Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish - Педагогиka - Дипломные работы

Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

293.5 KB

“Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish” mavzusidagi BITIRUV ISHI

MUNDARIJA KIRISH......................................................................................................., 2 I BOB. “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR” MODULINI O ‘ QITISHNING NAZARIY MASALALARI............................................................................................,,.6 1.1. O ‘ zbek tilida ma’no k o ‘ chishi ning nazariy masalalari........................................................................................................6 1.2 “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o ‘ qitishga doir kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish … ......................................................... ........... 10 II BOB. “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR” MODULINI O‘QITISHGA DOIR KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLAR DAN FOYDALANISH ” MODULINING O’QUV-USLUBIY TA’MINOTI...........................................................................................21 2.1. “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o‘qitishga doir kontseptual jadval grafik organayzerlar dan foydalanish ” modulining didaktik ta’minoti......................... ......................................................................... 2 1 2.2. Modul yuzasidan kontseptual jadval grafik organayzerlar asosidagi amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko’rsatmalar.............................................................................27 XULOSA VA TAVSIYALAR ………………………………………… …49 IZOHLAR………………………………………………………………… , .51 ADABIYOTLAR RO‘YXATI … ……………………………………….,,.52

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va uning asoslanishi . Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standartlarida Ona tili ta’limiga nafaqat o’quv predmeti, balki butun ta’lim tizimi jarayonini uyushtiruvchi fan sifatida qarash lozimligi e’tirof etiladi. Shu bois Ona tili ta’limi jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash dolzarb vazifalardan etib belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o’qitish texnologiyalari va faol metodlar, kontseptual jadval grafik organayzerlarini qo’llash orqali bo’lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaxsgina o‘z muammolarini o’zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoev ta’kidlaganidek: « Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: Ta’lim jarayonini, oliy ta’-limning o’quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o’qitish usullarini keng joriy etish, ... ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada » 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo’yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o’qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish, kontseptual jadval grafik organayzerlar orqali sifatli o’qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o’qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo’naltirilgan. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroridan

Bitiruv ishining ob’ekti va predmeti – “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish jarayoni.Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Ona tili mashg’ulotlari, xususan “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishga doir kontseptual jadval grafik organayzerlar dan foydalanish tashkil qiladi. An’anaviy o’qitish tizimida ta’lim oluvchining pedagogik ta’sirlar ostida bilim olishi yotadi, bunda talabaning faoliyati faol ijodiy xarakterga ega bo’lmaydi. Turli predmetlarni o’qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalari, shu jumladan, grafik organayzerlarga asoslangan ta’lim, an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o’z tasdig’ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko’nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Bitiruv loyiha ishining maqsadi va vazifalari. “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish yo’llarini aniqlashtirish. Grafik organayzerlar ta’lim mazmunining barcha (bilim, ko’nikma, malaka, ijodiy faoliyat) komponentlarini o’zlashtirishga ijobiy ta’sir etadi. Ular talabalarni maxsus fanlar uchun juda muhim bo’lgan holatlar, ya’ni mustaqil muammoni ko’rish, uni ifodalash, yechish yo’llarini topish va yechishga imkoniyat beradi. Bitiruv loyiha ishiing vazifalari: Kontseptual jadval grafik organayzerlarning pedagogik-psixologik o’ziga xosliklarini yoritib berish. “ Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlarning didaktik imkoniyatlarini aniqlash. “ Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulidan mashg’ulotlarni kontseptual jadval grafik organayzerlar asosida tashkil etishning mohiyati va mazmunini ochib berish. Bitiruv ishini tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar va normativ huquqiy hujjatlarning qisqacha o‘zaro tahlili: bitiruv ishiga tegishli

psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar hamda me’yoriy hujjatlar tahlili, pedagogik kuzatish, pedagogik eksperiment amalga oshirildi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; kontseptual jadval grafik organayzerlari o’qitish nazariyasiga oid fundamental tadqiqotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar; uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish kontseptsiyasi. Bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida “Til nazariyasi” fanining “Ko‘p ma’noli so‘z‘lar”modulini o’qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanishning nazariy, amaliy-texnologik jihatlari takomillashtirildi Bitiruv ishi tuzilmasining tavsifi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I BOB. “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR” MODULINI O’QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. O’zbek tilida polsemiya (k o‘p ma’nolilik ) hodisasining nazariy masalalari Ayrim so‘z‘lar gapdan tashqarida ham, gap ichida ham bir ma'noni bildiradi. Bunday so‘zlar bir ma'noli (monosemantik) so‘z‘lar deyiladi. (Aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan so‘zlar bir ma’noli so‘zlar sanaladi). Gapdan tashqarida bir ma'noni, gap tarkibida boshqa ma'noni ifodalaydigan so‘zlar k o‘p ma'noli (polisemantik) so‘zlar deyiladi. (Nutqiy jarayonda ikki va undan ortiq ma’noda qo’llanuvchi so‘zlarga ko‘p ma’noli so‘z‘lar deyiladi). Qush, chumchuq, men, sen, kechagi, bugun kabi so‘zlar bir ma'noli so‘z‘lardir. Toshyo'l, toshyurak. Bunda tosh so‘zi ko‘p ma'noli so‘zdir. Polisemiya(ko‘p ma'nolilik) tildagi deyarli barcha turkum so‘z‘larga xosdir. Iboralar ham ko‘p ma’noli bo’lishi mumkin. Birdan ortiq ma’noga ega bo’lgan ibora k o‘p ma’noli ibora deyiladi. Masalan, ko’ngl(i)ga tegmoq “yoqmay qolmoq” va “yoqtirmaslik hissi uyg’ondi” ma’nolarini, joni chiqdi, “so’nggi marta nafas chiqarmoq”, “nihoyatda qattiq g’azablanmoq”; boshi aylandi “behush bo’lmoq”, “esankiramoq”; bosh suqmoq “gavdasi tashqarida qolib, boshini tiqqan holda qaramoq”, “kirmoq”, “aralashmoq”; bosh ko’tarmoq “qaramoq”, “qilib turgan ishini to’xtatmoq”, “qo’zg’almoq”, “harakatga kelmoq”, “kurashga chog’lanmoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Boy bermoq, ketiga tushmoq, haddidan oshmoq, ko’ngli aynimoq, bino qo’ymoq, tili chiqdi, o’ziga kelmoq, ko’zi ochildi iboralari ham ko‘p ma’nolidir. Yasovchi qo'shimchalarning ko‘p ma'noliligi sababli ham yasama so‘z ko‘p ma'noga ega bo'lishi mumkin: Yog'li (yog'i bor) qo'lini sochiqqa artdi, Yog'li (yog’i ko ' r ) palov yedik. So‘zlar bir ma'noli va ko‘p ma'noli so‘zlarga bo’linadi. O’n, Toshkent, Mirzacho’l singari aniq bir ma'noni ifodalash uchun q o ' l l a n i l g a n sozlar bir ma'noli so‘zlar yoki monosemiya sanaladi.

Nutqiy jarayonda ikki va undan ortiq ma'noda qo’llanuvchi so‘zlarga k o‘p ma'noli so‘zlar yoki polisemiya deyiladi. Polisemiya grekcha poli — «ko‘p», semiya — «ma'no» so‘zlaridan olingan bo’Iib, k o‘p ma'noli demakdir. Ko‘p ma'noli so‘zlarda ma'no qanchalik ko‘p bo’lsa ham, lekin u bir so‘z hisoblanaveradi. Shuning uchun ham ko‘p ma'noli so‘zlarda ma'nolardan biri to’g’ri ma'no (yoki o’z ma'no), qolganlari esa ko’chma ma'no bo’ladi. Ko ‘ chma ma'nolar nutq tarkibida boshqa so‘zlar bilan bog’langanda namoyon bo’ladi, nutq tarkibidan ajratilganda esa to’g’ri ma'nosi asosiy ma'no bo’lib qoladi. Masalan: tosh so‘zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, «qattiq jism» ma'nosini anglatadi. So‘zlarning nutq jarayoniga bog’liq bo’lmagan atash (leksik) ma'nosi o’z ma'no sanaladi. So‘zning nutqda boshqa so‘zlarga bog’lanib hosil qiladigan yondosh ma'nosi ko’chma ma'no hisoblanadi. Masalan: Odamning qulog’i — o’z ma'noda, qozonning qulog’i - ko’chma ma'noda. O’z va ko’chma ma'no birikib ko‘p ma'noli so‘zni hosil qiladi. Bir ma'noli so‘zlar tilimizda kam sonni tashkil qiladi va ilmiy, kasb-hunarga doir atamalarni, shuningdek, yangi paydo bo’lgan so‘zlarni o’z ichiga oladi. Yangi so‘zIar (neologizmlar) ham davrlar o’tishi bilan qo’shimcha ma'nolarni anglatadi. Ko‘p ma'noli so‘zlarning ma'nosini bilish va undan nutq jarayonida o’rinli foydalanish nutqning ta'sirchan, ifodali bo’lishiga yordam beradi. Tilimizdagi so‘zlarning juda katta qismi ko‘p ma’nolidir, chunki kishilar o’zining kundalik hayotida yangi paydo bo’lgan tushunchalarning har biri uchun alohida-alohida so‘zlar qo’llayveradigan bo’lsa, so‘zlarning soni o’ta ko‘payib ketib, ularni xotirada saqlash mumkin bo’lmay qolardi, natijada tildan foydalanish qiyinlashib, u sekin-asta yaroqsiz holga kelib qolgan bo’lardi.Shuning uchun ham har qaysi tilda sanoqli til birliklarining turli xil birikuvidan cheksiz tushuncha va birikuvni ifodalashga harakat qilinadi. Ana shunday harakat tufayli tilda ilgari mavjud bo’lgan so‘zlarga yangi-yangi ma’nolar yuklanadi. Natijada ko‘p ma’noli so‘zlar maydonga keladi.

Masalan: “ko’z” so‘zi dastlab “tirik organizmning qabariq shakliga ega bo’lgan ko’rish a’zosi” ma’nosida qo’llangan bo’lsa, keyinchalik “daraxtning ko’zi”, “derazaning ko’zi” ma’nolarida qo’llanila boshlandi. Ko‘p ma’noli so‘zlar badiiy uslub uchun vosita bo’ladi hamda lug’atni ham, uslubni ham boyitadi.Quyidagi so‘zlar ko‘p ma’noli so‘zlardir: qo’l, til, bosh, po’lat, oyoq, tish, bel, yur, qalin, yengil, dum, tumshuq, issiq, shirin, yo’l, achchiq, to’g’ri, etak, tirnoq, ulamoq, tutmoq, bog’lamoq, kelmoq, temir va boshqalar.Ko‘p ma’nolilik otda (ko’z, lab) fe’lda (kesdi, cho’zdi), sifatda (og’ir, tiniq), ravishda (erta, kech) sonda (bir) uchraydi.Fe’l turkumiga oid ko‘pgina so‘zlar ko‘p ma’noli hisoblanadi. Masalan: qochoqni tutmoq tutmoq ro’za tutmoq suv tutmoq o’zini tutmoq va hokazo. So‘z tanlashda quyidagilarga e’tibor beriladi: - so‘zning lug’aviy ma’nosini bilgan holda tanlash; - tanlangan so‘zni aniq talaffuz eta olishni nazarda tutish; - so‘zning suhbatdoshlarga tushunarli bo’lishini hisobga olish; - so‘zning ma’no xususiyatlariga asoslanib, uni nutq maqsadiga muvofiq tarzda tanlash. So‘zda ikki jihatni-tashqi va ichki,belgi va ma’noni ajratish mumkin.Belgi- bu aytilgan so‘zning yozuvdagi ifodasi yoki tovush qobig’i.Tashqi-moddiy belgi(harf,tovush) va ichki belgi-yozilgan yoki aytilgan so‘zning hissiy-ruhiy

timsolidir.U yoki bu so‘zni eshitmasak-da,shu so‘zning qanday yozilishi va aytilishini tasavvur qila olishimiz so‘zning ichki, hissiy-ruhiy belgisi hisoblanadi. Ayrim so‘zlarning o'z ma'nosi va ko'chma ma'nosi bo'ladi. So‘zning gapdan tashqarida ifodalaydigan, nutq jarayoniga bog'liq bo'lmagan ma'nosi bosh (o'z) ma'no deyiladi. So‘zning boshqa so‘zlar yordamida aniqlanadigan, izohlanadigan ma'nosi ko'chma ma'no deyiladi: ko'z - ko'rish a'zosi (o'z ma'no), ignaning ko'zi - ko'chma ma'no. O’z ma’no atamasi darslikda turli sinonimiga ega: bosh ma’no, denotativ ma’no, asos ma’no, to’g’ri ma’no, genetik ma’no va hokazo. So‘zning predmet, voqea-hodisa haqidagi dastlabki, real, nutqdan tashqarida anglatgan ma’nosi o’z ma’no deyiladi. Masalan: ko’z – “ko’rish a’zosi”, paxta – “oq mayin tola beruvchi o’simlik”, to’qimoq – “gazmol yoki buyum yasamoq, tayyorlamoq” kabi. So‘zning o’z ma’nosidan tashqari, o’xshatish, mubolag’a, kinoya kabi usul bilan boshqa ma’noda qo’llanishi natijasida ko’chma ma’no hosil bo’ladi: ko’z – 1) “yog’ochning qavariq joyi”; 2) “uzukning yaltiroq dumaloq qismi”; to’qimoq – “yo’q yerdan o’ylab chiqarmoq” kabi. Ko’chma ma’no ham o’z ma’no kabi har xil manbada turlicha atalgan: yasama ma’no, hosila ma’no, erkin ma’no, majoziy ma’no, konnotativ va hokazo. Ko’chma ma’no gap tarkibidagi boshqa so‘z yordamida anglashiladi. Masalan, U bu gaplarni o’zi to’qigan jumlasidagi to’qimoq so‘zining “yo’q yerdan o’ylab chiqarmoq” ma’nosi undagi gaplarni so‘zi yordamida anglashiladi. Derazaning ko’zi sindi gapidagi ko’z so‘zining “shisha” ma’nosi deraza va sindi so‘zi yordamida yuzaga chiqmoqda. Bir so‘zda o’nlab ko’chma ma’no bo’lishi mumkin. So‘zning ko’chma ma’nosi faqat matn orqali, gapning ichidagina aniqlanadi. Aytilganidek, o’z va ko’chma ma’no deganda qo’shimcha ma’noni tushunmaslik kerak. Bir so‘zning o’z va ko’chma ma’nosining alohida-alohida qo’shimcha ma’nosi bo’lishi mumkin. Masalan, yuqorida aytib o’tilgan to’qimoq

so‘zining o’z ma’nosida (gazmol to’qimoq) qo’shimcha ma’no yo’q, lekin ko’chma ma’nosida esa salbiy ma’no borligini anglash qiyin emas.So‘zning ko’chma ma’nosi – til taraqqiyoti mahsuli. Har qanday so‘z vaqt o’tishi bilan ko’chma ma’noli bo’lib keta oladimi? Ko’chma ma’no qanday hosil bo’ladi? Borliqdagi narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holatning nomi ma’lum bir asosga ko’ra boshqa narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holatning nomi sifatida ham qo’llanadi. Bunday vaqtda bitta so‘z bir necha narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holatning nomi sifatida xizmat qiladi. Masalan, burun so‘zi “tirik organizmning yuz qismida bo’rtib chiqqan nafas olish a’zosi” ma’nosini ifodalash bilan birga “Yerning dengiz yoki okean tomon bo’rtib chiqqan qismi” ma’nosini ham ifodalaydi. Bunda narsa orasidagi tashqi o’xshashlik (yuzdan bo’rtib chiqqan burun bilan yer qirg’og’ining dengiz yoki okeanga qarab bo’rtib chiqishi o’rtasidagi o’xshashlik) birining nomini ikkinchisi o’rnida qo’llashga asos bo’lgan. O’z va ko’chma ma’no birikib k o‘p ma’noli so‘zni hosil qiladi. Ma’no o’zgarishi o’z ichiga ma’no ko’chishi, ma’no torayishi, ma’no kengayishi kabi hodisalarni o’z ichiga oladi. 1.2. “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishga doir kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanishga oid tajribalar Hozirgi vaqtda g rafikli organayzerlar «o’qitishning texnik vositalari yoki kompyuterlardan foydalanish sohasidagi tadqiqotlardek qaralmaydi, balki bu ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillarni tahlil qilish, ishlab chiqish hamda usul va materiallarni qo’llash, shuningdek qo’llanilayotgan usullarni baholash yo’li orqali ta’lim jarayonining asoslari va uni maqbullashtirish yo’llarini ishlab chiqishni aniqlash maqsadidagi tadqiqotdir» .

Grafikli organayzerlar (tashkil etuvchi) – fikriy jarayonlarni ko’rgazmali taqdim etish vositasi. Ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bo’lib chiqish, o’rganilayotgan tushunchalar (hodisalar, voqealar, mavzular va shu kabilar) o’rtasida aloqa va aloqadorlikni o’rnatishning yo’li va vositalari Grafik organayzerlar – o’quv jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o’qituvchi tayyor, to’ldirilgan holda qo’llasa, vosita vazifasini, o’quvchilarning mashg’ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. Kasbiy fanlarni o’qitishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish tizimi o’quv mashg’ulotlari texnologiyasi interfaol metodlar grafik organayzerlar 1. Nazariy mashg’ulot- lari ta’lim texnolo- giyasi. 2. Amaliy mashg’ulot- lar ta’lim texnologiyasi. 3. Mustaqil ta’lim texno-logiyasi . 5. Keys-stadi ta’lim tex- nologiyasi. 6. Loyiha ta’lim texno- logiyasi 1. Aqliy hujum . 2. Erkin yozish . 3. Asoslangan esse . 4. FSMU . 5. Blits - so’rov . 6. Blits-o’yin . 7. O’qitish o’qitish qo’llanma . 8. Yozma va og’zaki davra suhbati . 9. Tushunchalarni aniqlash . 10. Tushunchalar asosida matn tuzish . 11. Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma- ketligi 1. Klaster . 2. B - B - B chizmasi . 3. T- chizma . 4. Venn diagrammasi . 5. Kontseptual jadval . 6. Insert jadvali . 7. “ Nima uchun? ” chizmasi . 8. “ Qanday ?” diagrammasi . 9. Baliq skeleti . 10. Toifalash jadvali . 11. Nilufar guli chizmasi.

Insert jadvali Insert jadvali ni Ko‘p ma’noli so‘z larda quyidagicha qo’llash mumkin: V + - ? Ayrim so‘zlarning bir va Ko‘p ma’noga egaligi Ko‘p ma’noli so‘zlar kontekstda namoyon bo’lishi So‘z ma’nolari metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya va vazifadoshlik asosida ko’chishi Ma’no ko’chish turlarining o’ziga xos turlarga bo’linishi va x. Metonimiya usulida ma’no ko’chishi bilan sinekdoxa usulida hamda metonimiya usulida ma’no ko’chishlarining o’ziga xos o’xshashliklarga egaligi. Yostiq so‘zining hayot ma’nosiga tengligi Shakldosh so‘zlar bilan Ko‘p ma’noli so‘zlar o’rtasidagi o’zaro farq hamda o’xshash jihatlarni farqlash bilan bog’liq muammoning mavjudligi. Masalan, tom, tom, tom bosh, bosh, bosh ko’z, ko’z, ko’z ot, ot, ot, ot“ INSERT” jadvali Mustaqil o’qish vaqtida olgan ma’lumotlarni, eshitgan ma’ruzalarni tizimlashtirishni ta’minlaydi; olingan ma’lumotni tasdiqlash, aniqlash, chetga chiqish, kuzatish. Avval o’zlashtirgan маълумотларни боғлаш қобилиятини шакллантиришга ёрдам беради. O’quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasiGrafik tashkil etuvchining turi, ahamiyati va xususiyatlari Insert jadvalini to’ldirish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida o’zlari тўлдирадилар. O’qish jarayonida olingan ma’lumotlarni alohida o’zlari tizimlashtiradilar - jadval ustunlariga “kiritadilar” matnda belgilangan quyidagi belgilarga muvofiq: “ V ”- men bilgan ma’lumotlarga mos; “ -“ - men bilgan ma’lumotlarga zid; “ +” - мен уchун yaнги маълумот; “ ?” - men uchun tushunarsiz yoki ma’lumotni aniqlash, to’ldirish talab etiladi.2B 18 31 081508 23 14 57 2B09130C0D1501 140C0E0C070B080D15140C0F08110C0B080F01 35170B1A0C0B080A1A080A01 02 3A 103C01 02 3C0201 02 50 02 4D 08

Klaster jadvali MA’NO KO’CHISHI BIRIKMASIGA KLASTER TUZISH KLASTER ( Klaster-tutam, bog’lam )- axborot xaritasini tuzish yo’li- barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g’oyalarni yig’ish. Билимларни фаоллаштиришни тезлаштиради, фикрлаш жараёнига мавзу бўйича янги ўзаро боғланишли тасаввурларни эркин ва очиқ жалб қилишга ёрдам беради. Klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog’oz varag’ining o’rtasiga asosiy so’z yoki 1-2 so’zdan iborat bo’lgan mavzu nomi yoziladi Birikma bo’yicha asosiy so’z bilan uning yonida mavzu bilan bog’liq so’z va takliflar kichik doirachalar “yo’ldoshlar” yozib qo’shiladi. Ularni “asosiy” so’z bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi. Bu “yo’ldoshlarda” “кичик йўлдошлар” бўлиши мумкин. Ёзув ажратилган вақт давомида ёки ғоялар тугагунича давом этиши мумкин.Muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar. Ma’no ko’chishi Tag ma’no metaforakinoya metonimiy a shaklbelgi harakat Aloqador likvazifadoshl ik Sinekdo xafunkts ional butun qism01010101 03 14 13041A09 1C04160C 0A0407 010101 2A 120A0C 19080114 021C0409 0208 350C 02605A6C 6F 5C 51 1D 080B

Toifalash jadvali Toifalash sharhini tuzish qoidasi 1. Toifalar bo’yicha ma’lumotlarni taqsimlashning yagona usuli mavjud emas. 2. Bitta mini - guruhda toifalarga ajratish boshqa guruhda ajratilgan toifalardan farq qilishi mumkin. Toifalash jadvali T o i f a l a r o’xshashlik aloqadorlik butun-qism kinoya funtsiyadoshlik Shakl- Derzaning ko’zi Qozonning qulog’i, qopning og’zi 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: auditoriya - a) butunning nomi qismga ko’chiriladi: qo'1 (butun) — qo'1 (qism - «barmoq ma'nosida). Besh qo'1 1. Xo’sh, janobi oliy, qaysi sho’rlik xalq. Sizning “himoyangiz ga” qolmish intizor. o'q - yoy o'qi; o'q miltiq o'qi, tomir - daraxt ildizi; tomir - qo'l tomiri, siyoh - yozuvda, qo'llanadigan qora rangdagi suyuqlik (siyoh - fors- Toifali sharhlashni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Aqliy hujum / klaster tuzish/ yangi o’quv materiali bilan tanishishdan so’ng, kichik guruhlarda, olingan ma’lumot lavhalarini birlashtirish imkonini берадиган тоифаларни излайдилар.TOIFALASH JADVALI Toifa-xususiyat va munosabatlarni muhimligini namoyon qiluvchi (umumiy) alomat. Ajratilgan alomatlar asosida olingan маълумотларни бирлаштиришни таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Toifalarni jadval ko’rinishida rasmiylashtiradilar. G’oyalarni / ma’lumotlarni toifaga mos ravishda bo’ladilar. Ish jarayonida тоифаларнинг айрим номлари ўзгариши мумкин. Янгилари пайдо бўлиши мумкин. Ish natijalarining taqdimoti01010101 30 14 1C080A1A0C 0D 07 0C 5A68 010101 30 0F 07 350409 57 6568 5B 23

Belgi- Sovuq xabar Achchiq haqiqat Shirin so‘z Harakat- Qarzni uzmoq Fikrni bo’lmoq xona; auditoriya kuldi - xona ichidagi odamlar; 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: qop - narsa = besh qop shakar (o'lchov birligi); 3) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi: to'qson besh - o'lchov birligi = to'qson besh choy - choy navi; 4) muallifning nomi uning asarlariga ko'chiriladi: Navoiyni ko ' r mutolaa qilgan. barobar emas; bosh (butun) — bosh (qism — «miya», «aql- hush» ma'nolarida). Tog’ning ko’rki tosh bilan, odam ko’rki bosh bilan. b) qismning nomi butunga ko’chiriladi: olma (qism — «meva») olma (butun — daraxt) olma gulladi, eshik (qism — «uyning eshigi», «hovlining eshigi») — eshik (butun —«uy», «hovli») Eshigimda juda Ko‘p odamlar ishlagan; tuyoq (qism) — tuyoq (butun - «uy hayvoni», «mol») U zamonlarda ostonam tuyoq ko'rmagan. (G’ a fur G’ulom) 2. “Akademikla rimiz” yana darsga tayyor emas. 3. “Matematik” sinfdoshimiz bu masalani zo’rg’a 3 soatda yechdi. tojikcha qora deganidir), siyoh - yozuvda shu vazifani bajaradigan har qanday rangdagi suyuqlik, chiroq - kerosin bilan yonadigan yorug'lik taratuvchi asbob, chiroq - elektr toki yordamida yorug'lik taratuvchi xuddi shu vazifani bajaradigan asbob, ko'mir - ilgarilari o'tinni ko'mib kuydirish orqali olinadigan yoqilg'i turi, ko'mir -yer ostidan qazib olinadigan va xuddi shu vazifani bajaradiganyoqilg' i turi. Kontseptual jadval

Kontseptual jadval ...tushunchalarg a yondashuvlar Tavsiflar, toifalar, xususiyatlar va boshqalar metafora o’xshashlik shakl belgi harakat Metonimiya aloqadorlik 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: 3) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi: Sinekdoxa Butun-qism Qism orqali butun Butun orqali qism vazifadoshlik funktsiya yoritish rang Dushman va hayvonni mavh etish kinoya Tag ma’no B/BX/B jadvaliKONTSEPTUAL JADVAL O’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo’yicha taqqoslashni таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar. - Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar. - Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Ish natijalarining taqdimotiIsh natijalarining taqdimoti

B/BX/B jadvali Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim So‘z ma’nolari ko’chadi, ularning o’ziga xos turlari mavjud, har bir ma’no ko’chishi turi o’ziga xos xususiyatga ega Ular o’rtasidagi umumiy jihatlar mavjudligini Ma’no ko’chishi tilda ixchamlikka intilish asosida kelib chiqqanligi, Ayrim ma’no ko’chishi bir so‘z turkumi doirasida amalga oshsa, ayrimlari bir necha turkumlar doirasida yuzaga keladi. Ma’lumotlarni tahlil qilish, solishtirish va taqqoslashning yo’l va vositalari Venn diagrammasi B /BX/B JADVALI- Bilaman/ Bilishni hohlayman/ Bilib oldim. Mavzu, matn, bo’lim bo’yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi. Тизимли фикрлаш, тузилмага келтириш, таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради. Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida /kichik гуруҳларда жадвални расмийлаштирадилар. “ Mavzu bo’yicha nimalarni bilasiz” va “Nimani bilishni xohlaysiz” degan savollarga javob beradilar (oldindagi ish uchun йўналтирувчи асос яратилади). Жадвалнинг 1 ва 2 бўлимларини тўлдирадилар. Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil ўқийдилар. Mustaqil/kichik guruhlarda jadvalning 3 bo’limni тўлдирадилар070707 3F0C130D0C15 0114 14 61 58526D 0707072A 0B0C0D0E 0D0C072A2D 18 11 4D 514144 0B0C1C 4153 070707 0B0F18 25 45

MA’NO KO’CHISHI BIRIKMASIGA VENN DIAGRAMMASI Metonimiyasr yozuvi yozuvi “Baliq skeleti” chizmasi VENNA DIAGRAMMASI - 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish yoki taqqoslash yoki qaraма- қарши қўйиш учун қўлланилади. Тизимли фикрлаш, солиштириш, таққослаш, таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради. Diagramma Venna tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida/kichik gurhlarda diagramma Vennani тузадилар ва кесишмайдиган жойларни (х) тўлдирадилар Juftliklarga birlashadilar, o’zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va тўлдирадилар Doiralarni kesishuvchi joyida, ikki/uch doiralar uchun umumiy бўлган, маълумотлар рўйхатини тузади. Metafora S h akliy, belgi va harakatlar orasidagi o’xshashlikka asoslanish Metonimiya O’rin joy va shaxslar, muallif,o’lchov birligi o’zaro aloqadorlikKo’chimg a asoslanish . Ixchamlik ka intilish. Bosh va k.m.egalik 010101 20 350C 1A120F 57 69 010101 24 110C 57 010101 20 0C 5B 57

«Baliq skeleti» chizmasi O’xshashlik aloqador butun qism vazifa Metafora metonimiya sinekdoxa sinekdoxa vazifadosh «Baliq skeleti» chizmasi - Ularni tasdiqlovchi muammochalarni aniqlash va tasdiqlash (lavha) C h izmani tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida/kichik guruhlarda yuqori “suyagida” kichik muammoni ifodalaydi, pastda esa, ushbu kichik muammolar mavjudligini tasdiqlovchi dalillar yoziladi Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o’zlarining chizmlarini to’ldiradilar. Umumiy chizmaga keltiradilar. “ Baliq skeleti” chizmasi Bir qator muammolarni tasvirlash va uni yechish imkonini beradi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi Ish natijalarining taqdimoti010101 43 15 0C 1A120F 0608 14 010101 03 04090E 36 23

II-BOB. “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR”MODULINI O’QITISHDA KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” MAVZUSIDAN ELEKTRON O’QUV MODULI ISHLANMASIKo’p ma’noli so’zlar mohiyatining to’la anglamaganliк Leksik tahlilni to’g’ri bajara olmaslik Ma’no ko’chish turlarini farqlay olmaslik Ko’p ma’noli so’z bilan shakldosh so’zlarni ajratolmaslik Qo’shim cha o’z устида ишлаш …03 0D 07 14 08

2.1. “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR”MODULINI O’QITISHDA KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” MODULI GA MO’LJALLANGAN SILLABUSI 1. Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Toshkent davlat pedagogika universiteti Toshkent shahar, C h ilonzor tumani, Do’mbirobod ko’chasi, 4-uy Kafedra: Boshlang’ch ta’lim metodikasi Boshlang’ich ta’lim va jismoniy madaniyat fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo’nalishi 511700 – Boshlang’ich ta’lim Bakalavr yo’nalishi uchun mo’ljallangan Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim 18Ma’ruza - 18 Amaliyot - 20 Fanning boshqa fanlar bilan bog’liqligi (prerekvizitlari): Ona tili va adabiyot fani bolalar adabiyoti, adabiyotshunoslikka kirish, psixologiya, pedagogika, etika va estetika, falsafa, umumiy tilshunoslik, o’zbek tili fanlari bilan bevosita bog’liq bo’lib, ushbu darslarda talabalar olgan bilimlarini turli sharoitlarda erkin, chiroyli qo’llay olish ko’nikmalariga ega bo’lishlari shart. Bu Ona tili va bolalar adabiyoti fanining ushbu fanlar bilan aloqadorligini va mazmuniy uzviyligini ta’minlaydi. 1.1. Professor-o’qituvchi haqida ma’lumot Fanni (kursni) olib boradigan o’qituvchi to’g’risida ma’lumot: Katta o’qituvchi B.O’.Pardaev e-mail: bekpard @mail.ru Dars vaqti va joyi: Dekanat tomonidan ishlab chiqilgan jadval asosida fakultetning o’quv binosida Kursning boshlanish va davom etish muddati: 2-sentabr Ta’lim yo’nalishlari o’quv rejasiga muvofiq birinchi kurs, birinchi semestrida

201 7 4- fevral 2018 -yil Individual grafik asosida ishlash vaqti Dushanba, chorshanba, juma 14:00 – 17:00 1.2. Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: O’quv fanining maqsadi: O’quv fanining maqsadi - talaba-yoshlarda ona tili faniga doir bilim, ko’nikma va malakalarni takomillashtirish. Til fani nazariy asoslarini puxta egallashlariga yordam berish; aniq, toza, ravon gapirishlariga ko’maklashish; sof adabiy tilda fikr ifodalash ko’nikmalarini o’stirish, lingvistik tahlilmalakalarini rivojlantirishdan iboratdir. Talabalar uchun talablar Fanning vazifasi – ona tilining nazariy asoslari, ifodali nutq, unga qo’yiladigan talablar, lingvistik tahlil malakalari haqida ma’lumot berish; nutqning asosiy sifatlari (to’g’riligi, aniqligi, tozaligi mantiqiyligi, ta’sirchanligi, maqsadga muvofiqligi) haqida bilim berish; ma’no ko’chishi qoidalarini egallashda ko’nikma hosil qilish; olingan nazariy bilimlar asosida mustaqil va ijodiy ishlash ko’nikmalarini shakllantirish. Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Axborot texnologiyalaridan unumli foydalana olish va o’rnatilgan talablar asosida elektron pochta munosabatlarini o’rnatish “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR”MODULINI O’QITISHDA KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” MODULI BO’YICHA MASHG’ULOT TURLARIGA AJRATILGAN SOATLARNING TAQSIMOTI № Mavzuning nomi Jami soat Ma ’ ruza Amaliy Mustaqil ta’lim 1. KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR”MODULINI 6 2 4 2

O’QITISHDA KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH “KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR”MODULINI O’QITISHDA KONTSEPTUAL JADVAL GRAFIK ORGANAYZERLARDAN FOYDALANISH” MAVZUSI BO’YICHA MA’RUZA, AMALIY MASHG’ULOT VA MUTAQIL TA’LIMNING MAVZULARI Ma’ruz a Ko‘p ma’noli so’lar. So‘z ma’nolarining ko’chishi. Metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, kinoya. Ma’no Kengayishi va torayishii 2 Amaliy mashg’ulot Ko‘p ma’noli so’lar. So‘z ma’nolarining ko’chishi. Metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, kinoya. Ma’no ko’chish qonuniyatlari yuzasidan savol-javob, analiz-sintez mashqlari bajarish, test topshiriqlari bajarish 2 Mustaqil ta’lim Ko‘p ma’noli so’lar. So‘z ma’nolarining ko’chishi. Metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, kinoya. Ma’no ko’chish qonuniyatlari yuzasidan savol-javob, analiz-sintez mashqlari bajarish, test topshiriqlari bajarish . 2 ADABI Y OTLAR Asosiy adabiyotlar : 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti 2. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, SH.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil. 3. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi. 4. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X.

G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil. 5. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti 6. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil Q o’shimcha adabiyotlar 1.Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi. 2. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil. 3. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti 4. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil Internet saytlari: www.susov.ru www.ziyo.net www.google.uz www.tdpu.uz www.pedagog.uz Ta’lim natijalari nazorati va baholanish Maksimal ball - 100 ball Joriy nazorat - 30 ball Oraliq nazorat - 20 ball Mustaqil ish - 20 ball Yakuniy nazorat - 30 ball Joriy nazorat topshirilari 1-joriy 10 ball Bakalavrning mashg’ulotdagi faolligi va o’zlashtirish darajasi, daftarining yuritilishi va holati. 2-joriy 10 ball Bakalavrning darslik, qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishganligi, ilmiy asarlarni bilishi, asarlarni tahlil qila bilish darajasi. 3-joriy 10 ball Bakalavrning amaliy mashg’ulotlarda berilgan mavzularga tayyorgarligi, taqdimot o’tkazish saviyasi.

Oraliq nazorat 20 ball Yozma ish Mustaqil ish 20 ball Tilshunoslikka kirish faniga doir internetdan ma’lumotlar olish, to’plash va tahlil qilish ko’nikmalarining shakllanganligi. Yakuniy nazorat Yozma ish 30 ball Bakalavrning fan bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichining namunaviy mezonlari - Xulosa va qarorlar qabul qilish, - ijodiy fikrlay olish, - mustaqil mushohada yurita olish, - olgan bilimlarini amalda qo’llay olish, - mohiyatini tushuntirish, bilish, aytib berish, tasavvurga ega bo’lish. 86-100 ball - mustaqil mushohada yurita olish, - olgan bilimlarini amalda qo’llay olish, - mohiyatini tushuntirish, bilish, aytib berish, - tasavvurga ega bo’lish. 71-85 ball - mohiyatini tushuntirish, - bilish, aytib berish, - tasavvurga ega bo’lish. 55-70 ball O’QUV FANNING SIY O SATI Bakalavrlar uchun - universitetning odob-axloq kodeksi talablariga qat’iy

talablar rioya qilish; - mashg’ulotlar vaqtida o’qituvchining ruxsatisiz auditoriyadan chiqmaslik (umuman dars jarayonida auditoriyadan sababsiz chiqishga ruxsat berilmaydi); - uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish; - har qanday holatda ham qoldirilgan darslar qayta o’zlashtirilishi shart; - ma’ruza va amaliyot darslariga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; - qo’shimcha ravishda bajarilgan taqdimot, mustaqil ish, referat hamda fikrlash darajasi, turli xil tadbirlar va ilmiy- amaliy anjumanlarda ma’ruzalar bilan ishtirok etganligi uchun rag’batlantirish ballar beriladi; - bakalavr reyting balldan norozi bo’lsa fan bo’yicha nazorat turlari e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida fakul ь tet dekaniga ariza bilan murojaat qiladi va appelyatsiya komissiyasi shu kunning o’zida bakalavrning arizasini ko’rib chiqib xulosa chiqaradi; - telefon orali bao masalasi muokama qilinmaydi. Individual jadval asosida o’qituvchining bakalavr bilan ishlash vaqti Haftaning dushanba, chorshanba kunlari soat 14.00 dan 16.00 gacha Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o’qituvchilar va bakalavr o’rtasida aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha. 2.2. Modul yuzasidan kontseptual jadval grafik organayzerlar asosidagi amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko’rsatmalar Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi MAVZU Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi

Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 5 0 ta Mashg'ulot shakli Ma`ruza ma shg`loti Ma`ruza masg''uloti rejasi 1. Leksikologiya , uning obyekti , vazifalari 2. So‘zning leksik va grammatik ma ’ nolari . 3. Bir ma ’ noli va Ko‘p ma ’ noli so‘zlar . 4. So‘z ma ’ nosining o ’ zgarishi . 5. So‘z ma ’ nosining o ’ zgarishi . O'quv mashg'ulotning maqsadi Talabalar Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi mavzusi haqida tushuncha berish. O'qiituvchining vazifasi: 1.Leksikologiya haqidagi nazariy bilimlarini aniqlash 2. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari bo'yicha umumiy tasavur hosil qldirish 3 Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar haqida tushuncha berish 4 . So‘z ma’nosining o’zgarishi haqida tushuncha berish 5. So‘z ma’nosining o’zgarishi. (tarixiy an’anaviy) tamoyil, grafik tamoyili haqida tushuncha berish O'quv faoliyatining natijasi 1. Leksikologiya haqidagi bilimlari yuzasidan javob beradi. 2. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari haqida bilimga ega bo`ladi. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar tushunchaga ega bo'ladi. 4. So‘z ma’nosining o’zgarishi haqida tushuncha hosil qilish 5. So‘z ma’nosining o’zgarishi. (tarixiy an’anaviy) tamoyil, grafik tamoyili haqida bilib oladi Ta'lim metodi va texnikasi Tushuntirish, savol-javob,aqliy hujum Ta'lim vositasi Proyektor, Ma`ruza matni, Ta'lim shakli Yakka tartibdagi savol-javob, guruhlarda ishlash Ta'lim sharti Auditoriya, TSOdan foydalanish Reja 1. Tilda ma’noning ko’chishi 2. Ma’noning ko’chishi turlari 3. Metafora metonimiya sinekdoxa yo’li bilan ma’noning ko’chishi

4. Vazifadoshlik va kinoya yo’li bilan ma’noning ko’chishi Ma’noning ko’chishi – bir predmet (yoki hodisa) nomining keyinchalik boshqa predmet yoki hodisani anglatish xususiyatiga ega bo’lishi. Bunday ko’chish shu nom bilan atalayotgan ikki yoki undan ortiq predmet (hodisa) o’rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. Masalan, nafas so‘zining bosh (to’g’ri) ma’nosi “o’pkaga olinadigan va undan chiqariladigan havo”dir, ammo nafasingizni iliq qiling deganda nafas so‘zi “havo”ni emas, “gap” va “niyat”ni ifodalamoqda, chunki nafas olish va nafas chiqarishsiz gap shakllanmaydi, gapsiz esa fikr-niyat ifodalanmaydi: nafas, gap, fikr-niyat o’rtasidagi ana shu aloqa va bog’lanish nafas so‘zining mazmun mundarijasidagi ma’no ko’chishlariga sabab bo’lgan. Ma'no ko'chishning nima asosda ro’yobga chiqishiga ko’ra metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik singari turlari mavjud: 1. Metafora (grekcha: ko'chirish) - biror predmet shaklining, belgisining, harakatining o'xshash tomonini boshqasiga ko'chirishdir: shakily o'xshashlik - odam qulog'i (o'z ma'no.) - qozonning qulog'i (ko'chma ma'no). Umuman, mavjudotlarning a'zolari bilan bog'liq ko'chishlar juda Ko‘p uchraydi: stolning oyog'i, arraning tishi, varrakning dumi, o'choq og'zi, ariqning labi, egarning qoshi, yog'ochning beli, maktabning biqini (yonboshi), rubobning qorni, ko'chaning boshi, kemaning tumshug'i va hokazo. Belgi o'xshashligi -yengil eshik (o'z ma'no) -yengil ta'zim (ko'chma ma'no): issiq yuz, sovuq xabar, shirin so‘z, achchiq haqiqat, oq (qora) ko 'ngil, bemaza gap, yorug' yuz, ochiq ko'ngil. Harakat o'xshashligi - ipni uzmoq (o'z m.) - qarzni uzmoq (ko'chma ma'no). O'zbek tilidagi harakat bildiruvchi deyarli har bir so‘z ko'chma ma'noga egadir. 2. Metonimiya (grekcha: qayta nomlash) - narsa, belgi va harakatlar o'rtasidagi aloqadorlik asosida ma'no ko'chishidir. Bunda: 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: auditoriya - xona; auditoriya kuldi - xona ichidagi odamlar; 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: qop - narsa = besh qop shakar (o'lchov birligi); 3) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi:

to'qson besh - o'lchov birligi = to'qson besh choy - choy navi; 4) muallifning nomi uning asarlariga ko'chiriladi: Navoiyni ko ' r mutolaa qilgan. 3. Sinekdoxa (grekcha: birga anglash, nazarda tutish) - shaxs yoki predmet qismi nomini aytish bilan o'zini tushunish yoki o'zining nomini aytish bilan uning qismini tushunish asosida ma'no ko'chishidir. 1) qism nomi butunga ko'chadi: Dunyoda o'zimizdan keyin qoladigan tuyog'imiz... (A. Qodiriy). Tirnoq (farzand ma'nosida), ko'z (mahalla qora ko'zlari), quloq (Eshitgan quloq nima deydi?), qo’l, oyoq (egri qo'llar, qing'ir oyoqlar - o'g'rilar ma'nosida), bosh (Bu bosh nimalarni ko'rmadi!), yostiq (hayot, umr ma'nosida - Urush Ko‘plarning yostig'ini quritdi), yurak (Sher yuraklar jangda chekinmaydilar!), bo'yin (... yo'g'on bo'yinlar bekor yurishibdi), tish (Sichqon tish tirjayib javob berdi...), soch (Jingalak soch burilib qaradi.), yuz (Rapida yuz yoyilib kuldi.) so‘zlari ham sinekdoxaning shu turiga misol bo'la oladi. 2) butun nomi qismga ko'chadi: qo’l (Besh qo'l barobar emas), panja (Besh panjangni og'zingga tiqma), osh (umuman ovqat ma'nosidan palov ma'nosiga ko'chadi) kabi so‘zlardagi ma'no ko'chishi sinekdoxaning shu turiga misol bo'la oladi. 4. Vazifadoshlik asosida ma'no ko'chishi narsalarning bajaradigan vazifasi o'xshashligi jihatidan ma'no ko'chishidir: o'q - yoy o'qi; o'q miltiq o'qi, tomir - daraxt ildizi; tomir - qo'l tomiri, siyoh - yozuvda, qo'llanadigan qora rangdagi suyuqlik (siyoh - fors-tojikcha qora deganidir), siyoh - yozuvda shu vazifani bajaradigan har qanday rangdagi suyuqlik, chiroq - kerosin bilan yonadigan yorug'lik taratuvchi asbob, chiroq - elektr toki yordamida yorug'lik taratuvchi xuddi shu vazifani bajaradigan asbob, ko'mir - ilgarilari o'tinni ko'mib kuydirish orqali olinadigan yoqilg'i turi, ko'mir -yer ostidan qazib olinadigan va xuddi shu vazifani bajaradiganyoqilg'i turi. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishi faqat ot turkumida uchraydi. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishi ham o’xshashlik asosida bo’ladi. Bu jihatdan u metafora yo’li bilan ko’chirishga yaqin turadi. Farq shundaki, metafora

yo’li bilan ko’chirishda predmetlar orasidagi tashqi ko’rinish jihatidan, material jihatdan o’xshashlik asosga olinsa, funksional ko’chirishda vazifa jihatidan o’xshashlik nazarda tutiladi. Masalan, qush tanasidagi uchish uchun xizmat qiluvchi a’zo qanot deyiladi. Shunga o’xshash vazifani bajaruvchi qism samolyotga nisbatan ham qanot deb nomlangan. Yana misollar: chiroq (qora chiroq – sham chiroq – kerosin bilan yonadigan, shishali chiroq - elektrolampochka), siyoh (yozuv uchun ishlatiladigan qora rangli suyuqlik) – siyoh (yozuv uchun ishlatiladigan suyuqlik, rangi har xil bo’laveradi) kabi. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishida Ko‘pincha shakliy o’xshashlik ham qatnashadi. Masalan, yuqorida keltirilgan qanot so‘zida shakl jihatidan, ko’mir so‘zida rang jihatidan, siyoh so‘zida holat (suyuq) jihatidan o’xshashlik ham bor. Shu sababli bu ko’chirishlarni funksional-metaforik ko’chirish deb baholash mumkin. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishiga misollar: Qon tomiri-daraxt tomiri, qush qanoti-samolyot qanoti, ko’ylak tugmasi- eshik tugmasi. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishi, asosan, ot turkumida Ko‘p uchraydi. Kinoya - so‘zlarning aks ma'noda qo'llanishidir. Bunday ko'chishlarni tushuntirish uchun so‘zlar yozuvda qo'shtirnoqqa olinadi: Qo'shinning oldingi qismi "dushman " lagerini egallashga ulgurgan edi. Misollar: 1. Xo’sh, janobi oliy, qaysi sho’rlik xalq. Sizning “himoyangizga” qolmish intizor. (G’ a fur G’ulom) 2. “Akademiklarimiz” yana darsga tayyor emas.

3. “Matematik” sinfdoshimiz bu masalani zo’rg’a 3 soatda yechdi. Tag ma'no - butun boshli gapning, hatto kichik hajmdagi matnning ko'chma ma'noda qo'llanishidir. Xotin: Sizga tekkuncha alvastiga tegsam bo'lmasmidi?! Er: Afsuski, yaqin qarindoshlar orasida nikoh man qilingan. So‘z ma’nosining ko’chishida birinchi ikki usul ancha keng tarqalgandir. Musta hkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. “ Leksikologiya ” so‘zining ma ` nosi va mo h iyatini tushuntiring. 2. So‘zning lug`aviy ma’nosi deganda nimani tushunasiz? 3. So‘zning grammatik ma`nosi deganda nimani tushunasiz? 4. Hissiy-ta’siriy bo’yoqlar haqida gapiring. 5. Uslubiy belgi nima? 6. Bir ma’noli so‘zlar haqida gapiring va misollar keltiring. 7. Ko‘p ma’noli so‘zlar haqida gapiring va misollar keltiring. 8. Ko‘p ma’noli so‘z va omonimlarning farqi nimada? 9. Yasovchi affiksning Ko‘p ma’noliligi tufayli Ko‘p ma’no kasb etgan so‘zlar haqida gapiring. 10. O’z ma’no va ko’chma ma’no haqida gapiring. 11. Metafora usuli haqida gapiring. 12. Metonimiya usuli haqida gapiring. 13. Sinekdoxa usuli ha`ida gapiring. 14. Kinoya usuli haqida gapiring. 15. Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chish usuli haqida gapiring. MAVZU So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi.

Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 25 ta Mashg'ulot shakli Amaliy ma shg`ulot Amaliy masg''uloti rejasi 1Tashkiliy qism. 1. Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash 2. Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 3. Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 4. Texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash 5. Mustaqil ish asosida talabalar bilimini tekshirish va baholash. 6. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash Mavzuni yakunlash. O'quv mashg'ulotning maqsadi Talabalarning « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi ” mavzusidan ma’ruza mashg’ulotida olgan nazariy bilimlarini amalda qo’llash ko’nikma va malakalarini tekshirish va mustahkamlash. O'qiituvchining vazifasi: O'quv faoliyatining natijasi

1 Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash 3.Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 4.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 5.Blits texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash. 6.Mustaqil ish asosida talabalar bilimini tekshirish va baholash. 7. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash. 1) auditoriyaning sanitariya holati, davomat, mavzu, uyga berilgan topshiriqlar aniqlanadi, guruh jurnali rasmiylashtiriladi; 2) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 1- ilovada berilgan savollarga javob beradilar, munozarada ishtirok etadilar; 3) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 2- ilovada berilgan mashqlarni bajaradilar, bir-birlarining javoblarini to’ldiradilar; 4) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 3- ilovada berilgan namuna asosida o’z mustaqil ishlarini himoya qiladilar,

8.Mavzuni yakunlash. munosarada ishtirok etadilar; 5) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 4- ilovada berilgan blits savollariga javob beradilar; 6) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » avzusi yuzasidan 5-ilovada berilgan mustaqil ishni amalga oshiradilar; 7) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 6- ilovada berilgan test savollariga javob beradilar 8) mavzu 7-ilovaga asosan yakunlanadi. Ta'lim metodi va texnikasi Aqliy hujum, darslik bilan ishlash, suhbat, “ Blits ” , test texnologiyalari Ta'lim vositasi Proyektor, Ma`ruza matni,

Ta'lim shakli Yakka tartibdagi savol-javob, guruhlarda ishlash Ta'lim sharti Auditoriya, O‘ T V dan foydalanish So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi. Amaliy mashg’ulotning texnologik kartasi Dars bosqichlari va vaqti O'qituvchi Talaba 1-boqich Kirish (5 daqiqa) 1.Ma`ruza mashg'ulotning tashkiliy qismini amalga oshiradi, mavzu (Orfoepiya. Fonetik yozuv (transkripsiya). maqsadi , r e jasini e ' lon qil adi. 1.Eshitadi, yozadi, javob beradi. . 2-bosqich Asosiy bosqich (70 daqiqa) 1. Savol-javob asosida talabalar bilimini aniqlash va mustahkamlash . 2.Mavzuga oid mashqlar 1. Eshitadi, javob beradi 1) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi »

orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash. 3.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar asosida talabalar bilimini aniqlash va baholash. 4.Blits texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash 5.Mustaqil ish asosida mavzusi yuzasidan 1-ilovada berilgan savollarga javob beradilar, munozarada ishtirok etadilar; 2) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 2- ilovada berilgan mashqlarni bajaradilar, bir-birlarining javoblarini to’ldiradilar; 3) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 3- ilovada berilgan namuna

talabalar bilimini tekshirish va baholash. 6. Test texnologiyasi orqali talabalar bilimini nazorat qilish va baholash asosida o’z mustaqil ishlarini himoya qiladilar, munosarada ishtirok etadilar; 4) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 4- ilovada berilgan blits savollariga javob beradilar; 5) talabalar « Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » avzusi yuzasidan 5- ilovada berilgan mustaqil ishni amalga oshiradilar; 6) talabalar «

Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari. Bir ma’noli va Ko‘p ma’noli so‘zlar. So‘z ma’nosining o’zgarishi. Ma’no ko’chishi, kengayishi, torayishi » mavzusi yuzasidan 6- ilovada berilgan test savollariga javob beradilar 3 -bosqich Yakuniy bosqich (5 daqiqa) 1.Talabalarni rag’batlantirish, baholarni e'lon qilish, uyga vazifa berish, mashg’ulotga yakun yasash. 2. Adabiyotlar ro`yhatini beradi 1.Eshitadi, yozadi, bilib oladi. 2. Eshitadi yozib oladi. Darsning borishi Tashkiliy qism: Auditoriyaning sanitariya holati, davomat, mavzu, uyga berilgan topshiriqlar aniqlanadi, guruh jurnali rasmiylashtiriladi. Mashg’ulot mazmuni, maqsadi va o’tkazilish tartibi tushuntiriladi. Asosiy anglash bosqichi. 1-ilova . Кичик гуруҳлар билими quyidagi savollar asosida aniqlanib va mustahkamlanib baholanadi:

1. Leksikologiya bo’limining obg’ektiga nimalar kiradi? 2. So‘zning leksik ma’nosi nima? 3.So‘zning grammatik ma’nosini izohlang. 4.Bir va Ko‘p ma’noli so‘zlarni tushuntirib bering. 5. So‘zning o’z va ko’chma ma’nosini tushuntirib bering. 6.So‘z ma’nolarining o’zgarishini misollar asosida tushuntirib bering. 7.Ma’no ko’chishi hodisalarini misollar orqali tushuntirib bering. 8. Ma’no kengayishi va ma’no torayishi hodisalarini izohlang. Savol-javob jarayonida mavzu materiallarining izchilligi va uzviyligiga amal qilinadi, talabaning javobini ikkinchi bir talaba tomonidan to’ldirilishi uchun imkoniyat yaratib beriladi. Talabalar faolligini ta’minlash maqsadida har bir talabaning javobi o’z vaqtida belgilangan ballar asosida baholanib boriladi. 2-ilova.Mavzuga oid mashqlar orqali talabalar bilimini tekshirish va mustahkamlash 68-mashq . Gaplarni o’qing, o’z va ko’chma ma’noli so‘zlarni aniqlang. Ko’chma ma’noli so‘z ishtirok etgan gaplarni ko’chirib, ma’nosi ko’chgan so‘zlarning tagiga chizing. I. 1. Agar derlar ko’ngil yosh bo’lsa, Oq soch o’zi bir husn erur. (SH.) 2. Oqsoch har baloni eplaydi, xumpar, nayrangdan shaytonga dars beradi. (O.) 3. Avval o’z bolalaringni va jigarlaringni oq podshoh qo’shiniga yuborib ko’ringlar- chi. (S. Kalmikov.) 4. Yuzim chaydim chiroyingga, oyingga... (Qo’shiqdan.) 5. Ishonmasdan qarardi Do’ndiq, go’zal yuzlarga. (Mirm.) 6. Kechqurun u maktabga kelganda, kechaning tantanali qismi tugab, o’yin-kulgi avjiga chiqqan edi. (O’. U.) 7. Karim yo’lda borar ekan, qulog’iga Bibining ovozi eshitildi. (N. Biryukov.) 8. Bu suvning qulog’iga yaqin, tekis yer edi. (H. Nu’mon, A.

SHorahmedov.) 9. Bir samovar bilan bir necha choynak meniki bo’ldi. (S. A.) 10. Otlarni saroyga bog’lab, o’zlari samovarga kirishdi. (H. Nu’mon, A. SHorahmedov.) II. 1. U yil oxirida xizmati uchun boydan ma’lum miqdorda tuyoq oladi. Bu yilgi oladigan tuyog’i ham noma’lum. (H. Nu’mon, A. SHorahmedov.) 2. Otlarning tuyoqlari... qattiq yerdan... toshlarni taraqlatib ketar edi. (S. B.) 3. Mana menam suv to’la ariq labida quruq labman. (H. Nu’mon, A. SHorahmedov.) 4. Barmog’imning tirnog’i etidan ajrab ketdi. (N. S.) 5. Xushro’y bitta-yu bitta qizi. Befarzand o’tdim deganda ko’rgan tirnog’i. (H. Nu’mon, A. SHorahmedov.) 6. — Sizlar menga ishonaveringlar, — dedi Nosir mamash ohu ko’z yigitga choy uzatib... — Siz Haydarbek emassiz! — dedi burgut ko’z yigit. — Bu yog’i endi o’zlaringizga bog’liq. To’g’ri yurib, bechorachilikni bo’yinlaringizga olsalaring, oshlaringni yeysizlar. — Bo’lmasam-chi?! — dedi Nosir mamash so‘zini kesib burgut ko’z. (N. S.) 3-ilova.Uyda bajarilgan mustaqil ishlar grafik organayzerlar asosida aniqlanadi va baholanadi. Toifalash jadvali T o i f a l a r o’xshashlik aloqadorlik butun-qism kinoya funtsiyadoshlik Shakl- Derzaning ko’zi Qozonning qulog’i, qopning og’zi Belgi- Sovuq xabar Achchiq haqiqat Shirin so‘z 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: auditoriya - xona; auditoriya kuldi - xona ichidagi odamlar; 2) narsaning eshik (qism — «uyning eshigi», «hovlining eshigi») — eshik (butun —«uy», «hovli») Eshigimda juda Ko‘p odamlar ishlagan; tuyoq (qism) — tuyoq (butun - «uy hayvoni», «mol») U zamonlarda 1. “Akademikla rimiz” yana darsga tayyor emas. 2 . “Matematik” sinfdoshimiz bu masalani zo’rg’a 3 soatda yechdi. chiroq - kerosin bilan yonadigan yorug'lik taratuvchi asbob, chiroq - elektr toki yordamida yorug'lik taratuvchi xuddi shu vazifani bajaradigan asbob

Harakat- Qarzni uzmoq Fikrni bo’lmoq nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: ostonam tuyoq ko'rmagan. 4-ilova.Blits texnologiyasi orqali talabalar bilimini baholash va mustahkamlash № Blits savollari Tal. javobi To’g. Jav. Savollarga javoblar 1 So‘zning gapdan tashqarida ifodalaydigan ma’nosi qanday ma’no hisoblanadi? 2 Gazeta, ravish 2 Faqat bir ma’noli so‘zlar berilgan qatorni aniqlang. 4 Ma’no torayishi 3 Ko‘p ma’noli so‘zlar berilgan qatorni toping. 10 Bir ma’nolilik 4 Atoqli ot turdosh otga ko’chsa qanday ma’no o’zgarishi hosil bo’ladi? 5 Ma’no kengayishi 5 Turdosh ot atoqli otga ko’chsa qanday ma’no o’zgarishi sodir bo’ladi? 7 Metafora 6 Butunni ifodalash orqali qism, qismni ifodalash asosida butunni anglash asosida ma’no ko’chishi nima deb yuritiladi? 8 Metonimiya 7 Predmet, belgi,harakatning o’xshashligiga asoslangan ma’no ko’chishi turi nima deb yuritiladi? 3 Ko’z, bosh, quloq

8 Men 11da keldim gapida ma’no ko’chishining qaysi turi qo’llangan? 9 Kinoya 9 Uyda har kuni “dushman” tomondan bir vakil bo’ladi. Gapida ma’no ko’chishining qaysi shakli qo’llangan? 6 Sinekdoxa 10 Monosemiya hodisasi qanday ma’noni anglatadi? 1 So‘zning asl o’z ma’nosi Talabalar savollarga javoblarni belgilaganlaridan so’ng javoblar mavjud ikkinchi shakl namoyish etiladi va talabalar o’z xato va kamchiliklarini bilib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Blits savollari ifodalangan varaqlar talabalarga tarqatilishi yaxshi samara beradi. 5. Mustaqil ish. Talabalar o’tirgan joylariga qarab 6 qatorga bo’liniadilar va har bir qatorga alohida quyidagi tartibda o’tilayotgan mavzu asosida mustaqil ishi topshiriladi:(Bajarilgan ishning sifati gapning mazmuni, tarbiyaviy ahamiyati hamda talabaning o’z misolini to’g’ri va tushunarli ifodalay olishi bilan belgilanadi.) 1-qator-Ko‘p ma’noli so‘zlar asosida ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 2-qator- Bir ma’noli g’o’zlar asosida ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 3-qator-Metafora asosida ma’no ko’chishiga ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 4-qator-Metanimiya asosida ma’no ko’chishiga ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 5-qator-Sinekdoxa usuli asosida ma’no ko’chishiga ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 6-qator-Kinoya usuli asosida ma’no ko’chishiga ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. Talabalar tuzgan gaplarini lisoniy tahlil qolipi grafik organayzeriga joylaydi Test tekshiruvi . Bunda har bir talabaga alohida variant asosidagi test beriladi va uning mustaqil tarzda bajarilishi nazorat qilinadi. (Test kalitlari yig’ishtirib olinib

natijalari keyingi mashg’ulotgacha e’lon qilinadi.) Namuna 1. Quyida berilgan so‘z qo‘shilmalaridagi suzmoq so‘zi qanday so‘z? Oshni suzdi, suvda suzdi, sigir suzdi. A) omonim B) paronim C) sinonim D) Ko‘p ma’noli so‘z 2. Ko‘p ma’noli so‘z har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim so‘zlarga antonim bo‘lishi mumkinmi? A) Ko‘p ma’noli so‘z faqat bir ma’nosi bilan boshqa bir so‘zga antonim bo‘lishi mumkin B) bir ma’noli so‘zlargina antonim bo‘lishi mumkin C) har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim so‘zlarga antonim bo‘lgan so‘zlar Ko‘p ma’noli so‘z hisoblanmaydi D) Ko‘p ma’noli so‘z har bir ma’nosi bilan ayrimayrim so‘zlarga antonim bo‘lishi mumkin 3. Qurilishda men boshliqman, Bo‘riyev. Mablag‘ ham, odamlar ham, jumladan, siz ham mening ixtiyorimdasiz. Ushbu gapdagi ixtiyor so‘zi o‘rnida quyidagi so‘zlarning qaysi birini sinonim sifatida qo‘llash mumkin? A) mayl B) izn C) izm D) mayl, izn 4. Omonimiya quyida berilgan qaysi birliklar orasida A) ikki so‘z orasida B) ikki ibora va ikki tasviriy ifoda orasida C) ikki qo‘shimcha orasida D) sanalgan barcha birliklar orasida omonimiya vujudga kelishi mumkin 5. Qaysi qatorda berilgan so‘zlar tarkibidagi qo‘shimchalar o‘zaro omo¬nim hisoblanadi? A) kiyinmoq-ekinlar B) o‘qildi-yozildi C) gulzorlarda-paxtazorga D) uchrashmoq-o‘rganish 6. Qaysi qatordagi juftliklar o‘zaro sinonim bo‘la olmaydi?

A) adil-odil B) adolatli-odil C) adil-tik D) odil-adl 7. O‘chib borayotir qanchalar kalom, Ne-ne bitiklar ham yo‘qdir, vassalom, Dunyoda faqat bir sobit suxan bor: U o‘z farzandingga o‘zing qo‘ygan nom (A.O.) Banddagi sobit so‘zining sinonimi... A) yoqimli B) ishonchli C) qat’iy D) doimiy 8. Quyidagi hodisalarning qaysi biri uchun shakliy bir xillik xos? A) Ko‘p ma’noli so‘zlar uchun xos B) omonimlarga xos C) paronimlarga xos D) A va B 9. Qaysi so‘zlar o‘zaro paronim emas? A) yuvindi – yuvundi B) yoriq – yorug‘ C) charlamoq – chorlamoq D) archish – artish 10. Quyidagi hodisalarning qaysilari mustaqil so‘z turkumlarining barchasi uchun xos? 1) Ko‘p ma’nolilik; 2) sinonimiya; 3) omonimiya; 4) antonimiya. A) 1 B) 1, 2 C) 1, 2, 3 D) 1, 2, 3, 4 7.Mashg’ulotni yakunlash.O’qituvchi mashg’ulotning qanday darajada amalga oshirilganligini talabalarga ma’lum qiladi, ularni rag’batlantiradi va to’plagan ballarini izohlab eshittiradi. Keyingi mashg’ulotda qilinadigan ishlar (vazifalar)xususida o’z mulohazalarini bayon qiladi. Modul yuzasidan keyslar to’plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar Keys ta’lim oluvchilarga tahlil qilish, tenglashtirish yo’llarini qidirish va muammoni yechish erkinligini beradi.

Keysni ko’rib chiqishda ta’lim oluvchilar ta’lim olish jarayonini yaratadilar va jarayonda o’zaro harakatda haqiqiy fikr almashish holatlarini yaratadilar. Keys-stadi usuli qo’llanilgan o’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi Ishlar bosqichi va mazmuni F a o l i ya t ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi Tayyorgarlik Tanishish uchun talabalarga keys materiallarini tayyorlaydi va avvalgi mashg’ulotlarda tarqatadi. Keys mazmuni bilan tanishadilar 1 – bosqich O’quv mashg’ulotiga kirish (5 daq.) 1.1. O’quv mashg’ulotining mavzusi, maqsadi, kutilayotgan natijalar va uni olib borish rejasi bilan tanishtiradi. Keys ahamiyatini va uni kasbiy bilimlarni rivojlanishiga ta’sirini tushuntiradi. Diqqat qiladilar. 2 - bosqich Bilimlarni faollashtirish (10daq.) 2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida mavzuning asosiy tushunchalari bo’yicha tezkor-so’rov o’tkazadi (№ Ilova). 2.2. Seminarda ishlash tartibi, baholash ko’rsatkich va mezonlari bilan tanishtiradi (№, № ilova). Savollarga javob beradilar. Muhokama qiladilar, aniqlashtiruvchi savollar beradilar. 3 – bosqich Alohida ishlash (20 daq.) 3.1. Keys materiallarini muhokama qilishni tashkillashtiradi, ishlash qoidasi, vaziyatlarni tahlil qilish chizmasi, muammolarni ifodalanishiga e’tibor berishlariga qaratadi. 3.2. Vaziyatni mustaqil tahlil qilishni, muammoni ifodalashni, yechish yo’llarini aniqlashni, so’ngra uni yechish topshirig’ini beradi Keys materiallarini muhokama qiladilar, aniqlaydilar, savollar beradilar. Mustaqil ravishda tahlil qilish varag’ini to’ldiradilar, muammoni

yechadilar. IV -bosqich Kichik guruhlarda ishlash (20 daq.) 4.1. Talabalarni kichik guruhlarga bo’ladi va topshiriq beradi: vaziyatni muhokama qilish va tahlil qilib ko’rish, guruh uchun vaziyatni tahlil qilish varag’ini to’ldirish, yechish tartibini ishlab chiqish, topshiriqni yechish, taqdimotga tayyorlanish Keysni yechish va taqdimot varag’ini tayyorlash bo’yicha harakatlar qiladilar V-bosqich Taqdimot (20 daq.) 5.1. Taqdimot, muhokama va guruhlar taqdimotini o’zaro baholashni tashkillashtiradi. Javoblarni sharhlaydi, tahlil qilish va muammoli vaziyatni yechish jarayonida qilingan xulosalarga e’tibor qaratadi. Keys bo’yicha o’zining javobini havola qiladi (№ Ilova) Guruhlar taqdimot qiladilar Boshqa talabalar munozarada ishtirok etadilar, savollar beradilar Metonimiya – so’z ma’nolaring aloqadorlik asosida ko’chishi 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: auditoriya - xona; auditoriya kuldi - xona ichidagi odamlar; 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: qop - narsa = besh qop shakar (o'lchov birligi); 3 ) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi: to'qson besh - o'lchov birligi = to'qson besh choy - choy navi; 4)

Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar 1. Ma’no ko’chish turlari haqida ma’lumot bering. 2. Ma’no ko’chishining har bir turiga misollar keltiring. 3. Ma’no ko’chishi, kengayishi va torayishi tushunchalarinig o’zaro munosabatlarini aniqlang. 4. Ko‘p ma’noli va shakldosh so‘zlarning o’zaro farqi nimadan iborat? Tayanch ibora va tushunchalar (glossariy) 1. Bir va Ko‘p ma’nolilik. 2. Monosemiya va polisemiya hodisalari. 3. Bosh ma’no va ko’chma ma’nolar. 4. Metafora.Metonimiya. Sinekdoxa.Kinoya. Vazifadoshlik. Sinekdoxa- bu butunni ifodalash orqali qismni va aksincha qismni ifodalash asosida butunni ifodalash anglaniladi Butun oilaning taqdiri mana shu tuyoqqa qarab qolgan edi Urush millionlab begunoh kishilarning yostig’ini quritdi

XULOSA VA TAVSIYАLAR Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti huzuridagi pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazida tinglovchi sifatida quyidagi xulosalarga keldik: - ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlarni o’quv jarayoniga kiritish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, o’quv jarayonini kontseptual jadval grafik organayzerlar yordamida tashkil qilish bilim oluvchi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, olinayotgan bilimlar yaxlitligini, tezkorligini ta’minlaydi. SHuningdek, o’rganilayotgan mavzu doirasidagi qo’shimcha ma’lumotlarni tezkorlik bilan olish, mustaqil ishlash imkoniyatlari yaratiladi. Demak, ta’lim jarayonlarida kontseptual jadval grafik organayzerlar, jumladan Keys-stadi texnologiyasini kiritish va ulardan samarali foydalanish uslublarini tadbiq etish, ularning metodikasini yaratish, dolzarb masalalar turkumiga kiradi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt davomida yuqori natijalarga erishish bo’lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo’riqish kuzatilmasligi lozim. Ana shu qisqa vaqt davomida nazariy bilimlar o’quvchiga yetkazib berilishi muayyan ko’nikma va malakalarni shakllantirish, jarayon davomida faoliyatni nazorat qilish, talabalar egallagan nazariy va amaliy bilimlar darjasini baholash o’qituvchidan yuksak mahoratni-ta’lim jarayoniga yangicha yondoshuvni talab qiladi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan harakatlar, qabul qilinadigan qonunlar, qarorlar va buyruqlar natijasida ta’lim tizimi kundan kunga rivojlanib, muayyan ishlar amalga oshirilmoda. Biz ushbu bitiruv loyiha ishini bajarish jarayonida quyidagi ishlarni bajardik:

o’qitishda qo’llaniladigan an’anaviy va noan’anaviy ta’lim texnologiyalarini kontseptual jadval grafik organayzerlarni muammo sifatida tadqiq etdik, tahlil qildik, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini ko’rsatishga harakat qildik; “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda foydalalaniladigan grafik organayzerlardan foydalanish uslubiyotini ishlab chiqdik, amaliyotda qo’lladik. Kontseptual jadval grafik organayzerlar dan foydalanishga doir didaktik materiallar tizimini yaratdik. Malaka oshirish davomida bajargan ushbu bitiruv loyihasini amalga oshirish davomida quyidagi takliflarni kiritmochiman: “Ko‘p ma’noli so‘zlar” modulini o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanishda rivojlangan mamlakatlarning ta’lim tizimadagi yuruqlardan va fan yangiliklaridan keng foydalanish lozim. Ushbu modulni o’qitish davomida talabalarga innovatsion texnologiya, pedagogik texnologiya, noan’anaviy ta’lim, ta’lim texnologiyalari, o’qitish texnologiyalari kabi tushunchalarni majmuaviy bog’lanishini ochib berish maqsadga muvofiq. Talabalarga noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan, grafik organayzerlardan foydalanish foydalanishda asosiy e’tiborni texnologiyani qo’llash jarayonida ularning Ko‘proq e’tiborini darsni maqsadiga erishish, milliy qadriyatlarimizga mos g’oyalarni singdirishga qaratish lozimligini uqtirish, buning uchun texnologiyani dars maqsadiga moslab tanlashga o’rgatish;

IZOHLAR Grafik organayzerlar – o’quv jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o’qituvchi tayyor, to’ldirilgan holda qo’llasa, vosita vazifasini, o’quvchilarning mashg’ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. Klaster (Klaster-tutam, bog’lam) – axborot xaritasini tuzish yo’li; barcha tuzilmaning mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g’oyalarni yig’ish. Pedagogik texnologiya – bu muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir . O’qitish texnologiyasi – o’quv mashg’ulotining har bir bosqichini alohida- alohida loyihalash, kutiladigan natijalarni oldindan aniqlashtirish, har bir bosqichda qo’llaniladigan shakl, metod va vositalarni oqilona tanlab olish, o’qituvchi va o’quvchining vazifalarnin oydinlashtirishga qaratilgan algoritmik ketma-ketlik. Tarbiya texnologiyasi – tarbiya natijalariga asoslanib, tarbiyaning maqsad va vazifalarini oydinlashtirish, tarbiya jarayonining har bir bosqichini alohida- alohida loyihalash, tarbiyaning shakl, metod va vositalarini aniq belgilab olishga qaratilgan tizimli jarayon. Identiv o’quv maqsadi – texnologik jarayonning asosiy komponenti bo’lib, kutiladigan natijaga aynan mos keladigan o’quv maqsadi. Identiv o’quv maqsadi o’z navbatida o’quv vazifalariga aylantiriladi. Interfaol metod – o’quv jarayoning tarkibiy qismi bo’lib, bir vaqtning o’zida ham o’qituvchi, ham o’quvchini faollashtirishga yo’naltirilgan o’qitish usullari majmui.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Sh.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak – T.: O’zbekiston, 20107 2. H.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti 3. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, Sh.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil. 4. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi. 5. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil. 6. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti 7. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil. 8. Azizxo’jaeva N.N. O’qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. – T.: TDPU, 2000. – 52 b. 9. Bekmuradov A.SH., Golish L.V., Xashimova D.P., Xajieva K.N. Loyihaviy ta’limning texnologiyasi. – T.: TDIU, 2010. – 44 b. 10. Golish L.V., Fayzullaeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.: TDIU, 2010. – 149 b. 11. Yo’ldoshev J.G’., Usmonov S. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. – T.: O’qituvchi, 2004. – 101 b.

12. Klarin M.V. Innovatsionnыe modeli obucheniya v zarubejnыx pedagogicheskix klassax. – M., 1994. – 178 s. 13. Tolipov O’.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Fan, 2005. – 205 b. 14. Xodjaev B.X., Zufarov SH.M. Pedagogik innovatika. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2010. – 80 b. 15. Yo’ldoshev I., Muxamedova S., Saripova. O’, Madjidova R. Tilshunoslik asoslari. T. – 2013. 16. Mechkovskaya N. B. Umumiy tilshunoslik, tillarning tuzilmaviy va ijtimoiy tipologiyasi. T., 2006 Internet saytlari: 17. www . susov . ru 18. www . ziyo . net 19. www.google.uz 20. www.tdpu.uz 21. www.pedagog.uz 22. www.edu.uz 23. www.tdpu-INTRANET.ped 24. www.nutq.intal.uz

Похожие

Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish modulini o‘qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samarali yollari

Modul tiziminig ta'lim jarayonida qo`llashni o'rganish

Virtual 3D universitet muhitida oʻquv jarayonini tashkillashtirish