. Xushmuomilalik - o‘zga kishilarga bo‘lgan ichki hurmatning tashqi ko‘rinishidir. Uning o‘nta belgisi bor. Ular quyidagilar: insof, aql, ilm, hilm, olijanoblik, ko‘rkam fe’l, yaxshilik, sabr, shukr, muloyimlik. Mana shularga amal qilgan har bir hodim hamisha va har qanday holatda fuqarolar bilan odob doirasidan chiqmasdan muloqatda bo‘ladi. Xushmuomilalik-ko‘ngildagi ardoqli fikrlarni, eng noyob his-tuyg‘ularni, eng ezgu niyatlarni odamlar bilan baham ko‘rish, osoyishtalik, vazminlik, xotirjamlik bilan ish tutish demakdir. Odoblilik- yaxshi tarbiya ko‘rganlikning namoyon bo‘lishi, xatti-harakatlarda, so‘zlashuvda meyorni, chegarani, muvofiqlik va nomuvofiqlikni bilishdir. Odoblilikning asosiy belgisi - o‘zini tuta bilish, hukm chiqarishda shoshmaslik, kishilarning orqasidan g‘iybat qilmaslik, o‘zgalar fikrini tinglay bilish, shirinso‘zlik hisoblanadi. Odob bo‘lmagan joyda ma’naviyat bo‘lmaydi. Ajdodlarimiz aytganidek: “Odobi yo‘qning aqli yo‘q, odobsiz aql, aqlsiz odob yo‘q. Odob ikki xildir: hikmat 28

odobi va xizmat odobi. Himmat odobi poklik va to‘g‘ri yo‘lga yetaklaydi, xizmat odobi esa badavlatlik va obro‘ga yetkazadi”1 Xalqimizning xushmuomilalik va odoblilik haqidagi fikrlariga amal qilish ichki ishlar idoralari xodimlarining obro‘sini oshiradi va ularga nisbatan xalqning ishonchini kuchaytiradi. Halollik va rostgo‘ylik. Halollik -har bir insonning o‘z kuchi bilan mehnat qilishi, shuning evaziga topgan mol-mulki, obro‘si, jamichtda tutgan o‘rni, xulqining to‘g‘riligi, so‘zida qat’iylik va sadoqatning majmuasidir. Hayotda, xizmat vazifasini bajarishda halollik bilan mehnat qilish ichki ishlar idoralari xodimlari uchun zaruriy bo‘lgan axlokiy talab hisoblanadi. Ichki ishlar idoralari xodimlari xatti-harakatlaridagi halollik ular xulqining to‘g‘riligi, so‘zida qatiyligi, sobitqadam bo‘lishi va umrining oxirigacha o‘z tamoyillariga sodiq qolishida ko‘rinadi. Shuning uchun xam halollik kishiga ulkan axloqiy qoniqish bag‘ishlaydi. Rostgo‘ylik halollikning bir ko‘rinishi bo‘lib, haqiqatni gapirish, o‘zining xam, o‘zgalarning ham qadr-qimmatini to‘g‘ri baholash, yaxshini yaxshi, yomonni yomon deb ochiqchasiga aytishdir. Rostgo‘ylik ichki ishlar idoralari xodimlarining ajralmas axloqiy fazilati bo‘lmog‘i kerak. Bu xususda T.Drayzer: «Rostgo‘ylik - hayot nafasi, har qanday fazilatning negizi», -degan bo‘lsa, Xusayn Voiz Koshifiy: «rostgo‘y odam tong kabi beg‘ubordir. Rostgo‘y bo‘lishga harakat qilsang, ishing o‘nglanib, yurishib, joning ssuda bo‘ladi», - deb xaq, gapni aytgan edilar. Ichki ishlar xodimlari shaxs tuzilishiga xos kasb axloqi normalaridan o‘rin olgan halollik va rostgo‘ylik, birinchidan, har bir xodimdan o‘z so‘zining ustidan chiqishni talab qiladi, bu esa ularning o‘z burchini puxta bajarishlariga xamda qonunbuzarlar oldida ojiz qolganlarning ularga suyanishiga olib keladi; ikkinchidan, yolgonchilikka, tamagirlikka o‘rin qoldirmaydi; uchinchidan, har handay qiyin sharoitlarda xam ziddiyat va kamchiliklarni, jinoyatkorona qilmishlarni ochib tashlaydi; to‘rtinchidan, kelgusida bo‘ladigan xiyla- nayranglarga yo‘l qoldirmaydi. 29

Shijoat va hushyorlik. Shijoat - botirlik, jasorat, dovyuraklik, mardlik degani. Kasb axlokining markaziy normalaridan sanalmish bu fazilat hakdsa Abdulla Avloniy shunday degan edi: «Shijoat deb botir va yurakli bo‘lmakni aytilur. Shaji’ kishi xech narsadan qo‘rqmaydurgan botir va yurakli bo‘lur. Shijoat insoniyatning sof oyinasi, iffat, g‘ayrat, istiqomat kabi yaxshi xulqlarning nuroniysidir. Shijoatning haqiqati qalbning matonatindan, ruxning salomatindan iboratdur»1 . Demak, shijoatli bo‘lmish ichki ishlar idoralari xodimlaridan, eng avvalo, botir va dovyurak bo‘lishni talab qiladi. Bu esa jinoyatchi bilan olishish, uni ushlash yoki gumdon qilish zaruratidan kelib chiquvchi axloqiy talab hisoblanadi. Faqat dovyurak va mard xodimgina jinoyatchilar bilan xayot-mamot jangiga kirishishga qodir bo‘ladi. Shijoatli xodim boshlagan ishini oxiriga yetkazmay kuymaydi. U xar qanday to‘siqlarni yengib, jinoyatchilikning oldini olib, o‘zbek xalqining qalqoni va suyanchig‘i bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ladi. U o‘zining obru-e’tiborini, nomini va sha’nini xamisha baland tutib, ichki ishlar idoralarining qadr-qimmatini saqlaydi, xalqning ularga bo‘lgan ishonchini mustaxkamlaydi. Hushyorlik. - ichki ishlar xodimlari shaxsining kasb axloqi normasi sifatida xodimlardan doimo bedor va ogoxlikda bo‘lishni, ya’ni xalqning hayotidan xabardor bo‘lishni, ayniqsa jinoyatchi unsurlarning kilmishlaridan ogox, bo‘lib turishni, axloq, va qonun talablarini buzishlariga yo‘l qo‘ymaslikni, buning uchun esa o‘zlarining bor imkoniyatlarini ishga solishlarini talab etiladi. Hushyorlik - jinoyatchilikning oldini olishdagi asosiy vosita, usullardan eng muhimi. Uning talablarini bajarish har bir xodimning muqaddas burchidir. Hayolilik va pokizalik. Hayolilik va pokizalik xam kasb axloqi normalari hisoblanadi. Hayolilik - bu uyalish, xijolat tortish, o‘zini har xil nojuya hatti-harakatlardan tiya olish demakdir. Bu to‘g‘rida ulug‘ ajdoddarimiz shunday deganlar: Pokizalik - bu tozalik va soflik degani. Tozalik-inson salomatligining garovi. U kasb axloqining normasi sifatida har bir xodimdan kiyim-kechagining, aft- angorining, ish joyining pokiza bo‘lishini xamda qalbining pok bo‘lishini, 30

yeyiladigan taomlariga harom aralashmasligini, luqmaning halol bo‘lishini talab qiladi. Sobitqadamlik, sabr-qanoat, kamtarlik. Sobitqadamlik- niyat qilingan ishga jiddiy kirishish va oxiriga yetmaguncha undan chekinmaslik, boshlangan ishni oxiriga yetkazishdir. Sobitqadamlik insonningo‘tkinchi narsalarga, bir laxzalik kayfiyatga, «oshna-og‘aynigarchilikka» berilmasligidir. Sabr-qanoat - boshga tushgan kiyinchiliklarni chidam bilan yengishdir. Bu axloqly xislat ichki ishlar idoralari xodimlaridan xizmatning barcha achchiq- chuchuklariga, qismatlariga, xavf-xatarlariga chidashni, xizmat burchini sabr va matonat bilan bajarishni talab etadi. Bu xususda Abdulla Avloniy: «Sabr shunday kuchli narsadurki, shaxvatni iffatga, gazabni shijoatga, shiddatni xilmga, kattalikni tavozuga, yomonlikni yaxshilikka aylandurmakg‘a quvvati yetadi»1 - degan edi. Kamtarlik deb kishining o‘zini tabiiy holda, qanday bo‘lsa shundayligicha, xamma bilan teng, bab-barobar tutishiga aytiladi. Kamtar kishiga yasamachilik, dabdabavozlik, izzattalablik, shuxratparastlik yotdir. Bu xaqda donolar shunday deganlar: Halqimizning insonparvar huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishga qaratilgan ishlarida ichki ishlar idoralari xodimlarining o‘z xizmat vazifalarini kasb axloqi tamoyil va normalari asosida bajarishlari katta ahamiyat kasb etishi shubxasizdir. Chunki odilona, insonparvar shart-sharoitlar kelajagi buyuk davlatimizning, mehnatkash o‘zbek xalqining kamolotini ta’minlaydi. Ichki ishlar xodimlari kasbining o‘ziga xos jihatlari Davlat huquq-tartibot idoralari zimmasiga mamlakatda jinoyatchilikka qarshi kurashish, uni bartaraf etish vazifasi yuklatiladi. Shu bilan birga ichki ishlar xodimlarining kasbiy faoliyati natijasida fuqarolarning turli huquq va burchlari, vakolat va majburiyatlarining amalga oshishi kafolatlanadi, qonun ustuvorligi ta’minlanadi. Bu esa ayni chog‘da ichki ishlar idoralari xodimlari o‘z xulq-atvorlari uchun yuksak kasbiy nuqtai nazarni 31

shakllantirmog‘i lozim. Ichki ishlar xodimlari faoliyati mashaqqatli, murakkab va mas’uliyatli mehnat bo‘lib, soha xodimlari oldiga katta talablar qo‘yadi.Ushbu kasbning o‘ziga xos jihatlaridan biri ular ishida tashkiliy faoliyatning katta o‘rin tutishi bo‘lib, u ikkita asosiy xususiyatga ega: Ish kuni, ish haftasi mobaynida ishni rejalashtirishdan tashqari vaqti-soati belgilanmagan ish kuni sharoitlarida huquqbuzarlikka yoki jinoiy ishga oid surishtiruv va tergov ishlarini tashkil qilish ehtimolining mavjudligi; Boshqa mansabdagi hamkasblar va o‘zga yo‘nalishdagi huquq-tartibot idoralari, boshqa tashkilotlar xodimlari bilan hamkorlikda ishni tashkil etish zaruriyati. Jinoiy ishni ochish, sud qilish mobaynida adolatli hukm chiqarish ijodiy jarayon bo‘lib, tergovchi, prokuror, sudya, advokatlardan sezgirlik, diqqat-e’tibor, insonparvarlik, inson ichki dunyosiga yo‘l topa bilishni talab etadi. Garchi, ichki ishlar idoralar xodimlari kasbiy faoliyati o‘z sohasida mustaqil hisoblansa-da, boshqa yo‘nalishdagi mutaxassislar bilan tergov va sudlovni amalga oshirish chog‘ida o‘zaro hamjihatlik asosida, uzviy bog‘liq holda ish ko‘rishni taqozo etadi. Ichki ishlar idoralar xodimlari faoliyatini tizimlashtirgan holda o‘rganish mobaynida ikki guruhga: asosiy va yordamchi guruhlarga ajratib olish mumkin. Faoliyatning asosiy turi (vakolatli, konstruktiv hamda axloq tuzatish) tergov va sudlov idoralarining bevosita maqsadga erishishini ko‘zlaydi. Yordamchi turlar esa (aloqa, tashkiliy) ko‘rilayotgan ishning asosiy maqsadi to‘la-to‘kis ro‘yobga chiqishiga yordam beradi. Huquqshunos o‘z faoliyatida doimo odamlar, ularning xatti- harakatiga baho berib turadi. Bunda u baholashning ham rasmiy 32

ham norasmiy usul va metodlarini qo‘llaydi. Rasmiy yoki formal (shakliy) metodlar sirasiga odatda biror- bir maqsadni ko‘zlab kuzatish, suhbat, hujjatlarni tahlil qilish, tarjimai holni o‘rganish va turli xildagi testlardan foydalanish kiritiladi. Norasmiy metodlarga jamiyatning tarixiy rivojlanishi mobaynida tarkib topgan turli intuitiv tahlil usullarini kiritish mumkin. Ma’lumki, temperament, xarakter va qobiliyatlar shaxs psixologik siymosining asosini tashkil qiladi. Shu tufayli shaxsni o‘rganishning barcha sxemalarida bu tarkibiy qismlar asos bo‘lib xizmat qiladi. Quyida biz ichki ishlar xodimlari faoliyatida shaxsni o‘rganishning ko‘p qo‘llaniladigan tizimini keltirib o‘tamiz. Bu tizimni barcha huquqshunoslar yaxshi bilishlari shart va zarur: Umumiy ma’lumotlar: tug‘ilgan vaqti va joyi, millati, ma’lumoti, mutaxassisligi, ish joyi, lavozimi, oilaviy ahvoli, yashash joyi, siyosiy partiyalarga mansubligi. Tashqi belgilari: - yuzi (imkoniyatga qarab yuz tuzilishining o‘ziga xos jihatlari, qisqacha qiyofa tasviri); - bo‘yi (past, o‘rta, baland bo‘yli, bo‘yidagi nuqson-anomaliyalar); - vazni va tanasining tuzilishi (judayam oriq, ozg‘in, qomati tik, to‘ladan kelgan, semiz); - kiyinishi (orasta, palapartish, kiyinishda e’tiborli, e’tiborsiz); - ovozi (yoqimli, yoqimsiz, yo‘g‘on, ingichka). Hayot yo‘li: - ota-onasi ( ularning tug‘ilgan va joyi, millati, yashash joyi, ijtimoiy mavqei, - qiziqishlari, doimiy mashg‘ulotlari va hokazo); - bolaligi (oiladagi turmush, nechanchi farzand, oiladan tashqarida 33

yashash tarzi, -- aka-ukalari, opa-singillari, ularning o‘zaro munosabatlari, hayotidagi asosiy voqealar va h.k.); - maktab davri (o‘qigan maktabi, sevgan fanlari, tengdoshlari bilan o‘zaro - munosabati, maktabdagi intizomi, yutuqlari, bilim darajasi); - mehnat faoliyati va harbiy xizmat davri (mehnatga va harbiy xizmatga munosabati, odamlar orasidagi mavqei, o‘zidan qoniqishi); - oilaviy hayoti, farzandlari, ayni chog‘da kim bilan yashashi. Turmush sohalari: - oilaviy munosabatlari (er-xotin munosabati, birinchi nikohi yoki bir necha nikohda bo‘lganligi, bolalarga va ota-onasiga bo‘lgan munosabati); - kasbi va mutaxassisligi (kasb va ish tanlash motivlari, o‘z ishidan qoniqishi yoki qoniqmasligi, ishda lavozim pog‘onalaridan ko‘tarilishi, ishdagi mavqei va hokazo); - sog‘lig‘i (sog‘lig‘iga munosabati, umumiy holati, qaysi kasalliklar bilan og‘riganligi). Xulq-atvori: - ustuvor kayfiyati (barqaror, ko‘tarinki); - qiyinchiliklarga ta’siroti (o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, odatda kuch- g‘ayrat bilan ishlaydi, befarq); - hissiyotlari va his-tuyg‘ulari, ehtiroslar tug‘ilishining o‘ziga xos xususiyatlari (oson, tez hayajonlanadi, jahldan tez tushadi, zo‘rg‘a o‘zini bosadi, muvaffaqiyatsizlikni bilintirmaydi, uni uzoq muddat unuta olmaydi, tezda unutadi, mayda-chuyda narsalarga asabi buziladi); - irodasining namoyon bo‘lishi (o‘ziga ishonadi, ishonmaydi, intizomli, intizomsiz, qobiliyatli, qobiliyatsiz, jasur, qo‘rqoq va hokazo); 34

- murakkab vaziyatda o‘zini tutishi (xotirjamligini saqlab qoladi, o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, nutqi va xatti-harakatlarida mantiqiylik va mulohazalilik bo‘ladi yoki dovdirab qoladi); - mastlik chog‘idagi xulq-atvori (xotirjam, xatti harakatlarini nazorat qila oladi, tajovuzkor, o‘zini idora qila olmaydi, kamgap bo‘lib qoladi, ko‘p gapiradigan bo‘lib qoladi, tanholikni istaydi, o‘rtacha ichadi, ko‘p ichadi, ko‘p ichadi-yu, mast bo‘lmaydi, tez mast bo‘lib qoladi); Temperamenti va xarakteri. a) Temperamenti: kirishuvchanligi (kirishuvchan, «ichimdagini top» deydigan, uyatchan, ehtiyotkor, qat’iy, yetakchilikka moyilligini namoyish etadi yoki etmaydi); hissiyotliligi (xotirjam-badjahl, beta’sir-ta’sirchan, og‘ir-vazmin- lov etib yonadi, tushkunlikka moyil-optimist). b) Xarakteri: xarakterining odamlar bilan munosabatdagi ko‘rinishlari (xayrixoh, muruvvatli, hamdard, talabchan, manman va hokazo); mehnatga munosabati (yalqov, dangasa, ishchan, mehnatsevar); o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabati (shuhratparast, shaxsiyatparast, mag‘rur, birovlarni mensimaydi va h.k.); Ichki ishlar xodimi o‘z faoliyati davomida odamlar bilan muloqotda bo‘ladi, tajriba almashadi, kasbdoshlariga turli axborotlar beradi va qabul qiladi, hamkorlikda ish olib boradi, maqsad va faoliyatlarni birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Huquqshunosning muloqot chog‘ida hamsuhbatini, voqea- hodisalarni shaxsiy baholashi odatda, asosan ongsiz ravishda idrok qilinadigan tasavvurlar negizida amalga oshadi. Shaxsni baholash jarayoni dastlabki taassurotdan boshlanadi. Dastlabki taassurot asosan obyektning yaxlit idrok 35

qilinishi demakdir. Tabiiyki, dastlabki taassurot ba’zan aldamchi bo‘ladi. Buni huquqshunos o‘z faoliyatida to‘g‘ri tushunib ish tutishi lozim. Ichki ishlar xodimi faoliyatida o‘rganilayotgan shaxsni baholash zaruriyatiga duch keladi. Shaxsni baholashda kuzatuv baholashning bosh va asosiy bosqichi hisoblanadi. Kuzatish faoliyati o‘rganilayotgan kishining xulq-atvori, xatti-harakatlarini muntazam ravishda nazorat qilib borishni talab qiladi. Kuzatish deganda odamlar, predmetlar, voqea-hodisalarni biron- bir maqsadni ko‘zlab idrok etish tushuniladi. Kuzatishda nigoh bilan yoki eshitish orqali kuzatilayotgan hodisaning u yoki bu tarzda o‘zgarishlarini farqlay bilish, ularni boshqa hodisalar bilan uzviy bog‘lash hamda mantiqiy xulosa chiqarish asosiy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Yuridik faoliyatda huquqshunosga kuzatuvchanlik borasida katta talablar qo‘yiladi. Kuzatuvchanlik muayyan faoliyat jarayonida rivojlanadi. Maxsus amalga oshiriladigan va abstrakt obyektlar vositasida qilinadigan mashqlar bunga yordam beradi. Amaliyotchi huquqshunos kuzatilayotgan obyekt va hodisaning barcha asosiy belgilarini farqlab olishga, boshqacha qilib aytganda, uning mohiyatini idrok etishga intilmog‘i zarurdir. Huquqshunosning kuzatilayotgan hodisa tub, asosiy mazmunini anglashga intilishi, ish materialiga oid barcha diqqatga sazovor belgilarni e’tiborga olishi muhimdir. Faqat maqsadga muvofiq kuzatishgina psixologik imkoniyatlarni jamlash va zarur ko‘nikmalarni egallashni ta’minlaydi. Muayyan maqsadni ko‘zlab kuzatish bilan birga umumiy, har tomonlama kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantirish lozim. Ichki ishlar xodimi o‘z faoliyatida xilma-xil, ayniqsa ekstremal, kutilmagan sharoitlarda muayyan ruhiy zo‘riqishni talab qiladigan 36

vazifalarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Ko‘zlangan maqsadga erishish uchun esa qat’iyat va bardosh talab qilinadi. Ta’kidlash joizki, har qanday paytda ham huquq-tartibot idoralari xodimlarining xulq- atvori o‘z mohiyati va namoyon bo‘lishiga ko‘ra tasodifiy yoki palapartish emas, balki ongli hamda maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i kerak. Ichki ishlar idoralar xodimlari ishida nutq ham katta ahamiyatga egadir. Huquqshunos o‘z faoliyatida nutqning ogzaki va yozma turlaridan ko‘proq foydalanadi. Kishilar bilan suhbatlashishda, so‘roq o‘tkazishda ogzaki nutqdan foydalanilsa-da, hujjatlar to‘ldirishda, ma’lumotnoma, hisobot, ish yuritish va bayonnomalar tuzishda yozma nutqdan foydalaniladi. Huquqshunosning ish qog‘ozlarida aks etadigan yozma nutqi mazmundor, lo‘nda, jumlalari aniq, tushunchalar va tegishli, zarur atamalar bilan ifodalanmog‘i lozim. Huquqshunos tilning turli uslublarini puxta egallagan bo‘lmog‘i kerak. Ichki ishlar xodimi ichki nutqqa ham suyanib ish tutishi zarur. U ichki nutqini boshqara bilishi, o‘ziga o‘zi ustanovka (yo‘l-yo‘riq) bera olishi darkor. Ichki ishlar xodimi bundan tashqari tayyorlangan nutqdan, ya’ni savollarga avvaldan javob tayyorlab qo‘yish, sud jarayonidagi savol-javoblar, suhbatlar stenogrammasi, ayblov xulosasi va boshqalardan foydalanishiga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. Bo‘lajak nutqiy muloqotga kirishishda avvaldan tayyorlangan matnga suyanib qolish huquqshunosning ijodiy tafakkurini cheklab qo‘yadi. Shuning uchun huquqshunos aytmoqchi bo‘lgan gaplarni chuqur o‘ylab olishi bilan birga hozirjavoblikni ham egallamog‘i lozim. Ichki ishlar xodimlari shaxs tuzilishi faoliyatida tafakkurning ham o‘rni kattadir. Tafakkurning ko‘rgazmali-obrazli ko‘rinishi, ya’ni ilgari idrok etilgan obrazlar orqali fikrlash ichki ishlar idoralar 37

xodimlari amaliyotida, ayniqsa qo‘l keladi. Masalan, tergov harakatlarini o‘tkazish chog‘ida mo‘ljallangan joyga yetib borish yo‘nalishi tashqi obrazlar yordamida tasavvur etilishi mumkin. Mutaxassis har bir vaziyatni tahlil qiladi, fikran masofani, muayyan soatlarda transport va yo‘lovchilar harakatining gavjumligini hisobga olib, muammoli holatni hal etadi. Jinoyat sodir etilgan shahar, ko‘cha, uy va hokazolar to‘g‘risida ma’lumotlar qanchalik to‘liq va mukammal bo‘lsa, tergovchi shunchalik to‘g‘ri qaror qabul qiladi. Obrazli tafakkur jinoyat ishi bo‘yicha gumon qilinayotgan shaxslarning bundan keyingi xulq-atvorlarini chamalashga yordam beradi, analitik, tahliliy hujjatlarni, sharhlarni, ilmiy ma’ruzalarni tayyorlashni yengillashtiradi. Rivojlangan obrazli tafakkur amaliyotchi huquqshunosning kommunikativ, boshqaruv va bilish faoliyati takomillashishiga ko‘maklashadi. Tafakkur xususiyatlaridan yana biri bo‘lgan tezkorlik huquqshunos faoliyatida juda zarurdir. Tafakkurning tezkorligi daliliy ashyolar va turli yuridik faktlarni tadqiq etishda qo‘l keladigan fikriy jarayon maromi holatini bildiradi. Tafakkurning tezkorligi tergovchining izlanish jarayonida kuzatish, tasavvur qilish va intuitsiyani maqsadga muvofiq tarzda muvofiqlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga muammoli holatlarda, nostandart masalalarni yechishda topqirlik -«evristik hal etish»ning ham (lotincha evrika-topdim) ahamiyati kattadir. Tafakkurning ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari mavjud bo‘lishi ko‘plab muammolarni hal etishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu fazilatlar xo‘jalik jinoyatlarini tergov qilayotgan sudya va tergovchilarga qo‘l keladi. Bunday ishlarda har tomonlama bilimdonlik, ko‘nikma va tajriba asosiy mezon bo‘lib hisoblanadi. 38

Tergov qilinayotgan ish bo‘yicha taxminlarni ilgari surish va ishlab chiqish, dalillash, asoslash ayniqsa dastlabki tergov chog‘ida, mantiqiy tafakkurgacha bo‘lgan jarayonda to‘g‘ri yo‘lni tanlashga yordam beradi. Bu fazilatlarga ega bo‘lgan tergovchi turli versiyalar ichida haqiqatga yaqinroq farazni tezroq tuzib oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi kasbiy faoliyatida murakkab va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ana shu o‘ziga xos xususyatlarni hisobga olgan holda uning huquqiy psixologiyada tutgan o‘rnini muhim va samaradorligini belgilaydi. II BOB. ICHKI ISHLAR XODIMLARI SHAXSINING PSIXOLOGIK TUZILISHI VA UNING HUQUQIY PSIXOLOGIK AHAMIYATI 2.1. Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik xususiyatlari 39

Ichki ishlar xodimlari shaxsini o‘rganishda avvalo ularning psixologik xususiyatlarini o‘rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shunga ko‘ra quyida qisman bo‘lsa-da psixik hodisalarning faoliyat jarayonida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab o‘tamiz. Ichki ishlar xodimlari shaxsini psixologik tuzilishida diqqatning tutgan o‘rni Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlanganligi, yo‘naltirilganligidan iboratdir. Tevarak-atrofdagi ko‘plab ta’sirlar orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o‘ylaydi. Ongning bu xossasi diqqat kabi xususiyat bilan o‘zaro bog‘liq. Ichki ishlar xodimlarining kasbiy faoliyatida bilish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Biz quyida bilish jarayonlariga va uning ichki ishlar xodimlari shaxsining tuzilishidagi o‘rni haqida to‘xtalib o‘tamiz. Diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo‘naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. E’tiborni ma’lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch-g‘ayrat sarflash zarurati yuzaga kelganda, binobarin, qiyinchiliklar paydo bo‘lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va shuningdek, to‘siqlar mavjud bo‘lgan kezlarda diqqat aniq-ravshan namoyon bo‘ladi. Hosil bo‘lish xususiyati va amal qilish usullariga ko‘ra diqqatning uchta asosiy turi mavjud: – ixtiyorsiz diqqat; – ixtiyoriy diqqat; – ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat Ixtiyorsiz diqqat kishining niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil bo‘ladi va qo‘llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning paydo bo‘lishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omillar bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga mos keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni qo‘zg‘aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning roli benihoya kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo‘lsa, diqqatning 40

uzoq vaqt mobaynida to‘planib turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo‘nalganligiga ham bog‘liqdir. Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan diqqat-e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy diqqat, agar kishi o‘z oldiga ma’lum bir vazifa qo‘ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan bo‘lsa, yuz beradi. Ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy to‘planganligidagi kabi, faqat uning mazmuni va jarayonining qiziqarli hamda ahamiyatli bo‘lishi natijasida qiziqib, kirishib ketish xususiyatida namoyon bo‘ladi. Diqqatning jamlanishi, jalb qilinishi ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqatda unumli va sermahsul hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat sharoitiga o‘tish uchun ish jarayonini faollashtirish talab etiladi. Ish jarayonini xotira qonuniyatlarini yaxshi bilgan holda, uning yordamidan foydalanib amalga oshirish talab etiladi. Bular mantiqan tushunish va qiziqish uyg‘otish qonuniyatlari hisoblanadi. Kasbiy diqqat yaxshi shakllangan ixtiyoriy diqqatning anglanganligi va keragicha boshqarish imkoniyatining mavjudligi bilan ajralib turuvchi va nima, qachon, qayerda hamda nimaga diqqatni qaratish kerakligini belgilab beruvchi jarayon hisoblanadi. Kasbiy diqqatning yaxshi rivojlanganligi uning maqsadli va mohirona yo‘naltirilganligi bilan belgilanadi. Diqqatni bir joyga jamlash va uni to‘g‘ri yo‘naltirishda quyidagi omillarni hisobga olish zarur: – ish jarayoniga xos va mos sharoitni yaratish, ya’ni ish joyini saranjomlash, yorug‘likka qulay joylashib olish; – muayyan vazifani bajarish uchun psixologik tayyorgarlik ko‘rish; – aqliy tayyorgarlik, zarur adabiyotlardan foydalanish, tajriba orttirish, aqliy faoliyat yuritish uchun qulay vaqtlarni hisobga olish (tongi soat 5 dan 11 gacha, kunduzgi soat 16 dan kechki 20–24 gacha aqliy faoliyat unumdorligi yuqoriligini kuzatish mumkin). Ichki ishlar xodimlarining kasbiy faoliyatida diqqatning asosiy xususiyatlari (taqsimlanishi, tarqoqligi, barqarorligi, tez o‘rin almashishi) ham 41

o‘zisha xos ahamiyat kasb etishi, ya’ni sodir bo‘lgan voqea-hodisalarning zarur tomonlarini o‘rganish va aniqlik kiritishda, jinoyatchi shaxsning psixik holatini kuzatishda qo‘l kelishini anglab yetish lozim. Masalan, diqqatning hajmi 7–12 ta obyektni to‘liq qamraydi, barqarorligi 10–12 daqiqa to‘liq saqlanadi, bir soniya ichida diqqatni 3–4 marotaba ko‘chirish mumkin. Shunday ekan, ichki ishlar idoralari xodimlari o‘z xizmat faoliyatida kasbiy diqqatni yuzaga keltirish uchun quyidagi usullardan foydalanishlari zarur:  obyektni kuzatish jarayonida jinoyatchining o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish va jinoyatchi o‘rinda o‘zini tasavvur qilishi;  obyektni kuzatish jarayonida diqqatni to‘g‘ri taqsimlash va tez ko‘chira bilish ko‘nikmasini shakllantirish usullaridan foydalanish;  davomli mashq qilish yordamida diqqat markazida 2–7 tadan, 8– 15 tagacha bo‘lgan obyektni ushlab turish;  diqqatni bir obyektdan ikkinchisiga ko‘chirishda har bir soniyadan unumli foydalanish;  diqqat doirasining torayishini hisobga olish, ya’ni axborot qanchalik muhim bo‘lmasin, bir obyektga bog‘lanib qolmaslik;  umumiy kuzatuv obyektida, sharoitni o‘rganish maqsadida, diqqatni teng taqsimlash orqali obyektni qismlarga bo‘lib kuzatish.  Diqqatni kuchaytirish usullari:  javobgarlik hissini sezish, faoliyat samaradorligini belgilovchi ahamiyatli tomonlarni hisobga olish;  muayyan xatti-harakatlarni amalga oshirishda irodaviy kuchga tayanish;  obyektni «e’tibor bilan kuzat», «yaxshilab qara», «yana bir bor tekshir» kabi diqqatni kuchaytiruvchi buyruqlarni berish;  salbiy hissiyotlarni kuzatish jarayoniga aralashtirmaslik;  kuzatuvchanlik faoliyatini susaytiruvchi omillarni inobatga olmaslik.  Diqqatni jamlash prinsiplari:  muayyan holatga diqqatni yo‘naltirish;  ahamiyatsiz ma’lumotlarni miyada saqlamaslik;  keraksiz fikrlarga chalg‘imaslik. Diqqat jarayoni, o‘z navbatida, kuzatuvchanlik faoliyati bilan uyg‘un shakllanadi. Kuzatish ichki ishlar xodimlarining kasbiy faoliyatida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. U operativ qiziqish uyg‘otgan shaxslarning jinoiy faoliyatini fosh etishda, ularning aloqalarini, shaxsiy xislatlarini o‘rganishda, tergov jarayoniga tegishli ma’lumotlarni to‘plashda namoyon bo‘ladi. 42

Kuzatish deganda, ma’lum bir maqsadli rejani amalga oshirish uchun narsa va hodisani ongda ataylab idrok etish tushuniladi. Kasbiy kuzatish esa ichki ishlar idoralari xodimlarining operativ xizmat vazifalarini amalga oshirishida muhim voqea va hodisalarni maqsadga muvofiq tarzda idrok etish jarayonidir. Kasbiy kuzatuvchanlik xodimning shaxsiy xususiyati emas, balki tabiiy xususiyatiga aylanib, faoliyatning barcha turlarida namoyon bo‘lishida, kuzatuvchanligininng oliy darajaga chiqqanida namoyon bo‘ladi. Kasbiy kuzatishda ko‘zga tushgan barcha narsa idrok etilmaydi, balki eng muhim, zarur, xizmat faoliyati uchun ahamiyatga molik bo‘lgan obyekt (narsa,predmet)lar idrok etiladi. Bu, odatda, kuzatish asosini tashkil qiladigan maqsadlar, vazifalar, rejalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Kasbiy kuzatuvchanlik samaradorligi esa albatta psixologik mexanizmlar, qonuniyatlar va omillar bilan belgilanadi. Ya’ni ular namoyon bo‘lish xususiyatlariga ko‘ra obyektiv, sharoitga xos va subyektiv guruhlarga bo‘linadi. Kasbiy kuzatish jarayonini amalga oshirishda subyektiv omillarga muhim vazifa yuklatiladi. Obyektiv va sharoitga xos omillar kuzatilayotgan shaxs, obyekt va ular o‘rtasida mavjud sharoit xususiyatlarini qamrab oladi. Subyektiv tomon jinoiy guruh a’zolarining xatti-harakatlarini yashirish niyatida amalga oshiradigan niqobli (yashirin) harakatlari, ya’ni jinoyat sodir etilgan joyda iz qoldirmaslik, dalil-isbotlarni topishni qiyinlashtirish, dastlabki surishtiruv ishlarini olib borishda anglashilmovchiliklarga sharoit yaratish kabilarda namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan kasbiy kuzatuvchanlik faoliyatini shakllantirishda xodimdan kasbiy diqqat, idrok xususiyatlari va operativ xotira jarayonlarini rivojlantirish talab etiladi. Ichki ishlar xodimi operativ qiziqish uyg‘otgan shaxsga nisbatan kuzatuv ishlarini olib borishda quyidagi psixologik omillarni hisobga olishi kerak. 43

 o‘zi kuzatayotgan gumonlanuvchi shaxsning xulq-atvoriga xos bo‘lgan xususiyatlar (masalan, jinoiy faoliyatiga xos xususiyatlari, yo‘nalishi, jinoiy tajribasi, nimalarga qiziqishi, moyilligi va boshq.)ni;  zarur bo‘lganda maxsus texnik vositalar va eslab qolish orqali kuzatilayotgan obyektning xatti-harakatlarini to‘liq esda saqlashi, kerak bo‘lsa aniq qayd etishi;  qayd etilgan faktlarni kuzatilayotgan obyekt to‘g‘risida olingan avval ma’lumotlar bilan qiyoslashi va xulosalar chiqarishi.  Ichki ishlar idoralari xodimlari kasbiy kuzatuvchanlikni rivojlantirishda quyidagilarni e’tiborga olishi zarur:  kuzatuvdan oldin o‘rganilayotgan shaxs, narsa yoki hodisa haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish;  vazifani aniq maqsad asosida belgilab olish (xayolan bo‘lsa-da) va kuzatuv rejasi hamda tartibini tuzish;  kuzatilayotgan obyektda nafaqat topilishi kutilgan narsani, balki uning teskarisini ham izlash;  kuzatish predmetini qismlarga bo‘lib o‘rganish bilan birga, butun jarayonni kuzatishni esdan chiqarmaslik;  bir martalik kuzatishga ishonmaslik, obyektni turli nuqtai nazar va turli vaziyatlarda tekshirish;  kuzatish davomida har bir elementga nisbatan «nega?», «nima uchun?» kabi savollar qo‘yish, o‘z fikr va xulosalari asosida taxmin qilish;  kuzatuv obyektlarini solishtirish, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish va ulardagi o‘xshash hamda farq qiluvchi tomonlarni topish;  kuzatish natijalarini ushbu predmet haqida ma’lum bo‘lgan ma’lumotlar bilan qiyoslash;  kuzatish natijalarini aniq ifodalash va tegishli shaklda qayd etish;  kuzatishga turli mutaxassislarni jalb etish, kuzatish natijalarini solishtirish va hamkasblari bilan muhokama qilish;  kuzatuvchi o‘zi ham kuzatish obyekti bo‘lishi mumkinligini esda tutishi. Kasbiy kuzatuvchanlikni rivojlantirishning muhim yo‘nalishi omili tegishli psixologik qonuniyatlarga asoslangan kasbiy kuzatish texnikasini egallash sanaladi. 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatida sezgining tutgan o‘rni Sezgi oddiy psixik jarayon bo‘lib, u moddiy olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlari aksidan, shuningdek, moddiy qo‘zg‘atuvchlar tegishli retseptorlarga bevosita ta’sir etganda organizmda hosil bo‘ladigan ichki holatlardan tarkib topadi. Materiya bizning sezgi irodalarimizga ta’sir etib sezgi 44

hosil qiladi. Sezgi a’zolari axborotni qabul qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga yetkazib beradi. Sezgi a’zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona yo‘llaridir. Sezgilar mohiyatiga ko‘ra obyektiv olamning subyektiv siymosi hisoblanadi. Lekin sezgilarning hosil bo‘lishi uchun organizm moddiy qo‘zg‘atuvchining tegishli ta’siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmning o‘zi ham qandaydir ish bajarishi darkor. Kishining hayoti va faoliyatida sezgilarning roli juda katta. Chunki, ular bizning olam haqidagi va o‘zimiz to‘g‘rimizdagi bilimlarimiz manbai hisoblanadi. Inson tevarak atrofda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalar haqida hamisha axborot olib turishi kerak. Ichki ishlar idoralari faoliyatida ham sezgining o‘rni beqiyosdir. Kasbiy sezgirlik his qilish jarayonlarini mashq qildirish orqali rivojlantiriladi. Bu xususiyat faoliyat davomida shakllanib boradi. Masalan, yo‘l-patrul xizmati xodimi o‘z faoliyati mobaynida kelayotgan mashina tovushidan undagi texnik nosozliklarni aniqlay boshlaydi. Shu ma’noda, sezgilar ma’lum bir qo‘zg‘atuvchining muayyan retseptorga ta’siri natijasida hosil bo‘lgani uchun ham sezgilarning tasnifi ularni hosil qiladigan qo‘zg‘atuvchilarning va ana shu qo‘zg‘atuvchlarga ta’sir qiladigan retseptorlarning xususiyatlariga asoslanadi. 3. Idrok va uning ichki ishlar xodimlari faoliyatida tutgan o‘rni Idrok sezgiga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar bir davrning o‘zida namoyon bo‘ladi, aks ettirishda ishtirok etadi. Narsa yoki hodisalarning sezgi a’zolariga bevosita ta’siri jarayonida kishi ongida uning aks etishi idrok deb ataladi. Idrok etish jarayonida alohida holdagi sezgilarning tartibga solinishi hamda narsa va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlarga birlashuvi yuz beradi. Qo‘zg‘atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgilardan farqli o‘laroq, idrok narsalarni uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. 45

Bunda idrok alohida sezgilar yig‘indisi tarzida emas, balki hissiy bilishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan sifat jihatidan yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida idrok kasbiy faoliyat uchun muhim ahamiyat kasb etadigan hodisa, holat, obyektlardan predmetli ravishda kerakli narsalarni ajratib olib, yaxlit holda ongida aks ettirish, oddiy shaxs ko‘ra olmaydigan holatlardagi narsalarni tez va oson ilg‘ash jarayonidir. Yaxshi rivojlanmagan kasbiy idrok xodimda illyuzion (noto‘g‘ri) idrok qilish xususiyatini shakllantiradi. Shu nuqtai nazardan idrok ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy faoliyatida muayyan o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon etadi. Ya’ni, ichki ishlar idoralari xodimi aniq ma’lumot olish uchun guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini kuzatayotganda o‘rganilayotgan obyekt to‘g‘risida turli ko‘rinishlarda olingan tasavvur va tushunchalarni yaxlit holatda idrok qiladi. Ichki ishlar idoralari xodimlari voqelikni to‘g‘ri idrok etishlari uchun uning prinsiplariga rioya qilishlari zarur. Idrok qilish prinsiplari quyidagilar: – bilish zarur bo‘lgan holat yuzasidan miyada aniq aqliy zanjir tuzish; – sezgi a’zolarining imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish; – o‘rganilayotgan obyektga nisbatan qiziqish uyg‘otish; Idrok qilish prinsiplari asosida xodim turli nuqtai nazarlarni, masofadan, vaziyatdan, holatning yoritilish darajasi, sharoitdan kelib chiqib, obyektdan olgan taassurotlarni tahlil qiladi. 4. Xotira va uning ichki ishlar xodimlari faoliyatida tutgan o‘rni Odam ko‘rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab qoladi. Psixikaning eng muhim xususiyati shundan iboratki, individ tashqi taassurotlardan o‘zining keyingi xatti-harakatlarida doimo foydalanadi. Individual tajriba orta borishi hisobiga xulq-atvor sekin-asta murakkablashadi. Agar tashqi dunyoning miya qobig‘ida hosil bo‘ladigan 46

obrazlari beiz yo‘qolib ketaversa, tajribaning shakllanishi mutlaqo mumkin bo‘lmay dolar edi. Bu obrazlar bir-biri bilan o‘zaro turli xil aloqalar bog‘lagan holda mustahkamlanib, saqlanib qoladi hamda hayot va faoliyat talablariga muvofiq tarzda yana boshqatdan namoyon bo‘ladi. Individning o‘z tajribasini esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deyiladi. Xotirada esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi asosiy jarayonlar alohida ajratib ko‘rsatiladi. Bu jarayonlarning har biri alohida mustaqil psixik xususiyat hisoblanmaydi. Ular faoliyat davomida shakllanadi va o‘sha faoliyat bilan belgilanadi. Xotira mexanizmlarini o‘rganishning psixologik darajasi xronologik jihatdan boshqalaridan ustunroq bo‘lib, fanda turli yo‘nalishlar va nazariyalarning ilgari surilganligi bilan ma’lumdir. Bu nazariyalarni ular xotira jarayonlarining shakllantirilishida subyektning faolligi qanday rol o‘ynashiga va faollikning mohiyatiga qanday yondashuviga bog‘liq holda tasniflash va baholash mumkin. Xotiraning esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari sodir bo‘ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi xotiraning har xil turlarini ajratish uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq tarzda bo‘linadi: 1) faoliyatda ko‘proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab xotira harakat, his-hayajon, obrazli va so‘z-mantiqli turlarga bo‘linadi; 2) xotira faoliyatning maqsadi, xususiyatiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi; 3) materialni gancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko‘ra (uning faoliyatdagi roli va tutgan o‘rniga bog‘liq ravishda) xotira qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ turlarga bo‘linadi. Shu o‘rinda xotirani mustahkamlashning quyidagi sakkizta qonunini eslab bolish tavsiya etiladi: 47

Anglanganlik bonuni. Oddiy, lekin murakkab qonun, ya’ni berilgan materialni qanchalik chuqur anglasak, shunchalik uni xotirada mustahkam muhrlagan bo‘lamiz. Qiziqish qonuni. Anatol Frans «Bilimlarni yaxshi hazm qilish uchun uni ishtaha bilan yutish kerak» deganda, albatta, materialga jonli qiziqish bilan munosabatda bo‘lishimiz va uni yaxshi ko‘rishimiz kerakligini nazarda tutgan. Ilgarigi bilimlar qonuni. Ma’lum mavzu yuzasidan bilimlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, yangisini esda saqlab qolish shunchalik oson bo‘ladi. Masalan, ilgari o‘qigan biror kitobni qaytadan o‘qib, uni yangidan o‘qiyotganday his qilsangiz, siz ilgarigi tajribangizni his qilishingiz mumkin. Demak, eski bilimlar tajribaga aylangandagina yangilariga zamin bo‘la oladi. Eslab qolishga tayyorgarlik qonuni. Biror materialni eslab qolishdan avval, bo‘lg‘usi aqliy ishga qanday hozirlik ko‘rgan bo‘lsangiz, shunga mos tarzda eslab qolasiz. Agar materialni mutaxassis bo‘lishim uchun juda kerak deb, muhimligini anglasangiz, u narsa xotirada muhim saqlanadi. Assotsiatsiyalar qonuni. Bu qonun haqida eramizdan avval Arastu ham yozgan. Qonunning mohiyati shundaki, bir vaqtda shakllangan tasavvurlar xotirada ham yonma-yon bo‘ladi. Masalan, muayyan xona o‘sha yerda ro‘y bergan hodisani ham eslatadi. Ketma-ketlik qonuni. Harflarni alifbodagi tartibida yoddan aytish oson, uni teskarisiga aytish qiyin bo‘lganidek, xotirada ham ma’lumotlarni ma’lum tartibda joylashtirishga va kerak bo‘lganda, tartib bilan birin-ketin tiklash maqsadga muvofiqdir. Kuchli taassurotlar qonuni. Eslab qilinadigan narsa to‘g‘risidagi birinchi taassurot qanchalik kuchli bo‘lsa, unga aloqador obraz ham shunchalik yorqin bo‘ladi va siz uchun ahamiyatli ma’lumotlar oqimida eslanayotgan material ham yaxshi esga tushadi. Tormozlanish qonuni. Har qanday yangi ma’lumot o‘zidan oldingi ma’lumotni tormozlaydi. Oldingi ma’lumotning o‘chib ketmasligi uchun, yangini esda saqlashdan avval, uni mustahkamlash choralarini ko‘rishingiz kerak. 48

Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida «kasbiy xotira –xodimning ilgari idrok etib amalga oshirgan, boshidan kechirgan, tezkor xizmat faoliyatiga aloqador va uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni eslab qolish, esda saqlash va keyinchalik yana xotirada qayta tiklash xususiyatlarini ifodalovchi xislat». Ichki ishlar xodimlari faoliyatini tashkil etishda xotiraning muvaffaqiyatga erishtiruvchi asosiy jarayonlarini bilish talab etiladi. Xotirada axborotni eslab qolish, keyin esga tushirish jarayoni subyekt faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi va bu axborotdan qanday maqsadda foydalanishga bog‘liq. Faoliyatning maqsadi bilan bevosita bog‘liq material ko‘proq esda qoladi, u hatto astoydil esda saqlash jarayonidan ham kuchli bo‘ladi. Shuni ta’kidlash joizki, esda saqlash jarayonida his-tuyg‘ularning ham ta’siri kuchli bo‘ladi. Kuchli hissiyot ta’sirida axborot esda yaxshi saqlanadi. Voqea-hodisalar his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atsa (ya’ni kechirilgan hissiyotlarning qayta-qayta qo‘zg‘alishi natijasida), fikr yuritish qobiliyati yoki aqliy faoliyat yanada faollashadi. «Shaxs ongidagi qabul qilingan yoki qabul qilinmagan axborotlar ko‘p hollarda ahamiyatga ega bo‘lmay qolganda turli muddat ichida yoddan ko‘tarilishi kuzatilgan. Bu holat axborotning shaxs faoliyatidagi ahamiyati bilan emas, balki hayoti yoki faoliyatida vujudga kelgan yangi sharoitlar, o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, uning birlamchi ahamiyatini susaytirib yuborishi mumkin». Tergov jarayonida guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi ayni vaziyatda ularga qaysi bir holat ahamiyatli bo‘lsa (ijobiy yoki salbiy ta’sir), o‘sha holatni eslashi mumkin. Xodim guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchiga xos alohida xususiyatlarni hisobga olishi, shaxsning ko‘tarinki (optimistik) yoki tushkun (pessimistik) kayfiyatiga qarab bir xil vaziyatni turli shaxslar turlicha talqinda (yaxshi va yomon taassurotlar asosida) eslab qolishi mumkinligini inobatga olishi zarur. Sodir etilgan jinoyat tafsilotlarini guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi turlicha talqin qilishi, eslab qolishi va yodga olishi kuzatilgan. 49

Xotiraning idrok qilinishi ongda saqlanish muddatiga qarab qisqa va uzoq muddatli bo‘lib, ularning ishlash mexanizmi ham turlicha bo‘ladi. Har qanday voqea-hodisa, avvalo, birlamchi qisqa muddatli xotira blokiga tushadi. Ishlatilish ahamiyatiga qarab uzoq muddatli xotira blokiga o‘tishi mumkin. Aks etish reverbatsiyaning davomiyligi (30–50 daqiqa) miyaning asab katakchalarida turg‘un o‘zgarishlarni qo‘zg‘atadi. Bu jarayon uzoq muddatli xotira mexanizmi hisoblanadi. Eslash va eslashga harakat qilish bir-biridan ajralgan jarayonlar emas. Bir tomondan, eslashga harakat qilish dastlabki ma’lumotlarni tiklash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, natijadir. Eslashga harakat qilish fikrni erkin hikoya, bayon qilish natijasida vujudga keladi. Shuni unutmaslik kerakki, zaruratsiz guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining fikrini chalg‘itmaslik, savol berib gapini bo‘lmaslik, hikoyasini uzmaslik zarur. Miyaning muhrlangan latent qobiqni faollashtirish uchun so‘roqni erkin bayondan boshlash lozim. Esdan chiqarish – eslash va esda olib qolish jarayonining aksi bo‘lib, normal fiziologik hodisa hisoblanadi. Agar xotiradagi barcha ma’lumotlar inson ongiga qalqib chiqsa, samarali tafakkur bo‘lmaydi. Inson faqat iroda kuchi yordamidagina aynan kerakli manbalarni eslay oladi. «Fikrlar harakati – uzoq muddatli xotira blokidan tezkor xotira blokiga o‘tishni ta’minlovchi ip»4 deydi A. N. Luk. Bu jarayon unchalik oson kechmaydi. Me’yorida faoliyat yuritadigan miya individning butun hayotiy tajribasini saqlab qoladi. Uning murakkab tomoni ma’lumotlarni erkin eslash mumkin emasligidadir. Xotiraning faqat ma’lum sharoitga aloqador qismigina zarurat tug‘ilganida tiklanishi, ya’ni yodga tushishi mumkin. Inson xotirasidagi doimiy ishlatilmaydigan, eslab yangilanmaydigan axborot tez yoddan chiqadi. Gohida doimiy harakatdagi axborot ham, agar ayni vaqtda muhim deb hisoblanmasa, esdan chiqishi mumkin. 50

Xodimning kasbiy xotirasini maqsadli rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlarda mashqlar bajarishni taqozo etadi: – odamlarning yuzlari, tashqi qiyofasi, belgilari va xatti-harakatlaridagi o‘ziga xosliklarni eslab qolish va tanish; – xizmat vazifalarini bajarishda doimo yuzaga keladigan muammolarni hal etish xususiyatlarini ifodalovchi so‘zdagi axborotni eslab qolish va xotirada saqlash; – qidiruvda bo‘lgan avtomashinalarning nomeri va belgilarini eslab qolish va tanish; – o‘g‘irlangan buyumlar va ularning belgilarini eslab qolish va tanish; – joy chizmalari, harakatlanish yo‘nalishlarini eslab qolish va xotirada saqlash. Xodimlarning kasbga oid muhim ma’lumotlarni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirishlarida bir qator psixologik usullardan foydalanishlari kasbiy xotirani rivojlantirishga yordam beradi. Ma’lumotni esda saqlash prinsiplari: 1) maqsadni to‘g‘ri tanlash; 2) axborotni saqlash uchun (hissiy, obrazli, eshitish, ko‘rish orqali) turli bog‘liqliklarni o‘rnatish. Ma’lumotni yodlash prinsipi: – ma’lumot idrok qilinganidan so‘ng 20 soniya ichida takrorlash; – ma’lumotni takrorlash, takrorlashni har ikki soatda amalga oshirish; – mavjud imkoniyat chegarasidan ortiqcha ishlashga harakat qilish; – ma’lumotni mantiqiy butunlikda takrorlash. Kasbga oid muhim ma’lumotni eslab qolish samaradorligini oshirish usullari: Eslab qolish haqida o‘ziga buyruq (ustanovka) berish. Xodim har safar kasbga oid muhim axborotga duch kelganida o‘ziga: «Buni eslab qolish kerak!», deb aytishi zarur. 51

Yodlash. Katta hajmdagi, eslab qolish qiyin bo‘lgan ma’lumotni odam «ichida» yoki fikran takrorlashi, uning xotirada aniq saqlanib qolishiga erishishi lozim. Anglash. Har qanday ma’lumot, agar u anglangan bo‘lsa, esda yaxshi saqlanib qoladi. Eslab qolinadigan ma’lumotdagi ma’noli aloqalarni aniqlashga «Nima uchun» degan savolini qo‘yish yordam beradi; Qonuniyatlarni izlash. Bu raqamli ma’lumotlarni, masalan, avtomashina va telefon raqamlarini eslab qolishni osonlashtiradi. Ushbu usul eslab qolinadigan ma’lumotda muayyan qonuniyatni – ma’noli, raqamli va boshqa qonuniyatlarni topishga asoslanadi. Analogiya, o‘xshashliklardan foydalanish. Yangi ma’lumotni ma’lum ma’lumot bilan qiyoslash doimo uni eslab qolishni osonlashtiradi. Obyekt nimaga o‘xshashini aniqlash kerak. Obrazli tasavvur. So‘zda ifodalangan ma’lumotni tasavvur qilish orqali eslab qolish ancha oson. Xayolan gapirish. Qidirilayotgan shaxsning surati, agar xodim uni eslab qolayotganda fikran, ichki nutqida «gapirsa», yuzidagi ayrim jihatlarni ta’kidlasa, xotirada mustahkamroq va aniqroq saqlanib qoladi. Modellashtirish. Mantiqiy aloqalar yordamida betartib faktlar yagona tizimga birlashtiriladi. Ana shu tizim eslab qolish uchun model bo‘lib xizmat qiladi. Taxminni ilgari surish yordamida bo‘lgan voqea qayta gavdalantirilsa, modellashtirilsa, kerakli ma’lumotni yaxshi eslab qolishga yordam beradi. Oqibatlarini tasavvur qilish orqali xotirani faollashtirish. Kerakli ma’lumot xotirada saqlanib qolinmasa (yoki, aksincha, saqlab qolinsa) nima bo‘lishini tasavvur qilish ham yaxshi samara beradi. Tartibga keltirish. Ilgari esda olib qolingan ma’lumotni endi esda olib qolish kerak bo‘lgan ma’lumot bilan bog‘lash ularning xotirada ishonchliroh saqlanib qolishiga imkon beradi. Unutish orqali eslab qolish. Nimanidir unutishni istasak, biz ana shu narsaga diqqatimizni jamlaymiz va natijada uni esda olib qolamiz. 52

Xayolan yoqtirgan odamingizni dushmaningiz deb tasavvur qilishga harakat qilib ko‘ring... Tasavvur qildingizmi? Endi esa uni kallangizdan chiqarib tashlashga harakat qiling. Siz bu to‘g‘rida o‘ylamaslikka qanchalik ko‘p harakat qilsangiz, u sizni shunchalik kuchliroq taqib etadi. Vaziyatni jismonan tiklash. Go‘yoki «o‘sha joyning o‘zida bo‘lib qolish» va u yerdagi narsalarni, masalan, kerakli tartibda joylashtirish lozim. Ko‘rish tasavvurlariga tayanish zarur narsalarni eslashni osonlashtiradi. Vaziyatni xayolan esga tushirish. Har doim ham o‘sha sharoitda jismonan bo‘lish, ahvolni jismonan esga tushirishning imkoni bo‘lmaydi, ammo butun vaziyatni uning qismlari bo‘yicha xayolan tasavvur qilish, esga tushirish, orqali ma’lumotni ham eslash mumkin; Vaziyatlarni saralab tanlash. U kim? Eslolmaysiz... Shunda u kishini qayerda ko‘rgan bo‘lishingiz mumkinligini tasavvur qiling: bo‘limda, uyingiz hovlisida, transportda va hokazo. Vaziyatlarni saralash chog‘ida sizni qiziqtirayotgan shaxs haqidagi ma’lumotlar ham chiqib keladi; Voqealar ketma-ketligini xayolan esga tushirish (uzilgan zanjirni tiklash). Xotirada voqealarning butun ketma-ketligini tiklash zanjirdagi yo‘qolgan halqani topishga yordam beradi. Qidirilayotgan ma’lumot saqlanishi kerak bo‘lgan ma’lumotlarning xayoliy zanjiridagi barcha halqalarni ketma-ket tekshirib chiqing. Zanjirda kemtik topganingizda undan sakrab o‘ting, oldinroqqa o‘ting, so‘ngra orqaga qayting. Agar halqa tiklanmasa, xotirangizni uzoq vaqt zo‘riqtirmang – buning yordam berishi gumon. Tanani bo‘sh qo‘yish. Relaksatsiya – tanani bo‘shashtirish amalda hammaga yordam beradi. Agar tez, aytaylik, uch daqiqaga tanangizni bo‘shashtiring va hech narsani o‘ylamaslikka harakat qiling, kerakli fikr miyaga tez va oson keladi. Xotira turlari ichida kasbiy xotira eng samarali hisoblanadi, chunki u insonning qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lib, muddatli mashq va iste’dod (musiqachi, matematik), diqqat xususiyatlariga bevosita aloqador. Ayrim shaxslarda obrazli xotira rivojlangan bo‘ladi (insonning tuzilishi, predmetlar, 53

ovoz, rang), boshqalarda so‘z, raqamlar bilan bog‘liq (so‘z, fikr, sonlar) xotira ustuvor hisoblanadi. Inson hamma taassurotlarni eslab qola olmaydi. Axborotni ham turli ma’no, shaklda saqlash mumkin. Yana alohida obrazli ko‘rish xotirasi ham mavjud bo‘lib (eydetizm), inson ko‘rgan narsalarini (tezkor xotirada) ko‘rish maydonidan chetda, hatto mayda tafsilotlari bilan uzoq saqlay oladi. Xotiraning ma’lum turi rivojlanishida shaxs xususiyatlarining bevosita ahamiyati katta. Faylasuf, xuquq tashkiloti xodimlari, advokatlarda mantiqiy xotira kuchli bo‘ladi. San’atkor, sportchilarda harakat xotirasi, musiqachilarda eshitish xotirasi, degustatorlarda ta’m bilish, mazani sezish xotirasi, kimyogarlarda hid xotirasi, ko‘rlarda sezish xotirasi rivojlangan bo‘ladi. Masalan, hisobchilarda son, sanalarni, kadrlar bilan ishlovchilarda ismlarni, rassomlarda ranglarni ajratib farqlash, ilg‘ash xotirasi yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi ko‘rsatmalarini baholashda ular xotirasining rivojlanganlik darajasini o‘rganish lozim. Xotira butun umr davomida rivojlanib, takomillashadi. Unga asab tizimi, tarbiya va o‘qish jarayonlari ta’sir qiladi. Xotira qonuniyatidan samarali foydalanish uchun eslab qolish va esga tushirish jarayonida tabiiy assotsiatsiyalardan foydalanishni, shuningdek, xotiraning ishini yengillashtiruvchi sun’iy assotsiativ aloqalar o‘rnatishni o‘rganish zarur. Xotirani rivojlantirish qonuniyatlari - Nomlanishi т avsifi 1. Assotsiatsiya qonuni (Aristotel) Notanish narsani eslab qolish uchun uni birorta tanish narsa bilan bog‘lash zarur. 2. Mustahkamlash qonuni (A. R. Luriya) 10 daqiqa insonga biror narsani xotirasida mustahkamlash uchun yetarli hisoblanadi. 3. Esdan chiqarish qonuni (G. Ebbingauz) Har qanday material yodlanganidan so‘ng, 1–2 soat ichida xotirada 40% qoladi. Keyinroq esdan chiqish tezligi kamayadi, 6 sutkada axborotning 20% saqlanib qoladi. 4. B. V. Zeyngarnik qonuni Mashg‘ulotni eng qiziq joyida tugallash, yodlanayotgan materialni eng qiziq joyida to‘xtatish qayta yodlash jarayonigacha materialning to‘liq saqlanib qolishini ta’minlaydi. 54

5. Yosh qonuniyati Xotira 18–25 yoshgacha yaxshilanib boradi, 45 yoshda bir xillik saqlanib qoladi, yoshdan sustlasha boradi. 6. «Boshidan oxirigacha» qonuni Yodlanayotgan materialning boshi va oxiridagi axborot, o‘rtasidagiga qaraganda yaxshi saqlanadi. Ko‘pgina mnemotexnik tizimlar ushbu qonuniyatlarning amal qilishiga asoslanadi. Eslab qolishning quyidagi asosiy usullari mavjud: mantiqiy, ma’noli, mexanik va mnemotexnik. Mantiqiy eslab qolish – eslab qolishning asosiy usuli. Ushbu usuldan qanchalik samarali foydalanish aqliy imkoniyatlarga, ma’noli va mantiqiy aloqalar o‘rnatishga bog‘liq. Mantiqiy eslab qolishga asos bo‘ladigan ma’noli aloqalar tasodifiy yuzaga keladigan aloqalarga qaraganda ancha mustahkamligi bilan ajralib turadi. Mantiqiy eslab qolishning muhim usullaridan biri, avvalo, manbani guruhlarga ajratish, ya’ni ma’nosi bo‘yicha guruhlashtirishdan iborat. Mexanik usul – ma’nosini tushunmay quruq yodlanadigan usul. Uning asosini esda olib qolinadigan ma’lumotlarni oddiy takrorlash, ma’nosini anglamasdan turib ko‘p martalab idrok etish tashkil etadi. Mexanik xotira ancha yuqori turdagi xotiralarning eng oddiy asosidir, usiz ma’lumotlarni eslab qola olmaymiz. Mnemotexnika eng qiziqarli va mashq qilib rivojlantirsa bo‘ladigan usul. U asosan ma’nosiz axborotni bilvosita eslab qolishga xizmat qiladi. Uning yordamida ma’noli axborotni eslab qolishning ratsional usulini ancha kuchaytirish va ma’nosiz materialni mexanik eslab qolish samaradorligini benihoya oshirish mumkin. Kasbiy xotirani rivojlantirishning asosiy qonuniyatlarini yodda tutish zarur. Shuningdek, Axborot inson hayoti va faoliyati uchun qanchalik muhim bo‘lsa, shunchalik mustahkam esda qoladi va oson yodga tushadi. Shuning uchun ham qandaydir axborotni yod olayotganda doimo uni o‘zingiz, masalan, kasbiy faoliyatda maqsadga erishishingiz uchun muhimligini ta’kidlab turishingiz zarur. Axborot inson faoliyatiga qanchalik aloqador bo‘lsa, shunchalik mustahkam yodlanadi (eslab qolinadi). Xotirani rivojlantirish uchun biron bilimni, 55

qonuniyatni oddiygina yodlash emas, balki uni amaliy faoliyatda iloji boricha kengroq ho‘llash muhimdir. Axborot qanchalik chuqur anglansa, u xotirada shunchalik yaxshi saqlanib qoladi. Ushbu qonuniyatdan foydalanish eslab qolish jarayonini fikrlash jarayoniga eng ko‘p darajada yaqinlashtirishni bildiradi. Anglangan holda eslab qolish obyektlarning eng muhim jihatlarini va munosabatlarini ifodalovchi mantiqiy aloqalarga asoslanadi. Qiziqish uyg‘otuvchi yoki manfaat keltiruvchi axborot oson eslab qolinadi. O‘zlashtirayotgan narsamizni bizni qiziqtirayotgan, biz uchun manfaat keltiradigan narsalar bilan bog‘lash – muvaffaqiyatli eslab qolishning asosiy shartlaridan biridir. Muvaffaqiyatli eslab qolishda muayyan axborotni idrok etishga tayyorgarlik va yaxshi eslab qolish maqsadini qo‘yish katta ahamiyatga ega. Bular eslab qolish jarayoniga katta ta’sir ko‘rsatishi bilan birga, uning natijalarini oldindan ko‘rish imkonini beradi va xotirada tiklashni osonlashtiradi. Bir vaqtning o‘zida yuzaga keladigan tasavvurlar eslash jarayonida bir- birini yodga tushiradi. Xotiraning ushbu qonuniyatidan foydalanish uchun eslab qolish va esga tushirish jarayonida tabiiy assotsiatsiyalardan foydalanish, shuningdek, ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy faoliyatida xotiraning ishini yengillashtiruvchi sun’iy assotsiativ aloqalar o‘rnatishni o‘rganishimiz zarur. Xotirani shakllantirish usullari: – bilishga bo‘lgan qiziqishlar doirasini, xotirada saqlash maqsadlarini shakllantirish; – mantiqiy eslash usullarini o‘rganish; – javobgarik hissini kuchaytirish: bilim olishga, o‘rganishga, qunt qilishga, o‘zini tarbiyalashga e’tibor berish; – o‘tilgan mashg‘ulotlardagi materiallarni tizimli ravishda qayta takrorlash, xotirani mustahkamlovchi mashqlarni bajarish. 56

Shu ma’noda ichki ishlar idoralari faoliyatida kasbiy xotira – tezkor, uzoq muddatli, so‘z mantiqli shaklda, raqam, son, ism, familiya, qiyofalarni tez tanib eslab qolish, qayta tiklash (keyinchalik farqlay olish) da namoyon bo‘ladi. 5. Tafakkur va uning ichki ishlar xodimlar и шахси faoliyatida tutgan o‘rni Tafakkur atrof-muhitdagi voqelikni nutq yordamida bevosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon, sotsial sababiy bog‘lanishlarni anglashga, yangilik yaratish va bashorat qilishga yo‘naltirilgan aqliy faoliyatdir2. Insonning bilish faoliyati voqelikni, narsa va hodisalarni sezish va idrok qilishdan boshlanadi, so‘ngra asta-sekin tafakkurga, fikr yuritishni aqliy yo‘l bilan aks ettirishga o‘tadi. Tafakkur jarayonida inson hissiy bilish qobig‘idan tashqari chiqib, sezgi va idroklarda bevosita aniqlash imkoniyati mumkin bo‘lmagan murakkab holatlarni anglay boshlaydi. Insonning bilish faoliyatida sezgi, idrok, tasavvur obrazlari bilan tafakkur uzluksiz bir-birlarini boyitib turadi. Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda rivojlanishi mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun shaxsning tafakkuri rivojlanishi bilan birga nutq faoliyati ham o‘sadi. Bu esa shaxsda o‘z fikrini to‘g‘ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi, nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug‘at boyligini oshiradi. Ichki ishlar xodimlari faoliyatida tafakkur kasbiy masalalarni yechishga oid holat va hodisalarning mohiyatini tez anglash, turli tuman axborotlar ichidan zarurini ajratib olish, ular o‘rtasidagi farq va tafovutlarni oson aniqlash, ko‘pchilik ilg‘ay olmaydigan mayda narsalarni ko‘rish bilan ularni turli harakat, shakllarda obrazlashtirish, jonlantirishda namoyon bo‘ladi. Ichki ishlar idoralari xodimi oldida turgan vazifalarni hal etishi uchun uning kasbiy tafakkurini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Idrok va tasavvurda aks etadigan narsa tafakkurda taqqoslanadi, tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Ichki ishlar xodimi fikrlash orqali masalani samarali hal qilishda to‘xtovsiz ishlaydi, bunda ijodiy jarayon – tafakkur ishga tushadi. 57

Bu bosqichda yangi ma’lumotlar izlanadi, zarur materiallarni yig‘ish, ishga daxldorlarni so‘roq qilish amalga oshiriladi. Keyin barcha ma’lumotlar umumlashtiriladi, tahlil qilinadi va ular asosida turli taxminlar ilgari suriladi. Ichki ishlar xodimlari faoliyatda tafakkurga «o‘ta xavfli sharoitda ongning yuqori darajada samarali ishlash qobiliyati»1, deb ta’rif berish mumkin. Umumiy psixologiya asoschilari talqinida esa tafakkur voqelikning umumlashtirilgan, bevosita, to‘liq hamda eng aniq ifodasi hisoblanadi. Tafakkur, xususiyatiga ko‘ra, shaxs faoliyatida vujudga kelgan muammo va masalalarni hal qilishga yordam beradi, muammoning yechimini topish bilan bir qatorda, muammoli vaziyatga aloqador narsa va hodisalarning noaniq xususiyatlari, ayni vaziyatdagi munosabatlariga ham aniqlik kiritadi. Tafakkur yuritishdan ko‘zlangan asosiy maqsad muayyan vaziyatdagi turli munosabatlar, holatlar yuzasidan avval alohida, so‘ngra umumlashtirilgan holda olingan manbalarni o‘zaro solishtirish orqali masalaga oydinlik kiritish usullarini ongda shakllantirishdir. Kasbiy tafakkur nafaqat harakatga keltirish zarur bo‘lgan aqliy imkoniyat, balki inson omilini faollashtirish qurolidir1. Shu nuqtai nazardan, ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy tafakkuri deganda, o‘z xizmat vazifalarini bajarishlarida muhim ahamiyat kasb etadigan voqea, hodisa va holatlardagi umumiylikni ko‘ra olish, analiz va sintez qilish, taqqoslash, asoslash va taxminiy xulosalar chiqarish jarayoni tushuniladi. Kasbiy rivojlangan tafakkur xodimning muhim xislati bo‘lib, narsalar, odamlar va ularning xatti-harakatlaridagi muhim jihatlarini bilish, ular o‘rtasidagi qonuniyatli aloqalarni topish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Xodimning tafakkuri murakkab tezkor xizmat vazifalarini bajarish, amaliy muammolarni hal etishning yangi yo‘llarini topish qobiliyati. Kasbiy tafakkurni faollashtirishning asosiy usullari quyidagilardan iborat. Kasbiy vazifani tushunish usuli. Dastlab umumiy vazifani oddiy vazifalarga bo‘lish zarur. Ishning tafsilotlari, ikir-chikirlariga e’tibor berish, 58

hech narsani nazardan qochirmaslik, vazifani bajarishning bir necha variantlariga ega bo‘lishga harakat qilish kerak. Masalaning yechimini topish usuli. Avvalo, izlanishning dastlabki nuqtasi ajratib olinadi, bunda izlash chegaralari aniqlanadi va tartibga solinadi. Izlash yo‘nalishlari tanlanadi, uyg‘unlashtiriladi va qayta ko‘rib chiqiladi. Tekshirilayotgan hodisaning manzarasini fikran shakllantirish usuli. Xodimdan umumiy manzara va undagi elementlarning obrazli ishlovini amalga oshirish hamda shu asosda tekshirilayotgan hodisaning qolipi (sxemasi)ni shakllantirish talab etiladi (bu tezkor yoki taxminlar (tusmollar) shaklida amalga oshirilishi mumkin). Hodisaning elementlari o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rib chiqish va ishlash, ularni bir butun ko‘rinishga birlashtirish hamda asosiy bo‘g‘inni topish zarur. Tafakkurni yo‘naltirish usuli tadqiq etilayotgan vaziyatda ruhiy yo‘nalish olish (masalan, gumon qilinuvchining xatti-harakatlari motivlarini tushunishga harakat qilish), shuningdek psixologik tahlil o‘tkazish va uning asosida vaziyatning bundan keyingi rivojlanishini bashorat qilishdan iborat. Ba’zi murakkab vaziyatlarda refleksiya usulidan, ya’ni raqib nuqtai nazaridan mulohaza qilishdan foydalaniladi. Tafakkur jarayonida nazoratni kuchaytirish usuli. Xodim o‘zini nazorat qilishning so‘zda ifodalangan formulalaridan («Men buni qanday qilib bajara oldim?», «Nima uchun men bunday xulosaga keldim?» va h.k.) foydalangan holda tekshirib turishi zarur. O‘z xulosalari va baholarida subyektivlikka yo‘l qo‘ymaslikka, shaxsiy moyillik va xusumatni yo‘q qilishga harakat qilishi kerak. Tafakkurni shakllantirish usullari: 1) mustaqil fikr yuritish, javobgarlik hissini anglash kabi shaxsiy xususiyatlarni rivojlantirish; 2) kasbiy masalalarni hal qilishda talab etiladigan bilim, ko‘nikma va tajribani egallashga harakat qilish; 59

3) kasbiy masalalarni hal qilishda talab etiladigan bilim, ko‘nikma va tajriba egallashga harakat qilish; 4) bir-biriga qarama-qarshi fikrlar chigalini yechish, qiyin, mavhum vaziyatlarda yechim topish mashqlarini mukammallashtirish; 5) mantiqiy fikrlash, tafakkur operatsiyalar mohiyatini anglash, masalani yechishdagi g‘ayritabiiy usullar bilan tanishish; 6) aqliy imkoniyatlarni takomillashtirish. 6. Ichki ishlar xodimlari faoliyatida xayolning tutgan o‘rni Xayol yoki fantaziya tafakkur kabi yuksak bilish jarayonlari qatoriga kirib, har bir kishida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo‘lmaydi. Fantaziya yordamida kutilayotgan natijani tasavvur qilish inson mehnatining hayvonlar instinktiv faoliyatidan tub farqidir. Istalgan mehnat jarayoni zarur tarzda xayolni o‘z ichiga qamrab oladi. Xayol badiiy, konstruktorlik, ilmiy-adabiy, musiqaviy va, umuman, ijodiy faoliyatning zarur tomoni sifatida namoyon bo‘ladi. Xayol – inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bo‘lib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida o‘z ifodasini topadi, shuningdek, muammoli vaziyat, noaniq holatlarda xulq-atvorning namoyon bo‘lishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, xayol faol faoliyatni yo‘naltiruvchi emas, balki uning o‘rnini almashtiruvchi timsollar hosil qilish vositasi sifatida yuzaga keladi. Xayol tafakkur bilan chambarchas bog‘langan. Xayol ham tafakkur singari kelajakni oldindan ko‘rish imkonini beradi. Tafakkur singari xayol shaxslarning ehtiyojlariga asoslanadi. Ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin ularni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bo‘ladi, ya’ni bu ehtiyojlarning qondirilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni jonli, yorqin tasavvur qilish mumkin. Xayol o‘zining faolligi bilan tavsiflanadi. Ayrim hollarda xayol faoliyatning o‘rnida, uning sun’iy aralashmasi sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Mana shunday holatda odam hal qilib bo‘lmaydigandek ko‘rinadigan 60

masalalar, turmushning og‘ir sharoitlari, o‘z xatolarining taqibi va shu kabilardan qochish uchun real tasavvurlardan uzoq bo‘lgan fantastika olamiga vaqtincha kirib ketadi. Fantaziya hayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan va ko‘pincha amalga oshirib bo‘lmaydigan ish-harakat dasturlarini belgilaydi. Xayolning bunday shakli passiv xayol deyiladi. Kishi passiv xayolni oldindan o‘ylab yuzaga keltirishi mumkin. Ataylab yuzaga keltirilgan, iroda bilan bog‘liq bo‘lmagan, lekin hayotda gavdalantirishga qaratilgan xayolning mana shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Qandaydir quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida shirin xayol surish hamma odamlarga xos. Mana shunday shirin xayollarda fantaziya bilan ehtiyoj o‘rtasidagi aloqa yengil namoyon bo‘ladi. Ammo insonning xayoliy jarayonlarida shirin xayol kechirish hollari ko‘proq bo‘lsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nuqson hisoblanadi. Agar kishi passiv bo‘lsa, u kelajakda yaxshi hayot kechirish uchun kurashmasa, uning hozirgi hayoti esa qiyin, ko‘ngilsiz bo‘lsa, bunday holda u o‘zining ehtiyojlari to‘la qondiriladigan, istagan narsasini ho‘lga kirita oladigan, hozirgi paytda umid qila olmaydigan biror mansabni egallaydigan soxta hayotni ko‘p xayol qiladi. Agar passiv xayolni oldindan o‘ylab va o‘ylamasdan qilingan turlarga bo‘lish mumkin bo‘lsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bo‘lish mumkin bo‘ladi. O‘z asosida tasviriga muvofiq keladigan obrazlar tizimini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deb ataladi. 2.2.Ichki ishlar xodimlari faoliyatida hissiyotlarni boshqarish psixologiyasi Ichki ishlar xodimlari faoliyati xodimlari o‘z faoliyatlarida ko‘pincha asabiy taranglik holatlarini boshdan kechiradilar. Shuning uchun bu soha xodimlari o‘zlarini jismoniy va ruhiy jihatdan asrashi, qobiliyatlarini yo‘qotmaslik uchun har qanday 61

sharoitda his-tuyg‘ularini jilovlashi, boshqara bilishi zarur. Hissiyot (emotsiya – lotincha hayajonlanish, qo‘zg‘alish demakdir) kishining real borliqqa nisbatan shaxsiy munosabatiga oid kechinmalaridir. Hissiyot tushunchasi boshdan kechirilayotgan his-tuyg‘ularning aniq, nisbatan oddiy shaklini anglatadi va faoliyatni boshqarishda yetakchi jarayon sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. His-tuyg‘ular ijobiy va salbiy ma’no-mazmunga ega bo‘ladi. Ijobiy his-tuyg‘ular qoniqish, quvonch, hayrat, shodlik, g‘ururlanish, o‘ziga ishonch, yoqtirish, nazokat, muhabbat, minnatdorlik, xotirjamlik, yengil tortish va hokazolarni bildiradi. Salbiy his-tuyg‘ular sirasiga g‘am-qayg‘u, qoniqmaslik, zerikish, g‘am-g‘ussa, nochorlik, xafalik, xavfsirash, qo‘rquv, dahshatga tushish, afsus, qayg‘urish, hafsalaning pir bo‘lishi, g‘azab, nafrat, rashk, shubha, uyat va hokazolar kiradi. Ijobiy his-tuyg‘ular asab tizimiga o‘z navbatida ijobiy ta’sir ko‘rsatib, organizmning sog‘lomlashuviga sabab bo‘lsa, salbiy his- tuyg‘ular esa uning yomonlashuviga, xastalanishiga olib keladi. Kishi hayotida his-tuyg‘ularning kayfiyat, ehtiros va affekt singari ko‘rinishlari mavjud. Kayfiyat – eng muhim ahamiyatga ega emotsional holatlardan bo‘lib, kechinmalarning ma’lum vaqt mobaynida davomiyligi va ixtiyorsizligini belgilaydi. Huquqshunos kayfiyatini boshqara olishi, zarurat tug‘ilganda esa ta’sir o‘tkazilayotgan, muloqotda bo‘linayotgan obyekt (kishi)da muayyan kayfiyatni uyg‘ota bilishi lozim. Kayfiyat tug‘diruvchi sabab va shart-sharoitlar to‘rt guruhga bo‘linadi: Organizmdagi jarayonlar (bemorlik, charchoq kayfiyatni tushiradi, aksincha tansihatlik, to‘laqonli uyqu kayfiyatni 62

yaxshilaydi). Tashqi muhit (ifloslik, shovqin-suron, dimiqqan havo, asabni buzadigan tovushlar, xonaning yoqimsiz bo‘yog‘i kayfiyatga yomon ta’sir qiladi. Ozodalik, sokinlik, toza havo, yoqimli musiqa, xonaning yorqin bo‘yoqlari kayfiyatni ko‘taradi). Kishilar o‘rtasidagi munosabatlar (atrofdagi kishilarning xushmuomalaligi, ishonchi va odobi, qo‘llab-quvvatlashi insonni tetiklashtiradi va hayotga muhabbatni oshiradi, qo‘pollik, befarqlik, ishonchsizlik, beodoblik esa kishi kayfiyatini buzadi). Fikrlash jarayoni (obrazli tasavvurlarda aks etgan ijobiy his- tuyg‘ular ko‘tarinki kayfiyatni belgilaydi, salbiy his-tuyg‘ular uyg‘otuvchi obrazlar, tasavvurlar kayfiyatga salbiy ta’sir qiladi). Ehtiros muayyan faoliyat turiga kuchli intilish bilan bog‘liq davomli va barqaror emotsional holatdir. Faoliyat esa ijobiy yoki salbiy mazmun kasb etishi mumkin. Affekt (lotincha affektus-ruhiy hayajon)-kuchli, jo‘shqin va nisbatan qisqa muddatli emotsional kechinmalar tariqasida ro‘y beradigan psixologik holat hisoblanadi. Ichki ishlar xodimlari har qanday ehtiroslarga, shart- sharoitlarga bog‘liq ravishda kayfiyatni moslashtirishi va affekt darajasiga tushmaslikka harakat qilishi lozim. Ichki ishlar xodimlari faoliyatida estetik his-tuyg‘ular katta ahamiyat kasb etadi. Ular muomalada yanada yaqqol namoyon bo‘lib, suhbatdoshining estetik kechinmalarini his etgan va ularga lozim darajada munosabat bildira olgan kishi odatda, obro‘-e’tibor va hurmatga sazovor bo‘ladi. Vaziyatning ta’siroti odam organizmida kuchli hayajonlanish holatini vujudga keltirishi va bu huquqshunos ishchanligini oshirishi yoki bemorlik holatiga tushirib qo‘yishi mumkin. Ko‘pincha kuchli hayajonlanish oqibatida kishining kasallikka 63

duchor bo‘lib qolishi ehtimoli bo‘ladi. Hissiyotlarni jilovlay oladigan huquqshunos xavf-xatar bosqichini yengib o‘tib, stress omillari bilan faol kurasha oladi va o‘zini qo‘lga ola biladi. Hissiyotga beriluvchi huquqshunosda xavf-xatar hissi qo‘rquvga aylanadi va oxir-oqibatda kishini vahimaga, holsizlikka duchor qiladi. Kishilarning stress holatlariga bardoshliligi ikki yo‘l bilan, ya’ni hissiyotlarini jilovlashni mashq qilish va o‘qib- o‘rganish bilan ta’minlanishi mumkin. Umuman olganda har qanday noqulay vaziyat, noxush holatning o‘tkinchiligini doimo hisobga olish insonning qiyinchiliklar oldida dovdiramasligi, xotirjamligini saqlashi, kayfiyatining ko‘tarinki bo‘lishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida ish unumdorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, jamoa va oilada sog‘lom psixologik muhitning barqaror bo‘lishini ta’minlaydi. Inson his-tuyg‘ularini tarbiyalash faqat faoliyat orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun maxsus ishlab chiqilgan trening – «his-tuyg‘ular gimnastikasi»dan foydalaniladi. Shuningdek, autotrening mashqlari ham qo‘llanilib, muayyan samaralarga erishishi mumkin. Bu mashqning asosiy quroli – o‘ziga aytilgan so‘z bo‘lib, kishi o‘zini o‘zi ishontirish orqali katta natijalarga erishishi tajribalarda isbotlangan. Muntazam va sabot bilan o‘tkazilgan mashg‘ulotlar orqali asablarni bo‘shashtirib olsa bo‘ladi. Autotrening ko‘nikmalarini hosil qilgan yurist turli vaziyatlarda o‘z istagiga ko‘ra nafas olishini sekinlashtirishi, yurak urishini bir maromga solishi, qon tomirlarini kengaytirishi yoki toraytirishi, jiddiy vaziyat, holatlarda sovuqqonligicha qolishi mumkin. Amaliyotchi yurist autogen mashg‘ulotlar yordamida orttirgan ko‘nikmalari tufayli o‘z kuchiga ishonchi mustahkamlanadi, bu esa uning irodaviy barqarorligini 64

ta’minlaydi hamda doimiy o‘zgarib turuvchi shart-sharoitlarga darhol moslashish imkonini beradi. 2. 3 . Ichki ishlar idoralari tergov jarayonida ziddiyatli holatlarni o‘rganish uchun qo‘llanilgan usullarning mohiyati va natijalar tahlili Bitiruv malakaviy ishimizni amaliy qismi uchun psixologiyada keng qo‘llanilib kelinayotgan kuzatish, suhbat hamda test usullaridan foydalandik. Yuridik psixologiya umumiy psixologiyaning deyarli barcha metodlaridan foydalanadi. Umumiy psixologiyaning metodlari - kuzatish, eksperiment, suhbat, faoliyat mahsulotlarini urganish kundalik va biografik materiallarni urganish, sotsiometrik, test va shu kabi metodlardir. Yuridik psixologoiyada shaxsni o‘rganish uchun qo‘llanilgan barcha usullar o‘zining ma’lum darajada shaxs faoliyatini aniqlashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Anketa so‘rovnomasi orqali esa, shaxsning o‘ziga va atrof-muhitga bo‘lgan munosabati tahlil etiladi. Shu sababdan ham, ko‘pgina so‘rovnomalar bevosita shaxsning holatiga nisbatan ishlab chiqishi mumkin. Biz quyida ana shunday so‘rovnomalardan birini bitiruv –malakaviy ishida foydalandik. Unda Qarshi shahar IIB tergov jarayonida ishtirok etayotgan guvoh ya ayblanuvchi shaxslar hisoblanadi. Jami bo‘lib 27 nafar guvoh ya ayblanuvchi tadqiqotlarimizda qatnashdi. Shaxcning nizoli vaziyatlarga munosabat so‘rovnomasi Ushbu metodika yordamida shaxsning hamkorlikka yoki raqobatga moyilligi, murosaga (kompromiss, yon bosishga, yo‘l berishga) tayyorligi, nizolardan qochishi yoki ularni keskinlashtirishga intilishi kabi sifatlarning namoyon bo‘lish darajasini aniqlash mumkin. Shuningdek, mazkur metodika jamoa har bir a’zosining hamkorlikdagi faoliyatiga ijtimoiy-psixologik moslashuvchanlik darajasini baholash imkoniyatlarini ham beradi. Bu metodika 65

yordamida turli guruhlardagi o‘zaro munosabatlar xususiyatlari o‘rganiladi. . Sinaluvchiga ko‘rsatma. «Sizning e’tiboringizga quyida keltirilgan 30 juft mulohaza (tasdiqlar)ga javob berish taklif etiladi. Ularning har biri sizning nizoli, munozarali va tortishuvli vaziyatlardagi (biron bir kishi, suhbatdoshingiz bilan bo‘ladigan) tipik hulqingizga ozmi —ko‘pmi mos keladi. Har bir tasdiqlar juftidan albatta bittasini, sizning hulkingizga mosini («a» yoki «b» ni) tanlab javob bering. SO‘ROVNOMA MATNI 1. a) Men, gohida unga, tortishuvli masalalarni hal qilish uchun mas’uliyat, javobgarlikni o‘z zimmasiga olishga imkon beraman. b) Munozara, tortishuvli vaziyatlarni muhokama qilishda, men dastavval, bizlar nima masala yuzasidan kelisha olmayotganimizga emas, balki nimada har ikkalamiz ham kelisha olishligimiz mumkinligiga e’tiborni qaratishga harakat kilaman. 2.a) Men murosali (kompromiss) yechimlarni topishga harakat kilaman. b) Men nizoli vaziyatlarni uning ham va o‘zimning ham barcha manfaatlarimizni hisobga olgan holda hal qilishga intilaman. 3.a) Men odatda o‘zim xohlaganimga erishishga qat’iy intilaman. b) Gohida men uning manfaatini deb, o‘z manfaatimdan voz kechaman. 4.a) Men murosali (kompromiss) yechimlarni topishga yo‘l topaman. b) Men uning hissiyotini, kechinmalarini ko‘rmaslikka harakat kilaman. 5. a) Tortishuvli vaziyatlarni yumshatar ekanman, men har doim undan yordam, madad, dalda topishga jazm etaman. b) Men behuda zo‘riqishlardan qutulish uchun nima lozim bo‘lsa hammasini ado etaman. 6.a) Men o‘zim uchun bo‘ladigan ko‘ngilsizliklardan qochishga harakat kilaman. b) Men o‘zim xohlagan narsaga, o‘z xohlaganimga erishishga harakat qilaman 7. a) Men tortishuvli masalalarni hal etishni boshqa kunga qoldirishga harakat kilaman, chunki uni keyinchalik batafsil, bafurja hal kilsa bo‘ladi. b) Boshqa biron bir nimaga erishish uchun, nimanidir boy berish mumkin deb hisoblayman. 8. a) Men odatda, o‘zim xohlagan narsaga erishish uchun qat’iy intilaman. b) Men avvalo barcha tortishuvli masalalar va muhokama qilayotgan muammolar nimalardan iborat ekanligini aniqlab olishga intilaman. 9. a) Men yuzaga kelgan qandaydir kelishmovchiliklar tufayli har doim ham hayojonlanaverish kerak emas deb 66

hisoblayman. 10. a) Men o‘z bilganimga erishish uchun qat’iy intilaman. b) Men o‘zaro kelishimli qarorga kelishga harakat qilaman. 11. a) Men munozara qilinayotgan muammolar va tortishuvli masalalar nimalardan iborat ekanligini ochiq —oydin aniqlab olishga intilaman. b) Men uni tinchlantirishga va shu bilan o‘zaro munosabatlarimizni saqlab qolishga chora qidiraman. 12. a) Men ko‘pincha nizolarni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan holatlardan qochishga harakat qilaman. b) Men agar u menga ham shunday munosabatda bo‘lsa, unga qandaydir masalalar bo‘yicha o‘z fikrida qolish imkonini beraman. 13. a) Men o‘rtacha, teng vaziyatni, holatni taklif qilaman. b) Hammasi men aytgandek bo‘lishini talab qilaman. 14. a) Men unga o‘z nuqtai nazarimni ma’lum qilaman, undan bu haqdagi qarashlarini so‘rayman. b ) Men unga o‘z holatim, nuqtai nazarim mantiqini, mazmunini va o‘z qarashlarim afzalligini isbotlashga intilaman. 15. a) Men uni tinchlantirishga va munosabatlarimizni saqlab qolishga harakat qilaman. b) Men, kelishmovchilik, zo‘riqishlardan qochish uchun zarur bo‘lgan hamma narsani qilaman. 16. a) Men uning hissiyotiga, nafsoniyatiga tegib ketmaslikka imkon topaman. b) Men odatda, uni o‘z nuqtai nazarimning abzalligiga ishontirishta harakat qilaman. 17. a) Men odatda o‘z bilganimga erishishga qat’iy intilaman. b) Men, bexuda zo‘riqish, tortishuvlardan qutilish uchun hamma narsani qilishga intilaman. 18. a) Agar, shu uni baxtiyor qilsa, unda men unga o‘z fikrida qolishiga, o‘z fikrini himoya qilishiga imkon beraman. b) Agar u ham menga shunday munosabatda bo‘lsa, men unga o‘z fikrida qolish imkoniyatini beraman. 19. a) Men avvalo, barcha munozara qilinayotgan muammo va tortishuvli nimadan iborat ekanligini aniqlab olishga intilaman. b) Men tortishuvli masalalarni boshqa galga qoldirishga va shu bilan keyinchalik uni batafsil hal qilishga intilaman. 20. a) Men, bizlarning kelishmovchiligimizni zudlik bilan yengib o‘tishga intilaman. b) Men, ikkalamiz uchun ham foyda va zararning eng maqbul variantini topishga harakat qilaman. 21. a) Munozara olib borar ekanman, men unga e’tiborli bo‘lishga harakat qilaman. b) Men har doim ham muammoni to‘g‘ridan — to‘g‘ri hal qilishga intilaman. 67

22. a) Men, u bilan o‘zim oramizdagi o‘rtacha vaziyatni topishga harakat qilaman. b) Men o‘z nuqtai nazarimni himoya qilaman. 23. a) Odatda, men har birimizning istaklarimizni qondirilishini o‘ylayman. b) Gohida unga tortishuvli masalani hal qilish uchun masuliyatni o‘z zimmasiga olishiga imkon beraman. 24. a) Agar o‘z nuqtai nazari juda muhim bo‘lsa, unga imkon berishga yo‘l qidiraman. b) Men uni kelishishga ko‘ndirishga harakat qilaman. 25. a) Men uni xaqligimga ishontirishga harakat qilaman. b) Munozaralar olib borish vaqtida, men uning qiziqishlariga etiborli bo‘lishga intilaman. 26. a) Men o‘rtacha nuqtai nazarni taklif qilaman. b) Men, deyarli har ikkalamizning qiziqish, manfaatlarimizni qondirishga harakat qilaman. 27. a) Men ko‘pincha tortishuvlardan qochishga imkon topaman. b) Agar uni baxtiyor qiladigan bo‘lsa, uning o‘z fikrida qolishiga imkon beraman. 28. a) Odatda, men o‘z bilganimga erishishga qat’iy intilaman. b) Vaziyatni yumshatar ekanman, men odatda u ham meni qo‘llab quvvvatlashi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni topishga harakat qilaman. 29. a) Men o‘rtacha nuqtai nazarni taklif etaman. b) Men, yuzaga kelgan kelishmovchiliklar tufayli, har doim ham xijolat bo‘laverishga xojati yo‘q deb, o‘ylayman 30. a) Men uning izzat nafsiga tegib ketmaslikka chora qidiraman. b) Men tortishuvda doimo ikkalamiz birgalikda muvaffaqqiyatga erishishimiz mumkin bo‘lgan nuqtai nazarda. BEZOTALANISH DARAJASI “KON DASH METODIKASI” Savollarni diqqat bilan o‘qing va ikkilanmasdan javob berishingiz kerak jvaob berishda oxirida keltirilgan yo‘riqnomaga asosan belgilang. № Bezotalanish darajasini belgilash 1 Darsda javob berishda 0 1 2 3 4 2 Notanish kishilarni uyiga borish 0 1 2 3 4 3 Musobaqa, konkurs, olimpiadalarda ishtirok etish 0 1 2 3 4 4 Maktab (Kollej) direktori bilan suxbatlashishda 0 1 2 3 4 5 Kelajak to‘g‘irisida o‘ylashda 0 1 2 3 4 6 O‘qituvchi nimanidir so‘romoqchi bo‘lib jurnalga nazar soldi 0 1 2 3 4 7 Seni tanqidlab turishsa 0 1 2 3 4 8 Nmanidir qilayotganimda senga qarab turishsa 0 1 2 3 4 9 Kontrol’ (sinov) yozganingda 0 1 2 3 4 68

10 Kontrol’ (sinov) ishidan so‘ng o‘qituvchi baholarni aytganda 0 1 2 3 4 11 Senga e’tibor qaratmasalar 0 1 2 3 4 12 Sen hech narsa qila olmasang 0 1 2 3 4 13 Ota – onangni ota - onalar yig‘ilishida aytganda 0 1 2 3 4 14 Muvaffoqiyatsizlikka uchrasang 0 1 2 3 4 15 Orqangdan kulgu eshitsang 0 1 2 3 4 16 Maktab (kollej)da imtixon topshirsang 0 1 2 3 4 17 Sababsiz sizni jaxlingizni chiqarsa 0 1 2 3 4 18 Ko‘pchilik oldida so‘zga chiqqanda 0 1 2 3 4 19 Oldinda muxum vazifalar tursa 0 1 2 3 4 20 O‘qituvchi tushuntirganda tushunmasang 0 1 2 3 4 21 Siz bilan kelisholmay, sizga qarshi bo‘lsa 0 1 2 3 4 22 O‘zingni boshqalar bilan qiyoslanganda 0 1 2 3 4 23 Seni qobiliyatinigni sinaslar 0 1 2 3 4 24 Sizga xuddi yosh boladay qarasalar 0 1 2 3 4 25 Darsda o‘qituvchi senga kutilmagan sovg‘a bersalar 0 1 2 3 4 26 Sen kelganigda jim bo‘lib qolsalar 0 1 2 3 4 27 Seni bilmingni baxolaganda 0 1 2 3 4 28 Ishlaring to‘g‘irisida o‘ylasang 0 1 2 3 4 29 O‘zing uchun qaror qabul qilish kerak bo‘ganda 0 1 2 3 4 30 Uy vazifalarni bajara olmasang 0 1 2 3 4 0- Agar vaziyatlar mutlaqa yoqimsiz bo‘masa 1- Agar u qisman hayajanga solsa bezota qilsa 2- Agar vaziyatlar ancha noxush xavotirlanishga olib kelsa, siz undan qachishga urunsangiz 3- Agar bu sizga juda ham noxushlik va kuchli bezotalanish hosil qilsa qo‘rquv paydo bo‘lsa 4- Agar vaziyat sizga hatdan ortiq noxush bo‘lsa, sizda kuchli bezotalanish kuchli qo‘rquv hosil qilsa. Olingan natijalarni psixologik, matematik va mantiqiy tahlili Olingan tadqiqotlarimiz natijasiga ko‘ra, tergov jarayonida qatnashayotgan shaxslar asosan uch xil jarayonni bosib o‘tishar ekan. O‘z haq-huquqlarini talab etish. O‘zlariga e’tibor qaratish. Nizoli vaziyatni yuzaga keltirish. O‘tkazilgan tadqiqotimizda shu narsa aks ettidiki, bir kutilmagan eksrtemal holat bo‘lib, stress va deprressiv holatlarga tez tushib o‘zini his-hayajonini ko‘rsatishga harakat qiladilar. 69

Tadqiqotimizda qatnashgan 27 nafar ishtirokchilarning barchasini agarda 100 % deb oladigan bo‘lsak, ularning hammasida ham stress holati ko‘zga tashlandi. Bu esa, tadqiqotimizda qo‘llagan kuzatish usulimizda namoyon bo‘ldi. Har bir guvoh ma’lum darajada, his-hayajonga berilib, biroz bo‘lsa-da, bezovtalanish holatini namoyon etdi. Buni biz o‘tkazgan “Bezovtalanish darajasi “Kondash metodikasi” guvoh shaxslarning bezovtalanish darajasi yuqori, xavotirlanish darajasi esa, yanada yuqori ekanligini ko‘rsatib berdi. Qizig‘i shundaki, xavotirlanish darajasi borgan sari pasayib bezovtalanish darajasi ham sust darajada namoyon bo‘lar ekan. Natijada esa, shaxsning nizoli holatga tushishi ham kamayib boradi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, tadqiqotimizda qo‘llagan “Nizoli vaziyatlarga munosabat so‘rovnomasi”da olgan tadqiqotlarimiz guvoh shaxsini nizoli vaziyatlardan qochishga harakat qilishini yaqqol namoyon qildi. 0 50 100 150 1 2 3 Мен низоли вазиятларда қочишга ҳаракат қиламан Ряд2 Ряд1 1.Nizoli vaziyatlardan qochaman. 70

2.Nizoli vaziyatga kutilmaganda aralashib qolaman. 3.Nizoli vaziyatni keltirib chiqishga harakat qilaman.0 10 20 30 40 50 60 1 2 3 Менинг мунозарага келишим Ряд1 1. Juda oson. 2. Qiyin. 3. Vaziyatga qarab. Yuqoridagi diagrammalardan ko‘rinib turibdiki, har bir shaxsning guvohlik berishi nihoyada katta mas’uliyatni o‘z zimmasiga olayotganligidan cho‘chishi, bunday holatlarda esa, bezovtalanishi yuqori bo‘lib, o‘z ko‘rsatmalarini o‘zgartirish mumkin. Shu nuqtai nazardan yondashadigan bo‘lsak, guvohlarni berayotgan ko‘rsatmalari qanchalik asosli ekanligini baholash uchun albatta, psixologik tadqiqotlar o‘tkazish lozim bo‘ladi. Biz o‘tkazgan tadqiqotlarimiz shuni ko‘rsatadiki, shaxs guvoh sifatida uzoq muddat qatnashadigan bo‘lsa, unda moslashuv yuzaga keladi va nizoli vaziyat ham bir muncha kamayadi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, har qanday nizoli vaziyatga ma’lum bir o‘ziga xos bo‘lgan turtki mavjud bo‘ladi. Har bir guvoh jinoiy faoliyatni baholashda o‘zini ma’lum darajada imkoniyatini chamalab ko‘rib, ko‘rsatmalarni bayon qilish huquqiga ega ekan, ana shunda ko‘pincha yoki jabrlanuvchi yoki javobgar bilan guvoh o‘rtasida nizoli vaziyat yuzaga keladi. Ushbu vaziyatlar yuzaga kelishi mumkinligini ichki ishlar xodimlari o‘z faoliyatlarida anglab psixoprfilaktik va diagnostik usullardan bevosita foydanish samarali natija beradi. 71

XULOSA Xulosa qilib shuni aytish joizki har qanday kasbiy faoliyat insonga muayyan talablar qo‘yadi hamda uning shaxsi va butun turmush tarzida o‘ziga xos iz qoldiradi. Ichki ishlar xodimlarii shaxsini faoliyat samaradorligini belgilab beruvchi har qanday shaxsiy hislatlarga ega bo‘lishi lozimligini aniqlash uchun ushbu faoliyatning o‘zini psixologik jihatdan tahlil qilish, uning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, tarkibiy tuzilishini ochib berish zarur. Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishini aniqlashda kasbiy faoliyatning odob- axloq qonuniyatlarini aniqlash uni nafaqat o‘rganishga, balki takomillashtirishga ham qaratilgan tashkiliy tadbirlar tizimini ishlab chiqishga imkon beradi 1. Ichki ishlar xodimlarining shaxsining psixologik tuzilishini o‘rganishda kasbiy jihatdan muhim бўлган odob-axloq hislatlariga alohida talablar qo‘yiladi. Ushbu faoliyat xodimlarda hissiy-irodaviy barqarorlikni, stress holatlarini vujudga keltiruvchi omillar ta’siriga qarshi psixologik immunitet shakllantirishni talab etadi. 2. Ichki ishlar xodimlari faoliyatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri xodimlarni psixologik jihatdan tayyorlash bo‘lib uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 72

– xodimlarning ichki ishlar idoralari uchun mavjud bo‘lgan stress omillar va ularning ta’siriga psixologik chidamliligini oshirish; – ichki ishlar xodimlarda psixologik ҳislatlarni rivojlantirish, har qanday vazifani operativ xizmat faoliyatining turli murakkab va xavfli sharoitlarida ham muvaffaqiyatli bajarishlariga yordam beruvchi uquv va ko‘nikmalarning o‘ziga xos jihatlarini shakllantirish. 3. Тo‘plangan ma’lumotni analizi shuni ko‘rsatadiki, har qanday nizoli vaziyatdan qochishning eng oson yo‘li bu shaxsga bo‘lgan e’tiborni kuchaytirishdir. Shu bilan bir qatorda, asosiy urg‘uni qonun tomonidan belgilab berilgan huquq va burchga qaratish lozim bo‘lади. 5. Нatija shuni ko‘rsatadiki, ҳар ички ишлар ходими шахсини тузилишига хос муаммоли вазиятни бартараф этишга ҳаракат қилади Lekin uning uddasidan chiqish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Buning uchun esa, nizoli vaziyatlardan chekinish yoki qochish usullariga psixologik yondashishni ilmiy jihatdan etnopsixologoik yondashuv orqali tadqiqotlarni amalda ko‘proq ilmiy izlanishlar olib borish kerak bo‘ladi. Ichki ishlar xodimlarining xulqi og‘ishiga eng salbiy holatlarga olib keluvchi - bu stress holatidir. Stress holatida turli xil nizoli vaziyatlar yuzaga kelaди, psixologlar oldida turgan dolzarb muammolardan biri stressni bartaraf etish va bu holatdan shaxsni muvaffaqiyatli chiqib ketishini ta’minlash, ayniqsa, yuridik sohada mazkur muammo o‘z yechimini kutmoqda. Kelgusi ishlarimizda mazkur muammoga batafsilroq to‘xtalishga, har tomonlama uni mexanizmlarini ishlab chiqishga harakat qilamiz Ichki ishlar xodimlari shaxsini tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada o‘rni va ahamiyati muhim ahamiyatga ega bo‘lib uning psixologik jihatlariga jihatlariga e’tibor qaratishda quyidagi psixologik tavsiyalarni berish mumkin: TAVSIYALAR Ichki ishlar idoralari xodimlari hissiyotga beriluvchan bo’lmasliklari va irodali bo’lishliklari juda muhum. Ichki ishlar idoralari xodimlarining 73

faoliyati o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Chunki ular doimo turli toifadagi odamlar bilan uchrashadilar, muloqotga kirishadilar. Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolarning xavfsizligi, tinchligi, haq-huquqi va erkinliklarini ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat xizmatchisi hisoblanadi. Ana shu mas’uliyat xodimdan birinchi navbatda o‘z kasbining bilimdoni, ustasi bo‘lishni talab qiladi. O‘z kasbining bilimdoni bo‘lish uchun nafaqat yuridik fanlarni, balki shaxslarning ruhiy holati va kechinmalarini ham yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Bu esa har bir ichki ishlar idorasi xodimidan psixologiya ilmining sir-asrorlaridan xabardor bo‘lish va shu asosda qonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T., 2008. 2. O`zbekiston Respublikasining «Ta'lim to`g`risida»gi qonuni. – T., 1997. 3. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dasturi – T. 1997. 4. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – T., 2008 5. O‘zbekiston Respublikasi «Yoshlar yili davlat dasturi»: - Toshkent, 2008. 6.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - qar bir raxbar faoliyatining kundalik koidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bagishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutki. // Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 7. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga kuramiz. “O‘zbekiston”, 2017. 8. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha xarakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston 74

Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda. 9. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash tarakqiyoti va xapkfarovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017. 10.Avanesov G. A. Kriminologiya i sotsialnaya profilaktika M., 1980. 11.Andreeva G. M. Sotsialnaya psixologiya. – M., 1990. 12.Andrianova V.Ye. Deyatelnost cheloveka v sistemax upravleniyaM., 1974. 13.Antonyan Yu. M. Izuchenie lichnosti prestupnika. – M., 1992. 14.Antonyan Yu.M. Terrorizm. – M., 1998. 15.Arifxodjaeva I X.Ich. ish idoralari xodimlari psixologiyasi. 2007 16.Asyamov S.V., Pulatov Yu.S. Ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy- psixologik treningi. – T., 2002. 17.Belinskaya Ye.P.,Tixomandritskaya O.A.Sotsialnaya psixologiya lichnosti. – M., 2001. 18. Muhammadiyev N. E. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb etikasi va estetik madaniyati. – T., 1998. – 58-79b. 19. www.expert.psycqology.ru 20. www . psycho.all.ru 21. www.psycqology.net.ru 75

Похожие

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

Ichki ishlar xodimlarining o‘z kasblariga mosligini o‘rganishning psixologik xususiyatlari

Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish

Suitsidal xulq-atvor diagnostikasi va psixokorreksiyasi

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari