Ayollar milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash - Педагогиka - Дипломные работы

Ayollar milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3200.5 KB

Ayollar milliy ko’ylaklarida qo’llaniladigan chok turlari mavzusini o’qitishda klaster metodini qo’llash Reja Kirish 1.bob Ayollar milliy kuylaklarida kullaniladigan chok turlari Kirish Fan texnika taraqqiyotining yuksak odimlar bilan rivojlanib borishi ta‘lim tizimiga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirayotgan o‘qishning interfaol uslublarini qo‘llash ya‘ni kompyuterlar vositasida darslarni tashkil etish va o‘qitish shu kunning dolzarb bazifalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi baqtda kasb-hunar kollejlarida, maktablarda, barcha ta‘lim muassasalarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan va boshqalardan foydalanishga katta e’tibor qaratilmoqda. Ta‘lim sifatini osh‘irishga kuchli ta‘sir qila oladigan didaktik vositalar, masofadan o‘qitish dasturlari, qurilmalar, elektron pochta, elektron adabiyotlar ba elektron kutubxonalar, masofadan o‘qitish dasturlari, animasion, ya‘ni ta‘sir ba tobushni o‘zida mujassamlashtirgan ko‘rgazmali qurollar barchasi aynan kompyuter texnikasiga asoslanadi. Mazkur o‘quv-uslubiy qo‘llanmada maxsus fanlarni, shuningdek amaliy mashg’ulotlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogic texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. Undan kasb-hunar kolleji o‘qituvchilari, metodistlar, o‘quv ustalari va kasb ta‘limi yo‘nalishi bo‘yicha bo‘lajak o‘qituvchi – amaliyotchi talabalar foydalanishi mimkin.

I-BOB. XOTIN -QIZLAR MILLIY KO‘YLAKLARINI TIKISH TEXNOLOGIYASI 1. Mashina choklari turlari. 2. Birlashtiruvchi choklar tuzlishi va ishlatilish sohasi. 3. Ziy choklarning tuzilishi va ishlatilish sohasi. 4. Bezak choklari va qo’llanish sohasi. Tayanch iboralar: biriktirma chok, yorma chok, quyma chok, bostirma chok, tutashtirma chok, qo’sh chok, ichki chok, ziy choklar, mag’iz chok, ag’darma chok, bukma chok, taxlama, bo’rtma chok. 1. Mashina choklari turlari.. Kiyim choklari kiyim qismlarining ip yoki sim yordamida birlashgan joylari demakdir. Mashina choklari konstruktsiyasi va vazifasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: birlashtiruvchi chok- kiyim detallarini birlashtirishga, ziy chok -detal ziylarini ishlashga va qirqmalarini titilib ketishidan saqlashga, bezak choklar. 2. Birlashtiruvchi choklar tuzilishi va ishlatilish sohasi. Biriktirma chok tikuvchilikda eng ko’p tarqalgan chok bo’lib, detallarning yon, yelka va boshqa qirqimlarini birlashtirish uchun ishlatiladi. U yorib yoki bir tomonga yotqizib dazmollanadi. (8 - rasm) 8 - rasm . Biriktiruvchi chok turlari Yorma chok bir vaqtning o’zida ham biriktiruvchi, ham bezovchi chok xizmatini o’taydi. Bunday chokni bajarish uchun detallarni biriktirma chok bilan tikib olib, shu chok ikki tomonga yotqiziladi va gazlama o’ngi tomonidan biriktirma chokning ikki yoniga undan 0,2 sm masofada baxyaqator yuritib chiqiladi. Quyma chok ochiq qirqimli bo’lishi mumkin. Quyma chok hosil qilish uchun bir detal ikkinchisining ustiga 1 sm o’tkazib tikiladi. Chokning vazifasi va gazlama turiga qarab, bezak baxyaqatorlar kengligining 0,5-1,5 sm ko’proq’i bukiladi. Bezak baxyaqator esa kiyim fasoniga qarab detalning bukilgan chetidan 0,2-0,5 sm masofada bo’ladi.(9-rasm) 2

9 - rasm. Qo’yma chok Bostirma chok biriktirma chokning bir turi bo’lib, paltoning yon, ort bo’lak o’rtasidagi choklarini tikish uchun ishlatiladi. Bostirma chok ochiq qirqimli yoki bir qirqimli yopiq bo’lishi mumkin. Ochiq qirqimli bostirma chok detallar o’ngi bilan bir-biriga qaratilib, bezakbaxyaqator kengilining 0,5 sm ortiq chok solib biriktiriladi. Yopiq qirqimli bostirma chok tikish uchun detallar o’ngi bir- biriga qaratilib, ostki detal ustki detal qirqimiga nisbatan baxyaqator kengligidan oldinroq chiqarilib ustma-ust qo’yiladi. (10 - rasm . ) 10 - rasm. Bostirma chok Tutashtirma chok yupqa gazlamalardan tikiladigan kiyimlar bort qotirmasining qism va vitochkalarini birlashtirish uchun ishlatiladi. Ikki detal qirqmalarini bir-biriga taqab, kengligini 2-2,5 sm bir tomoniga yelim surtilgan gazlama taglik ustiga qo’yiladi va dazmollab yopishtiriladi. Qo’sh chok (11 - a-rasm) ust kiyimlarini astarsiz yoki faqat belgacha tushadigan qilib tikishda, cho’ntak xaltalarini tikish, shuningdek ko’rpa- yostiq jildlari, choyshablar tikish uchun ishlatiladi. Qo’sh chok hosil qilish uchun, detallar teskari tomonlari bir-biriga qaratilib, 0,3-0,5 sm kenglikda biriktirma chok bilan tikib olinadi, keyin detallarning o’ngi ag’darilib ,detallar chetidan 0,6-0,7 sm masofada ikkinchi qator tikiladi. 11- rasm .Qo’sh chok 12 – rasm . Ichki chok turlari 13 – rasm . Qulf chok Ichki chok ich kiyimlar va ip gazlamalardan astarsiz kiyimlar tikishda ishlatiladi. Detallar o’ngi bir-biriga qaratilib, ostki detal chetini ustki detalga nisbatan 0,5-0,7 sm oldinroq chiqarib ustma-ust qo’yib tikiladi, keyin detallar orasi ochiladi, o’ngini pastga qaratib yoziladi, ostki detalning oldinroq chiqarilgan cheti bukilib tekislanadi va bukilgan chetidan 1-1,5 sm 2 qator tikiladi. (12 - rasm) 3. Ziy choklarning tuzilishi va ishlatilish sohasi. 3

Ziy choklar detal qirqimlarini titilib ketishidan saqlash va yoqa, bort, cho’ntak, yeng uchi, kiyim etagi kabi detallar chetlarini tikishga mo’ljallangan bo’lib, uning bukma chok, mag’iz chok, ag’darma chok turlari bor. Bukma chok ochiq qirqimli, yashirish qirqimli va mag’izli bo’ladi. Ochiq qirqimli chok qalin gazlamalardan kiyim tikishda ishlatiladi. Yopiq qirqimli bukma chok erkaklar kuylaklari, ayollar kuylaklari tikishda, ayollar kuylaklari etagini, yeng uchlarini, choyshab chetlarini tikish kabi ishlarda qo’llaniladi. Bunda tikilayotgan detal uchini ikki qavat qilib bukib, yashirin qaviq bilan yoki universal mashinada bostirilib tikiladi. Mag’iz qirqimli bukma chok ust kiyimlarni tikishda, yupqa palto etaklari kabilarni tikishda ishlatiladi. Bunda asosiy detalning o’ngiga tasma qo’yib yoki maxsus gazlama parchalaridan mag’iz qo’yib 0,3-0,4 sm kenglikda ulanadi. 14 - rasm . Bukma chok turlari Mag’iz chok ochiq qirqimli va tasmali bo’ladi. Ochiq qirqimli mag’iz chok adip ichki qirqimlariga, kiyim etaklariga, mag’iz qo’yish, kiyimlarni bezash, astarsiz kiyimlar qirqimlarini mag’izlash uchun ishlatiladi. Ochiq qirqimli mag’iz chok tikilayotganda, mag’izga ishlatiladigan gazlamadan o’rish ipiga yoki arqoq ipiga nisbatan 45gradus burchak hosil qilib, qirqib olingan parchaning o’ng tomoni asosiy detalning o’ngiga qaratib qo’yiladi, detal qirqimidan 0,3-0,4 sm kenglikdagi chok bilan ulanadi. Yopiq qirqimli mag’iz chok ayollar kuylaklari va ich kiiymlar detallariga, yoqa o’mizlariga mag’iz qo’yish uchun ishlatiladi. 15 - rasm . Mag’iz chok turlari 4

Ag’darma chok kantli, ramkali, qaytarma kantli bo’ladi. Ag’darma chok biriktirma chokning bir turi bo’lib cho’ntak qopqoqlarini, yoqalarni, bortni izma kabi detal chetini tikishda ishlatiladi. Kantli ag’darma chokda (16 rasm a-b) detallarning biri ikkinchisidan 0,1-0,3 sm ochibroq bukilgan bo’ladi. Ramkali ag’darma chok (16- в rasm) pidjak cho’ntaklari, kuylakning tugmalanadigan joylari kabilarni tikishda ishlatiladi. 16 - rasm . Ag’darma chok turlari. Qaytarma kantli ag’darma chok yoqalarini, kuylak bortlarini bezashda va muayyan xizmatdagi formalarni tikishda ishlatiladi. Qaytarma kantli ag’darma chok tikilayotganda qaytarma gazlamani, ya‘ni eni 2,5-3 sm gazlama parchasini ikki bukib detallardan birining o’ngiga ulanadi. 4. Bezak choklari va qo’llanish sohasi. Bezak choklar kiyim detallarini bezashda ishlatiladigan taxlamalar va burtma choklardan iborat bo’ladi. Taxlamalar birlashtiruvchi yoki faqat bezatuvchi bo’lishi mumkin. Birlashtiruvchi taxlamalar birinchi detalni o’zida birlashitirb, taxlama hosil qiladi, bu taxlamalar bir tomonga, bir - biriga qaragan va ikki tomonga qaragan bo’lishi mumkin. Bezak taxlama tikayotganda detal belgilangan chiziq bo’ylab bukiladi va taxlama kengligida baxyaqator yuritiladi. Bir –biriga yoki ikki tomonga qaragan taxlamalar yorib dazmollanadi. Ayrim hollarda detalning o’ngiga baxyaqator bostirib tikiladi 5

17 – rasm. Bezak chok turlari . Bezak taxlamalar bostirma taxlama shaklida ham bo’lishi mumkin. Bunda detal belgilangan chiziq bo’ylab ko’klanadi. So’ngra hosil bo’lgan taxlamanni bostirib yoki yorib dazmollanib, baxyaqator bostirib bezaladi.(17 - rasm) Bo’rtma choklar detal o’ngi tomonga mayda – mayda taxlangan, detal orasiga maxsus shnur qo’yib bo’rttirilgan, detalning ham teskari, ham o’ngi tomondan baxyaqator bo’rttirilgan bo’lishi mumkin. 1.1. Zamonaviy milliy ko‘ylak modellari Zamonaviy moda yo‘nalishi milliy ko‘ylaklarimizda ham o‘z aksini topgan desak adashmaymiz. Kundan kunga milliy ko‘ylaklarimizning yangi bichimlari, yangi siluetlari ba yangi shakllari yaratilmoqda. Bilamizki milliy ko‘ylak asosan koketka, qop ba yeng qismlaridan iborat. An’anaviy milliy ko‘ylak to‘g’ri siluetli, koketka chizigi buylab burmali buladi. Old bo‘lagida koketka bo‘laklari bir – birining ustiga chiqib turishi yoki yaxlit bichilgan bo‘lishi mumkin. Yoqali, yoqasiz bo‘ladi. Yoqali bo‘lsa yoqa o‘mizi buylab utkazmali, qaytarma yoqali, tik yoqali, yoqa uchlari bog‘lanadigan (galstuksimon) bo‘lishi mumkin. Yenglari o‘tqazma, yarim reglan bichimli, old ba ort bo‘lak bilan yaxlit bichilgan bo‘lishi mumkin. Yeng bichimlari keng, tor, kapalaksimon, fonarik, burmali ba xakozo bo‘lishi mumkin. Xozirgi kunda milliy ko‘ylak bichimlarida juda katta o‘zgarishlar ruy bergan. Masalan: Etak kismi kengaytirilib, konussimon shaklda bichilgan ko‘ylaklar. Bunday qopli ko‘ylak yengi xam albatta konussimon shaklda bichiladi. Agar konussimon bichimli ko‘ylakni elastik gazlamadan tikilsa uni etagi ba yeng uchlarini tortib zig-zag usulda qaytarib tikilsa juda chiroyli to‘lqinsimon shaklga ega bo‘ladi. 6

Milliy ko‘ylak bichimlari bir xil bo‘lsa-da, uning yoqa o‘mizlari turlicha uyilishi mumkin. 2-, 3- rasmlarda to‘g’ri bichimli milliy ko‘ylakni turlicha yoqa o‘mizli koketka turlari tasbirlangan. 4,5,6,7 - rasmlarda esa yoqa o‘mizi va koketka tashqi shakli turlicha bo‘lgan milliy ko‘ylak modellari namunalari ko‘rsatilgan. 1 – rasm. Ayollar milliy kuylining model turlari KOKETKA 7

Milliy ko‘ylaklarimizni burmalar, kesmalar, tesmalar, kashta choklar va munchoq (biserlar)lar bilan bezab tikish mumkin. Burmalar modelga binoan asosiy gazlamadan, bezak gazlamadan, kontrast rangli gazlamadan yoki gazlama gullari ranglaridan biri aks etgan sidirg’a gazlamadan bichilgan bo‘lishi mumkin. Qo‘yida turli bichimdagi ba shakldagi zamonaviy milliy ko‘ylak namunalarini tabsifini keltiramiz. 2- rasm. Munchoqlar bilan bezatilgan milliy ko‘ylak modellari . 3 rasm. Bufflar va burmalar bilan bezatilgan milliy ko‘ylak modellari.. 8

4- rasm . Kashta choklar bilan bezatilganmilliy ko ‘ ylak modellari 5-rasm. Kashta ba burmalar bilan bezatilgan milliy ko‘ylak modellari 2, 3- rasmlarda milliy ko‘ylak koketkalarining turli tuman ko‘rinishdagi yoqa o‘mizlari va bichimlarini tavsiya etamiz. Bu turli ko‘rinishdagi koketkalarni kishi gavdasi, yoshi, gazlama turiga binoan hamda, kiyilish joyiga qarab tanlanishi shart. Ko‘pincha yosh xotin qizlarimiz murakkab, bejirim bichimdagi koketka turlarini tanlashadi. Chunki yoshlar xar doim go‘zallikka, qiziqarli yechimlarga ega bo‘lgan kiyimlarni kiyimlarni tanlashadi. Bu ularni qiziqqonligidan, yoshligidan dalolat beradi. 9

Agar gazlama elastik, cho‘zilubchan bo‘lsa koketka o‘tkir burchakli bo‘lmasligi kerak. Chunki unga qanchalik qotirmalik gazlama yopishtirilmasin, burchaklari egilib chiroyli ko‘rinish bermaydi. Qattiq, mustahkam o‘rilishdagi gazlamalarga esa qanchalik koketka murakkab bichimda bo‘lmasin chiroyli turadi. Bunga misol qilib atlas, adras, beqasam, krep kabi gazlamalarni misol qilish mumkin. 2- rasmlarda biserlar (munchoqlar) bilan bezatilgan milliy ko‘ylak modellari ko‘rsatilgan bo‘lib, bu modellar bichimi yuzasidan bir biriga o‘xshasada, bezak ko‘rinishlari, yoqa o‘mizlari o‘yiqlarining turli tumanligi bilan fark qiladi. Ushbu modellarimizni yosh kelinlarimizga, o‘rta yoshli ayollarimizga tabsiya kilamiz. 4, 5- rasmda esa koketkalari turli bichimda bo‘lgan, buf ba bafli choklar bilan bezatilgan milliy ko‘ylak modellari berilgan. Bu modellar asosan yosh qizlarimiz, yosh kelinlarimizga mos keladi. Ularni shifon, krepdishin, shoyi kabi gazlamalardan tikish mumkin. Bezak buflarni munchoqlar bilan xam bezash mumkin. Agar ko‘ylak kundalikda kiyiladigan bo‘lsa, bezak toshlarni kamroq ishlatgan ma‘qul. Xozirgi kunda kashta choklar bilan bezatilgan milliy ko‘ylaklarimiz yana urf bo‘lmoqda. Ayniqsa kelinlarimiz seplarida kashta chok bilan bezatilgan ko‘ylaklarni juda ko‘p uchratish mumkin. Kashta chok oralarini biserlar bilan to‘ldirib tikilsa kashta choklar yanada chiroyli, ko‘rkam ba jozibador ko‘rinishga ega bo‘ladi. 54-rasmlarda kashta choklar bilan bezatilgan milliy ko‘ylak namunalari berilgan. Milliy ko‘ylaklarimizni burmalar, tesmalar, ryushlar bilan ham bezab tikish mumkin. 5-rasmda quyma burmali ko‘ylak namunalari keltirilgan. Quyma burmali ko‘ylaklarni ko‘pincha yosh qizlarimiz ba kelinchaklarimizga tabsiya kilamiz. Yoshi katta, to‘la gavdali ayollarimiz esa burmali ko‘ylaklarni kiymaganlari ma‘qul. Chunki burmalar kishi gavdasini bo‘rttirib ko‘rsatadi. 10

Burma turlari xam gazlama turiga qarab turlicha bo‘lishi mukin. Undan tashqari xozirgi kunda ko‘ylaklar uchun turli tuman tayyor bezak elementlarini dukonlarimizda ko‘plab uchpratishimiz mumkin. Faqatgina ularni gazlamaga, kishi gavdasi ba yoshiga, kiyim turiga qarab tanlashimiz lozim deb o‘ylaymiz. Chiroyli kiyinishni har kim xam xoxlaydi. Lekin chiroyli kiyinaman degan xotin qizlarimiz me’yorni unutmasliklari, ko‘ylak uchun bichim ba bezak tanlashda modeler ba dizaynerlar maslaxatiga rioya qilishlari lozim deb o‘ylaymiz. Ana shundagina tanlagan kiyimi o‘ziga yarashib turishi aniq. Ayniqsa zamonaviy kiyim elementlarini joyida qo‘yib ishlatishlari kerak 1.2. Milliy ko‘ylaklarni tikish texnologiyasini ishlab chiqish O‘zbekcha kiyimning ko‘p asrli boy tarixi bor. Unda xalkimizning o‘tmishi, iqlim sharoitimiz, turmushimiz ko‘zda aks etadigandek topgan. O‘zbekcha ayollar kostyumi yangi zamonga, yangicha turmush tarziga, zamonaviy modaga mubofiq rivojlanishida davom etdi. Moda "shabadasiga" asoslanib ayollarning an’anaviy ko‘ylagiga har xil zamonaviy o‘zgarishlar kiritiladi. Milliy kiyim va zamonaviy kostyumlarda xalq san’ati motivlarini qo‘llash xozirgi kunda bu sohaning xodimlariga ancha vaziyat berdi. Bugun milliy urf- odatlarni, qadriyatlarni tiklash uchun milliy kiyimga, uni zamonaviy elementlar bilan bezashga (kashta tikish: zarduzlik, patduzlik), zamonaviy moda yunalishiga asoslangan xolda yo‘l berildi. Moda bir o‘rinda to‘xtab turmay, kundan kunga yangilashadi, o‘zgaradi, qaytib keladi. Lekin, bu modellashtirish ba badiy bezash asosida rivojlanadi ba ruyobga keladi. Shuning uchun milliy ko‘ylaklarni tikishda zamonaviy kiyim elementlarini qo‘llashda nimalarga e’tibor berish, qanday tikish texnologiyalarini qo‘llash lozimligini aniqlash lozimdir: 11

Ko‘ylaklarga kashta choklari bilan bezak berish. Kiyimlar qadim qadimdan kashta choklari bilan bezab kelinadi, Lekin kashta chok bilan bezak berishda xar doim ham kiyim tashqi ko‘rinishiga zeb bermaydi. Chunki kiyimga kashta chok solishda uni texnologiyalariga, rang tasvir qoidalariga, kishi salohiyatiga e’tibor berish lozim bo‘ladi. Ayrim tikuvchilar bu kashta xozir modaga kirgan deb barcha kiyimlarga ham uni tikaveradi. Kiyimni tashqi ko‘rinishini ochgan bilan kiyimni kim kiyganiga qarab kashta chok bezagini tanlash zarur xisoblanadi. Kiyimga kashta chok solishda qo‘yidagilarga e’tiborni qaratish lozim deb topamiz: -kiyimga kashta chok bilan bezak berishda kashta gullarini kiyim gazlamasi gullariga moslash, gazlama gullarini bug’masdan uni yanada yorqinroq, chiroyloroq qilib ko‘rsatadigan gul elementlarinin tanlash; -kashta gullarini rangini tanlashda gazlama gullarini ranglaridan birini tanlash yoki gazlama gullarini ochadigan ranglarni tanlash lozim; - agar gazlama gulsiz sidirg’a rang bo‘lsa kashta gullarini rangini gazlama rangini ochadigan, yoshi katta kishilar uchun bo‘lsa sal siporoq rangni tanlash lozim; -kashta ornamentini kiyimni qayerda kiyilishiga qarab tanlash lozim, masalan kiyim to‘ylarga mo‘ljallangan bo‘lsa kashta ornamentlari to‘laroq bo‘lishi kerak, agar kiyim odatiy kiyiladigan bo‘lsa gullari siyrakroq bo‘lishi lozim qo‘yida kashtalar bilan bezatilgan ko‘ylak namunalarini keltiramiz; -kiyimga kashta chok bezagini tanlashda albatta kishini yoshi, tashqi ko‘rinishi, kiyimni qayerda kiyishi, kim kiyishiga e’tiborni qaratish lozim. Yoshi katta kishilarga mo‘ljallansa sal rangsizroq, oddiyroq kashtalarni tanlash kerak. yoshlarga, kelinlarga kiyim tikishda kashta gullari yorqinroq, rang-barang bo‘lishini ko‘zda tutuish lozim. - milliy ifrixorimiz bo‘lmish atlash gazlamadan tiqiladigan kiyimlarga kashta chok bilan bezak berish yanada e’tiborliroq bo‘lishlikni talab etadi. Chunki 12

bilabizki atlasda kamalak ranglarini barchasi mujassam bo‘lim. Noto‘g’ri rang va kashta ornamenti tanlansa atlasni tashqi ko‘rinishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. -atlasdan tikilgan kiyimlarga kashta chok bilan bezakk berishda yaltiroqligi kam bo‘lgan iplarni tanlash maqsadga muvofiqdir. 7-rasm. Kashta chok bilan bezatilgan milliy ko‘ylak namunalari. Milliy ko‘ylaklarda bezakli to‘rlarni tikish texnologiyasi. Milliy ko‘ylaklarimizga moda yo‘nalishiga qarab turli to‘rlar va tayyor kiyim elementlari bilan bezash xozirda urf bo‘lgan. Lekin barcha kiyimlar kabi milliy ko‘ylaklarga ham to‘rlar va kiyim bezaklarini tikishda ularda foydalanish qoidalariga rioya qilish bilan birga ularni kiyimuchun tanlay olish ham kerak bo‘ladi. Kiyimga kiyim bezaklarini chiroyli tikkan bilan uni kiyimga estetik did bilan tanlanmasa u kiyimni chiroyini ochish o‘rniga uni sifatini tushirishi mumkin.. shuni nazarda tutgan holda qo‘yida kiyim bezakalaridan foydalanish ni ayrim usullariini taxlil qilamiz. - Kyim bezaklari (to‘rlar, tasmalar, burmalar, mag’izlar) ni tanlashda avvalo kiyim tiqiladigan gazlama xususiyatini e’tiborga olish lozim. Chunki gazlama tabiiy tolali bo‘lsa kiyim bezagi ham shunga xos bo‘lishi lozim. Kiyim gazlamasi 13

sun’iy tollali bo‘lsa kiyim bezagi ham sun’iy tolali bo‘lishi kerak. kiyim gazlamasi kirishuvchan bo‘lganda kiyimga bezakni o‘rnatib tikishda albatta bu xususiyatni esda saqlagan xolda tikishi lozim aks xolda kiyim yuvilgandan so‘ng kiyim bezagini qayta so‘kib tikishga to‘g’ri keladi. - Kiyimga to‘r yoki tasmali bezaklarni tikishda kiyim bezagi tikuv mashinasi tishli reykasi tomonda ya‘ni kiyimni ostki tomonida bo‘lishligini ta‘minlash lozim. Chunki tishli reyka albatta kiyimga ma‘lum chim tashlab tikadi. Kiyim detaliga to‘r ulashda kiyim detaliga chim also tushmsligi kerak aks holda kiyim detalini osha joyi birishib chiroyli chiqmasligi mumkin. - Kiyimga tayyor tasmalar – kantlar bilan ishlov berishda ham tasmani kiyimga o‘rnatish qoidalariga rioya qilish lozim. Tasmani kiyimga tikishdan oldi unga namlab-issiqlik bilan ishlov berish lozim. Agar tasma yoqa o‘miziga tikilsa, ya‘ni botiq yuzaga tikilsa tasma ikkiga biqilib ochiq qirqim tomoni cho‘zilib, yopiq qirqim tomoni kirishtirib dazmollanadi. Agar tasma qabariq yuzaga, koketka ostki qirqimiga, yeng uchiga, cho‘ntaklarga va h.k. tasma ikkiga buqilib yopiq qirqim tomoni chozilib, ochiq qirqim tomoni kirishtirib namlab dazmollangandan so‘ng o‘rnatilsa kiyim chiroyli chiqadi. Kiyimga burmalar bilan ishlov berishda nimalarga e’tibor berish lozim? Birinchi navbatda kiyim egasini yoshiga, chukki katta yoshli kishilarga aksariyat xollarda burmali kiyimlarni xavola etmaymiz. Chunki katta yoshli kishilarga burmali kiyimlar ularni bachkana qilib ko‘rsatadi. Ularni yoshida burmasiz, burmali bo‘lgan xolda xam sezilarsiz bo‘lishi lozim. Burmalarni bichish jarayonida xam gazlamagan qiya burchak ostida qirqib olish lozim. Chunki burmalar ko‘pincha to‘g’ri qirqimli detallarga, ovalsimon detallarga, to‘g’ri-qabariq-botiq yuzalarga tiqiladi. Shunday hollarda burmalarni xoxlagan yuzaga tikishni qulaylashtirish maqsadida shunday bichiladi. 14

8-rasm. Burma va tasma bilan bezatilgan milliy ko‘ylak namunalari. Milliy ko‘ylaklarga turli applikasiyalar bilan ishlov beish. Xozirda bozorlarimizda kashta choklarga moslab ishlab chiqarilgan yopishtiriladiga, tiqiladigan, yelim bilan yopishtiriladigan applikasiyalarni ko‘plab uchratish mumkin. Bu applikasiyalardan ham to‘’gri foydalanilmasa kiyim sifatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Bilamizki kashta tikish murakkab jarayon bo‘lib hamma tikuvchilar ham uni uddalay olmaydir. Shuning uchun ko‘pincha tayyor kashtali applikasiyalardan foydalanadilar. Applokasiyalar kiyimga chiroyli ko‘rinish berish bilan birga ayrim kamchiliklarni yopshi, ayrim choklarni ko‘rsatmasligi. Kiyimga bezak berishda ishlatiladi. Applikasiyalarni tanlashda nimalarga e’tibor berish lozim. -birinchidan. Gazlama rangi va gullarini e’tiborga olish lozim Ikkinchidan, gazlama xususiyatiga mos tushishi kerak; Uchinchidan gazlama narxiga, tashqi bezaklariga mos bo‘lishi kerak; To‘rtinchidan kiyim egasini tashqi ko‘rinishi, yoshi va kiyimni kiyish joyiga qarab tanlash kerak. Ayrim xollarda oq rangli gazlamalarga yosh xotin-qizlar uchun.qora, qizil, ko‘k, yashil rangli applikasiyalarni tanlash mumkin ayrim xollarda esa gazlama dagi ranglardan eng ko‘p uchraydigan rangiga qarab tanlanadi. 15

Applikasiyalarni kiyimga o‘rnatishda gazlama va applikasiyani xuxsiyatiga e’tibor berish lozim. Agar kundalik kiyim uchun applikasiya tanlansa tikib o‘rnatiladiganini tanlagan ma‘qul chunki kiyim ko‘p yuvilsa yelim o‘z xuxusiyatini yo‘qotishi mumkin. Kechalik kiyimlarga applikasiyalar tanlasganda yelimlisidan tanlasa bo‘ladi. Milliy ko‘ylaklarni tikishda zamonaviy tikish texnologiyalaridan optimal foydalanish. Yuqorida aytganimizdek xozirda bozorlarimizda xotin-qizlar kiyimlarini tikish uchun tirli-tuman gazlamalar bilan bir qatorda kiyim tikishda ishlatiladigan, kiyim tikish samaradorligini, sifatini oshirishda qo‘llaniladigan kiyim elementlarini uchratish mumkin. Lekin bu elementlardan to‘gri foydalanishni barcha tikuvchilar ham uddala olishayapdi deb ayta olmaymiz. Demak shundan foydalansam kiyim sifatli chiqadi, kiyim egasi sifatli elementlardan foydalanib tikibdi degan ko‘r- ko‘rona qarashlar uchrab turadi. Shuning uchun qo‘yida zamonaviy kiyim elementlaridan foydalanish texnologiyalari, ulardan foydalanishni optimal yo‘llari haqida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Yelimsimon not’oqima tasmalardan foydalanish. Xozirda do‘konlarda yelimsimon, o‘rgimchak uyasiga o‘xshash rulonli tasmalar ko‘p uchraydi. Ularni qayerlarda qo‘llash mumkin? Ushbu yelimsimon tasmalarni ayniqsa elastikli gazlamalardan kiyim tikishda kiyim etagini qayirib tikishda, yeng uchini qayirib tikishda mashina chok o‘rnida ishlatish mumkin. Agar mashinada qayirib tikilganda kiyim o‘ngida chok o‘rni qo‘pol ko‘rinishi mumkin. Yelimli tasma bilan yopishtirib bukilganda chok borligi bilinmaydi. Yeng yoki etak uchlari tekis buqilib, kiyim cho‘zilganda ham chok sitilib yoki so‘qilib ketmaydi. Undan tashqari yelimli tasmalardan milliy ko‘ylak old va ort bo‘lak koketkalariga avra va astar detallarini qo‘lda ko‘klash jarayonini yengillatish maqsadida ham qo‘llash mumkin. 16

Yelimsimon noto‘qima tasmalardan foydalanishda qo‘yidagi qoidalarga rioya qilish zarur: Tasma ikki detalni o‘rtasiga qo‘yilib sal namlanadi va dazmolmato ustidan dazmollanadi. Dazmollash jarayonida dazmol harakatda bo‘lmasdan toki namlik ketgunga qadar ushlab turiladi, undan so‘ng boshqa uchastka dazmollab yopishtiriladi. Agar dazmolni harakatlantirib dazmollansa tasma surilib ayrim joylaridan qochishi mimkin yoki yelimsimon tasma uzilib o‘sha joy yopishtirilmay qolishi mumkin. 9-rasm. Yelimli noto‘qima tasma bilan kiyim etagi va yeng uchiga ishlov berish. Lekin yelimsimon tasmadan xoxlagan joylarda foydalanib bo‘lmaydi. Masalan, pazta tolali gazlamadan tikilgan milliy ko‘ylak etak va yeng uchlari faqat qaytarma chokli baxya bilan qayirib tikilishi lozim. Yelimli flezilindan foydalanish. Ayrim milliy ko‘ylaklar juda yumshoq, elastik xususiyatli gazlamalardan tiqiladi. Milliy ko‘ylaklarni koketkalari tik tursa gavdada ghiroyli chiqadi. Shuning uchun yumshoq gazlamadan kiyim tikishda 17

koketka astariga qo‘shimcha material yopishtiriladi yoki qattiq astar tanlanadi. Yumshoq gazlamalardan tikilganda yelimli flezilindan koketka astariga bir qavat yopishtisish lozim. Flezilin gazlama xususiyati bilan uyg;unlashib ketadi. Yelimli flezilindan foydalanishda ham ayrim texnologiyalarga e’tibor berish lozim. Flezilinni gazlamaga yopishtirish jarayonida dazmol yuzasini dazmolmato ustida haraqatlantirmasdan kerakli joylarda ko‘tarib o‘tqazish lozim. Chunki flezilish issiqlik ta‘sirida yumshaydi, yelimi eriydi, agar dazmol gazlama ustidan susrib yangi yoyga o‘tkazilsa yopishtirilgan yuza dazmol bilan birga suriladi. Shuning uchun yelimlangandan so‘ng dazmolni surib o‘tqazish mumkin emas. Yelimli flezilin yoki yelimli tasma ishlatilganda dazmol albatta dazmolmati yoki maxsus qog’oz yordamida dazmollanishi shart. Aks holda dazmolni yuzasiga yelim yopishib qolib dazmollah jarayoni qiyinlashadi. Tukli matolardan kiyim tikishni o‘ziga xos xususiyatlari. Tukli gazlamalardan kiyim tikishda ham ayrim qonuniyatlarga e’tiborni qaratish lozim. Tukli matolardan kiyim tikish oddiy matolardan kiyim tikishdan tubdan farq qiladi. Tukli matolar bilan ishlashda e’tiborliroq bo‘lish lozim. Ayrim tukli matolar dazmollash jaroyonida tuki bosilib o‘sha joy yaltirab qoladi va kiyim sifati buziladi. Bunday matolardan kiyim tikishda, ayniqsa dazmollash jarayonida mayday-mayda temir tishli tasmalardan foydalanish lozim. Kiyim pastki tomoniga tishli tasma qo‘yiladi va dazmollanadiigan qirqim ehtiyotlik bilan amalgam oshiriladi. Tukli matoni tuklari tishli tasma orasiga kirib, qayrilmaydi, dazmollash jarayoni tugaganda gazlamani tuklari avvalgi xolatini saqlaydi. Shunday xollarda ham matoni tuki yaltirab qolsa, qirqim cho‘zib tiqiladi va qattiq qoqib qirqim dazmollanmasligi kerak bo‘ladi. Tukli gazlamalardan kiyimtikishda tiqiladigan qirqim chamalab ilgaklar yordamida har joydan ildirib qo‘yiladi, undan so‘ng mashina chok yuritiladi. Tukli gazlamani ilgak ildirmasdan tikilsa gazlama tuklari surilib qirqim tomonlari uzun- kalta bo‘lib qolishi mumkin. Oldinlari bunday gazlamalarni avval qo‘lda ko‘klab 18

keyin tikib chiqilardi. Xozir esa tayyor bir tomoni to‘mtoqlangan ilgaklarni bozorlarda ko‘plab uchratish mumkin. Tukli gazlamalar ko‘pincha sitiluvcha bo‘ladi bunday gazlamalardan kiyim tikishda qirqimlari albatta yo‘rmalanishi lozim. Tukli gazlamalarni bichish jarayoni ham ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Tukli gazlamalardan kiyim bichishda, tuksiz gazlamaga nisbatan ancha ko‘proq gazlama sarflanadi. Chunki andozlar gazlamaga faqat bir tomonlama joylashtiriladi. Milliy ko‘ylaklar uchun bezak elementlarini tanlash. Bezak elementlari juda xilma xil bo‘lib ularni tanlashda nimalarga e’tiborni qaratish lozim. - gazlama xususiyatlariga; - gazlama rangi va gullariga; - gazlama narxiga va gazlama bezaklariga; - kiyim turiga; - kiyim kiliyilish joyi va kiyim egasini yoshi, tashqi ko‘rinishiga; - kiyim fasosiga Agar milliy ko‘ylak kundalik ishlarga mo‘ljallangan bo‘lsa kiyim bezagi unchalik sezilmaydigan, ko‘zga tashlanmaydigan bo‘lishi shart. Masalan tesmalar, to‘rlar, jiyaklar va xakozo.. Agar kiyim kechalik kiyim bo‘lsa va gazlama qimmat narxli bo‘lsa unda gazlamaga xoz besaklar tanlanadi. Gazlama rangi, gazlama gullarini rangi va shakli, gazlama bezaklari (toshlari, ko‘zchalari, tesmalari) turiga qarab bezak gazlama tanlash lozim. Ayrim xollarda galamani o‘zi bezaklarga boy bo‘lsa gazlama bezaklarini qirqim joylardagi bezaklari ehtiyotlik bilan so‘qilib uni kerakli joylarga o‘rnatish mumkin. Ayrim boy bezakli gazlamlarga ortiqcha bezak berilsa kiyim bachkanalashib ketadi. Unday xollarda bu kiyim kechalarda kiyilsa ham bezak elementlar qo‘llanilmaydi. 19

Milliy kiyimlarga toshli bezaklardan tanlashda toshni rangi ham gazlama rangi yoki gazlama gullarini ko‘p takrorlanadigan gangiga mos ravishda tanlanadi. Aks xolda kiyimga bezak ko‘rk berish o‘rniga uni sifatini buzadi. Demak kiyimni qanchalik sifatli tikkan bilan uni bezaklarini, kiyim elementlarini to‘g’ri tanlanmasa, tanlangan elementlardan to‘g’ri foydalanilmasa kiyim sifatli ciqmaydi. Shuning uchun biz yuqorida bergab tavsiyalarga amal qilinsa kiyim sifatiga kafolat berish mumkin bo‘ladi. II-BOB. K H K DA “XOTIN-QIZLAR MILLIY KO‘YLAKLARINI TIKISH” MAVZUSIDAGI AMALIY MASHG‘ULOT LOYIHASI 2.1. O‘zbek kiyimlari tarixini o‘rgatish jarayonida talabalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash Kiyim-kechaklar har bir xalq tarixi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, moddiy- madaniy yodgorliklar ichida xalqlarning milliy o‘ziga xosligini aks ettirib, etnik belgilari bilan ajralib turadi. Kiyimlarda el-elat tarixiga borib taqaladigan an’analar, urf-odatlar, ijtimoiy munosabatlar, ma‘rifiy, din ba estetik shakllarning ayrim unsurlari ifodalanadi. Jamiyat turmushi, iqtisodiyoti ba siyosatida bo‘layotgan o‘zgarishlar bilan barabar kiyim shakllari ham o‘zgarib boradi, unda xalqning moddiy ahboli, kishilarning didi, go‘zallik to‘g‘risidagi ideallari, xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos jihatlari hamda oilaviy turmushning ba‘zi tomonlari ham ko‘zga yaqqol tashlanadi. O‘zbek milliy kiyimining ko‘p asrli boy tarixi bor. Unda xalqimizning o‘tmishi, iqlim sharoitimiz, turmush tarzimiz ko‘zguda aks etgandek ifoda topgan. 20

Mahalliy urf-odatlar, ayniqsa, ayollar kiyimida yaqqol seziladi. Kiyimning shakli, bichimi, ranglari ba bezaklariga ko‘ra ayolning qaysi viloyatdan ekanligi, ijtimoiy mavqei, yoshi, oilaviy ahvoli to‘g‘risida bilib olish mumkin bo‘lgan. O‘zbek ayollari kiyimi ko‘ylak, lozim, mursak, to‘n, peshmat, kamzul ba nimchalardan ba ko‘chalik kiyim – paranji-chachbondan iborat bo‘lgan. Bosh kiyimlari – turli usulda o‘raladigan ro‘mollar, oyoq kiyimlari esa maxsi-kavush bo‘lgan. Ko‘ylaklar - to‘g‘ri bichimli, keng ba uzun, deyarli yerga tegib turadigan, etagi biroz kengaygan, yenglari to‘g‘ri va uzun bo‘lgan. Ayollar ko‘ylaklarining turlaridan biri «oldi ochiq ko‘ylak» bo‘lib, oldi qismida belgacha to‘g‘ri qirqimi bo‘lgan. Ko‘ylaklarning oldidagi tik kesimlar maxsus to‘qilgan yoki gazlamadan ishlangan bog‘ichlar bilan bog‘langan. Aytishlaricha bu odat Fotima onamizdan meros bo‘lib, ular o‘g‘illari Hasan ba Husaynlar halok bo‘lishganida, ularning kiyimlaridan tasma shaklida bo‘laklar yirtib olib, ko‘ylaklariga bog‘ich qilib olgan ekanlar. Qizlar ba yosh bolalar yoqa o‘mizi ko‘ndalang– yelkadan yelkagacha qirqimli ko‘ylak kiyishgan. Bu ko‘ylaklar « kipti », « kiptakli ko‘ylak » deb atalgan (fors . Kift – yelka). Bunday ko‘ylak « mullacha ko‘ylak » deb ham atalgan, chunki uni ko‘pincha mullalar, eshonlar, madrasa talabalari ham kiyishgan. Qadimgi to‘g‘ri bichimli ko‘ylaklar yengining tagiga boshqa rangdagi gazlamadan to‘rtburchak shaklida « hishtak »lar tikilgan. Ba‘zan boshqa rangdagi hishtaklar bolalar ko‘ylaklariga ham tikilgan, bu uzoq kutilgan, «tilab olingan» farzand ma‘nosini bildirgan. Qadimda yosh ayollar va kichkina bolalar ko‘ylaklarining etaklari bostirilmaganligi kabi yuqoridagi irimga ham ilohiy ma‘no berilgan. O‘zbeklarda qizlarning ko‘ylagi nikoh o‘qilgandan so‘ng, ota-onasi uyida ayollar ko‘ylagiga almashtirilgan. Kuyobning uyiga kelinni yoqa o‘mizi tik kesimli ko‘ylakda olib borishgan. XIX – asrning 80-chi yillarida tik yoqali ( no‘g‘ay yoqa ) 21

ko‘ylaklar paydo bo‘la boshlagan. Ba‘zan bu yoqalarni « it yoqa » deb ham atashgan (itlarning bo‘yinbog‘iga o‘xshatilgan). 1900-chi yillarga kelib Toshkent ayollari orasida oldi koketkali, ko‘krak qismi burmalangan, « shapang yoqa » deb atalgan qaytarma yoqali « ko‘krakburma ko‘ylak »lar keng tarqalgan. Keksa avlod bu urfga yanada ko‘proq norozi bo‘lgan. Shunga qaramay «ko‘krakburma ko‘ylak»lar asta-sekin ommabiy rabishda qabul qilina boshlagan va an’anaviy to‘g‘ri bichimli, tik yoqali ko‘ylaklar qatorida o‘zbek milliy ko‘ylagi sifatida hozirgacha saqlanib qolgan. Ustki kiyimning qadimiy turlaridan peshbon, mursak, to‘n, keyinchalik peshmat, kamzul ba nimcha lar ma‘lum. Ustki kiyimlarning XIX asrga kelib yo‘q bo‘lib ketgan qadimiy turlaridan biri peshbon dir. Aytishlaricha peshvon ham mursakka o‘xshab ketadigan ustki kiyim turi bo‘lgan, faqat uning yoqasi ham bo‘lib, yenglari nisbatan uzunroq bo‘lgan ba mursakdan farqli o‘laroq, uning ziylariga jiyak tikilmagan. Tadqiqotlarga ko‘ra, peshbon kelinlar yopinchig‘i sifatida ishlatilgan (tojikcha peshband – yuzini to‘suvchi yoki peshvon – yuzini asrovchi ma‘nolarini anglatgan so‘zlardan kelib chiqqan bo‘lsa kerak.) XIX asrning boshlarida oddiy chopon yoki mursak ko‘rinishida bo‘lgan peshvon, asr o‘rtalariga kelib ro‘mol shaklini olgan. XIX asrning 70-90 chi yillarida mursak ayollar ustki kiyimining asosiy turi hisoblangan. Har bir kelinning sepida 2-10 tadan, ba‘zan 18 tagacha mursaklar bo‘lgan: kundalik, kishilik, uyichilik ba h.k.z. Mursak XIX asrda ba XX asrning boshlarida unashtirish marosimida kelinga yuborilishi lozim bo‘lgan kiyimlardan biri edi. Ota-onalar qizlarini birinchi bor uylariga chaqirganlarida (« challar» marosimida) mursak kiygizishgan. Nikoh marosimida kelinga kiygizilgan mursak to‘ydan keyin kelinning onasiga sobg‘a qilingan. XX asrning ikkinchi o‘n yilligiga kelib, mursaklar ramziy bir ma‘noda qolgan, amalda uning o‘rniga kamzul ishlatilgan. Faqat kelinni kuyobning uyiga olib kelingandagina, unga mursak kiydirilgan va keyinchalik uni yangalarga berilgan. XX asrda mursak kiyim sifatida o‘z ma‘nosini butunlay yo‘qotgan ba faqatgina dafn marosimlaridagina 22

qo‘llanilgan. Ayollarning asosiy ustki kiyimi « paranji» hisoblangan ba XX asrning boshlarida ham kiyilgan. Paranjini ayollar ko‘chaga chiqqanlarida boshlariga yopib chiqishgan. Paranji bilan birgalikda ayollar yuzlariga « chachbon » tutishgan (fors. chashmband - ko‘z uchun bog‘ich, ko‘zni to‘subchi (balki ko‘zdan to‘subchi), ba‘zi biloyatlarda «chimbat» deb ham atalgan. Paranji so‘zi «faroji» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, kiyim ma‘nosini bildiradi. Paranji to‘n ko‘rinishida bo‘lib, boshga yopilib, gavdani yashirib turish uchun xizmat qilgan, yenglari o‘z amaliy bazifasini yo‘qotgani sababli ort tomonda bir-biriga chatib qo‘yilgan. Bora-bora yenglar ingichka ba uzun shaklga kirib, soxta yeng – « bandak » deb atalgan. Paranji yopinish barcha yoshdagi ayollar uchun majburiy bo‘lib, qiz bolalar 9 yoshdan boshlab paranji yopinishni boshlaganlar. Chachvonlar qora otning yolidan to‘qilgan va chetlariga qora rangli matodan mag‘iz tikib chiqilgan. Yaxshi tutilsa, 1 ta chachbon umr oxirigacha yetgan. Ayollar bosh kiyimi – ro‘mol hisoblangan. XX asrga kelib qiz bolalar va kelinchaklar do‘ppi kiya boshlaganlar. Ungacha do‘ppini faqat erkaklar ba yosh bolalar kiyishgan. XX asr boshlarida do‘ppi kiygan ayollarga salbiy munosabat bildirilib, aybga buyurishgan ba ularni «s atang » deb atashgan. Urf-odat bo‘yicha ayollar do‘ppini umrlarida bir marotaba – go‘shangaga kirganda kiyishgan, bunda kuyob o‘z do‘ppisini echib kelinning boshiga kiygazgan, kelin esa uning o‘rniga yangi do‘ppi sobg‘a qilgan. 20-chi yillarga kelib do‘ppilar keng urf bo‘lgan, ularga munosabat ham o‘zgargan. Bugungi kunga kelib, albatta ayollar ko‘ylagi juda o‘zgarib ketgan bo‘lsa ham, shakli va bichimi saqlanib qolgan bo‘lib turmushda ishlatilib kelmoqda. Ayollarning an’anaviy milliy ko‘ylagi milliy mansublik simvoli bo‘lgani uchungina emas, balki, asosan xalq kostyumida iqlim xususiyatlariga, tevarak atrofdagi tabiatga va turmush tarziga to‘g‘ri keladigan ratsional shakllar bir necha asrlardan beri saralanib kelgani uchun saqlanib qoldi. Ayollar ko‘ylagidagi yorqin ranglar mutanosibligi o‘lkamiz tabiatiga monand tushgan bo‘lib, shaklining kengligi jazirama quruq iqlim sharoitiga mos keladi. 23

Milliy liboslar tarixini o‘rganish jarayonida, ularni kiyish bilan bog‘liq bo‘lgan an’analar, urf-odatlar ba rasm-rusumlarni o‘rganish talabalarning qiziqishlarini oshiradi ba ularni xalqning madaniy merosini chuqurroq o‘rganishga undaydi. O‘zbek liboslarining turmushda qanchalik muhim ahamiyat kasb etganligini talabalarga singdirishdan maqsad – yoshlarga milliy o‘zligini anglatish, xalqimizning boy madaniy merosini aks ettirish va davomiyligini anglatishdan iboratdir, bu esa ularni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. 2.2. O‘quvchilarning maxsus fanlardan mustaqil va ijodiy ishlash faoliyatlarini rivojlantirishda faol usullarni qo‘llash Zamonaviy ta‘lim – o‘quv jarayonida ishtirok etuvchilarning faolligini oshirishni talab etadi. Chunki ananaviy ta‘limda aynan mana shu muammoga yetarli darajada ahamiyat berilmaganligi sababli ta‘lim oluvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini faollashtirish “Ta‘lim to‘g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milly dasturi”da talab darajasida amalga oshirish ta‘kidlangan. Kasb-hunar kollaejlari o‘quvchilarini har tomonlama rivojlantirish uchun ularning ijodiy qobiliyati va mustaqil ishlash faolligini oshirish muhim. Kasb-hunar kollaejlarida maxsus fanlarni o‘rganishdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarda texnik va texnologik obyektlar va jarayonlar haqida bilimlar berish, amaliy ish – harakat usullarini o‘rgatish, shuningdek shaxsiy fazilatlar, ijodiy fikr yuritish va mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy sohalarining rivojlanib borishi, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi tizimida kadrlar tayyorlash sifatini yanada 24

takomillashtirish; fan-texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlariga tayangan holda o‘quvchilarni kasb-hunarga o‘rgatishda ularning izlanuvchanlik, ijodkorlik, fikrlash qobiliyatlarini yuksaltirish, nutq madaniyatini o‘stirish; kasb- humar sirlarini puxta egallashlarida axborot-kommunikasion texnologiyalar xizmatidan maqsadli ravishda samarali foydalanish; o‘quvchilar kasbiy fanlar va ishlab chiqarish ta‘limi bo‘yicha mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Psixologiyada faoliyat – shaxasning maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan ongli munosabati va hatti-xarakatlarini amalga oshirish shakli sifatida qaraladi. Insonning har qanday faoliyati, shuningdek o‘quv-bilish (aqliy) faoliyati ham psixologik tayyorgarliksiz ko‘zlangan samarani bermaydi. Demak, maxsus fanlarni o‘qitish jarayonida ta‘lim oluvchining o‘rganilayotgan o‘quv materialiga nisbatab qiziqish, havas, hohish-istak uyg’otish, mantiqan va ijodiy fikrlashiga shart-sharoit yaratish zarur. I.A.Allayorov ta‘lim-tarbiya ishining mazmuniy va jarayoniy tomonlarini yaxlit va uyg’unlikda tadqiq etib, “faol ta‘limning didaktik asoslari – bu jarayon ishtirokchilarining ongli, oqilona munosabatlarini o‘rnatilishi va yuqori sifat hamda samaradorlikni ta‘minlanishi” deb talqin etgan. Faol bilish – deb ko‘rsatadi A.M.Matyushkin, - muntazam ravishda, birin- ketin topshiriqlar berish, muammoli vaziyatlar hosil qilish natijasida yuzaga keladi. Modomiki, faollik onglilik natijasida vujudga kelar ekan, u maxsus fanlarni o‘rganish mazmuni, shakli, metod va vositalarini muvofiqlashtirishni ham taqozo etadi. Faollik darajasini belgilashda materialning amaliy jihatdan muhimligi, murakkablik darajasi hisobga olinishi lozim. I.Ya.Lerner faollikni mustaqillikning shart-sharoiti sifatida qaraydi, chunki shaxs faol bo‘lmasdan mustaqil bo‘la olmaydi. Muallif faollik va mustaqillik darajalari sifatida “oddiy faollik”, “haqiqiy mustaqillik” terminlaridan foydalangan. 25

Fikrlash faoliyati o‘z navbatida ma‘lum shart-sharoit yaratilishini taqozo etadi. Demak, fikrlash uchun zarur bo‘lgan oqilona shart-sharoit yaratilsa, tahsil oluvchi faol faoliyat ko‘rsata olishi mumkin bo‘ladi. O‘qituvchi mashg’ulot jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshirish uchun murakkablik darajasidan kelib chiqib o‘quv materialini turli shakllari ishlab chiqishi kerak. Maxsus fanlarni o‘rganishda faollikning quyidagi darajalaridan foydalanilgan. 1. Faollikning birinchi darajasi – o‘quvchilarning avval o‘zlashtirgan bilimlarini qayta takrorlashi, uni xotirada tiklashi hamda o‘qituvchining bevosita rahbarligi va ko‘rsatmalari asosida unga ergashib bajaradigan ishlari yoki berilgan namunaga qarab aynan bajaradigan topshiriqlari jarayonida namoyon bo‘ladi. Chunki, o‘quvchilarning o‘tilgan nazariy materialini eslashi, unga mos keladigan ishlab chiqarish mazmunidagi masalalarini namunaga qarab yechimini topish hatti- harakatlarini qayta xotirlashga xizmat qiladi Qayta xotirlash xarakteridagi o‘quv topshiriqlari o‘quvchilardan qayta xotirlash darajasidagi faollikni talab qiladi. O‘quvchi namunaga binoan ish xarakatlarini bajarar ekan uning faolligi chegaralanadi, ya‘ni u belgilangan doiradan chetga chiqa olmaydi. Mashg’ulotda ko‘proq tushuntirish – namoyish etish va faol metodlardan foydalanganilganda faollikning ana shunday birinchi darajasiga erishiladi. 2. Faollikning ikkinchi darajasi – o‘rganilayotgan obyekt yoki jarayonning mohiyatini tushunishni, ma‘lum ma‘noda ijodiy fikrlash elementlarini taqozo etadi. Faollikning bunday darajasi o‘rganilayotgan obyekt va jarayonlardagi o‘xshashlik va farqli jihatlarini aniqlash, o‘zlashtirilgan bilimlarni ma‘lum o‘zgartirilgan holat va vaziyatlarda qo‘llanishini ko‘zda tutadi. 3. Faollikning uchinchi darajasi – ijodiy xarakterdagi hatti-harakatlarni talab etadi. Ko‘zlangan o‘quv maqsadga erishish yo‘lida ijodiy faoliyatni ko‘rsatadi. Qisman izlanish xarakteridagi faoliyat to‘la ijodiy xarakterga ega 26

bo‘ladi. Faollikning bu darajasi egallangan bilimlar tizimli, chuqur va puxta bo‘lib, ulardan istalgan sharoitda foydalanish mumkin. Shunday qilib, faollik o‘quvchi faoliyatining muhim jahati hisoblanadi. Faollik darajasi birinchidan, o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘rganishga qiziqish, ularda mustaqillik kabi xususiyatlarini qanday darajada mavjudligi bilan belgilansa, ikkinchidan, o‘qituvchi tomonidan ta‘lim-tarbiya jarayonini faollashtirish maqsadida yaratilgan shart-sharoit, tanlangan shakl, faol metod va didaktik vositalarga bog’liq bo‘ladi. Faol ta‘lim mertodlaridan o‘runli va maqsadli foydalanilganda pirovard natija – ta‘lim samaradorligi ananaviy ta‘limdagiga nisbatan har doim yuqori bo‘ladi. Eng asosiysi o‘quvchida mustaqil fikrlash, turli masalalarni va muammolarni mustaqil yechimini topish, o‘z-o‘zini nazorat qilish kabi malakalarni shakllanishini ta‘minlaydi. Bu esa o‘z navbatida ta‘lim muassasasi bitiruvchilarining mustaqil hayotga qadam qo‘yishlarida, mehnat bozorida o‘z o‘rinlarini topishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarining mashg’ulotlarda mustaqil munozara va fikr yuritishga, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘qitishning faol usullari ishlab chiqilgan. Ko‘pgina olimlar tomonidan kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni modulli texnologiya asosida o‘qitishda faol usullarni qo‘llash imkoniyatlari o‘rganilgan va amalda qo‘llash metodikalari ishlab chiqilgan. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni loyixa usulini qo‘llab o‘qitish metodikasi tadqiq qilingan. Faol ta‘lim metodlarining ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ayrim kamchiliklari ham aniqlangan. Bularga ananaviy ta‘lim metodlariga nisbatan vaqtning ko‘p talab qilishi, o‘qituvchidan alohida tayyorgarlik va pedagogik mahorati talab qilishi kiradi. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o‘rganishda faollikni ta‘minlashdan oldin o‘quvchilarning bilim darajasi, uni o‘zlashtirganligi hamda egallangan 27

bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikma va malakalarni tahlil qilish zaruriyati tug’iladi. Chunki egallangan bilimlarni har tomonlama tahlil qilmay turib, o‘quvchilarning faol faoliyat ko‘qsatish darajasi haqida fikr yuritib bo‘lmaydi. Ta`lim oluvchilarning bilim olish, mustaql ishlash va ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirish, ularning ongli faolligi, mustaqilligi va ijodkorligi, o`quv bilish faoliyati natijasining sifatini xarakterlaydi. Faollik- ta`lim sharoitida o`zlashtirilgan nazariy bilim va amaliy ish - harakat usullarini turli ishlab chiqarish vaziyatlarida qo`llanishga imkon beradi. Kasb –hunar ta‘limida amaliy ko‘nikmalar o`rganish, asosan mexnatni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi, chunki bunday ta‘lim qisimlari kasbiy- mantiqiy emas, balki xharakatlarga yo‘nalgan tarzda kechadi. Ko‘pincha o‘z kasbini, sohasini a‘lo darajada eghallagan mutahasislardan misol uchun biror ish tartibini tushuntirib berish so‘ralsa, ular ko‘pincha sergaklik bilan tushuntirishni boshlaydilar, ikkinchi darajali masalalarga to‘htalib, qisqa va lo‘nda tushuntirib bera olmaydilar. Kasb-hunar kolejlarida o‘tkazilgan pedagogik tajribalar asosida maxsus fanlarni o‘qitishda o‘quvchilarda zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakillantirish hamda ularning mustaqil va ijodiy ishlar faoliyatini rivojlantirish uchun quyidagi faol usullardan foydalanish yuqori samara berishi aniqlandi. Motivasiya usuli . Maxsus fanlarda nazariy mashg’ulotlar o‘quvchilar bilan qiziqarli, hattoki, darsga taaluqli bo‘lmagan mavzular to‘g’risidagi suhbat bilan boshlanishi lozim. Iloji bo‘lsa, darsga bog’liq bo‘lgan mavzular yuzasidan suhbatni boshlash kerak. Masalan, qiziqarli kashfiyot yoki yangilik tanlanishi mumkin. Bularning barchasi birinchi dars mobaynida o‘quvchilarning kayfiyatiga, shu sihaga qiziqishiga yoki keyingi darslarda o‘quvchilar o‘rganadigan faniga e’tiborini qaratishga yordam beradi. Agar, dars birinchi bor yangi o‘quv guruhida o‘tilayotgan bo‘lsa, o‘qituvchi qisqacha o‘zini tanishtirib o‘tib, o‘quvchilarga ham o‘zlarini tanishtirish 28

imkoniyatini berish kerak. Bu o‘quvchilarda ishinch tug’diradi, o‘quvchilar o‘zlariga bildirilayotgan hurmatni his qiladilar. Nazariy fan maqsadini bayon etish orqali motivasiya va muayyan mavzuga kirish amalga oshiriladi. Intrinli (ichki) va ekstrinli (tashqi) motivasiya uchun sabab va argumentlar topishga harakat qilish lozim. Motivasiya qilish bilan o‘qish va o‘rganishga bo‘lgan tayyorlik uchun shart- sharoit yaratiladi. So‘ngra o‘qituvchi o‘quvchilarga maxsus fan bo‘yicha yangi o‘quv materialni tushuntiradi, qisqa ma‘ruzalar o‘qiydi, munozaralar uyushtiradi, o‘quv suhbatlari, o‘yin – mashg’ulotlari va muammolarni hal qilish haqida suhbatlar o‘tkazadi. Keyingi darslarda yangi mavzuni boshlashdan avval o‘tilgan mavzular qisqacha, umumlashtirilgan holda qaytarilishi kerak. O‘quvchilarga mavzularga mos tarqatma materiallar tarqatilishi lozim. Bu o‘quv jarayonini yengillashtiradi. Mavzuga kirilmay turib, tarqatma materiallar tarqatilmaydi. Ularni mavzuga monand ravishda birin-ketin tarqatish, ularni o‘qib chiqish uchun yetarli daqiqalar berish va o‘quvchilar e’tiborini axborotga qaratish uchun ovoz chiqarib o‘qitish maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarga tafakkur qilish va qayta ishlash imkoniyatini yaratuvchi topshiriqlar o‘zlashtirilgan bilimlarni faol ravishda qayta ishlab borish uchun zarurdir. Ular bilimlarni qabul qilishning nisbiy passiv fazasidan so‘ng aktiv faza kelishi uchun imkoniyat yaratib beradi. guruhlarda ishlash yoki mustaqil ravishda topshiriqlarni yechish va natijalarni taqdim etish samarali o‘qitish usullari hisoblanadi. Guruhiy ishlash. Maxsus fanlar o‘qitish jarayonida guruh bo‘lib ishlash shaklining ahamiyati tobora oshib bormoqda. Maxsus fanlar bo‘yicha nazariy bilimlarni berishda va amaliy mashg’ulotlarni o‘tkazishda guruhiy ishlar olib borilishi mumkin. Bu borada barcha talabalar bir necha kichikroq o‘quv guruhlariga taqsimlanadi va bu guruhlar mustaqil ishlaydilar. Kichik guruhlarning ish natijalari keyinroq butun guruh doirasida muhokama qilinishi mumkin. 29

Guruhiy ishlar maxsus bilimlar bilan bir qatorda amaliy ko‘nikmalar o‘rganilishi kerak bo‘lganda, shuningdek talabalarda mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qo‘llaniladi. Bir nechta talabalar birgalikda ishlagan paytda, ularning shaxsiy xususiyatlari va xarakterlari orasida o‘zaro hamkorlik vujudga keladi. Shunung uchun guruhiy ish tashkil qilish ko‘ra murakkabroqdir. Guruhli bo‘lib ishlashda ikkita xolat farqlanadi: - bir xil mavzuda olib boriladigan guruh ishi; - bir xil mavzuda olib boriladigan guruh ishi. Bir xil mavzuda olib boriladigan guruh ishida bir necha guruhlarga bir xil topshiriqlar beriladi. Topshiriq va mashqlarni yechish sharoitlari ham bir xil bo‘ladi. Shunday qilib har xil yechimlar guruh ishi tugaganidan so‘ng bir-biri bilan taqqoslanishi mumkin. Ko‘pncha bunday hollarda raqobat holati yuzaga keladi. Yechim topilishi vaqtida esa raqiblikka o‘xshash holatlar vujudga keladi. Bu yerda muhim narsa shuki, guruhlardagi talabalarning bilim va ko‘nikmalari imkon qadar bir xil bo‘lishi kerak. Har xil mavzuda olib boriladigan guruh ishida beriladigan ish topshirig’i bir necha qismlarga bo‘linadi. Faqat bu qismlar birlashtirilgandagina topshiriqning mazmuni aniq ko‘rinadi. Har bir guruh bu holda qisman topshiriq oladi va mustaqil ravishda uning ustida ishlaydi. Lekin bu holda ishlarning taqsimoti ancha murakkab bo‘ladi, yechimga ta‘sir qiluvchi ko‘pincha farq shart-sharoitlar va vaqtlar hosil bo‘ladi. Bunday yondashuvda bir guruh talabalari faqat o‘zlariga berilgan topshiriqlarni bilishadi xolos, ya‘ni boshqa guruhlar ishlari haqida deyarli xabarlari bo‘lmaydi. Shuning uchun ham natijalar qisman birlashtirilishi zarur. Guruhiy ishda berilgan topshiriqlar puxtalik bilan o‘ylab chiqilgan bo‘lishi kerak, chunki ularda talabalar orasida muloqot va hamkorlik qobiliyatini 30

rivojlantirish kabi maqsadlar bor. Guruhiy ish uchun quyidagi o‘qitish shakllari mos keladi: 1. Ustaxona shaklidagi guruhiy ish: Ustaxonada bajariladigan amaliy mashg’ulot doirasidagi vaziyatga o‘xshash kelajak faoliyat bo‘yicha stenariylar va muammolar ishlab chiqiladi. Buning uchun dolzarb muammolar o‘rganib chiqilishi kerak. Bu muammolar o‘quvchilarning dastlabki bilimlar darajasini inobatga olgan holda va ijodiy fikrlash bilan bog’liq holda talabalarni yechimlarga undashlari kerak. 2. “Reja o‘yini” shaklidagi guruhiy ish: “Reja o‘yinlari” belgilangan vaziyatda turli xil yechimlarni sinab ko‘rish imkonini beradi. O‘quvchilar bunda muammoga bo‘lgan har xil ta‘sirlar natijaga qanday ta‘sir qilishini o‘rganadi. Buning uchun sabab va oqibat bir-biri bilan bog’liq ravishda ko‘rilishi kerak. Masalan, har xil kompyuter dasturlari orqali korxona va firmalar faoliyati sohasidagi masalalarni “o‘yin orqali” sinab ko‘rish imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar o‘yin jarayonida o‘zaro raqobat munosabatida bo‘ladilar. 3. Loyiha shaklidagi guruhiy ish: Loyixaviy ish bir loyixani aniq belgilangan chegara doirasida ishlab chiqishni talab qiladi. Loyiha shaklidagi guruhiy ish juda ham katta ahamiyatga ega, chunki bunda vazifalar topshiriqlar majmuasi bo‘yicha aniq taqsimlanishi kerak bo‘ladi. 3. Munozara usuli jarayonida yuzaga keladigan bahslashish fikrlashning ifodasi bo‘libgina qolmay, shakllanib kelayotgan shaxs o‘zining biror narsani xal etish, mustaqillikda kattalar bilan teng huquqli ekanligini yoqlash ehtiyojidir. Dars jarayonidagi baxs chog’ida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan baravar haqiqat izlovchisi bo‘lib harakat qiladi. Ana shu bahsda u o‘z bilimini namoyish etadi, keng fikrlaydi, fikrlarini dalillar bilan asoslaydi, bu fazilatlar esa o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro katta 31

hurmat uyg’otadi. Bahs jarayonida har bir o‘quvchining “shaxsiy fikri”, o‘z mavqeini ifodalash va asoslash malakasi yuksak qadrlanadi. Mashq. Mashq – bu o‘tilgan o‘quv materiallarini amaliyotda qo‘llash maqsadida, rejali tashkil etilgan amallarni ko‘p marotaba bajarishdir. Ushbu usulning afzalligi shundan iboratki, u ko‘nikma va malakalarni samarali shakllanishini ta‘minlaydi. Mashq – ko‘nikma va mahoratlarning tashkil etuvchilari bolganligi kabi ishlab chiqarish ta‘limining ham asosiy usuli bo‘lib hisoblangan mashqlar bilan shakllanadi. Mashq deganda ongli ravishda ma‘lum bir faoliyat usuli bo‘yicha amaliy harakatlarni ko‘p martalab takrorlash tushuniladi. Talabalarning mustaqil kuzatuvi. Bu usul asosan murakkab tuzilishdagi jixozlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog’liq kasbni egallamoqchi bo‘lgan talabalarning ishlab chiqarish ta‘limida q’llaniladi. Kuzatuv o‘quvchilar tomonidan mustaqil ravishda, ishlab chiqarish ta‘limi ustasining nazorati va uning ko‘rsatmalari bo‘yicha o‘tkaziladi. Topshiriqda odatda mustaqil kuzatuvlar maqsadi qo‘yiladi, ularni o‘tkazish tartibi ko‘rsatiladi va kuzatuv natijalarini qayd qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar beriladi. Maxsus fanlar bo‘yicha mashqlarni quyidagi turlaridan foydalaniladi. Sharxlangan mashqlar o‘quv jarayonini faollashtirishga, vazifalarni ongli ravishda bajarilishiga xizmat qiladi. Ushbu mashqlarning mohiyati shundan iboratki, o‘qituvchilar va o‘quvchilar bajarayotgan ishlarni sharxlaydilar, natijada ular o‘zlashtiriladi va tushunib yetadi. Avval bunga eng yaxshi o‘quvchilar jalb etiladi, keyin esa o‘quv materialini tushuntirishda butun guruh ishtirok etadi. Sharxlangan mashqlar usuli o‘quv mashg’ulotining yuqori suratini ta‘minlaydi, materialni barcha o‘quvchilar tomonidan ongli va mustaqil ravishda, mustahkam o‘zlashtirishiga yordam beradi. Og’zaki mashqlar ta‘lim oluvchilarning nutq madaniyati va mantiqiy tafakkurini taraqqiy ettirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish ularning bilim imkoniyatlari bilan bog’liq. 32

Yozma mashqlar ning asosiy vazifasi – kerakli ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashdan iborat. Grafik mashqlar ishlab chiqarish jarayonlari bosqichlari o‘rganish jarayonida ishlatiladi. Laboratoriya – amaliy mashqlar mehnat asboblari, laboratoriya uskunalaridan (jihozlar, o‘lchov apparatlari) foydalanish malakalarini egallashga imkon beradi. konstruktorlik – texnik maxoratni rivojlantiradi. Ishlab chiqarish – mehnat mashqlari o‘quv va ishlab chiqarish xarakteridagi alohida ishlab chiqilgan tarmoqni tashkil etadi. Ular oddiy va murakkab bo‘ladi: birinchisi – alohida mehnat usullarini bajarish mashqlari, ikkinchisi – ishlab chiqarish – mehnat ishlarini butunligicha yoki ularning talay qismini (stanoklarni sozlash, detal qismlarini tayyorlash va x.k.) ko‘zda tutilgan. Ishbilarmonlik yoki rolli (vaziyatli) o‘yin. Ishbilarmonlik yoki rolli vaziyatli o‘yinlar – muammoli vazifaning bir turi bo‘lib, faqatgina matnli o‘quv materiali o‘rniga o‘quvchilar tomonidan rollar o‘ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi. Ishbilarmonlik va rolli vaziyatli o‘qyinli o‘yinlar ta‘lim usuli sifatida quyidagi vazifalarni bajaradi: - O‘rgatuvchi: umumta‘lim mahoratni shakllantirish; ijodiy qobiliyatni o‘stirish; shu jumladan: yangi vaziyatlarni tushuntirish, aniqlash va tahlil qilish; - Rivojlantiruvchi: mantiqiy tafakkurni, nutqni, atrof-muhit sharoitiga oqobiliyatini o‘stirish; - Mativasion: o‘quvchilarni o‘quv faoliyatiga undamoq, mustaqil xulosaga kelishiga rag’batlantirmoq; - Tarbiyaviy: masuliyatni, mustaqillikni shakllantirish. Muammoli vazifalar usuli. Muammoli vazifalar usuli – o‘quvchilarga muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga asoslangan usuldir. U, aniq 33

vaziyatlarni taxlil qilish, baholash va keyinchalik qaror qabul qilishdan iborat. Bu usulning yetakchi funksiyalariga quyidagilar kiradi: - o ‘ rgatuvchi : bilimlarni dolzarblashtirishga asoslangan ; - rivojlantiruvchi o ‘ quvchilarga taxliliy tafakkurni berib , alohida dalillar orqasidagi hodisa va qonuniylikni ko ‘ ra bilishni shakllantirish ; - tarbiyalovchi : kommunikativ ko ‘ nikmalarni shakllantirish . Muammoli vazifalar usuli o ‘ quvchilarning mustaqil ishlarini murakkablashtirishga asoslangan : ilmiy tushunchalarni , amaliy ko ‘ nikma va malakalarni shakllantirish asosida yotgan u yoki boshqa materialni chuqur mantiqiy taxlil qilishga asoslangan . Muammoli vazifa hayotdan olingan dalillarni maruza va vaziyatni o ‘ rganishdan alohida insonlar yoki ishlab chiqarish korxonalarning manfaatlarini ko ‘ zlashdan iborat bo ‘ lishi mumkin . Topshiriq usuli . Topshiriq usulining ijobiy tomoni shundaki , unda o ‘ quvchilar uchun yakka holda emas , guruh bilan birgalikda o ‘ tilgan materialni qayta ko ‘ rib chiqib , esga tushirishlari uchun sharoit yaratiladi . Bunda o ‘ quvchilar bilmagan yoki yoddan chiqargan bilimlarini bir - biridan o ‘ rganadilar . Mustaqil bajarishga mo ‘ ljallangan topshiriqlar o ‘ quv semestri davomida o ‘ quvchilar tomonidan amalga oshirib borilsa o ‘ quvchilar materialni yodlariga tushirib , yakuniy nazoratlarni yaxshi topshirishlariga yordam beradi . 2.3. Modulli ta‘lim texnologiy a si . Modulli ta‘lim texnologiyasi-shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasidir. U ta‘lim maqsadini amalga oshirish uchun o‘quv jarayonini optimallashtirish, o‘quvchilarning bilish va tarbiyaviy soxalarini rivojlantirish, o‘rganish 34

faoliyatini boshqarish bilan birga o‘z-o‘zini boshqarish kabilarga keng imkoniyatlar yaratish bilan ta‘lim jarayonining yaxlitligini ta‘minlashga qaratilgan. Bu texnologiyaning yana bir afzalligi shundaki, unda ta‘lim mazmuni bilan uni o‘qitish texnologiyasi chambarchas bog‘langan integratsiyaon jarayon bo‘lib, u quyidagi texnologiyalar majmui orqali amalga oshadi: muammo algoritmli, dasturlashtirilgan, aqliy faoliyatning bosqichhma-bosqichh shakllantirish, to‘liq o‘zlashhtirish va boshqalar. Modulli ta‘lim dunyo tajribasida qo‘llanilib kelayotgan (Buyuk Britaniya, Gollandiya, AQSH, Rossiya) ta‘limning samarali shaklidir. Lekin uning didaktik ta‘minoti to‘liq ishlab chiqilmaganligi sababli keng tarqalmayapti. P.Modulli texnologiya umumlashgan universal tizim bo‘lib, ta‘lim-trabiya maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiladigan barcha optimal va mos texnologiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu texnologiya quyidagi g‘oya, printsip va qoidalarni amalga oshiradi: 1.O‘quv materialini, uni o‘zlashhtirish uchun taklif va topshiriqlar bilan birgalikda yirik blokni qilib tashkil etishh. 2.O‘quvchilar tomonidan o‘quv materialini mustaqil ishlab chiqilishhini mo‘ljallash. 3.O‘quv faoliyati algoritmi (modul deb nom olgan o‘quv metodik komplek) va dastur (o‘quv ishining ketma-ket topshiriq va bosqichhlari ) yordamida o‘quvchilar faoliyatini boshqarish. 4.O‘qituvchi metodik tizimning ochiqligi (o‘quvchilarga darsda bajariladigan ishlar rejasi va materialni o‘rganish dasturi oldindan aytib o‘tiladi. 5.Materialni o‘zlashhtirish darajasi, uni o‘rganish shakli, joyi va tempini o‘quvchilar o‘zlari tanlab olishlari mumkin. 6.Uyga vazifa ixtiyoriy. 7.Har bir o‘quvchining samarali bilim olish faoliyati uchun sharoit yaratish. 8.Nazorat mezon iva mazmuniga o‘quvchilarni perspektiv yo‘naltirish. 35

9.o‘quvchiga va uning qobiliyatiga ishonch ko‘rsatish. 10.Darsda, ish jarayonida erkin o‘z-o‘zini nazorat qilishh va o‘zaro yordam. 11.Baxosiz operativ nazorat. 12.Yakuniy nazoratga qarab natijani baxolash joriy natijalarning o‘rta arifmetik xisobi emas. 13.Har bir o‘quvchiga yakuniy natijani yaxshilash imkoniyatini berish. 14.Ijodiy faoliyatda o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish. 15.O‘quv jarayoni samaradorligini baxolashda o‘quvchilar ishtirok etadi. 1. Modul lotincha «modulus” so‘zidan olingan bo‘lib me‘yor, o‘lchov degan ma‘noni anglatadi. Ta‘limda modul o‘rganilayotgan predmetni ma‘lum qismlarga bo‘lib, uni o‘rganishning aniq tizimini yaratadi. O‘quvchilarning o‘qishini tashkil etishh vositasi sifatida modullar tayyorlashning har xil usullari mavjud. Modul dasturi, mustaqil o‘qishga o‘rgatadigan o‘quv qo‘llanma sifatida o‘quvchiga o‘quv moduliga kiritilgan o‘quv materialini blokini o‘qish vaqtida doimiy ffoydalanishh uchun berilsa ta‘lim samaradorligi oshadi. Modul qo‘llanmasi tarkibida quyidagi konstruktiv talab va qoidalar aks topadi: - modul o‘qish natijasida sifat xarakteristikalariga (shaxsiy va bilish) kiritilgan kompleks maqsad. - ta‘lim standartida berilgan predmet “o‘quv elementlarida” maqsadning oydinlashhhishi. - modulni o‘rganishning texnologik ususllari bo‘yicha dastur va tavsiyalar. - yakuniy nazorat topshiriqlarida o‘zlashhtirish darajalari etalon va mezolon bo‘yicha maqsadlar oydinlashhhishi. - o‘z-o‘zini nazoratni tashkil etishh bo‘yicha etalonlar. Bo‘limni o‘rganishdan oldin o‘quvchilar bilan materialni o‘rganish istiqbol rejasini muhokama qilinadi, mavular ketma-ketligi, har bir mavzu 36

bo‘yicha darslar soni, dars shakllarini aniqlanadi. Har bir o‘quvchi individual ish uchun modul qo‘llanmasi yoki modulga kirgan didaktik materiallar paketini oladi , unga quyidagilar kiradi: -blok mazmuni konspekti; -o‘quv elementlarini (ta‘lim standartining mazmun birliklari) o‘qish dasturi; -joriy va o‘z-o‘zini nazorat qilishh uchun daraja mezonlarini o‘z ichiga olgan “sinov varag‘i” bilan “nazorat ishi”; -o‘z-o‘zini nazorat qilishh va mustaxkamlash kartochkasi; -yakuniy nazorat ishi namuna yoki sinov uchun savol va topshiriqlar; -masala echimi va javoblari bo‘lgan o‘z-o‘zini nazorat qilishh uchun “echimlar”; -erkin tanlov uchun, ijodiy xarakterga ega bo‘lgan topshiriqlar. Modul qo‘llanmasidan o‘quvchi uyida yoki sinfda o‘zi mustaqil foydalanadi: ba‘zi materiallar ustida uyida qo‘shimcha oldinga o‘tib ketadi. Uyga vazifa majburiy emas. O‘quvchiga modul bilan ishlash metodikasini tushuntirib, eslatib turish lozim. 2. Blok mazmunini o‘rganishni asosiy konspektdan foydalanib ma‘ruzadan boshlash lozim. Boshidan berilgan bo‘lim materialini o‘rganishga undovchi muammoli vaziyat xosil qilinadi. So‘ng materialni umumiy tarkibi, asosiy tushuncha, mantiqiy bog‘lanishlar, qiyin joylar tushuntiriladi. Bunda o‘qituvchilar o‘zlaridagi asosiy konspekt bo‘yicha o‘tilayotgan darsni kuzatadilar. 3.Modul dasturi asosida o‘quvchilar materialni mustaqil ravishda darsliklardan foydalanilgan holda batafsil o‘rganadilar. Qiyinchiliklar tug‘ulganda ular o‘qituvchi yordami murojaat qilishhadi. Odatdagi qiyinchiliklarni xattaxta oldida muxokama qilinadi. 4.materialni mustaxkamlash «nazorat ishi” kartochkalardan foydalanilgan xolda bajariladi. Bu ish qiziqarli o‘tishi uchun jiftlar va 37

guruhlar usulida foydalanishh mumkin. Bunda mashg‘ulot o‘zaro nazorat va o‘qitish bilan boyitiladi. Baxo quyilmaydi. (to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bajarilgan ish xisobga olinadi). 5.Baho faqa modulni to‘liq o‘rganilganidan so‘ng yakuniy qilib chiqariladi. Mikromodul uchun bahoni joriy sinov va topshiriqlar natijasiga ko‘ra qo‘yiladi. “Tekshiruv ishini” o‘quvchi tayyorgarligiga ko‘ra topshiriq darajasini o‘zi tanlaydi: majburiy topshiriqlarni tanlansa (d-belgili) faqat 3 ball, undan qiyinrog‘iga (Yo) 4 ball, mustaqil fikrlashni talab qiladiganlarini tanlasa 5 ball olishi mumkin. Nazorat metodikasini an‘anaviy (og‘zaki javob, masala echish, yozma testlar) yoki noa‘nanaviy (hammadan oldin modulni a‘lo topshirgan o‘quvchilar boshqalardan nazorat olishga xaqi bor) bo‘lishi mumkin. 6.Yakuniy nazorat ishidan oldin umumlashtiruvchi dars o‘tiladi. U har xil shaklda bo‘lishi mumkin. Bu quyidagicha bo‘lishi mumkin: sinf guruhlarga bo‘linib, har bir guruh blokning bir qismi bo‘yicha olgan bilimlarni tizimga solib uning vakili boshqalarga taqdimot qiladi. Bu ish anjuman shaklida o‘tib o‘quvchilar ma‘ruza va referatlar tayyorlaydilar. 7.Yakuni baxo yakuniy nazorat ishi bo‘yicha sinov mezonlari asosida chiqariladi. Bahoga rozi bo‘lmagan o‘quvchi qayta topshirishga (1 marta) xaqi bor. Bunda baxoni tushishiga sabab bo‘lgan qism kengaytirilgan holda topshiriladi. -bu texnologiyani qo‘llash natijasi o‘quvchilarning o‘qishga qiziqish va faolligi oshadi. 38

2.4. «MILLIY KO‘YLAK TIKISH KETMA-KETLIGINI TUZISH, MAYDA BO‘LAKLARNI TAYYORLASH» MAVZUSI BO‘YICHA AMALIY MAHSG’ULOT ISHLANMASI I. MODUL RAQAMI: 2 39

II . MAVZU: «Milliy ko‘ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo‘laklarni tayyorlash». III . MAQSAD : Milliy ko ‘ ylak mayda bo ‘ laklarini tikish ko ‘ nikmalarini shakllantirish . IV . O ‘ QUV SOATLARI : 6 soat (240 daqiqa ). V . MODULNI O ‘ RGANISH JARAYONIDA EGALLANADIGAN AMALIY KO ‘ NIKMALAR . - yoqani tayyorlab olish. - koketkani tayyorlab olish. - y eng tayyorlash. - etak qismiga ishlov berish. - lozim pastki va yuqori qirqimlariga ishlov berish . VI . MODULNI O ‘ RGANISH DAVOMIDA SHAKLLANADIGAN NAZARIY BILIMLAR : - yoqani tikish texnologiyasi; - kaketkani tikish texnologiyasi; - eng tikish texnologiyasi; - etak qismini tikish texnologiyasi; - lozim pastki va yuqori qirqimlarini tikish texnologiyasi . VII . MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA ‘ LUMOTLAR : Ayollar ko ‘ ylagining yoqalari konstruktiv jihatdan yoqalarga ajratiladi . Gazlama turiga qarab ularga yelimli qotirma qo ‘ yiladi . Ostki yoqaning teskari tomoniga qotirma materialni kleyli tomonini , chetki qirqimlariga 0,5-0,7 sm . yetkazmay namlangan mato yordamida dazmollab yopishtiriladi . Ostki yoqaga kerakli 40

shakl berish uchun qotirma tomonidan yoqa o ‘ rtasidan boshlab qotirma va qaytarma qirqimlari bo ‘ ylab oldin bir tomonga keyin ikkinchi tomonga ostki yoqa cho ‘ zib dazmollanadi . Buning uchun ostki yoqa ko ‘ tarmasi qirqimini ishlovchi tomonga qaratib qo ‘ yib , namlab ko ‘ tarmaning va qaytarmaning qirqimlari tortibroq turiladi va yoqa uchlarini ishlovchidan chetga chiqarib turiladi . Ostki yoqani andozaga binoan aniqlab bo ‘ r bilan chiziladi va kerakmas joylarini qirqib tekislanadi . Ostki yoqa shakliga mo ‘ ljallab , har bir ustki yoqa alohida , teskari tomondan aniqlanadi va qirqib tekislanadi . Ostki yoqa o ‘ ngi tomonini yuqoriga va uning ustiga ustki yoqa o ‘ ngini pastga qaratib qo ‘ yiladi va qirqimlarini ostki yoqa qirqimlari bilan tekislanadi . Uchala tomoniga 0,7 sm . kenglikda ag ’ darma chok bilan tikilinadi . Tikilgan yoqani burchaklaridan tikilgan chokka 0,1-0,2 sm . yetkazmay kesib chiqamiz . Yoqani o ‘ ngiga ag ’ darib , burchaklarini to ‘ g ’ rilab ustki yoqadan 1-2 mm kenglikda kant chiqarib , ostki yoqa tomonidan yoqani ziyi ko ‘ klanadi va dazmollanadi . Yoqani chetki qirqimlarini 0,5 sm kenglikda bezak va bahyaqator yurgiziladi . 41

4261 2 3 5 Ustki yoqa 4

1- rasm . Milliy ko ‘ ylakni chizmali ko ‘ rinishi 1- Yoqaga ishlov berish ; 2- Yelkaga ishlov berish ; 3- Yengga ishlov berish ; 4- Etakning yon boshiga ishlov berish ; 5- Etakning yuqori qismiga ishlov berish ; 6- Manjetga ishlov berish . Oldi va orqa kaketkani biriktirma chok bilan biriktirayotganda kaketka oldi bo ‘ lak avrasiga ular o ‘ ngini ichkariga qaratib , qirqimlarini to ‘ g ’ rilab ulanadi . Ustma - ust qo ‘ yib yelka qirqimlarini chetga 0,7-1 sm biriktirib tiqiladi . Chok yorib dazmollanadi . Astarni oldi va orqa kaketkalar o ‘ ngini ichkariga qaratib ustma - ust qo ‘ yib yelka qirqimlarini chetiga 0,7-1 sm ga biriktirib tiqiladi . Tikilgan yelka choklari yorib dazmollanadi . Yeng qirqimlarini o ‘ ngini ichkariga qaratib qo ‘ yiladi va teskari tomonidan 1 sm chok xaqqi hisobida tiqiladi . Tikilgan choklar gazlamaning teskari tomoniga namlangan mato bilan dazmollanadi . Dazmol qilingan yeng qirqimlarini maxsus mashina yordamida yo ‘ rmalanadi . Etak qismini tikishda orqa va oldi bo ‘ laklar etak qismlarini o ‘ ngini ichkariga qaratib qo ‘ yib yon qirqimlari chetidan 1-1,5 sm tiqiladi . Tikilgan yon qirqimlari orqa bo ‘ lakka qaratib dazmollanadi . Tikib dazmol qilingan yon qirqimlari maxsus mashina yordamida yo ‘ rmalanadi . Orqa va old yuqori qirqim chetlaridan 0,5 sm ichkarida birinchi bahyaqator yuritiladi . Bahyaqatordan 0,5 sm ichkaridan ikkinchi bahyaqator yuritiladi . Ikkala bahyaqatorlarning ostki iplari tortiladi va burmalar tekislanadi . 43

Lozimni pastki qirqimida manjetni tikishda , manjetni o ‘ rtasidan bukish chizig ’ i bo ‘ ylab bukib , ostki manjet tomonidan dazmollanadi . Ostki manjet teskari tomonidan dublirinning kley tomonini qo ‘ yib namlab isitib ishlov beriladi , bunda qotirma qirqimlari gazdlama chok haqlariga 2-3 mm kirib turish kerak . Gazlamani o ‘ ngini ichkari tomonga bukib , manjet qirqimlari chetidan 0,5-0,7 sm ichkaridan biriktirib tiqiladi . Tikilgan chok qirqimi yorib dazmollanadi . Tayyor manjet ostki manjet tomonidan namlab isitib ishlov beriladi . VIII . KERAKLI O ‘ QUV - JIHOZ , ASBOB - USKUNA VA ASHYOLAR : - t ikuv mashinalari: 1022 kl, Pfaff zinger; 97-kl; 51-kl; - dazmol; - milliy ko‘ylak detallaridan tikma namunalar; Bitta o‘quvchi uchun: - yo‘l-yo‘riq texnologik xaritasi; - qo‘l ishlari asboblarining 1 ta to‘plami, bo‘r. - W 40; W 80-iplardan 1 ta g’altak; turli raqamli ignalardan 1 ta to‘plam; qaychi 1 ta; santimetr lenta 1 ta; angishvona 1 ta; dukcha 1 ta; - yoqa manjet, yeng, koketka uchun yordamchi andozalar. - 100x200 sm mayda bo‘laklar ishlab chiqish uchun gazlama IX. «MILLIY KO‘YLAK TIKISH KETMA-KETLIGINI MAYDA BO‘LAKLARNI TAYYORLASH» BO‘ YICHA TEXNOLOGIK XARITA 44

Texnolog iya asosida faoliyat turlari Tavsiya etiladig an moslam a va uskunal ar Chizma Standart asosida operatsiyani bajarish tartibi I II III IV I. Mayda bo‘laklarga ishlov berish A) yoqani tikish 1. Ostki yoqaga yelimli qotirmani yopish - tirish Dazmol Ostki yoqaning teskari tomoniga qotirmani kleyli tomonini, chetki qirqimlariga 0.5-0.7 sm yetkazmay namlangan mato yordamida dazmollab yopishtiriladi. 2. Yoqani tikish U.M. univers al mashin a Ostki yoqani ustki yoqani o‘ngini o‘ngiga qo‘yib uchala tomoniga 0.7 sm kenglikda ag’darma chok bilan tiqiladi. 3. Yoqani uchlarini kesish. Qaychi Tikilgan yoqani burchaklaridan tikilgan chokka 0.1-0.2 sm yetkazmay kesib chiqiladi . 4. Yoqani o‘ngiga ag’darish Qo‘lda Tikilgan yoqani o ‘ ngiga ag ’ darib , burchaklarini dukcha yordamida chiqaraladi . 5. Ziy chi- qarib dazmollas h. Dazmol Ustki yoqa tomoniga 0.1-0.2 sm ziy chiqarib dazmol qilinadi . B) Yengni tikish 1. Yeng qirqimlari ni ulash Univer sal mashin a Yeng qirqimlarining o‘ngi ichkariga qaratib qo‘yiladi va teskari tomonidan 1 sm chok haqqi hisobida tiqiladi. 45

2. Yeng chokini dazmollas h Dazmol Tikilgan choklar gazlamaning teskari tomoniga namlangan mato orqali dazmollanadi. 3. Yeng qirqimlari ni yo‘rmalas h Maxsu s mashin a Dazmol qilingan yeng qirqimlarni maxsus mashina yordamida yo ‘ rg ’ alanadi . 4. Yeng o‘miziga burma berish Univer sal mashin a Yeng o ‘ miz qirqimlaridan 0,5 sm ichkarida 1 bahyaqator yurtiladi . Bu bahyaqatordan 0,5 sm ichkaridan 2 bahyaqator tiqiladi . Ikkala bahyaqatorlar va burmalar tekislanadi . V) kaketkani tikish 1. Asos kaketkani tayyorlash Univer sal mashin a Oldi va orqa kaketkalar o‘ngini ichkariga qaratib ustma ust qo‘yib yelka qirqimlarini chetga 0.7-1 sm ga biriktirib tiqiladi. 2. Tikilgan yelka chok-larini dazmollas h. Dazmol Tikilgan yelka choklarni yorib dazmol qilinadi . 46

3. Astar kaketkani tayyorlash . Unvers al mashin a. Oldi va orqa kaketkalarni o‘ngini ichkariga qaratib usma ust qo‘yib yelka qirqimlari chetiga 0,7-1sm ga biriktirib tiqiladi. 4. Tikilgan yelka choklarni dazmollas h. Dazmol . Tikilgan yelka choklarini yorib dazmol qilinadi . II . Etak qismini tikish 1. Etak qismining yon qirqimlari ni tikish . Unversal mashina. Orqa va oldi bo‘lak etak qismlarni o‘ngini ichkariga qaratib qo‘yib yon qirqimlari chetidan 1-1,5 sm tiqiladi. 2. Tikilgan yonqirqim lar ni dazmollas h. Dazmol . Tikilgan yon qirqimlari (orqa bo‘lakka) qaratib dazmol qilinadi. 3. Tikilgan maxsus qirqimlari ni yo‘rmalas h Maxsu s mashin a Tikib, dazmol qilingan yon qirqimlari maxsus mashina yordamida yo‘rmalanadi. 47

4. Etak qismining yuqori qirqimini burtaga yig’ish. Univer sal mashin a Orqa va old yuqori qirqim chetlaridan 0.5sm ichkarida 1-bahyaqator yuritiladi. Bahyaqatordan 0.5 sm ichkaridan 2-bahyaqator yuritiladi, 2la bahyaqatorlarning ostki iplari tortiladi va burmalar tekislanadi. III . Manjetni tikish 1. Manjetni bukish Dazmol Manjetni o ‘ rtasidan bukish chizig ’ i bo ‘ ylab bukib ostki manjet tomondan dazmollanadi . 2. Manjetga qotirma yopishtiris h Dazmol Ostki manjet teskari tomonidan dubnirinning kalit tomonini qo‘yib namlab isitib ishlov beriladi, bunda qotirma qirqimlari, gazlama chok haqlariga 2-3 mm kirib turish kerak. 3. Manjetni tikish Univer sal mashin a Gazlamani o‘ngini ichkari tomonga bukib, manjet qirqimlari chetidan 0.5-0.7 sm ichkaridan biriktirib tiqiladi. 4. Manjet chokini dazmollas h Dazmol Tikilgan chok qirqimi yorib dazmollanadi. 5. Manjetni o‘ngiga ag’darish Qo‘lda bajaris h Tayyor manjet ostki manjet tomonidan namlab isitib ishlov beriladi . 48

X . O ‘ QUV AMALIYOTINI O ‘ TKAZISH BO ‘ YICHA USLUBIY KO ‘ RSATMALAR O‘quv amaliyotini o‘tkazish bosqichlari Faoliyat turlari Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchi 1-bosqich. Kirish. 5 daqiqa Mavzuni e’lon qiladi va ichidagi vazifani tushuntiradi. Ishning ketma-ketligi bilan tanishtiradi. Baholash mezonlari bilan tanishtiradi. Tinglab, eshitadi. 2-bosqich: O‘quv materialini bayon etish. 10 daqiqa Milliy ko‘ylak, lozim tikishda uchratiladigan mayda bo‘lakchalar, ularga texnologik ishlov berish jarayonini tushuntiradi. Bajariladigan ishlar ketma- ketligini bayon qiladi. Tinglab, eshitadi. 3- bosqich . Kirish yo ‘ riqnomas i . 50 daqiqa . Talabalarni asosiy mehnat havfsizligi qoidalari bilan tanishtiradi . Ishlab chiqarish sanitariyasi va elektr , yong ’ in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni tushuntiradi . O ‘ quvchilar yo ‘ llanma xaritasi bilan ta ‘ minlanadi . Yoqa , koketka , yeng , etak manjetga ishlov berishni amalda ko ‘ rsatadi . Har bir ish joyda qanday ish olib borilishi bo ‘ yicha yo ‘ l - yo ‘ riq ko ‘ rsatadi , vazifani bajarish uchun vaqt belgilaydi . Usta bajarayotgan ishni diqqat bilan kuzatadi . 4-bosqich. Amaliy ish. 145 daqiqa. Milliy ko ‘ ylakda mayda bo ‘ laklariga ishlov berishda texnologik jarayon ketma - ketligining to ‘ g ’ ri bajarilishi - yoqaga ishlov berish ; Berilgan topshiriqning maqsad va vazifalari yozib olinadi . Har bir ish joyida berilgan yo ‘ l - yo ‘ riq xaritasini 49

- koketkaga ishlov berish ; - etak qismiga ishlov berish ; - yengga ishlov berish ; -lozim manjetiga ishlov berish. o ‘ rganadilar va amaliy bajaradilar . Berilgan vaqtga qarab ketma - ketlik asosida kiyim bo ‘ laklariga ishlov beradilar . Vazifani mustaqil bajaradilar. 5-bosqich. Baholash, tahlil qilish va yakunlash 30 min. Har bir o ‘ quvchining bajargan ishlarini qabul qiladi va yakun yasaydi . O ‘ quvchilarni baholash uchun test savollarini beradi . baholash natijalarini e ’ lon qiladi . Bajarilgan ishlardagi yutuq va kamchiliklarni ko ‘ rsatadi . Uyga vazifa va uni bajarish uchun tavsiyalar ko ‘ rsatadi . Bajargan amaliy ishini topshiradilar , test savollariga javob beradilar , baho natijalarini eshitadilar , tahlil qiladilar . Uy vazifasini daftarga yozib oladilar. XI. O‘QUVCHILARNING BILIMLARINI TEKSHIRISH UCHUN NAMUNAVIY TEST SAVOLLARI: 1. Ostki yoqa va ustki yoqa qanday chok bilan tikiladi? A) ziy, bostirma; B) bostirma; C) ag’darma, biriktirma; D) yo‘rmalab; E) ziy, biriktirma. 2. Qotirma qaysi yoqaga yopishtiriladi? A) ostki yoqaga; B) ustki yoqaga; C) ostki va ustki yoqaga. D) ustki yoqani uchlariga. E) ostki yoqani uchlariga. 50

3. Koketka nechta bo‘lakdan iborat bo‘lishi mumkin? A) 4 ta avra, 3 ta astar; B) 2 ta avra, 2 ta astar; C) 2 ta avra, 4 ta astar; D) 3 ta avra, 2 ta astar; E) 2 ta avra, 1 astar. 4. Koketgadagi yelka choklari namlab isitib ishlov berishning qaysi turidan foydalaniladi? A) bostirib dazmollanadi; B) bir tomonga bukib dazmollanadi; C) ag’darib dazmollanadi; D) yorib dazmollanadi; E) ag’darib bostirib dazmolanadi. 5. Milliy kiyimlarda kaketkalar qanday tekshiriladi? A) o‘zi to‘g’ri bo‘ladi; B) andoza yordamida tekislab kesiladi; C) to‘g’rilab kesib tashlanadi; D) old va ort bo‘lagi o‘lchanadi; E) old bo‘lagiga moslab kesib tashlanadi. 6. Yeng qirqimi qanday ishlanadi? A) bostirib tikiladi; B) ag’darma chok bilan tikiladi; C) biriktirma va ag’darma chok bilan tikiladi; D) old va ort bo‘lagini biriktirib tikiladi; E) old bo‘lagi tikiladi. 51

7. Milliy ko‘ylak etak qismining yuqori qirqimiga qanday ishlov beriladi? A) ag’darib tkiladi; B) bostirb tikiladi; C) ziy tikiladi; D) biriktirib tikiladi; E) ikkita bahyaqator tikiladi. 8. Milliy ko‘ylak etak qismining yon qirqimiga qanday ishlov beriladi? A) 0,5-0,7 sm biriktirib tikiladi; B) 2-3 mm bezak berib tikiladi; C) 1-2 mm bezak berib tikiladi; D) 1 sm biriktirib tikiladi; E) 0,4-0,6 sm biriktirib tikiladi. 9. Yoqa tikishda qanday nuqson uchrashi mumkin? A) ostki yoqadan ustki yoqada noto‘g’ri kant hosil bo‘lsa; B) ostki yoqani yoqa o‘miziga biriktirib tikishda; C) Yoqani biriktirishda 1 sm ga tikilsa; D) Ostki yoqa katta bo‘lib ketsa; E) Ostki yoqa va ustki yoqada yelimli qotirma bo‘lmasa. 52

XII. O‘QUVCHILARNING O‘ZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI 1. Modul raqami: 2. 2. Mavzu: «Milliy ko‘ylak, lozim tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo‘laklarni tayyorlash » 3. Modulni o‘rganishga ajratilgan vaqt – 6 soat. 4. Modulni o‘tkazish sanasi - Baholash varaqasi O‘quvchilarning ismi sharifi: Baholash mezonlari I. Ish o‘rnini tashkil qilish. - asbob va uskunalar to‘g’ri tanlanganmi. -texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinganmi. II . Amaliy ko‘nikmalar I . Mayda bo ‘ laklarga ishlov berish A ) yoqani tikish 1. Ostki yoqaga yelimli qotirmani yopishtirish 2. Yoqani tikish 3. Yoqani uchlarini kesish. 4. Yoqani o‘ngiga ag’darish 5. Ziy chiqarib dazmollash. B) Yengni tikish 1. Yeng qirqimlarini ulash 2. Yeng chokini dazmollash 3. Yeng qirqimlarini yo‘rmalash 4. Yeng o‘miziga burma berish

C) kaketkani tikis 1. Asos kaketkani tayyorlash 2. Tikilgan yelka choklarini dazmollash. 3. Astar kaketkani tayyorlash. 4. Tikilgan yelka choklarni dazmollash. II . Etak qismini tikish 1. Etak qismining yon qirqimlarini tikish . 2. Tikilgan yonqirqimlar ni dazmollash. 3. Tikilgan maxsus qirqimlarini yo ‘ rmalash 4. Etak qismining yuqori qirqimini burtaga yig ’ ish . III . Manjetni tikish 1. Manjetni bukish 2. Manjetga qotirma yopishtirish 3. Manjetni tikish 4. Manjet chokini dazmollash 5. Manjetni o‘ngiga ag’darish III . TEST NATIJALARI JAMI: Iz o h : 1) Topshiriqning bajarilishi besh balli tizim asosida baholanadi . Bunda ushbu topshiriqning tarkibiga kiruvchi barcha faoliyat turlari inobatga olinib , ularning har biriga baho berilishi shart .

Topshiriq bo ‘ yicha o ‘ quvchining yakuniy bahosi esa har bir faoliyat turi bo ‘ yicha olingan baholarning jami topilib , ushbu faoliyat turlarining soniga bo ‘ linadi . 2) Qoniqarsiz baho olgan o ‘ quvchilar ma ‘ muriyat ko ‘ rsatgan muddatda mashqlarni qayta topshiradi . Imzo____________ Sana _____________ TEST JAVOBLAR (kalit) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. C A B D B D E D C A

2.5. «MILLIY KO‘YLAKNI YIG’ISH» MAVZUSI BO‘YICHA AMALIY MAHSG’ULOT ISHLANMASI I. MODUL RAQAMI: 3 II. MAVZU: «Milliy ko‘ylakni yig’ish». III. MAQSAD: Milliy ko‘ylakni yig’ib tikish ko‘nikmalarini shakllantirish. IV. O‘QUV SOATLARI: 6 coat (240 daqiqa). V. MODULNI O‘RGANISH JARAYONIDA EGALLANADIGAN AMALIY KO‘NIKMALAR; - yoqani yoqa o‘miziga o‘rnatish; - etak yuqori qirqimini koketkaga ulash; - yengni yeng o‘miziga o‘rnatish; - yeng uchini va etakni bukish; - oxirgi ishlov berish NIIB. VI . MODULNI O ‘ RGANISH DAVOMIDA SHAKLLANADIGAN NAZARIY BILIMLAR ; - yoqani yoqa o ‘ miziga o ‘ rnatib tikish texnologiyasi ; - etak yuqori qirqimini koketkaga ulash texnologiyasi ; - yengni yengni o ‘ miziga o ‘ rnatib tikish texnologiyasi ; - yeng uchini va etakni bukish usullari; - oxirgi ishlov berish (NIIB) texnologiyasi. VII. MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA‘LUMOTLAR:

2-modulda «Milliy ko‘ylakning bo‘laklariga ishlov berilgan» dan keyin, yig’ish, ishlari boshlanadi. Avval adib-astar koketkaga biriktirib, avra va astar o‘ngini-o‘ngiga qo‘yib, bir yo‘la yoqani, yoqa o‘miziga o‘tkaziladi. Yoqani yoqa o‘miziga o‘rnatilganda kertim berishni unutmaslik kerak. Chunki kertim bergandan so‘ng yoqa koketkada yaxshi yotadi. Kaketka o‘ngiga ag’dariladi, bo‘rt ziylari qiya qirma qaviqlar bilan ko‘lanadi va dazmollanadi. Yoqaga o‘rnatilgan kaketka yordamchi andoza yordamida tekshirib olinadi, ortiqcha joylari qirqib tashlanadi. Kaketka etakga yaxshi o‘rnashishi uchun uning avra va astar kaketkalarining yelka, kaketka ochiq qirqimlari ko‘klanadi. Kaketkaning ochiq qirqimlari etakning yuqori ya‘ni burma terilgan qirqimiga ulanadi. Koketkaning etakka ulangan chokini maxsus mashinalarda yo‘rmalanadi va yotqizib dazmollanadi. Tayyorlab olingan ko‘ylakni yeng o‘miziga yeng o‘ranatiladi. Yengni o‘rnatayotganda to‘g’nag’ichlar yordamida kertimlarini to‘g’rilab o‘mizga to‘g’nab chiqiladi. Avval ko‘klab tiqiladi so‘ng mashina chokida biriktiriladi. Biriktirilgan choklar yo‘rmalanadi, dazmollanadi. Etak va yeng uchlari bukib mahkamlanadi. Oxirgi ishlov beriladi va NII bajariladi.

1-rasm. Milliy ko‘ylak bo‘laklarini yig’ish 1-yoqani-yoqa o‘miziga o‘rnatish; 2-kaketkani etak yuqori ochiq qirqimiga ulash; 3-yengni-yeng o‘miziga o‘rnatish; 4-yengni yashirin qaviq bilan tikish; 5-etakni yashirin qaviq bilan tikish . VIII.KERAKLI O‘QUV-JIHOZ, ASBOB-USKUNA VA ASHYOLAR: 1 1 2 3 4 5

- tikuv mashinalari: 1022 kl, maxsus mashina 51 kl; - dazmol, qolip; - ayollar milliy ko‘ylagidan tikma namunalar; Bitta o‘quvchi uchun: - yo‘l-yo‘riq texnologik xarita; - qo‘l ishlari asboblaridan 1 ta to‘plami, dukcha ; - W 50: W80 – iplardan 1 ta g’altak, turli nomerli iplardan 1 ta to‘plam, 1 ta qaychi, 1 ta sm. lenta; - koketkalarni tekshirish uchun yordamchi andoza; - bo‘r, to‘g’nog’ichlar, angishvona. IX. «MILLIY KO‘YLAKNI YIG’ISH» BO‘YICHA TEXNOLOGIK XARITA Texnologiya asosida faoliyat turlari Tavsiya etiladiga n moslama va uskunalar Chizma Standart asosida operatsiyani bajarish tartibi I II III IV 1.Adibni koket- kaga ag’darma chok bilan biriktirish va yoqani bir yo‘la yoqa o‘miziga o‘tqazib koketka astarini abraga biriktirib tikish. Universal mashina. Ostki yoqani asosiy bo‘lak o‘ngiga qaratib qo‘yiladi ostki yoqa qirqimini yoqa o‘mizi qirqimiga to‘g’rilab ustki yoqa qirqimini asosiy bo‘lak qirqimidan ishlov haqqi kengligicha chiqarib qo‘yiladi. Yoqa ustiga, old bo‘lak bort ishlov haqqi o‘ngini ichkariga qaratib buqiladi yoki alohida bichilgan adibni o‘ngini pastga qaratib qo‘yiladi va yoqa asosiy bo‘lak tomondan ag’darma chok bilan tiqiladi. 2. Yoqani yoqa o‘miziga ulash chokida 2 sm oraliqda kertim berish. Qaychi. Ulangan chokning har 2 sm oraliqda tikilgan chokka 0,1 sm yotkazman kertim beriladi . 159 bet 1 b.

3. Koketkani bort uchlaridagi chok haqqini kertish va koketkani o‘ngiga ag’darish. Qaychi, dukcha. Koketkani bort uchlaridagi chok haqqini tikilgan chokka 0,1 sm yetkazmay kesiladi va o‘ngiga ag’darib bort uchlari dukcha yordamida chiqariladi va bort bilan yoqa to‘g’rilanadi. 4. Koketkadagi bort ziyini va bir yo ‘ la yoqani ulash chokini ko ‘ klash . Ip, igna, angishvon a. Kaketkadagi bo‘rt ziyini va bir yo‘la yoqani ulash chokini to‘g’ri sirma qaviq bilan ko‘klanadi. 5. Koketkadagi bort ziyini va yoqani ulash chokini dazmollash . Dazmol, mato. Tikib ko‘klangan bort ziyini va yoqani ulash choki maxsus qolipli yostiqcha yordamida dazmollanadi. 6. Koketka astari va avrasini yelka chokida, qo‘lda ko‘klab biriktirish. Ip, igna, angishvon a. Tikib tayyorlangan koketka astari va abrasini yelka choklari ustiga qo‘yib, to‘g’rilanib qo‘lda ko‘klab, biriktirib chiqiladi. 7. Old koketkani astari bilan ochiq qirqim bo ‘ yicha ko ‘ klash . Ip, igna, angishvon a. Old bo‘lak astar etaki bilan astar (etak) koketka ni o‘ngini o‘ngiga qaratib qirqimlarini to‘g’rilab qo‘yib teskari tomondan 1 sm chok bilan biriktirib tiqiladi. 8. Ort koketkani astari bilan ochiq qirqimi bo ‘ yicha ko ‘ klash . Ip, igna, angishvon a. Ort koketka astari bilan ustma ust qo‘yib o‘ngi tomonidan ochiq qirqimli ko‘klanadi. 9. Old bo‘lak etaki yuqori qirqimiga koketkani biriktirib tikish. Ip, igna, angishvon a, universal mashina. Old bo‘lak etaki o‘miziga old koketka o‘ngini qo‘yib, qirqimlari to‘g’rilanib, biriktirib 1 sm ga tiqiladi. 10. Ort bo ‘ lak etakiga koketkani biriktirib tikish . Ip, igna, angishvon a, universal mashina. Ort bo‘lak etaki o‘ngiga ort koketka qirqimlari to‘g’rilanib, biriktirma chok bilan tiqiladi. Chok haqqi - 1 sm.

11. Old va ort etaklarni koketkaga ulangan chokini yo‘rmalash. Maxsus mashina. Old va ort etaklarni koketka bilan ulangan choki maxsus yo ‘ rmalash mashinalarida yo ‘ rmalanadi . 12. Old va ort etaklarni koketkaga ulangan chokni yotqizib dazmollash . Dazmol, qolip. Ulangan choklar yuqori tomonga yotqizib dazmollanadi . 13. Yengni yeng o‘miziga o‘tqazish. Ip, igna, angishvon a, Yengni yeng o‘miziga to‘g’ri o‘tkzish uchun uni oldin maxsus to‘g’nog’ichlar bilan kertimlarni to‘g’rilab o‘mizga to‘g’nab chiqiladi. Keyin yengni o‘mizga ko‘klanayotganda ignalar olib tashlanadi. Yengni ko‘klab o‘tkazish uchun yengni asosiy bo‘lak yeng o‘mizi ichiga o‘ngini ichkariga qaratib qo‘yiladi va yeng tomondan sirma qaviqlar bilan ko‘klanadi. Qaviq yirikligi 0,5 sm. Yengdagi eng ko‘psalqi qiyama qismida bo‘lib, qolgan joyida deyarli salqi hosil qilinmay ko‘klab o‘tkaziladi. Ko‘klash chokining kengligi 0,7-0,8 sm bo‘ladi. 14. Yengni o ‘ mizga ko ‘ klagan chokni dazmollash . Dazmol. Yeng ko ‘ klab o ‘ tkazilgandan keyin hosil qilingan salqilar dazmollab kirishtiriladi . 15. Yengni o‘mizga biriktirish. Universal mashina. Yengni mashinada o‘tqazishda bahyaqator yeng ko‘klangan qaviqlardan 0,1-0,2 sm oraliqda yuritiladi.

16. Yengni o‘mizga biriktirgan chokni yo‘rmash. Maxsus mashina. Yeng yotqizilgan chok qirqimlari maxsus mashinada yo ‘ rmalanadi . 17. Yengni o ‘ mizga yo ‘ rmalangan chokni dazmollash . Dazmol, qolip. Yeng yo ‘ rmalangandan keyin hosil qilingan solqilar dazmollab kiritiladi . 18. Yeng uchi va ko ‘ ylak etakini bukib tikish . Igna, ip, angishvon a. Yeng uchi va ko ‘ ylak etakini ko ‘ rinmas qaviqqator bilan mahkamlab tiqiladi . 19. Oxirgi ishlov berish. (NIIB). Dazmol, mato, qaychi. Ko‘ylakni ortiqcha iplardan tozalanadi, yeng uchi va ko‘ylakni etak old va orqa bo‘laklari dazmollanadi. X . O ‘ QUV AMALIYOTINI O ‘ TKAZISH BO ‘ YICHA USLUBIY KO ‘ RSATMALAR O‘quv amaliyotini o‘tkazish bosqichlari Faoliyat turlari Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchi 1-bosqich. Kirish 5 daqiqa Mavzuni e’lon qiladi. Mavzu bo‘yicha vazifalarni tushuntiradi. Bajariladigan ishlar ketma-ketligi bilan tanishtiradi. Eshitadi. 2-bosqich. O‘quv materialini bayon qiladi. 20 daqiqa. Mazkur mavzu bo ‘ yicha o ‘ quv materialini bayon qiladi . O‘quvchilarning nazariy bilimlarini test savollari bilan tekshiradi. Eshitadi, kuzatadi, test savollariga javob beradi.

3-bosqich. Kirish yo‘riqnomasi. 40 daqiqa O‘quvchilarni mehnat xavfsizligi qoidalari bilan tanishtiradi. Ishlab chiqarish sanitariyasi va elektr, yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni tushuntiradi. O‘quvchilar texnologik xarita bilan ta‘minlanadi. Milliy ko‘ylak bo‘laklarnini yig’ib tikish, oxirgi ishlov berish va NIIB ishlarini amalda ko‘rsatadi. Bular -Yoqani yoqa o‘miziga o‘rnatib tikish; -Etak yuqori qirqimiga kaketkani ulash; -Yengni yeng o‘miziga o‘rnatish; -Yeng va etak qirqimiga ishlov berish; -Oxirgi ishlov berish va NIIB. Har bir ish joyida qanday ish olib borish bo‘yicha yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Vazifani bajarish uchun vaqt belgilaydi. Usta bajarayotgan ishni diqqat bilan kuzatadi. 4-bosqich: Amaliy ish 155 daqiqa. O‘quvchilarning bajarayotgan ishlarini tekshirish uchun ish o‘rinlarini aylanib chiqadi va joriy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Mayda ko‘ylakni mayda bo‘laklarini yig’ib tikadi. -Yoqani yoqa o‘miziga o‘rnatib tikish; -Etak yuqori qirqimiga kaketkani ulash; -Yengni yeng o‘miziga o‘rnatish; -Yeng va etak qirqimiga ishlov berish; -Oxirgi ishlov berish va NIIB. 5-bosqich: Baholash, tahlil qilish va yakunlash. 20 daqiqa. Har bir o ‘ quvchining bajargan ishlarini qabul qiladi . Bajarilgan ishlardagi yutuq va kamchiliklarni ko ‘ rsatadi . Baholarni e ’ lon qiladi . Uyga vazifa va uni bajarish uchun tavsiyalar beradi . Ish o‘rnini qabul qilib oladi. Bajargan ishni topshiradi. Usta bergan ko‘rsatmalarni va baholarni eshitadi. Uy vazifani daftarga yozib oladi. Ish o‘rnini topshiradi. XI. O‘QUVCHILARNING BILIMLARINI TEKSHIRISH UCHUN NAMUNAVIY TEST SAVOLLARI: 1. Adibni koketkaga qaysi chok bilan biriktiriladi?

A B C D Biriktirma chok Qo‘yma chok Mag’iz chok Ag’darma chok 2. Old bo ‘ lak , ort bo ‘ lakka qaysi chokda tikiladi ? A B C D Biriktirma chok Qo‘sh chok Ichki chok Tahlama chok 3. Yoqani yoqa o ‘ miziga o ‘ rnatishda qaysi chok bilan tikiladi ? A) biriktirma; B) bezak tahlama; C) ag’darma; D) burma. 4. Yengsiz kiyimlarda yeng o‘mizga qanday chok bilan tiqiladi? A) ag’darma, buklama; B) mag’iz yopiq qirqimli mag’iz; C) buklama, yorma; D) to‘g’ri javob keltirilmagan. 5. Rasmda yoqa o‘mizini aniqlang? 1 2 3 4 A) 1; B) 2; C) 3; D) 4

6. Yenglar nechta chokli bo‘ladi? A) 1; B) 2; C) 3; D) hamma javoblar to‘g’ri. 7. Bir chokli yenglarni yeng o‘miziga o‘tkazishda yeng chokini qaysi chokga to‘g’ri keltirib o‘tkaziladi? A) yelka chokiga; B) etak yuqori qirqimiga; C) yon chokiga; D) yoqa o‘miziga. 8. Yeng uchini mag’iz chok bilan tikilgan rasmni ko‘rsating? A B V G 9. Rasmda qanday bukib tikish ko ‘ rsatilgan ? A) yashirin qaviq bilan; B) qaytarma chok bilan; C) bostirma chok bilan; D) bukma-bostirma chok bilan. 9. Ko‘ylakni so‘ngi pardozlash deganda nima tushuniladi? A) etak qismini bukish va dazmollash; B) ip, bo‘rlardan tozalash va dazmollash; C) yengni o‘rnatish, tugma qadash, izma ochish; D) qotirma yopishtirish va dazmollash.

XII. O‘QUVCHILARNING O‘ZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI 1. Modul raqami: 3 2. Mavzu: «Milliy ko‘ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo‘laklarni tayyorlash » 3. Modulni o‘rganishga ajratilgan vaqt – 6 soat. 4. Modulni o‘tkazish sanasi - Baholash varaqasi O‘quvchilarning ismi sharifi: Baholash mezonlari I. Ish o‘rnini tashkil qilish. -asbob va uskunalar to‘g’ri tanlanganmi. -texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinganmi. II . Amaliy ko‘nikmalar 1. Adibni koketkaga ag’darma chok bilan biriktirish va yoqani bir yo‘la yoqa o‘miziga o‘tqazib koketka astarini abraga biriktirib tikish. 2. Yoqani yoqa o ‘ miziga ulash chokida 2 sm oraliqda kertim berish .

3. Koketkani bort uchlaridagi chok haqqini kertish va koketkani o ‘ ngiga ag ’ darish . 4. Koketkadagi bort ziyini va bir yo ‘ la yoqani ulash chokini ko ‘ klash . 5. Koketkadagi bort ziyini va yoqani ulash chokini dazmollash . 6. Koketka astari va avrasini yelka chokida , qo ‘ lda ko ‘ klab biriktirish . 7. Old koketkani astari bilan ochiq qirqim bo ‘ yicha ko ‘ klash . 8. Ort koketkani astari bilan ochiq qirqimi bo ‘ yicha ko ‘ klash . 9. Old bo ‘ lak etaki yuqori qirqimiga koketkani biriktirib tikish . 10. Ort bo ‘ lak etakiga koketkani biriktirib tikish . 11. Old va ort etaklarni koketkaga ulangan chokini yo ‘ rmalash . 12. Old va ort etaklarni koketkaga ulangan chokni yotqizib dazmollash .

13. Yengni yeng o‘miziga o‘tqazish. 14. Yengni o‘mizga ko‘klagan chokni dazmollash. 15. Yengni o‘mizga biriktirish. 16. Yengni o‘mizga biriktirgan chokni yo‘rmash. 17.Yengni o‘mizga yo‘rmalangan chokni dazmollash. 18. Yeng uchi va ko‘ylak etakini bukib tikish. 19. Oxirgi ishlov berish. (NIIB). III . TEST NATIJALARI JAMI: Iz o h : 1) Topshiriqning bajarilishi besh balli tizim asosida baholanadi . Bunda ushbu topshiriqning tarkibiga kiruvchi barcha faoliyat turlari inobatga olinib , ularning har biriga baho berilishi shart . Topshiriq bo ‘ yicha o ‘ quvchining yakuniy bahosi esa har bir faoliyat turi bo ‘ yicha olingan baholarning jami topilib , ushbu faoliyat turlarining soniga bo ‘ linadi . 2) Qoniqarsiz baho olgan o ‘ quvchilar ma ‘ muriyat ko ‘ rsatgan muddatda mashqlarni qayta topshiradi .

TEST JAVOBLARI (kalit) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. D A C B A D C A A B

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karomov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy krizisi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” Toshkent. O‘zbekiston. 2009. 2. Karimov I . A . Barkamol avlod orzusi . – Toshkent : “ O ‘ zbekistin milliy ensiklopediyasi ”. 2000. 3. Karimov I . A . O ‘ zbekiston XXI asrga intilmoqda . – Toshkent : “ O ‘ zbekiston ”. 2000. 4. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent: -1997. 5. Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun o‘quv-me’yoriy xujjatlar to‘plami. Toshkent: - 2006. 6. Abdullayeva Q. Kasbiy fanlar orqali o‘quvchilarda ijodkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish. // J. Pedagogik ta‘lim. – Toshkent, 2004. - №6b –B.53-54. 7. “Ta‘lim to‘g’risida“ O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Toshkent: 1992. 8. Коблякова Е.Б. Конструирование одежды с элементами САПР . Москва ., 1988. 9. Komilova X . X ., Hamroyeva N . K . tikuv buyumlarini konstruksiyalash . Toshkent. 2003. 10. Hasanboyeva G.K., Krimova O.I. Kiyim modelini ishlash va konstruksiyasini tayyorlash., Toshkent. “O‘qituvchi. 1990. 11. Лин Жак. Техника кроя . “ Мега ”. 1992. 12. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi. “Nasaf”. 2000. 13. Ochilov M., N.Ochilova. Oliy maktab pedagogikasi” Toshkent. 2008. 14. Сидренко В.И. Одежда для польных . Ростов на Дону . “ Феникс ”. 2001 15. Toshpo‘latov S.Sh., Komilova X.X., va boshq. Tikuv buyumlarini loyihalash., Toshkent. “Voris - nashriyot”. 2007. 16. Taylaqov N. Xalq ta‘limiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish – ta‘lim sifatini oshirishning omili sifatida // J. Xalq ta‘limi. – Toshkent, 2005. - №5. – B. 16-20. 17. Jabborova M. “Tikuvchilik texnologiyasi” T.”O‘qituvchi”, 1994 18. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. Toshkent «Moliya» nashriyoti 2003 yil. 19. Farberman B. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar Toshkent «Fan» nashriyoti 2000 yil. 20. WWW.ya.ru 21. www.siluete.ru

Mundarija KIRISH……………………………………………………………………… 3 I. Xotin -qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish texnologiyasi…………………… 4 1.1. Zamonaviy milliy ko‘ylak modellari…………………………………… 4 1.2. Milliy ko‘ylaklarni tikish texnologiyasini ishlab chiqish………………. .9 II. KXK da “Xotin -qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulot loyihasi………………………………………………………… 19 2.1. O‘zbek kiyimlari tarixini o‘rgatish jarayonida talabalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash………………………………………….…… 19 2.2. O‘quvchilarning maxsus fanlardan mustaqil va ijodiy ishlash faoliyatlarini rivojlantirishda faol usullarni qo‘llash……………………… 23 2.4. «Milliy ko‘ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo‘laklarni tayyorlash» mavzusi bo‘yicha amaliy mahsg’ulot ishlanmasi…………… 39 2.5. «Milliy ko‘ylak yig’ish ketma-ketligini tuzish» mavzusi bo‘yicha amaliy mahsg’ulot loyihasi…………………………………………………..53 Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………65

KIRISH O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi uchun pedagog kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish masalalariga alohida e'tibor qaratilgan. Bu masalalarni hal etishda kasb-hunar kollejlarida ishlab chiqarish ta'limini tashkil etish, ta'lim metodlarini tanlash va yangilarini ishlab chiqish davr talabi bo'lib qolmoqda. Kasb-hunar kollejlarida malakali kichik mutaxassis tayyorlash ishlari quyidagi talablarga javob berishi lozim: — mutaxassislik bo'yicha davlat ta'lim standartida belgilangan bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilganligi; — ta'lim mazmunida ko'zlangan ta'lim-tarbiya maqsadi va vazifalariga mos kelishi; — malakali kichik mutaxassis tayyorlash jarayonining barcha tarkibiy qismlari (nazariy mashg'ulotlar, laboratoriya-amaliy mashg'ulotlar, malakalarni mustahkamlash amaliyoti) o'zaro bog'liq holda uzviy tashkillashtirilishi; — kasbiy ta'lim berish mazmunining fan, texnika va texnologiya taraqqiyoti darajasi talablariga javob berishi. Bu talablarni bajarishda mutaxassislik fanlaridan olngan bilim- larning o'rni beqiyosdir. Chunki mutaxassislik fanlaridan olingan bilimlaming asosiy vazifasi — bo'lajak malakali kichik muta- xassislarni muayyan mutaxassislik sohasida amaliy faoliyat ko'r satishga tayyorlashdan iborat. Amaliy faoliyatni zamon talablari asosida, fan-texnika va tex nologiya taraqqiyoti darajasida hamda bozor iqtisodiyoti sharoitini hisobga olgan holda olib borish davr talabi hisoblanadi.

Milliy kiyimlar tarixidan maъlumotlar. Uzbekcha kiyimning kup asrli boy tarixi bor. Unda xalkimizning utmishi, iklim sharoitimiz, turmush tarzimiz kuzguda aks etgandek ifoda topgan.A.Makedonskiy yurishlari, mugullar boskinchiligi, Temuriylar yurishlari va xukmronligi,nixot, mustabidlik davri- bularning xammasi kiyimda uz aksini topdi. Antik dunyo davrida ( miloddan avvalgi IV asrdan milodning IV asrigacha) ayollar kuylagi yunoncha xitonga uxshash, lekin uziga xos xususiyatlari bular edi: old va ort bulaklar etagining yon burchaklari uzaro biriktirilib,bu fakat antik shark uchungina xos bulgan muayyan drapirovka kurinishi xosil bulib turadi.Ayollarga u paytlarda lozim kiyish odat edi. Bosh kiyim sochni turmaklash shakllari xar xil bulardi.Tillakoshlar, shokilalar,jevaklar, bilakuzuklar takilardi. Ilk urta asrlar davrida ( V - VIII asrlar) ayollar gavdaga juda yopishib turadigan tunikasimon bichimli kuylak va fakat chap tomon kaytarmali, kundalang taxlamalar ichiga kiritibkuyiladigan uzun yenglari bor tunikasimon ust kiyimda yurishardi. Kiyimni yorkin guli va sernaksh shoyi gazlamalardan tikishar edi. Sochlarini sillik tarab, cheka kismini kuloklar ustidan yopishtirib utkazib,soch urimiga kushib kuyishar, zargarlik buyumlaridan juda xilma-xil takinchoklar takishar edi. Kuylak yenglari keng va uzun bulib, ular barmoklarni xam berkitib turgan . Markaziy Osiyoni Rossiyaga kushilishi natijasida ayollar kuylaklarida tik yokalar urf bulla boshladi. X I X asr oxirlarida kuylakda koketkalar paydo buldi, ya’ni kukrak burma kuylaklar kiyish odat tusiga kirdi va xozirgi kungacha bunday kuylaklar kiyiladi. 1920 yilda uzbek ayollar kiyimi yangi zamonga, yangicha turmush tarziga, zamonaviy modaga muvofik rivojlanishida davom etdi. Uzunasiga yaxlit,koketkali an’anaviy kuylak milliy mansublik simvoli bulgani uchungina emas,balki asosan xalk kiyimida iklim xususiyatlariga, tevarak-

atrofidagi tabiatga va turmush tarziga tugri keladigan ratsional shakllar, bichimlar bir necha asrlardan beri saralanib kelgani uchun saklanib koldi.Ayollar kuylagida yorkin ranglar mutanosibligi ulkazimiz tabiatiga monand tushgan bulib, shaklning bemalol tushib turishi jazirama kuruk iklim sharoitiga mos keladi( bunda kiyim tagi katlamidagi xavoning ventilyatsiyasi yaxshi). Moda «shabadasi» ayollarning an’anaviy kuylagiga xech ayamay zamona uzgarishlarini kiritib boradi. Koketkalarning uzunligi va shakli ( oval,tugri, turtburchak, burchak),kuylakdagi uzunlik,shakl ( tugri turtburchak, trapetsiyasimon) va shakl xosil kilish prinsiplari ( burmalar, taxlamalar,plese, gofre,kiya bichik,kuyosh, kiyik bulaklar) ,yeng uzunligi,shakli va bichimi ( utkazma,reglan,yaxlit bichilgan) uzgarib bormokda; yoka turlarining ( ingilizcha klassik, sholsimon, tik, kaytarma,yaxlit bichilgan va xokoza) va yoka umuzining ( tunikasimon, oval, kare, kayikcha va boshkalar) nixoyatda kup xilma- xilligi kuzga tashlanadi.Ishlatiladigan dekorativ bezak turlari xam turli-tuman: kashta, kuyma burma, kant va boshkalar.Kizikarli yangiliklardan biri taxlama burma sifatida kuylak pasti tomonining yukori kirkimini ozrok- ozrok terib kuyilishi ( 47-rasm).Ishlatiladigan materiallar turi, ulardagi rang boyligi va nakshlar yechimi butunlay moda yunalishiga karab xal kilinadi.Lekin an’anaviy xonatlas xamisha bir xilda mashxur bulib keladi. Uning naksh motivi xam zamon ,vokelik,davr ta’sirida uzgarib turadi. Xonatlasdan tikilgan kuylaklar ustida olib borilgan tadkikotlarning kursatishicha, undagi rapportning kattaligi, rasmlarining anik- ravshanligi va kat’iyligi bu kiyimni kup bulaklardan tikishga imkon bermaydi, uning shakli anik, tugri turtburchakka yakin bulishi kerak. Rang tuslarining turlari va nakshgul yechimlari boy bulgani sababli kuylak kompozitsiyasiga bezak tarikasida boshka materiallar,kashta gullar ( xatto lyureks – yaltirok koplamali ingichka iplar) aralashtirish tavsiya etilmaydi. Xonatlas kuylaklarni modellashga material rasmidan kizikarli kilib foydalanish, detallarning shakli anikligi mutanosibligi va yokaning xilma-xilligi xisobiga erishiladi.

Lozim ayollar kiyimining ajralmas šismi bœlib kelgan. Ayollar kiyimining bu turi milod boshlaridagi xotin-šizlar tasvirida uchraydi. Lozimning ќam œz tarixi bor. U shakl, ishlatiladigan materiali, dekori jiќatidan œzgarib turgan bœlsa ќam, teskari trapetsiyasimon bichimini sašlab šolgan. XX asr ikkinchi yarmidan boshlab, kengligini kamaytirish mašsadida, lozim bichimini ayollar shimi loyiќasiga yašinlashtirish boshlangan. Lozimni kœylak bilan bir xilda modellash kerak, chunki ular gavdaning idrok etilishida bir butunni tashkil etadi. Bunda shakl jiќatidan ќam, mutanosiblik, rang, ishlatiladigan materiallar va dekor jiќatidan ќam bir xillilik bœlishi kerak. Shuning bilan birga gazlama tanlashda gigiyenik talablarni ќam ќisobga olish muќim bœladi. 6.2. Ayollar œzbekcha kœylagini texnik modellash An’anaviy milliy kuylak gavda kismi tugri bichimli, koketka chizigi buylab burmali buladi. Koketka asosan kuylakning gavda kismiga ulanadigan chizigi buylab dumalok buladi. Old tomonda koketka bœlaklari bir-birining ustiga yotib turadi. Yokasi kirkma, yoka umizi buylab utkazma, kaytarma kismining shakli xar xil buladi. Bunday kuyylakning loyixasini tuzish metodlarining boy tarixi bulib, unda xalk an’analari xisobga olinadi. Mazkur kullanmada milliy kuylak loyixasini beli kirkma bulmagan ovropacha kuylak loyixasi asosining chizmasida tuzish varianti (48-rasm) taklif etilgan. Old va ort bœlaklar chizmasida oldin vitochkani bekitib, tipik koketka chiziђi œtkaziladi. Koketka chizigi ort bulakda L nuštasidan, old bulakda esa L 1 nuktasida utkazilgani ma’kul.

Old bœlakda koketka chiziђi kukrakning yukori nuštasidan 2,5-3 sm yušorirošdan œtishi kerak, bu chiziš asta-sekin simmetriya chiziђiga tushib, undan 2,5-3 sm ga œtadi (koketkaning bir-biri ustiga œtish kengligi). Tipik vitochkani tœђnaђich bilan tœђnab, belgilangan chizišlar bœylab širšiladi. L 1 nušta surilib yangi ќolat L 1 / ga œtadi. Shunday šilib, kœkrak vitochkasi koketka chiziђiga kœchiriladi. Ort bœlak yelka vitochkasini œz œrnida šoldirish mumkin. Lekin, ba’zan gazlama guli buzilmasligi uchun ort bœlak koketka detalining yelka vitochkasini ќam koketka chiziђiga kœchirish mumkin. Buning uchun yelka vitochka uchidan koketka chiziђigacha vertikal chiziš œtkaziladi. Shu belgi chiziš bœylab koketka širšiladi. Yelkadagi vitochka tœђnaђich bilan tœђnaladi-da, bu vitochka koketka chiziђiga va vertikal širšilgan joyga kœchiriladi. Ќosil šilgan andoza konturlari bœylab, ort bœlak koketkasining shakli olinadi. Shunday šilib, old bœlakdagi koketka chiziђ i - L 1 / 1, old bœlakning gavda šismini koketkaga ulash chiziђi - L 1 1; ort bœlakning koketka chiziђi – L / 2, ort bœlakning gavda šismini koketkaga ulash šismi L2 bœladi. Koketkaga ulash chiziђi bœylab gazlamadan burma ќosil šilishga mœljallab, kœylakning ќam old, ќam ort bœlak gavda šismi kengaytirish šœyimi istalgancha, ixtiyoriy olinadi. Buning uchun old va ort bœlaklar simmetriya chizišlarini gavda šismini kengaytirmošchi bœlgan mišdorga suriladi: 22 / = KK / = BlBl / = EE / = Bl 1 Bl / = Bk 1 Bk 1 / = E 1 E 1 / = 10 sm Kœylak gavda šismining minimal kengaytirilishi 10 sm ga teng bœladi.

Agar bu kengaytirish yetarli bœlmasa, old va ort bœlaklar šœshimcha suriladi. Buning uchun surish chiziђi belgilab olinadi. Bu chizišlar ort bœlakda beldagi vitochka markazidan, old bœlakda esa beldagi ikkala vitochka markazidan vertikal œtkaziladi. Old va ort bœlaklari belgi chizišlar bœylab širšib, ќamma bœlaklarni gorizontal bœylab ort bœlakni œng tomonga, old bœlakni chap tomonga suriladi. Yon širšimlar – K 4 E 2 vertikal yœnalishda belgilanadi. Old va ort bœlaklarning šœshimcha surilish kengligi ixtiyoriy bœladi. Old va ort bœlaklar uzil-kesil surilib bœlgandan keyin ularning yušori širšimlari shakli chiziladi. Ayollarning an’anaviy œzbekcha kœylagida, ќozirgi paytda ma’lum œzgarishlar bœlmošda, ya’ni kœylak gavda šismining bichimi, ќajmi va uzunligi šisšarmošda. Koketka, yoša, yenglarning katta-kichikligiga va shakliga kœpgina omillar, shu jumladan moda ќam ta’sir etmošda. Ќozirgi œzbekcha kœylakda turli bezaklar, šœyma burmalar, aylana burmalar, plisse va ќokazolar ishlatiladi. Bu esa kœylaklarning gavda šismi bilan koketkaning loyiќasi bir xil bœlsa ќam ularning tashši kœrinishini œzgartiradi.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Г.К.Ќасанбаева. «Кийим моделини ишлаш ва конструкциясини тайёрлаш». Тошкент. Ўšитувчи. 1990 йил. 2. А.П.Рогова. «Эркаклар ва болалар устки кийимини конструкция- лаш асослари». Тошкент. Ўšитувчи. 1988 йил. 3. А.П.Шершнева. «Основы конструирования женской и детской одежды». Москва. Легпромбытиздат. 1982 г. 4. Г.В.Скачкова, Л.В.Мартопляс. Школа кройки и шитья на дому. Минск. "ХЭЛТОН" 2000 г. 5. Е.В.Киреева. «История костюма». Москва. "Просвещение". 1976 г. 6. Е.Б.Коблякова. «Основы конструирования одежды». Москва. "Легкая индустрия". 1980 г. 7. Т.А.Абдуллаев, С.А.Хасанова. «Одежда узбеков ( XIX начало ХХ в.)». Издательство "Фан". Узбекской ССР. Ташкент. 1978 г. 8. Л.П.Чижикова. «Кружок конструирования и моделирования одежды». Москва "Просвещение". 1990 год. 9. Г.Г.Мозговая, Г.Б.Картушина. «Швейное дело». 7-8 клас. Москва. "Просвещение". 1990 год. 10. «Уй-рœзђор энциклопедияси». Ўзбек совет энциклопедияси бош редакцияси. Тошкент. 1982 йил. 11. Т.В.Козлова, Л.Б.Рытвинская, З.М.Тимашева. «Моделирование и художественное оформление женской и детской одежды». Москва. Легпромбытиздат. 1990 год. 12. Н.В.Ерзенкова. «Блузки». Минск. "Полымя". 1994 год. 13. Г.Н.Александрова. «100 моделей женских юбок». Минск. "Полымя". 1992 год. 14. Т.Н.Екшурская, Е.Н.Юдина, И.А.Белова. «Модное платье». Санк-Петербург. Лениздат. 1992 год. 15. Т.И.Ерёменка. «Сеќрли игна». Тошкент. Ўšитувчи. 1990 йил. 16. П.П.Кокеткина. «Справочник по конструированию одежды». Москва. "Легкая и пищевая промышленность". 1982 г.

Похожие

Tuxum va tvorogdan tayyorlanadigan taomlar mavzusini o’qitishda klaster metodidan foydalanish

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Baliqdan tayyorlanadigan taomlar» mavzusini o’qitishda kichik guruhlarda o’qitish metodidan foydalanish

Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish