Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish modulini o‘qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish - Педагогиka - Дипломные работы

Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish modulini o‘qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4192 KB

“Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” modulini o‘qitishda axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish MAVZUSIDA YOZGAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA Kirish ……………………………………….……………………….............. I BOB. CHIZMA GEOMETRIYA VA MUHANDISLIK GRAFIKASI FANINING NAZARIY MASALALARI 1.1. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fani taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari ………………………………. ............................. 1.2. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o‘qitishda axborot komunikatsion texnalogiyalardan foydalanish .. ….….............. 1.3. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o‘qitishda xorij tajribalari …………………………………………… ............................ II BOB. DETAL CHIZMALARIGA O‘LCHAM QO‘YISH MAVZUSIDAN O‘QUV MODULI ISHLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi. (Sillabus) ……… ........................................................................................ 2.2. “Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” moduli bo‘yicha shakllantirilgan m a’ruza matni …………………………………........... 2.3. Mavzu yuzasidan amaliy topshiriqlar, keyslar to‘plami ishlanmalar ……………………………………………………….. ....... 2.4. “Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” moduli bo‘yicha tajriba-sinov ishlarini tashkil etish………………………………………………….. XULOSA ……..……………………………………………..…................... .. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …..…................. .. ILOVA...... …..……………………………………………..…................... .. KIRISH Bugungi kunda oldimizga qo‘ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti 2

va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxasis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqligini barchamiz tushunib yetmoqdamiz. Bugungi kuning dolzarb vazifalaridan biri pedagog hamda tarbiyachi kadrlar mahoratini sifat jihatdan oshirib borishdir. Chunki, har qanday ta’lim va tarbiya o‘quvchilarga o‘qituvchi va murabbiylar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularning kasbiy mahoratlarini uzviylik asosida takomillashtirib borish o‘rinlidir. “Ta’lim to‘g‘risida”gi va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” da jamiyatni harakatlantiruvchi kuch-shaxs deb ko‘rsatilgan. Fanni o‘rganishning dolzarbligi . Respublikamizdagi iqtisodiy, siyosiy va badiiy madaniyat tizimlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar har bir shaxs uchun, uning turmushining barqaror bo‘lishi uchun katta imkoniyatlar tug‘diradi. Respublikamizning birinchi prizdenti Prezidenti I.A.Karimov ko‘rsatib berganidek, «...Mamlakatni modernizatsiya qilish va aholiga munosib sharoit yaratib berish borasida o‘z oldimizga qo‘ygan maqsad va vazifalarimiz hamda mintaqa va jahon bozorlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishni obektiv shart qilib qo‘ymoqda» 1 . Bunday shartlardan biri – jamiyatdagi muammolarga ilmiy yondashishdir. Bu yondashuvda mazkur fan muhim o‘rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, chizmachilik faning rivojlanishida Sharq olimlarining buyuk mutafakkirlarining o‘rni beqiyosdir. Yurtimizda yaratilgan qadimiy inshootlar, noyob tasviriy, me’moriy asarlarga maftun bo‘lib qolarkanmiz, shunday yuksak badiyatni bunyod etgan me’mor, musavvir va haykaltaroshlarning san’ati, mahoratidan qalbimizda iftixor xissiyotlari uyg‘onadi. Buyuk vatandoshimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy ko‘plab fanlarning rivojlanishiga asos solganlar. Xorazmiy o‘zinig xayoti davomida algebra, astranomiya, geografiya geometriya va boshqa fanlarga ulkan xissa qo‘shgan. Xorazmiyning geometriya sohasidagi o‘zining fazoviy tasavvurlari algebraik, 1 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va islosh etishdir. -T.: “O‘zbekiston”, 2005. 76-bet. 3

trigonometrik, geografik sohalardagi qarashlari bilan boshqa olimlardan ajralib turgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra Xorazmiy o‘z “Zij”ida boshlang‘ich meridian sifatida, Hind an’anasiga ko‘ra, Arin (hozirgi Hindistondagi Ujayn) shahridan o‘tgan meridianni tanlagan. Buyuk olim Muso al-Xorazmiyning izidan borgan Xristofor Kolumb o‘ziga tegishli nusxa hoshiyasiga yozgan eslatmalariga ko‘ra, Arin g‘oyasi unda yerning noksimon ekanligi va yerning Aringa diametral qarama-qarshi tarafida Aringa o‘xshash joy bo‘lishi kerakligi haqida fazoviy tasavvur hosil qilgan. Muso al- Xorazmiy va Abu Nasr Farobiylarning qarashlaridan, mulohazali fikrlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, fazoviy tasavvurlarni o‘stirish uchun chizmani va uning ko‘rinishini oldindan ko‘z oldimizga keltirib olish lozim. Har bir ish ketma-ketligini bajarish davomida chizmaga murojaat qilib borilmasa turli xatoliklarga olib kelishi mumkin. Zero, chizma asboblarini ayniqsa, chizg‘ich va sirkul yordamida turli grafik ishlarni bajarishni ham birinchi bo‘lib sharq mutafakkirlari ilmiy asoslab berganlar. Jumladan, Abu Nasr Farobiy (870-950) o‘zining10 ta bobdan iborat “geometrik yasashlar” haqidagi kitobida keltirilgan. Yuqorida Sharqning buyuk mutafakkirlarini chizmachilik fani yuzasidan asarlarida bildirilgan ilmiy nazariy bilim asoslaridan g‘oyalaridan ma’lum bo‘lmoqdaki, mazkur fanni rivojlanishida va o‘ziga xosligida dunyo ilmida alohida ahamiyatga egadir. Kelajak sari intilish, taraqqiyot va yuksalishning ta’minlanishi uchun respublikamizda amalga oshirilayotgan tub o‘zgarishlarning nazariy asoslarini, amaliy uslublarini tushunib olish va o‘zlashtirish g‘oyat muhimdir. Bunda yoshlarni ilmiy-tadqiqot usullari va ularning tahlilining o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fani darslarini o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarini grafik tayyorgarligini shakllantirish va fazoviy tasavvurlarini o‘stirishda yuqori didli, boy fantaziyali, chizma chizishni o‘rgatish bilan, ularni o‘qishga, tuzishga hamada asliga asoslangan holda o‘lchamlar olish yoki qo‘yish standartlariga o‘rgatadi. Chizmachilik fanini o‘qitishda standartlarga asoslangan holda darslar tashkil etiladi va bu standartlar ketma-ket o‘qitilishi bilan o‘quvchilarga berilgan bilimlar mustaxkamlanib boriladi. 4

Standartlar sirasiga kiruvchi o‘lcham qo‘yish grafik t a’limning asosiy poydevori h isoblanadi. Shunga ko‘ra buyumning elementlarini o‘zaro joylashuvi holatini aniqlovchi o‘lchamga, aylanalarni markazi orasidagi o‘lcham, aylaning markazidan buyumning qirrasi va ko‘ndalang kesimigacha, teshikni devorigacha, o‘yiqgacha, tirqichgacha, teshikgacha, turtib chiqqan joyigacha va boshqa elementlargacha bo‘lgan o‘lchamlar kiradi. Bundan tashqari o‘lchamlar bog‘langan va erkin o‘lchamlarga ajratiladilar. Bog‘langan o‘lchamlar, o‘lcham zanjiriga kiradilar va buyumdagi detalni holatini aniqlaydilar. Erkin o‘lchamlar zanjir o‘lchamiga kirmaydilar, lekin bir-biriga tegib turmagan boshqa buyumlar sirtlarini muvofiqlashtiradilar. Chizmada o‘lchamlarni soni kam bo‘lishi kerak, lekin buyumning tayyorlash va nazorat qilish uchun yetarlik bo‘lishi zarur. O‘quvchilar bu fanni o‘qish chog‘ida ma’ruza tinglaydilar, suhbatlarda qatnashadi, chizmalar chizishadi. Amaliy mashg‘ulotlar chog‘ida o‘lcham qo‘yish usullar tasvirlangan chizmalari, doskada, proyektorlarda taqdimot ko‘rinishda, animatsiyalar, video darslar, elektron ishlarmalarda va plakatlarda ko‘rsatiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda o‘qituvchilar tayyorlagan chizmalarinilarni o‘quvchilar chizib va ularni tahlil qilib boriladi. Bunday holda mashg‘ulot mavzulari murakkab bo‘lmasligi va o‘quv rejadan kelib chiqqan holda olib borilishi, uni mustahkamlash va to‘ldirilishiga xizmat qilishi lozim. Jumladan, ushbu bitiruv malakaviy ishda chizmachilik « detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish » mavzusida yangi metodlar bilan yondashib ishlab chiqilgan tavsiyalar majmuasi yoritilgan. Mazkur mavzuni o‘qitishning nazariy va interaktiv metodlar asosida amaliy mashg‘ulotlarni o‘tish metodikalari keltirilgan. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fani darslarini samarili tashkil etishda o‘lcham qo‘yish mavzusini interfaol uslublari vositasida tashkil etish metodikasi ishlab chiqilgan. Bajarilgan ishi bo‘yicha natija, xulosa va takliflar keltirilgan. Ishda internet yangiliklari o‘z aksini topgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish masalalarini o‘qitish jarayoni. 5

Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fani darslarini samaradorligini oshirish hamda grafik savodxonlikni shakllantirish. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanida detal chizmasiga o‘lcham qo‘yish masalalarini o‘qitish metodikasi. Mavzuning uslubiy farazi: -o‘lcham qo‘yish masalalarining nazariy va amaliy metodikasi ishlab chiqilsa; -o‘qituvchi qo‘yilgan maqsadga tezroq va samaraliroq usullarini ishlab chiqilsa; -o‘lcham qo‘yish masalalarini nazorat qiluvchi metodlarni qo‘lash, o‘quvchilarning faolliklarini va o‘zlashtirilgan yangi bilim va ko‘nikmalarni baholash . Qo‘yilgan maqsad va tadqiqot faraziga tayangan holda b itiruv ishida quyidagi vazifalar belgilandi : а) muammoning nazariy va amaliyyotdagi holatini o‘rganish va uning taxlili; b) o‘lcham qo‘yish masalalarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; o‘lcham qo‘yishni o‘qitishda samaradorligini oshirish uchun pedagogik texnologiyalardan foydalanishning metodikasini ishlab chiqish; s) o‘lcham qo‘yish mavzusini o‘qitishda grafik samaradorligini oshirishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish. Mavzuning nazariy axamiyati: o‘lcham qo‘yish masalalarini o‘qitish metodikasi orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirishlarini samarali kechishini ta’minlash. Metodik ishlanmalar, tarqatma materiallar, sladlar, animatsiyalar, o‘yinlardan foydalanib chizmachilik dars samaradorligiga erishildi. Mavzuning amaliy axamiyati: Ishlab chiqilgan metodika va tavsiyalarni o‘qtuvchilar hamda talabalar o‘z pedagogik amaliyotida (faoliyati)da qo‘llab, chizmachilik darslarining samaradorligini oshirishga erishishlari mumkin. O‘lcham qo‘yish mavzusini o‘qitishda muhimi talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. O‘lcham qo‘yish mavzusini o‘qitishda tahsil oluvchi o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash 6

o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi . 7

I BOB. CHIZMA GEOMETRIYA VA MUHANDISLIK GRAFIKASI FANINING NAZARIY MASALALARI 1.1. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fani taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari . Tarixiy yodgorliklar, arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki, odamlar hali yozuv dunyoga kelmagan davrlardayoq atrofidagi turli buyumlarning rasmini chiza boshlaganlar va o‘zaro bo‘lgan muloqotda tasvirlardan foydalanganlar. Ibtidoiy odamlar yaratgan qoyalardagi tasvirlar hozirgi to‘g‘ri burchakli (ortogonal) tasvirlarga taxminan to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha, mamont, bizon va boshqa hayvonlarni yakka-yakka qilib tasvirlangan . Shundan buyon avvallari oddiyroq, keyinchalik esa undan murakkabroq inshoot va buyumlarning tasvirlarini chiza boshladilar. Avvallari rasmning roli ortib bordi, keyinchalik chizmalarning roli keskin oshdi. Chunonchi inson ongi taraqqiy etgan sari fan-madaniyat shakllana bordi. Ishlab chiqarish, me’morchilik taraqqiy eta boshladi. Bular o‘z o‘rnida grafikaning asosiy turi hisoblangan chizmalarning mohiyatini orttira boshladi. Uy-joylar, qo‘rg‘onlar va boshqa inshootlarni qurish davrida birinchi chizmalar paydo bo‘ldi. Dastlabki chizmalarda faqat bitta tasvir bo‘lib, uni reja deb atashadi. Odatda, bu rejalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilajak inshootlarning o‘rniga, ya’ni yer sirtiga, haqiqiy kattaligi bilan bajariladi. (1- rasm ) va XVII-XIX asrlarda bajarilgan chizma na’munalari keltirilgan. Texnikada qabul qilingan grafik tasvirlarning rivojlanish tarixi manbalari ibtidoiy davr suratlari va piktogrammulardan boshlangan. Tarixdan ma’lumki kishilar o‘rtasidagi muloqot vositalaridan biri sifatida yozuvdan avval suratlar paydo bo‘lgan. Keyinchalik shu asosda suratli yozuvlar rivojlangan. Qadimda ko‘pchilik xalqlar har qanday axborotni (harbiy yurishlar haqidagi xabarlar, savdosotiq va siyosiy xarakaterdagi ma’lumotlar, ov manzaralari va h.) suratlar vositasida keyingi avlodlarga qoldirib o‘tganlar, 2-rasmda iyeroglifli belgilar yordamida bajarilgan iyeroglif yozuv na’munasi hamda alifbosi, 3-rasmda esa ayrim iyerogliflarning ma’nolari keltirilgan. 8

1-rasm Qadimgi iyerogliflar odatda konturli suratlar ko‘rinishda bo‘lib, ular shu xususiyatlari bo‘yicha zamonaviy chizmalar bilan «o‘xshash» hisoblanadi. Ko‘p asrlar davomida takomillashib kelgan axborot uzatishning kartografik usulining vujudga kelish davri haqida qoyalarga chizilib hozirgi davrgacha yetib kelgan suratlar guvohlik beradi. 4-rasmda tasvirlangan loy toshtaxtaga tushirilgan Vavilon chizmasi deb ataluvchi xarita eng qadimiy hisoblanadi va u eramizdan 2500 yil avval bajarilgan. 9IX -X IX asrlarda bajarilgan chizm a lardan nam unalar.

2- rasm Ayrim iyerogliflarning ma’nosi Bola Ko‘z Hovuz Yomg‘ir Harakat Ovchi Ovqat pishirmoq To‘xtash 3- rasm 4- rasm O‘rta asrlarda bajarilgan suratlar, tarxlar va chizmalarni tahlil qilganda avvaldan ma’lum bo‘lgan tasvirlash usullarida sezilarli o‘zgarishlar ko‘zga tashlanmaydi. Lekin aynan shu davrlarda me’morchilik chizmalari va sharq miniatyura san’atidagi rivojlanishni ta’kidlab o‘tish zarur. Bunga hozirgi O‘zbekiston hududidagi Samarqand, Xorazm, Buxoro, Shahrizabz kabi shaharlarda qad ko‘targan muhtasham me’moriy obidalar, Temur va Ulug‘bek davri Samarqand miniatyurasini misol keltirish mumkin (5-rasm). O‘quvchilarga o‘rta asrlardagi O‘zbekiston me’moriy obidalari, ularga ishlangan betakror me’moriy bezaklar va miniatyura 10

san’ati na’munalari tasvirlangan ko‘rgazmalarni namoyish qilib, ular haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tish kerak. Yevropa uyg‘onish davrida perspektiva qonunlari ochildi va texnik informatsiyani yangi grafik usullarda tasvirlashning amaliy asoslari yaratildi. Buyuk Leonardo da Vinchi (1452-1519) tomonidan uchish apparati va tosh otish mashinasining bajarilgan grafik tasvirlari o‘ziga xos uslubda bo‘lib, bu usulni zamondoshlari «konik perspektiva» deb nomlashgan. Bu usul hozirgacha ham o‘z ahamiyatini yuqotmasdan “ chiziqli perspektiva” nomini olgan va arxitektura, qalamtasvir, rangtasvir hamda dizaynda keng qo‘llaniladi. Rasm (surat)lar tasvirlanayotgan obektning haqiqiy o‘lchamlari va ichki tuzilishi haqida to‘liq ma’lumot bera olmasa ham, uzoq davr mobaynida turli inshootlarni barpo qilishda asosiy texnik hujjat sifatida foydalanib kelingan. Vaqt o‘tishi bilan perspektiv tasvirlar o‘rnini grafik tasvirlaming alohida turi - texnik rasm egallay boshladi, shakllar takomillashib, ko‘ririishi o‘zgarib, foydalanish uchun qulay holatga kelib, zamonaviy chizmalar ko‘rinishini olgan. “Tarixi Guzada” XVI asrdagi Samarqand devorining bir qismi tasvirlangan miniatura fragmentining sxematik tasviri 5-rasm 11

Kirish suhbati oxirida o‘quvchilarga chizma ko‘paytirishning zamonaviy usullari haqida ma’lumot berish kerak. Bunda AKT lar asosida «Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi» (ALT) va uning bir bo‘limi «Mashina grafikasi» vujudga kelganligi hamda uning ahamiyatiga to‘xtab o‘tiladi. U zoq yillar mobaynida chizmalar qo‘lda bajarilib keligan va bunga ko‘p vaqt sarf qilingan. Chizma sifatini yaxshilash va kam vaqt sarflash maqsadida har xil moslama va jihozlar yaratilgan. XX asr boshida konstruktor ish o‘rnini mexanizatsiyalashtirish bo‘yicha ishlar boshlangan. Natijada chizma bajarish jarayonini tezlashtiradigan chizma mashinalari, har xil tizimdagi chizma va yozuv asboblari yaratildi. Hozirgi kunda chizma bajarish hamda loyiha konstruktorlik hujjatlarini tayyorlash jarayonini sezilarli soddalashtiruvchi va tezlashtiruvchi chizma bajarishning mashina usuli yaratilgan. Ammo «grafika tili»ning asoslarini bilmasdan turib mashinada chizma bajarish va uni tekshirish mumkin emas. Kelgusida qaysi kasb egasi bo‘lishiga qaramasdan har bir inson grafik madaniyat asoslarini egallagan bo‘lishi kerakligiga o‘quvchilar chizmachilikdan tanishtirish darslaridan boshlab ishonch hosil qilishlari zarur. Markaziy Osiyo mintaqasida shahar va qishloqlarning paydo bo‘lishi asrimizga qadar bir minginchi yillarning o‘rtalariga to‘g‘ri kelsa, mahalliy uslubda me’morchilik va dekorativ ishlarning ayrim sohalari asrimizga qadar III asrga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston hududida Surxondaryo va boshqa viloyatlarda o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki, asrimizdan avvalgi VII-IV asrlarda Markaziy Osiyo bilan Yeron Sosoniylari, Vizantiya, Hindiston va Xitoy o‘rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va madaniy aloqalar natijasida amaliy san’atning rivojlana borishi o‘z o‘rnida grafika taraqqiyotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Simmetriya, geometrik shakllar bu davrda o‘z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san’ati paydo bo‘la boshladi. Ayniqsa, naqsh san’ati Xorazm, Sug‘d, Baqtriya viloyatlarida IV-II asrlardan boshlab rivojlangan Muhandislik grafikasidan mamlakatimizda bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlarining qisqacha tahlili. Chizmachilik – bu muhandislik fikrlarini chizma tasvirlar bilan ifodalovchi fandir. Chizma deb, buyumning shaklini, o‘lchamini, materialini va boshqa jihatlarini qog‘ozga grafik tasvirlashga aytiladi. 12

Chizmachilik “texnika tili”, chizma goyemetriya esa uning alifbosi bo‘lib, u barcha arxitektorlar, dizaynerlar, konstruktorlar, muhandis-texnik xodimlar, sanoat, qurilish va qishloq xo‘jaligi sohasida ishlovchi mutaxasislar va ishchilar uchun yagona tildir. Chizmachilik o‘quv fani sifatida o‘z oldiga quydagi masalalarni qo‘yadi: - chizmalarni chizish, taxt qilish va boshqa loyihaviy hujjatlarni tuzish qoidalari bilan tanishtirish; - turli geometrik yasashlar va proyeksion tasvirlarni chizma asboblar yordamida shuningdek eskiz va texnikaviy rasm ko‘ri nishida qo‘lda chizishga o‘rgatish; - proyeksion chizmalarda va sxemalarda qo‘llaniladigan shartliliklar va shartli grafikaviy belgilarni o‘rnatish; - turli qurilish ixtisosligi bo‘yicha chizmalarni o‘qishda zarur malakalarini hosil qilish; Ishlab chiqarish va qurilishning barcha sohalarida chizmachilikning mohiyati juda kattadir. Chizmalar bo‘yicha turli mashina mexanizimlarning detallari tayorlanadi va yig‘iladi, uy qurilish kombinatlarda bino qismlari tayyorlanadi, so‘ngra qurilish maydonlarida binolar montaj qilinadi va shunga o‘xshash turli muhandislik inshootlari tiklanadi. Bu keltirilgan misollar chizmalarning qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib turibdi. Har bir malakali muhandis yoki ishchi o‘z mutaxasisligiga oid chizmalarni o‘qiy olishi, detallarning eskizlari hamda chizmalarning texnik jihatdan to‘g‘ri tuza bilishi o‘zining ilmiy fikrlarini chizmada tasvirlay olishi lozim. Narsalarni tasvirlash kishilarda juda qadimdan paydo bo‘lgan. Chizmalarning rivojlanishi tasvirlar chizishdan boshlangan bo‘lib, kishi hali yozishni bilmagan holda, o‘zlari ko‘rgan narsalarning tasvirini qoyalar, tog‘ devorlarga va boshqa joylarga o‘yib ishlaganlar. Ana shu oddiy “iyeroglif” yozuvlarni tasvirlash asosida birinchi marta harflar kelib chiqqan. Bunday tasvirlar Xitoy, Misr, O‘rta Osiyo va boshqa joylarda ko‘p uchraydi. Bu kabi grafik uculda, ya’ni tekislikda shartli 13

belgilarni tasvirlash va undan foydalanish g‘oyalari insoniyat rivojlanishida ko‘p asrlik tarixga ega. Fazoviy shakllarni tekislikda tasvirlash, ularni amalda tadbiq qilish nazariyasini rivojlantirishda bir qancha olimlar ish olib bordi. Bulardan qadimgi grek olmlari Yesxil, Anaksagor, Demok rit va boshqalar shular jumlasidandir. O‘rta Osiyo olimlaridan Abu Rayhon Beruniy o‘z ilmiy ishlarida proyeksiyalar usulini tadbiq etib, chizmalar chizgan. Foydalangan asboblari ham chizmalar asosida yaratilgan. Abu Ali ibn Sino tibbiyot fanidan tashqari, o‘z ilmiy-amaliy faoliyatida tasvirlar chizish nazariyasini yaratib, turli mexanizmlar yaratib qurilish ishlarida qo‘llagan. Grafik tasvirlash usullarining yanada rivojlanishi uyg‘o nish davriga to‘g‘ri keladi. Italyan olimi va rassomi Leonardo da Vinchi chizma geometriyaga tegishli bo‘lgan «perspektiva» nazariyasiga katta hissa qo‘shdi. XVIII asr oxirlarida fransuz muhandisi va metematigi Gaspar Monj proyeksion tasvirlar tuzish bo‘yicha to‘plagan tajribalarini umumlashtirdi va ilmiy asosladi. U «Chizma geometriya» kitobini yozib, unda birinchi marta o‘zaro perpendikulyar tekisliklarga to‘g‘ri burchakli (ortogonal) proyeksiyalash usulini qo‘lladi. Bu usul hozirgacha "Monj usuli" deb, yuritilib kelinmoqda. XIX asrda proyeksion tasvirlash usullarini yanada rivojlantirishda rus olimlaridan YE.A.Sevostyanov, N.I. Makarov, V.I. Kurdyumovlar katta hissa qo‘shdilar. YE.A Sevostyanov tomonidan birinchi marta rus tilida chizma geometriya darsligi nashrdan chiqarildi. Respublikamizda chizmachilik va chizma geometriya fanini rivojlantirishda Y.Qirg‘izboyev, R.X.Xorunov va boshqa olimlar katta hissa qo‘shdilar. Ular 1959- 1961 yilara birinchi marta o‘zbek tilida chizma geometriyadan qo‘llanma va darsliklar yaratdilar. Hozirgi zamonda tasvirlarning proyeksion usullari haqidagi darslik va ilmiy asarlarni olimlarimizdan YE.So bitov, J.Yodgorov, I.Raxmonov, Sh. Murodov, K.M. Qobiljonov, I.T.Ismoilov, M.SH.Isayeva, U.Abdul layev va boshqalar yaratmoq dalar. Muhandislik grafikasi fanlarining o‘qitish metodikasini takomillashtirish muammolari bo‘yicha keyingi yillarda respublikamizning qator olimlari 14

Sh.Abdurahmonov, K.Madumarov, N.Xurboyev, E.Ruziyev, D.Qo‘chqorova, U.Rixsiboyev, N.Yodgorov, Ch.Shokirova, A.Hamraqulov, S.Saydaliyev va izlanuvchi tadqiqotchilari hamda fan fidoyilari D.Saidahmedova, A.Abduraxmonov, B.Nig‘monov, M.Holimov, N.Tashimov, N.G‘ulomova, F.Alimovlar kabilar o‘quv adabiyotlari yaratish bilan bir qatorda ilmiy va metodik tadqiqot ishlarini ham o‘tkazib kelishmoqda. D.Qo‘chqorova o‘z tadqiqotlarida geodeziya, geologiya, meteorologiya kabi sohalarda uchraydigan topografik – yasovchi va yo‘naltiruvchisi doimiy bo‘lmagan sirtlarning ilmiy tadqiqot va tajribada aniqlangan nuqtalariga ko‘ra ularning modellari, ta’riflari va loyihalashda vertikal rejalashtirishning maqbul yechimlarini ishlab chiqqan. Bunda tez polinominal algoritmlardan foydalanilgan. Tadqiqotchi umumiy va differensial topologiya usullari asosida topografik sirtlarning xossa va xususiyatlarini nazariy o‘rganib isbotlash bilan bir qatorda, amaliy bo‘lgan shahar va sanoat xududlarining yer relyeflaridan kelib chiqqan holda, yomg‘ir va oqava suvlarni tashlash kollektorlar-zovurlar tizimini ham yaratgan. Shuningdek, muallif o‘z ishida yangi geometrik tushunchalar, ta’riflar va ko‘p pog‘onali aksiomalar yaratgan. Tadqiqotchi U.Rixsiboyev metrik masalalarni chizmani qayta tuzish usullaridan foydalanib yechish jarayonini bosqichma-bosqich batafsil tahlil qilib, bunday murakkab yechiladigan masalalar asosida bir tomoni maxsus bo‘lgan to‘g‘ri burchakning haqiqiy ko‘rinishini aniqlashdek, oddiy va oson yechiladigan masala yotishini aniqlagan. Ya’ni u birinchilar qatori chizma geometriyaning birinchi (umumiy nuqta, to‘g‘ri chiziq va tekislik) bo‘limida bir tomoni maxsus bo‘lgan to‘g‘ri burchakning haqiqiy ko‘rinishidan foydalanib, berilishi proyeksiyalovchi va ixtiyoriy tekisliklarda yotuvchi metrik masalalarni yechish mumkinligini nazariy asoslab, undan amalda foydalanish metodikasini ishlab chiqqan. Asosiy metrik masalalarni yechishda foydalanib kelinayotgan to‘g‘ri burchakli uchburchak usuli, yangi to‘g‘ri burchak usulining xususiy holi ekanligini isbotlagan. Shuningdek, barcha metrik masalalarni yagona algoritm asosida, ya’ni joylashish tekisligida bir tomoni maxsus bo‘lgan to‘g‘ri burchak o‘tkazib, uning 15

haqiqiy ko‘rinishini aniqlash asosida yechish imkoniyati mavjudligi aniqlangan. Yangi usuldan foydalanib, chizma geometriyaning ortogonal proyeksiyalash bo‘limida proyeksiyalarini yasash bilan cheklanib qolinadigan ayrim metrik masalalarni oxirigacha yechish imkoniyati borligi aniqlangan. Proyeksiyalovchi va ixtiyoriy tekisliklarda yotuvchi metrik masalalarni EXM dan foydalanib yechish maqsadida, proyeksiyalovchi yoki ixtiyoriy tekislikda yotuvchi bir tomoni proyeksiyalovchi bo‘lgan to‘g‘ri burchakning haqiqiy ko‘rinishini kompyuterda aniqlash dasturlari ishlab chiqilgan. Ularning asosida barcha tayanch metrik masalalarni EHM da yechishning amaliy dasturlari ishlab chiqilgan. Tadqiqotchi CH.Shokirovaning ishida oliy o‘quv yurtlarida elektiv invariant test topshiriqlaridan foydalanish asosida chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o‘qitish samaradorligini oshirish muammosi o‘rganilgan. Uning ishida respublikada birinchilar qatorida bakalavrlar uchun chizma geometriyaga oid eng kam-minimum bo‘lgan bilimlar birliklari ishlab chiqilgan. Shuningdek, muallif chizma geometriya fanining mavzular ketma-ketligini maqsadli va maqbul loyihalash variantini yaratishga erishgan. Uning ishlab chiqqan va natijasi kafolatlangan TESTlari, berilgan masalalarni test varaqlarida homaki yechib, uning savollariga «Ha»-to‘g‘ri yoki «YO‘Q»-noto‘g‘ri javoblar berishdan iboratdir. Muallif tomonidan ishlab chiqilgan YAN test topshiriqlar varag‘ida 5ta masala sharti, yechimi (to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri) va masalalarning berilishi keltirilgan bo‘ladi. Ularni homaki ishlab chiqqandan so‘ng, har birini bu masalalarni tayyor berilgan yechimlari bilan taqqoslab, qiyoslab va har bir grafik amalni tahlil qilib, test jadvali to‘ldiriladi. Muallif ishlab chiqqan testlar talabalarning berilgan savol va masalalarni yechish jarayonida ongida kechayotgan ijodiy izlanish va mustaqil xulosalarga kelish kabi fikr va mulohazalarini homaki chizgilari-masalalarni yechimlari orqali nazorat qilish imkoniyatini berishi bilan amaliy pedagogik va psixologik ahamiyatga egadir. N.Yodgorov tomonidan olib borilgan tadqiqot ishida “Psixologik, didaktik va metodik adabiyotlarda chizmachilik o‘qitish amaliyotining tahlili”, “O‘quvchilarning bilish va grafik faoliyatini rivojlantirish muammolari”, “Chizmachilik ta’lim jarayonida kompyuter texnologiyasini tatbiq etish amaliyotining ahvoli” kabi 16

masalalar atroflicha ilmiy taxlil qilinib, o‘rinli xulosalar chiqarilgan. Shuningdek, didaktika va chizmachilik o‘qitish metodikasida o‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini faollashtirish omillari, fazoviy almashtirishlarda fazoviy tasavvurni rivojlantirish usullari, elektron qo‘llanma-dars samaradorligini oshirishning didaktik vositasi, maktabda chizmachilikni o‘qitishda kompyuter texnikasidan foydalanish muammolari, proyeksiyalash asoslarini va kesim va qirqim mavzularini kompyuter vositasida ko‘rsatmalilik asosida o‘qitish mumkinligining metodikasi ishlab chiqilgan. Bunda almashtirishlar-grafik faoliyatlar, ya’ni chizmada bajariladigan grafik amallar turlari umumta’lim maktablari o‘quvchilarining fazoviy tasavvurini va mantiqiy fikrlashini rivojlantirishning asosiy omillari ekanligi asoslangan. Boshlang‘ich almashtirishlar jarayonida o‘quvchilarning o‘quv-ish usullarini tadqiqi, tajriba-sinov ta’lim metodikasi va natijalari, o‘quvchilarni qiyin anglab yetadigan fazoviy almashtirishlar bilan bog‘liq mavzularni kompyuter imkoniyatlaridan foydalanib oson va qulay o‘qitish, tajriba-sinov ishlari va ularning natijalar tahlili kabilar bayon qilingan. Tajriba-sinov jarayonida nazorat va tajriba sinflar tanlanib, darslar, birinchisida o‘tilgan mavzular an’anaviy metodda va ikkinchisida an’anaviy hamda kompyuterdan foydalanib o‘tkazilgan. Bunday o‘qitish jarayonida almashtirishlardagi grafik amallarni animatsiyada-harakatda namoyish etilishi, o‘quvchilarni fazoviy tasavvurini faollashuviga olib kelgan. Buni natijasida ularning o‘zlashtirish ko‘rsatkichi tajriba sinflarida 9-10 foyizga oshganligi aniqlangan. 1.2. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o‘qitishda axborot komunikatsion texnalogiyalardan foydalanish . Respublikamizda ta’lim tizimining mazmunini tubdan o‘zgartirish, uning yaxlit axborot makonini vujudga keltirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish, axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish, o‘quv reja va dasturlarni jahon andozalariga moslab tuzish, shunga mos ravishda mutaxassislar tayyorlashni amalga oshirish orqaligina yoshlarimizning buyuk kelajagini ta’minlashimiz mumkin. 17

Ta’limda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining yangi usullarini joriy etish muhim va dolzarb masalalardan biridir. Shu sababli bugungi kunda kompyuter texnologiyalari va internet tarmog‘ini rivojlantirishga katta ahamiyat berilyapti. Shunga ko‘ra, ta’lim tizimidagi o‘quv yurtlarida informatika va yangi axborot texnologiyalari fanlarining o‘qitilishi - davr talabi bo‘lib qolmoqda. So‘ngi yillarda mamlakatimizda bu yo‘nalishda sezilarli qadamlar qo‘yilmoqda. Kadrlar tayyorlashning sifatini yanada yaxshilash, ta’lim to‘g‘risidagi qonuni to‘la amalga oshirish uchun ta’limning turli shakllaridan foydalanish zarur bo‘lib kelyapti. Jumladan muhandislik loyihalashda ham kompyuterlardan foydalanish hozirgi kunning dolzarb muammosi bo‘lib qoldi. Muhandislik grafikasi fanlarini o‘qitishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish orqali dars jarayonini qiziqarli va o‘quvchilarga tushunarli tarzda olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Muhandislik grafikasi fanlarining barchasi fazoviy tasavvur bilan bog‘liq bo‘lib, bu hol odatda talabalarda fanni o‘zlashtirishida, kerakli bilim va ko‘nikmalarni egallashda qiyinchilik tug‘diradi. Masalan, Muhandislik grafikasi fanida to‘g‘ri chiziq va tekislikning kesishishi yer sirtida tekis yuza hosil qilish va tasvirlash asoslaridan fazoviy tasavvurni faol ishlashni talab qiladi. Talabalarga dars davomida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish harakatli tasvirlar turli xildagi animatsiyalar orqali to‘g‘ri chiziq, tekislik, ko‘pyoqli, sirtlarni o‘zaro kesishishlarini dinamik tasvirlar yordamida namoyish etish orqali fanni oson, tez hamda mukammal o‘zlashtirishga yordam beradi. Ayni vaqda shunday imkoniyatlarga ega bo‘lgan zamonaviy grafik dasturlarni ko‘plab uchratish mumkin. Masalan “AutoCAD”, “3DMAX”, “DipTrase”, “TopCAD”, “InfrasoftCAD”, “ArchiCAD” kabi dasturlarni misol qilishimiz mumkin. Hozirgi kunda ommabop bo‘lgan AutoCAD grafik dasturi. AutoCAD – chizmani kompyuterda tahrirlash dasturi Amerikaning Autodesk firmasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, dastlabki versialari o‘tgan asrning 80 yillarida chiqarilgan va keng ommalashib ketgan. 18

Tizimning doimiy rivojlanib borishi, foydalanuvchilarning e’tiroz va maslaxatlari inobatga olinib, kamchiliklarni muayan bartaraf etish va boshqa firmalar maxsulotlari (ayniqsa Microsoft) bilan integrasialashuvi ushbu dasturni butun dunyoda keng ommalashuviga olib keldi. Ushbu dasturning Rossiada keng tarqalishi uning 10 – versiasidan boshlandi . У MS DOS operasion tizimi tarkibida ishlar edi. Keyinchalik, 12 – 13 versialarga doir shu tizimda ishladi va ular sekinlik bilan “WINDOWS” (WINDOWS 3.1 yoki WINDOWS – 95) operasion tizimiga o‘tkazila bordi. 14 – versiya to‘liq WINDOWS operasion tizimiga o‘tkazildi. 1999 yilda AutoCAD ning 15 – versiasi chiqdi va u foydalanuvchilar orasida AutoCAD – 2000 nomini oldi. AutoCAD ning 16 – versiasi (AutoCAD – 2004) 2004 yilning Mart oyida chiqdi va endilikda firma ularning WINDOWS – 95, 98 operasion tizimlarida yaxshi ishlashiga kafolat bermasdi. Sababi ushbu dasturning to‘liq imkoniyatlaridan foydalanish uchun yanada mukammalroq operatsion tizimlar kerak edi. Hozirgi kunga kelib, AutoCAD – 2006, 2007, 2008 versiyalari foydalanuvchilar orasida keng ommalashgan bo‘lib : WINDOWS 2000;  WINDOWS XP (Professional Edition);  WINDOWS XP (Home Edition);  WINDOWS НТ 4.0 (Service Pack 6 yoki undanda yuqori versiali ) operatsion tizimlarda o‘rnatish talab yetiladi. AutoCADda O’zDST 2.307-96 asosida o‘lcham qo‘yishni standartlash. AutoCAD da chizmaga o‘lcham qo‘yish «Рaзмеры» - «O‘lchamlar» panelidan foydalanib geometrik obyektlarning turli o‘lchamlarini avtomatlashtirilgan tartibda qo‘yish mumkin. Obyektga o‘lcham qo‘yish obyektning xususiyatidan kelib chiqib qo‘yiladi. Misol uchun: Kesma uzunligini aniqlashda « Линейный » - «Chiziqli», « Впис a нный ( П a р a ллельный )» - «Tirkalgan (Parallel)» buruq piktogrammalari tanlanib kesmaning boshi va oxiri sichqoncha yordamida belgilansa o‘lcham chiqarish 19

elementlari, o‘lcham chizig‘i va strelkalar, o‘lcham qiymati avtomatik tarzda hosil bo‘ladi (6,a-rasm). Aylana yoyi radiusi, diametri yoki yoy uzunligini aniqlash uchun tegishli «Radius», «Diametr» yoki « Длина дуги » - «Yoy uzunligi» buyruq piktogrammasi tanlanadi va aylana yoyi sichqoncha yordamida belgilansa, yuqoridagi singari o‘lchamga tegishli barcha elementlar avtomatik tarzda hosil bo‘ladi. O‘lcham qiymati oldida esa tegishli radius, diametr yoki yoy uzunligi belgilari chiqadi (6,b-rasm). Ikkita parallel bo‘lmagan kesmalar orasidagi burchak « Угловой » - «Burchakli» buyruq piktogrammasi asosida qo‘yiladi. Bunda buyruq tanlangandan so‘ng sichqoncha yordamida ikki kesma ketma-ket tanlansa, burchak o‘lchamiga tegishli barcha elementlar, qiymat yuqori o‘ng burchagida esa gradus belgisi chiqadi (6,v-rasm). a) b) v) 6-rasm Tasvir 6 da strelkalar, o‘lcham shriftlari O’zDST talablariga mos emas. Chizmalarda o‘lchamlarni O’zDST talablari asosida rasmiylashtirish uchun o‘lcham uslubini tahrirlash lozim. Buning uchun : 1. «Стили» - «Uslublar» panelidan «Диспетчер р a змерных стилей» - «O‘lcham uslublari dispetcheri» piktogramma buyrug‘i tanlanadi va «Диспетчер р a змерных стилей» - «O‘lcham uslublari dispetcheri» oynasi ochiladi (7- rasm , 1-amal). 2. Ushbu oynadagi «Новый» - «Yangi» tugmasi bosilib, «Созд a ние нового р a змерного стиля» - «Yangi o‘lcham uslubini yaratish» oynasi ochiladi (7- rasm , 2-amal). 3. Oynaning «Имя нового стиля» - «Yangi uslub nomi» tahrirlash hududida uslub nomi (misol uchun O’zDST yozuvi) klaviaturadan kiritilib (7-rasm, 3-amal), 20

«Д a лее» tugmasi bosiladi (7-rasm, 4-amal) va «Новый р a змерный стиль : O‘zDST» - «Yangi o‘lcham uslubi: O’zDST» oynasi ochiladi (8- rasm ). 7-rasm 4. Ushbu oynada yettita bo‘limlar bo‘lib ulardan « Линии » - «Chiziqlar» bo‘limi tanlanadi (8 -rasm , 5 -amal). Bo‘limdagi :  «Тип линий» - «Chiziq turi» menyusi asosida C онтинуоус (6-amal), «Вес линии» - «Chiziq qalinligi» menyusi asosida 0.25 (7-amal) bandlari tanlanadi;  «Шaг в бaзовых рaзмерaх» - «Bazaviy o‘lchamlar qadami» tahrirlash hududiga 10 qiymati kiritiladi (8-amal);  «Тип выносной линии 1» - «Birinchi chiqarish chizig‘i turi», «Тип выносной линии 2» - «Ikkinchi chiqarish chizig‘i turi» menyulari asosida Continuous bandlari tanlanadi (9,10-amal);  Har ikkalasi uchun «Вес линий » - «Chiziqlar qalinligi» 0.25 tanlanadi (11- amal);  «Удлинение зa рaзмерные» - «O‘lcham chizig‘idan chiqishi» 2 va «Отступ от объектa» - «Obyektdan cheklanish» 0 etib klaviaturadan tahrirlanadi. 21

8-rasm « Символы и стрелки » bo‘limi tanlanadi (9-rasm, 14-amal). Bo‘limdagi:  «Рaзмер стрелки» - «Strelkalar o‘lchami» tahrirlash hududiga 4 qiymati klaviaturadan kiritiladi (15-amal). Ushbu qiymat A4 formatidagi chizmalar uchun mos keladi. 5. « Текст » bo‘limi tanlanadi (tasvir 10, 16-amal). Bo‘limdagi:  « Текстовый стиль » - «Matn uslubi» menyusidan oldin tayyorlagan shrift shabloni 5 tanlanadi (17-amal);  « Отступ от р a змерной линии » - «O‘lcham chizig‘idan cheklanish» tahrirlash hududiga 1 qiymati kiritiladi (18-amal).  « Ориент a ция текст a» - «Matn yo’nalishi» bo‘linmasida « Согл a сно ИСО » - « ИСО ga asosan» bandi tanlanadi (19-amal). 22

9 -rasm 6. Oynadagi «ОК» tugmasi bosiladi va «Новый рaзмерный стиль O’zDST» - «Yangi o‘lcham uslubi: O’zDST» oynasi yopiladi. Ushbu bo‘limlar «Kompyuter grafikasi» o‘quv kursida laboratoriya va amaliy topshiriqlarni bajarish uchun yetarlidir. 7. «Диспетчер рaзмерных стилей» - «O‘lcham uslublari dispetcheri» oynasidagi dastlab «Устaновить» - «O‘rnatish» so‘ngra «Зaкрыть» - «Yopish» tugmalari bosiladi. 10- rasm 23

E ndi «Стили» - «Uslublar» panelida «O’zDST» yozuvi chiqib turadi. Bu esa keyingi o‘lcham qo‘yishlarda ushbu uslub qo‘llanilishidan darak beradi. Agar chizmada eski o‘lcham uslubi qo‘llanilgan bo‘lsa, chizmadagi o‘lchamlar sichqoncha yordamida to‘liq tanlanib «Стили» - «Uslublar» panelidagi O’zDST bandi tanlanib yangi o‘lcham uslubiga o‘tkaziladi (11-rasm). 11-rasm O’zDST talablariga moslashtirilgan AutoCAD ish stoli muhitini saqlab qolish imkoniyati mavjud bo‘lib, buning uchun: 1. «Меню» satridagi «Фaйл» / «Сохрaнить кaк» bandi tanlanadi. 2. Ekranga «Сохрaнение чертежa» - «Chizmani saqlash» oynasi chiqadi (12- rasm). 12 -rasm 3. Oynadagi «Тип фaйлa» - «Fayl turi» menyusi orqali «Шaблон чертежa» AutoCAD (*.dwt) bandi tanlanadi. 24

4. Oynaning «Имя» - «Nomi» bo‘limidan «acadiso» tanlanadi va «Сохрaнить» - «Saqlash» tugmasi bosiladi. 5. Ekranga ogohlantiruvchi «Сохрaнение чертежa» - «Chizmani saqlanishi» oynasi chiqadi va oynadagi «Дa» tugmasi bosiladi. 6. So‘ng ekranga «Описaние шaблонa» - «Shablon tavsifi» oynasi chiqadi. Unda «ОК» tugmasi bosiladi. O’zDST talablariga moslashtirilgan AutoCAD ish muhiti shablon sifatida kompyuter xotirasida saqlanib qoladi va har safar AutoCAD dasturi ishga tushirilganda O’zDST talablarini qaytib moslashtirishga hojat qolmaydi. NAZORAT SAVOLLARI 1. AutoCADda chizmalar qanday masshtablashtiriladi? 2. AutoCADda chiziq turlari qanday tanlanadi? 3. AutoCADdagi qaysi chiziqlar O’zDST talabiga mos shtrix va shtrix-punktir chiziqlarga to‘g‘ri keladi? 4. AutoCADda chizma shriftlari qaysi panel asosida O’zDST talablariga moslashtiriladi? 1.3 Chizma geometriya va muhandislik grafikasi fanini o‘qitishda xorijiy tajribalar. Xorijda muhandislik grafikasi fanlarini rivojlanishiga bir qator olimlar samarali hissa qo‘shganlar. Ular bu fanlarni o‘qitish metodikasini rivojlantirish sohasida o‘quvchilarning fazoviy tafakkurini – fazoviy tasavvur qilish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, fazoviy obyektlarni fikran tahlil qilish, tarkibiy qismlarga ajratish, jismlar va ularning tuzilishini o‘quvchilarning oson va qulay o‘zlashtirishlarining samaradorligini oshirish kabi muammolar bo‘yicha bir qator olimlar S.A.Alekseyev, T.V.Andryushina, A.M.Vasilevskaya, B.F.Lomov, I.P.Pavlov, I.S.Yakimanskaya va boshqalar tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari bajarilgan. Muhandislik grafikasi fanlarining an’anaviy o‘qitish metodikasini takomillashtirish A.Y.Blaus, S.K.Bogolyubov, A.D.Botvinnikov, J.J.Yesmuxanov, V.N.Kokurishnikova, va N.G.Preobrajenskaya, boshqalar; o‘quvchi va talabalarni salohiyatini oshirish borasida O.V.Anyakina, A.S.Briling, A.M.Vasilevskaya, 25

V.A.Gerver, L.V.Pavlova, Y.A.Ustimenko va boshqalar; muhandislik va grafik fanlarni o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha G.V.Vinogradova, G.F.Gorshkov, K.A.Grebennikov, M.V.Matveyeva, K.R.Ovchinnikova, YE.M.Tretyakova, A.Umarov, T.V.Chemodanova va boshqalarning ishlarida o‘z aksini topgan. Interfaol so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, «inter» - o‘zaro va «act» - harakat qilmoq ma’nolarini bildirib, ularning umumiy mazmuni interfaol - ya’ni o‘zaro harakat qilmoq ma’nosini anglatadi. Bunday o‘zaro harakat turlariga “tinglovchi – o‘qituvchi” va “tinglovchi-tinglovchi”ning maqsadli harakatlarini kiritish mumkin. Interfaol o‘qitishda o‘qituvchi o‘quv faoliyatninig faol tashkilotchisi bo‘lib, talabalar bu faoliyatning subyekti sifatida namoyon bo‘ladi. Interfaol o‘qitish bu bilish faoliyatini rivojlantirishning maxsus tashkiliy shakli bo‘lib, interfaol o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchi o‘qitishning obyektidan o‘zaro hamkorlikning subyektiga aylanishi, o‘quv jarayonida faol ishtirok etishi bilan tavsiflanadi. Biz bitiruv malakaviy ishining mavzusiga oid internetdan olgan ma’lumotlarni tahlil qilib, quyidagi xulosalarga keldik: ORTHOGRAPHIC PROJECTION adabiyotida o‘lcham qo‘yish turlari, proyeksilarda o‘lcham qo‘yish, Aylanaga o‘lcham qo‘yish, radiuslarga o‘lcham qo‘yish, ortogonal va aksonometrik proyeksilarda o‘lcham qo‘yish haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Aylanaga o‘lcham qo‘yishda diametr belgisi xato qo‘yilgan. O‘lchamlarni berilishi. Qo‘yilgan o‘lchamlar detalni yoki uni bir qismini ishlab chiqarish uchun yetarli bo‘lgan barcha ma’lumotlarni berishi shart. Quyida o‘lcham qo‘yishga misol keltirilgan (13-rasm) . O‘lcham qo‘yish turlari: Parallel o‘lcham qo‘yish . 26

O‘lcham qo‘yishning zanjirli usuli Aylanaga o‘lcham qo‘yish 13-rasm 1 Aylanaga o‘lcham qo‘yishning umum qabul qilingan ikki usili mavjud. O‘lcham qo‘yishning ichki va tashqi turlari mavjud. Agar aylana o‘lchami kichik bo‘lsa ikkinchi usul qo‘llaniladi (14-rasm). 1 Radiuslarga o‘lcham qo‘yish 2 Barcha radius o‘lchamlar Р markaz orqali qo‘yilgan. 3 14-rasm Chizmada ko‘rsatilganidek radius markazidan qo‘yilgan o‘lcham a) usulidagidek bajariladi. b) usul radius markazi ko‘satilishi shart bo‘lmagan hollarda qo‘llaniladi. Chimalarda o‘lchamlarni to‘g‘ri qo‘yilishi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini belgilovchi asosi shartlardan hisoblanadi. Chizmada qo‘yilgan har bir o‘lcham detal mustahkamligini belgilovchi omil hisoblanadi. Detal chizmasidagi o‘lchamlar va uni ishlab chiqargandagi o‘lchamlar farqi +/-0.5 mm dan oshmasligi kerak. 27

1 Ushbu adabiyotda o‘lchamlarni berilishi, o‘lcham qo‘yish turlari: o‘lcham qo‘yishning zanjirli usuli, aylanaga o‘lcham qo‘yish, radiuslarga o‘lcham qo‘yish chimalarda o‘lchamlarni to‘g‘ri qo‘yilishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. 28

II BOB. DETAL CHIZMALARIGA O‘LCHAM QO‘YISH MAVZUSIDAN O‘QUV MODULI ISHLANMASI 2. 1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi. (Sillabus) Ma’lumki, ishlab chiqarishda turli buyumlarni tayyorlash va shuningdek inshootlarni qurish chizmalarga qarab bajariladi. Bunday chizmalar buyum yoki qurilishning shakli va o‘lchami to‘g‘risida to‘la tasavvur berishi hamda ularni tayyorlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak. Buyum yoki inshoot chizmalari, tayyor obyektlar bo‘yicha yoki loyihalash yo‘li bilan, yani ijod qilish jarayonida tayyorlanishi mumkin. Chizmalarni tayyorlashning ikkinchi usuli, albatta murakkabroqdir, chunki bu usul shu sohada texnik tayyorgarlikni, fazoviy tasavvur qilishni, murakkab grafik tuzilishlarni bajarish uchun malaka va bilimni talab qiladi. Tasvirlash metodlarining nazariy asoslarini hamda fazoviy tasavurni oshirishda chizma geometriya kursi fazoviy shakllarning tasvirini tekislikda yasash metodlarini o‘rganadi. Tasvirlash metodi, birinchi navbatda, chizmachilik kursida keng qo‘llanishi, talabalar buni o‘rganishlari bilan, maxsus fanlarni tushinib olish va yaxshiroq o‘rganish uchin zarur bo‘lgan ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Demak chizmachilik fani geometrik va proyeksion chizmachilik, mashinasozlik chizmachiligi, arxitektura-qurilish chizmachiligi va topografik chizmachilik bo‘limlaridan iborat. «Chizmachilik» fanining ushbu dasturi xalq xo‘jaligining deyarli barcha sohalarida foydalaniladigan chizmalarni tuzish va o‘qish qonun-qoidalarini o‘rganish va tadqiq qilish, ularni ishlab chiqarishga tadbiq qiluvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlash masalalarini qamrab olgan. Chizmachilik fani har qanday geometrik jismlarning, obyektlarning chizmasini hamda kompyuterda modelini tuzish va o‘qishdan iboratdir. 29

« CHIZMA GEOMETRIYA VA MUHANDISLIK GRAFIKASI» fanining SILLABUSI TMning nomi va joylashgan manzili: Qarshi Politexnika kasb-hunar kolleji Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: 3310603 – Kasbiy sohasi 3310600- Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish. Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: O‘qituvchi Choriyev S е -мaил: Dars vaqti va joyi: 1 o‘quv binosi 204- auditoriya Kursning davomiyligi: 15. 02. 201 8 Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 62 Ma’ruza: 10 Amaliyot 66 Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (prerekvizitlari): “Chizma geometriya”, “Perspektiva”, “Muxandislik grafikasini o‘qitish metodikasi”, “Mashinasozlik chizmachiligi”, “Arxitektura-qurilish chizmachiligi”, “Topografik chizmachilik”, “Kompyuter grafikasi” Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: - Fanni o‘qitishdan maqsad – “ Fanning maqsadi – talabalarga kelajakda o‘zlarining texnik fikrlarini chizma orqali namoyon qilish, tasvirlangan har qanday buyum, yoki obyektlarning chizmasi bo‘yicha ishlash printsipi va konstruktiv tuzilishini tushunib olish va tasavvur qila olish uchun bilim, ko‘nikma va malaka berishdan iborat. - Fanning vazifasi - Talabalarning bu bilimlarni puxta egallashiga yordam berish “chizmachilik” fanining asosiy vazifalaridan biridir. Uning oldida pedagogika fani tarmog‘i sifatida quyidagi vazifalar turadi: - Chizmachilik fanini o‘qitishning aniq maqsadlarini va uning fan sifatida bilim berish hamda tarbiyaviy ahamiyatlarini aniqlash; - o‘qitishning mazmuni va tuzilishini aniqlash; - o‘quvchilarning mustahkam bilim, ko‘nikma va malakalarini ta’minlovchi o‘qitishning eng samarali uslub, vosita va shakllarini ishlab chiqish; - Talabalar uchun talablar Tekislik ustida har qanday geometrik yasashlarni bajara olishi; -Ortogonal va aksonometrik proyektsiyalarda detallarning chizmalarni chiza olishi va chizmalar bo‘yicha ularni tasavvur qila olishi. Yelektron pochta orqali munosabatlar tartibi O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. E lektron pochtani ochish vaqti soat 15. 00 dan 20. 00 gacha Fan mavzulari va unga ajratilgan soatlar taqsimoti : № Mavzular Ma’ruz a Amaliy (seminar ) Musta qil ish 1. Chizmachilik fani, uning maqsad va vazifalari. Chizmaning inson amaliy faoliyatidagi ahamiyati. 2 30

Chizmaning O‘rta Osiyo va jahonning boshqa xududlarida rivojlanishi. Chizmachilik asboblari va jixozlari. Standart haqida ma’lumotlar. Chizma qog‘ozlari va bichimlari. Kattalashtirish va kichiklashtirish masshtablaridan foydalanish. 2. Tutashmalar. Tutashma elementlari. Tutashma elementlari va uning amaliy tadbig‘i. 2 3. Proyeksion chizmachilik. Narsaning o‘zaro perpendikulyar ikkita va uchta tekislikka proyeksiyalash. Asosiy, qo‘shimcha va mahalliy ko‘rinishlar. 2 4. Aksonometrik proyeksiyalar va uning turlari. 5. Detal eskizi va texnik rasmini bajarish 1 Shriftlar haqida umumiy ma’lumotlar. Shrift turlari, standart chizma shriftlari. Shrift o‘lchamlari. 2 2 2 Shriftlarni tuzilishiga ko‘ra guruhlashtirish. To‘g‘ri chiziqlardan tashkil topgan harflar. 2 2 3 Chiziq turlari, ularning o‘lchamlari va vazifalari. 2 2 - 4 O‘lcham qo‘yish qoidalari. 2 2 2 5 Geometrik yasashlar (kesmalarni, burchaklarni va aylanani teng bo‘laklarga bo‘lish. Qiyalikvakonusliklar). 2 2 6 Aylanani teng bo‘laklarga bo‘lish. Muntazam ko‘p burchakliklar yasash. 2 2 7 Qiyalik va konuslik elementi qatnashgan detal chizmasini bajarish. 2 2 8 Sirkul yegri chiziqlari. 2 2 9 Tutashmalar. Tutashma elementlari. Tutashma elementlari va uning amaliy tadbig‘i. 2 2 10 Ikkinchi tartibli egri chiziqlarni proyektiv va geometrik xususiyatiga asosan yasash. 2 2 11 Lekalo egri chiziqlari (ellips, parabola va giperbola chizmasini bajarish). 2 2 12 Siklik egri chiziqlar – sikloida, episikloida, giposikloida. Siklik egri chiziqlarning ayrim turlariga oid mashq. 2 2 13 Evolventa va spirallar. 2 2 14 Modelning uchta ko‘rinishini bajarish. Modelning yaqqol tasviri bo‘yicha uchta va oltita ko‘rinishini bajarish. 2 2 15 Oddiy qirqimlar. Materiallarning qirqimda shartli tasvirlanishi. 2 2 16 Murakkab qirqimlar. 2 2 17 Kesim va uning turlari. Kesim va qirqimning o‘zaro farqlari. 2 2 18 Ko‘pburchak, aylana va oddiy geometrik sirtlarning to‘g‘ri burchakli izometrik proyeksiyasini qurish. 2 2 19 Ko‘pburchak, aylana va oddiy geometrik sirtlarning qiyshiq burchakli dimetrik proyeksiyasini qurish. 2 2 20 Detalni berilgan orthogonal proyeksiyalari asosida uning 2 2 31

izometrik proyeksiyasini qurish. 21 Detalning izometrik proyeksiyasida qirqim bajarish. Detalning dimetrik proyeksiyasida qirqim bajarish. 2 2 22 Detalning nazariy chizmasi (tavsifi) bo‘yicha uni ortogonal va aksonometrik proyeksiyalarini bajarish. 2 2 23 Mavjud detalning nazariy chizmasi(tavsifi)ni tuzishga mashq. 2 2 24 Eskiz bajarish bosqichlari. 2 2 25 Detalning texnik rasmini bajarish. 2 2 26 Detalni geometrik sirtlarga ajratib, uni tahlil qilish. 2 2 27 Detalda og‘ma qirqim bajarish va kesim yuzasining haqiqiy kattaligini aniqlash. 2 2 28 Og‘ma tekislik bilan qirqilgan detalning aksonometrik proyeksiyasini bajarish. 2 2 29 Tekis kesimga ega bo‘lgan detalning ortogonal va aksonometrik proyeksiyasini bajarish. 2 2 30 Tekis kesimga ega bo‘lgan detalning ortogonal va aksonometrik proyeksiyasini bajarish. 2 - 31 Detal sirtlari kesishuv chizig‘ining orthogonal va aksonometrik proyeksiyasini bajarish. 2 2 32 Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi hamda modelini yasash. Model yasashga mashq. 2 2 33 Loyihalash elementlari. Loyihalash ishlarining prinsplari. 2 Jami 10 6 6 62 Т alabalar bilimini baholash tizimi : t/ r Nazorat turidagi topshiriqlarning nomlanishi Maksimal yig‘ish mumkin bo‘lgan ball JN va ON ballar taqsimoti I. Joriy nazoratdagi ballar taqsimoti 35 ball Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda Maksimal ball 1. Talabaning ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlardagi faolligi va o‘zlashtirish darajasi, daftarlarning yuritilishi va holati (keys-stadilar, referat, dars ishlanmalar, mavzuli tasvirli reja, ko‘rgazmali qurollar, taqdimotlar va boshqa turdagi topshiriqlari) 17 35 39 2. Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi 18 II. Oraliq nazorat 35 ball 351. oraliq nazorat (nazariy mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi) savol-javob(chizma); test-sinov. 35 ball III. Yakuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi ikki haftasida 32

1. “ C hizmachilik”fani bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni aniqlashga oid savol-javob (chizma); 30 ball Semestrning oxirgi ikki haftasida Jami: 100 ball Asosiy adabiyotlar: 1. J. Yodgorov, «Geometrik va proyektsion chizmachilik», T. , «O‘qituvchi». 2008 2. Yodgorov J. , Qobiljonov K. va boshqalar. Chizmachilik. T:1992. 3. Sh. K. Murodov va boshqalar, Topografik chizmachilik, T. , Cho‘lpon, 2009 4. J. Yodgorov, Mashinasozlik chizmachiligi, T. , O‘zbekiston, 2009 5. Raxmonov va Abduraxmonov “Chizmachilikdan ma’lumotnoma” Toshkent: Alisher Navoiy kutubxonasi, 2005-yil. Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Qirg‘izboyev Y. va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligi kursi. T. «O‘qituvchi». 1981. 2. Yodgorov J. va boshqalar. Chizmachilik - T. , «O‘qituvchi». 1992. 3. Budasov B. Stroitelnoye chercheniye - M. , «Prosvesheniye» 1990. 4. Budasov B. V. , Kaminskiy V. P. Stroitelnoye chercheniye i risovaniye. - M: 1990. 5. . www. nbgf. intal. Uz 2.2. “Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” moduli bo‘yicha shakllantirilgan m a’ruza matni Ma’ruza mashg‘ulotning o‘qitish texnologiyasi 1-ma’ruza. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari 1. Ma'ruza mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi Vaqti – 2 soat Talabalar soni 50 nafar O‘quv mashg‘ulotining shakli Vizual ma’ruza 1. Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumot. 33

Ma'ruza mashg‘ulotining rejasi 2. Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD). 3. Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumot. 4. Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumot. 5. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumot. Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD). Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumot. Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumot. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumoy berish. Pedagogik vazifalar: O‘quv faoliyatining natijalari: Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumot berish; Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumotga yega bo‘ladi; Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD). Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD) bo‘yicha tasavurga yega bo‘ladi; Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumot berish; Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumotga yega bo‘ladi; Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumot berish; Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumotga yega bo‘lib grafikaviy tafakkurini oshiradi; Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumot berish; Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari bo‘yicha tasavvurga yega bo‘ladi; O‘qitish uslubi va texnikasi Vizual ma'ruza, blits-so‘rov, bayon qilish, «BALIQ SKELETI» SXEMASI O‘qitish vositalari Ma'ruza matni, model va maketlar, proyyektor, tarqatma materiallar, ko‘rgazmali plakatlar. O‘qitish shakli Jamoa, quruh va juftlikda ishlash. O‘qitish shart-sharoitlari Proyyektor, kompyuter bilan jihozlangan auditoriya. 1. Ma'ruza mashg‘ulotlarining texnologik xaritasi Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi Talaba 1-bosqich Kirish (10 min.) 1.1.Mavzu, uning maqsadi, o‘quv mashg‘ulotidan kutilayotgan natijalar ma'lum qilinadi 1.1.Yeshitadi, yozib oladi 2.1.Talabalarning ye'tiborini jalb yetish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javoblar 2.1.Yeshitadi. Navbat bilan bir-birini 34

2-bosqich. Asosiy (60 min.) o‘tkazadi takrorlamay savollarga javob beradi. O‘ylaydi va to‘g‘ri javobni yeshitadi. 2.2.O‘qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma'ruzani bayon yetishda davom yetadi. - Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumot beradi; 2.2. Yeslab qoladi. Qoidalar va ta'riflarni yozib olib ularga misollar keltiradi. 2.3. Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD) malumot beradi. 2.3. Standart detallar, chizmalar va jadvallar bilan tanishib, ularning mazmunini muhokama qiladi. 2.7. Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumot. 2.7.chizmachilik materiallari va asbob hamda moslamalari bilan tanishib, ularning mazmunini muhokama qiladi. 177. Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumot. 177.Chiziq turlari, masshtab, shriftlarning o‘lchamlari, materiallarning tasvirlanishi bilan tanishib, ularning mazmunini muhokama qiladi. 2.6. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari 2.6. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari bilan tanishib chiqadi. 3-bosqich (10 min.) 3.1.Mavzuga yakun yasaydi va talabalar ye'tiborini asosiy masalaga qaratadi. 3.1.Yeshitadi, o‘z fikrlariga aniqlik kiritadi. 3.2.Faol ishtirok yetgan talabalar baholanadi. 3.2. Baholash mezoni bilan tanishadi. 3.3. Chizma chiziqlarini hamda shriflarni A4 farmatda bajarib kelish uyga vazifa qilib beriladi. 3.3.Topshiriqni yozib oladi. 2.2.1. Ma’ruza matni Vizual ma’ruza mashg‘uloti O‘quv mashg‘ulotining maqsadi : Chizmachilik faninig maqsadi va vazifalari haqida ma’lumot. Standart haqida m’lumot berish Konstruktorlik hujjatlartning yagona tizimi(YESKD). Chizmachilikda qo‘llanadigan asbob va moslamalar haqida ma’lumot. 35

Chizma chiziqlari, masshtab, shriftlar, materiallarni chizmada tasvirlash haqida ma’lumot. Chizmada o‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumoy berish. Talabalarning e’tiborini jalb yetish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javoblar o‘tkazadi - Chizmachilik fanining maqsad vazifalari haqida nimani bilasiz? -Grafik tasvir deganda ninani tushunasisiz? -Yozuv qanday paydo bo‘lgan ? -Chizma chizishda qanday asboblardan foydaniladi? -Standart nima? Standartlashtirish deganda nimani tushunasiz? -Chizma chizishda qanday formatlardan foydalanadilar? -Chizma shrift o‘lchami qanday aniqlanadi va uning qanday o‘lchamlari davlat standarti tomonidan ruxsat yetilgan? -O‘lcham qo‘yishda qanday shartli belgilardan foydalanadilar? Buyum o‘lchamlarining amaliy axamiyati. Asosiy qoidalar . Buyumning chizmalariga o‘lcham qo‘yishda O‘zDSt:2.307- 68 da belgilangan qoidaga amal qilish kerak. Ularning asosiylari §-5 da bayon qilingan. Ish chizmasiga taluqli bo‘lgan asosiy qo‘shimcha qoidalarni ko‘rib chiqamiz. Buyumning ish chizmasiga o‘lcham qo‘yish buyumning yig‘ma birlikda ishlash sharoiti uning tayyorlash texnologiyasi bilan bog‘langan. O‘lchamlar : chizmalardagi o‘lchamlar uch guruxga bo‘linadi: 1. Gaborit ya’ni (yeng katta) buyumni uzunligi, bo‘yi va yeni (yoki qalinligi). 2. Buyumning yelementlari. 3. Buyumning yelementlarini o‘zaro joylashuvini aniqlovchi. Buyumning elementlarini o‘zaro joylashuvi holatini aniqlovchi o‘lchamga, aylanalarni markazi orasidagi o‘lcham, aylaning markazidan buyumning qirrasi va ko‘ndalang kesimigacha, teshikni devorigacha, o‘yiqgacha, tirqichgacha, teshikgacha, turtib chiqqan joyigacha va boshqa yelementlargacha bo‘lgan o‘lchamlar kiradi. Bundan tashqari o‘lchamlar bog‘langan va yerkin o‘lchamlarga ajratiladilar. 36

Bog‘langan o‘lchamlar, o‘lcham zanjiriga kiradilar va buyumdagi detalni holatini aniqlaydilar. Erkin o‘lchamlar zanjir o‘lchamiga kirmaydilar, lekin bir-biriga tegib turmagan boshqa buyumlar sirtlarini muvofiqlashtiradilar. Chizmada o‘lchamlarni soni kam bo‘lishi kerak, lekin buyumning tayyorlash va nazorat qilish uchun yetarlik bo‘lishi zarur. Tasvirlarda bir xil yelementlarni o‘lchamlarni qaytarishga ruxsat berilmaydi. Buyumning tayyorlash va nazorat qilish qulay bo‘lishi uchun o‘lchamlar aniq yuzadan, chiziq va nuqtadan ko‘rsatilishi kerak. Lekin chizmalarda qo‘yiladigan hamma o‘lchamlar standart bilan belgilangan normal sonlar qtorida tanlanadi. Chiziqli o‘lchamning normal sonlar qatori O‘zDSt:6635-69, radiuslarni yumaloqlash normal qatori O‘zDSt:10948-64, burchaklarni normal soni O‘zDSt:8908-81, rezbani chiqishi, sbegi, kesilmay qolgan qismi, xalqasimon o‘yiq v faska O‘zDSt:10549-63, “Kalit-uchun” normal o‘lcham (kvadrat va oltiburchak yelementlarni alohida o‘lcham)- O‘zDSt:6424-73, umumiy belgilangan normal diametr O‘zDSt:6636-69, konuslik O‘zDSt:8593-86 lar bilan belgilangan. Bazadan o‘lcham qo‘yish – ish chizmalarida buyumning o‘lchamining bir qancha qator holatlarni hisobga olgan holda qo‘yiladi: buyumning geometrik shakli, uning konstruksiyasini xususiyatlari va bajaradigan vazifasi aniq tayyorlanishi va texnologiyasi, nazoratning qulayligi, buyumning yig‘ma birlikda ishlash sharoitini ta’minlash uchun u bilan bog‘langan yelementlari va sirtining o‘lchamini o‘zaro moslashtirish kerak. Aniq joydan o‘lcham qo‘yish bilan yerishilgan o‘zaro moslashuv baza deb qabul qilingan. Yig‘ma birlikda buyumning holatini muvofiqlashtiruvchi nuqta, chiziq yoki sirtlar baza deb ataladi. O‘lcham bazasini to‘rt xil ko‘rinishga ajratiladi: konstruktorlik, texnologik, o‘lchami va yig‘ma, ularni har biri o‘zini vazifasi bor. Konstruktorlik baza deb yig‘ma birlikda buyumning muvofiqlashtirilgan xolatini aniqlovchi sirt, chiziq va nuqtalarga aytiladi. Loyihalashda bu bazaga nisbatda buyumning boshqa yelementlari yoki yig‘ma birlikni boshqa buyumlar mo‘ljallanadi. Hamma bir-biri bilan bog‘langan o‘lchamlar konstruktorlik bazada beriladi. 37

O‘lchamlarni konstruktorlik bazadan quyishi buyumning tayyorlash bilan bog‘langan. Texnologik baza . Texnologik baza deb sirt, chiziq yoki nuqtaga aytiladi. Bunga nisbatandan buyum tayyorlanganda ishlov berilayotgan yuzaga nisbatdan mo‘ljallanadi. Ularni buyumga ishlov berishi ketma-ketligini hisobga olgan holda tanlanadi. Odatda ularga yerkin o‘lcham beriladi. O‘lchanadigan baza. Tayyor buyumni o‘lchaganda o‘lcham xisobi boshlanadigan sirt, chiziq yoki nuqtaga aytiladi. Yig‘ma baza . Birikmalar yig‘ilganda uning buyumlarini sirtlar, chiziqlar va nuqtalarga nisbatdan mo‘ljal qilinishiga aytiladi. Har bir baza ko‘rinishi uchta bosh yunalish bo‘yicha olinishi mumkin. Bu buyumni uzunligini kengili va balandligi 15-chizma ayrim hollarda qiya yunalishni uzunligi odatda konstruktorlik va texnologik bazalarni bir-biriga to‘g‘ri kelishiga intiladi. Bu o‘lcham zanjirini hisoblashni va qo‘yimni hisoblashni yengillashtiradi. Lekin buyumni konstruktiv va texnologik talablarini hisobga olgan holda o‘lcham qo‘yishga hamma vaqt ham imkon bo‘lmaydi. Misol: teshikga konstruktiv talablarni hisobga olgan holda faskani o‘lcham (15-chizma, a), qo‘yish texnologiyasini talablari xisobga olgan holda o‘lcham qo‘yishga to‘g‘ri kelmaydi. ( 15 -chizma, b). Birinchi holda konstruktiv mulohazalarni xisobga olgan holda faska kesilgandan keyingi konusning katta asosini diametri berilgan. Ikkinchi holda faskani cho‘nqirligini o‘lchami ya’ni sverloni qancha pastga tushishini 38

aniqlovchi o‘lcham qo‘yilgan. Buyumda bitta yemas bir qancha baza bo‘lishi mumkin, shu bilan birga ulardan biri asosiy hisoblanadi. Qolganlari yordamchi bo‘ladi. Har bir yordamchi baza asosiy bazadan mo‘ljallangan bo‘ladi. Bazadan qo‘yiladigan o‘lchamlar iloji boricha asosan bitta tasvirda qo‘yiladi (xatoni bartaraf qilish uchun). O‘quv chizmada o‘lcham qo‘yilganda yig‘ma birlikda alohida buyumning holatini aniqlab bo‘lmaydi, shuning uchun odatda texnologik bazadan foydalaniladi. O‘lcham baza sifatida ko‘ndalang kesim, o‘yiq joy, qirra, tayanch joy va boshqa sirtlar, simmetrik o‘qi, markaziy va boshqa chiziqlar, nuqtalar ya’ni bulardan o‘lchamni ko‘rsatish va o‘lchash qulay. O‘lcham qo‘yish usuli o‘lchamni bazasini tanlashni aniqlaydi. Amaliyotda uchta o‘lcham qo‘yish usuli qo‘llaniladi: zanjir, koordinata va kombinatsiyalangan. ( 16 -chizma) 39

16 - chizma E lementlarni bir xil va bir turdagi o‘lchamlari. Buyumning bir qancha bir xil yelementlar o‘lchamlari ketma-ket chizmaga bir martda qo‘yiladi. Bunda o‘lcham chiqarish chizig‘ini tokchasiga yelement sonini ko‘rsatgan holda qo‘yiladi. Misol: 4tesh.  6 ( 17 -chizma, a). E lementlar sonini 17 - chizma, a)dagidek ko‘rsatishga ruhsat beriladi. Y a ’ni kasr ko‘rinishida: фаска х теш 3 45 5,0, 2 2,3 0  . 17-chizma Aylana bo‘ylab bab-barobar joylashgan bir xil elementlarni o‘lchamini (misol, aylana) qo‘yishda, yelementlarni o‘zaro joylashuvini bildiruvchi burchakli o‘lcham o‘rniga ularni faqat sonini ko‘rsatish mumkin. ( 18 -chizma). Buyumning ikkita simmetrik joylashgan yelementning (aylanadan tashqari) o‘lchamini bir martda (bittasiga) sonini ko‘rsatmasdan qo‘yiladi. Ular qoidaga asosan bir joyga guruhlanadi. ( 19 -chizma). 40

19-chizma Agar bunday buyumlarda bir xil aylanalar bo‘lsa u holda, diametr o‘lchami faqat bitta tasviriga aylanalar sonini ko‘rsatilgan holda ko‘yiladiladi. ( 1 8-chizma,a). Simmetrik buyumda, 20-chizmada ko‘rsatilgandek qo‘yiladi. Agar buyumning bir xil yelementlar (misol, aylana) har xil sirtda joylashgan va xar xil tasvirda ko‘rsatilgan bo‘lsa, u holda bu yelementlar soni alohida har bir sirt uchun yoziladi. (21-chizma). Agar yumaloqlashtirilgan radiuslar, bukiklar va boshqalar chizmada bir xil yoki ulardan biri soni ko‘p bo‘lsa unda ularni o‘lchami bevosita tasviriga qo‘yilmaydi. Ya’ni texnik talabda chizmani polyasida quyidagi ko‘rinishda yoziladi. “yumaloqlashtirilgan radius 4 mm”, “ko‘rsatilgan radiuslar 8 mm”. Ma’lumot uchun va boshqa o‘lchamlar . Berilgan chizma bo‘yicha bajarilishi kerak bo‘lgan o‘lchamlar ma’lumot uchun o‘lchamlar deyiladi va chizmalardan foydalanishda katta qulaylik bo‘lishini ko‘rsatadi. Chizmalarda ma’lumot uchun o‘lchamni “*” yulduzcha belgisi bilan ko‘rsatiladi. Texnik talablarda “o‘lchamlar ma’lumot uchun” deb yoziladi. Yopiq zanjirning o‘lchamlaridan biri ma’lumot uchun o‘lchamga tegishlik bo‘ladi (bunday o‘lchamlarda chekli chetga chiqarish 41

ko‘rsatilmaydi 22-chizma). Chizmalarda o‘lchamlarni yopiq zanjir ko‘rinishida qo‘yishga ruhsat berilmaydi. Ulardan birini ma’lumot uchun ko‘rsatilganidan tashqari (22-chizma a) Tashqi ko‘rinishi murakkab bo‘lgan silindrik buyumni o‘lchamini 24- chizma,a da ko‘rsatilgandek qo‘yishga ruhsat beriladi. Chizmaning masshtab o‘lchami 1mm va undan kam yumaloqlashtirishni chizmada tasvirlanmaydi va ularni radiusi 24-chizma, b – da ko‘rsatilgandek belgilanadi. 20-chizma 21-chizma 42

22- chizma Chizmada tasvirlanmagan 45 0 burchakda kesilgan o‘lchami chizma masshtabida 1mm va undan kam bo‘lgan faskani o‘lchamini qirradan chiqarilgan tokchada ko‘rsatish mumkin. (24-chizma, b). Quyish, shtampovkalash, prokatlash, presslash usuli bilan tayyorlangan buyumlarga mexanik ishlov berilgandan keyin ularni faqat sirtlarini bir qismi boshqa detallar bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu buyumlarga o‘lcham qo‘yishda quyidagi qoidani hisobga olish kerak: a) buyumni ishlov berilmaydigan sirtlarini o‘zaro holatini bu yuzalarni o‘zaro bog‘lovchi o‘lcham bilan ko‘rsatiladi. b) mexanik ishlov berilgan va ishlov berilmagan sirtni bitadan ko‘p bo‘lmagan o‘lcham bilan har bir koordinati yunalishi bo‘yicha bog‘lanadi. 24-chizma 25-chizma Y a ’ni uzunligi balandligi va eni bo‘yicha bog‘lovchi o‘lcham 25 -chizmada 32 o‘lcham bo‘ladi. Shakli ko‘p pog‘onalik bo‘lgan buyumlarni chizmadagi o‘lchamlarni qo‘yishda xatoga yul qo‘ymaslik uchun ketma-ket qo‘yiladi, yani yig‘indi o‘lchamda yig‘ilgan o‘lchamga (25-chizma). Buyumning yeng katta tashqi o‘lchami A ni tarkibi (B va V) ni yig‘indisi o‘lcham zanjirini yerkin oxirgi zvenosini 43

tashkil qiladi. O‘z navbatida bu o‘lchamlar (B va V) boshqa o‘lchamlari yig‘indisi bo‘ladi. Zanjir usuli. Bu usulda o‘lchamlar ketma-ket qo‘yib zanjir ko‘rinishida bo‘ladi va buyumning alohida qismi ishlov berilishini ketma-ketligini aniqlaydi. Bunday usulda har bir keyingi o‘lcham ya’ni bazadan aniqlanadi. Markazlar orasidagi masofani ko‘rsatishda, pog‘onalik buyumni har bir yelementini o‘lchamini qo‘yishda bu usuldan foydlaniladi. 26-chizma Kombinatsiyalangan usul – zanjir va koordinat usullarini birga qo‘llash. (2 7 - chizma, v). Bu holda asosiy bazadan tashqari yordamchi bazadan foydalaniladi. 27-rasm 28-rasm Yordamchi bazadan bir qator buyumning o‘lchamlarini qo‘yish va nazorat qilish qulay, ayniqsa murakkab shakllik buyumni o‘lchamini qo‘yishda kombinayiyalangan o‘lcham qo‘yish usuli keng qo‘llaniladi. Har qanday zanjir usulida o‘lcham tutashmasligi kerak. Bu holda buyum tayyorlanganda uning talab 44

qilingan o‘lchamini aniqligini taminlab bo‘lmaydi. Misol: agar zanjir usulida chizmada buyumning gaborit o‘lchami ko‘rsatilgan bo‘lsa, u holda oraliq o‘lchamidan biri bo‘lmasligi kerak. 27-chizmada vtulkani tasviri berilgan, unda o‘lchamni kominatsiyalash usulida qo‘yilgan va o‘lchamlarni bazasi qo‘rsatilgan. Asosiy baza A ga unga ko‘ndalang kesim olingan. Undan buyumning 22.72..68 alohida elementlarni o‘lchamlari va umumiy uzunligi 90 qo‘yilgan Yerdamchi. B, V, G bazalar buyumning boshqa yelementlarini o‘lchamini qo‘yish uchun mo‘ljallangan. Baza B  6 aylanani holatini aniqlovchi 12 o‘lchamni ko‘rsatish vazifasini bajaradi. V bazadan halqasimon o‘yiqning kengligi 3. G bazadan  35 bo‘lgan tekis buyumlarda uning tashqi ishlov berilgan cheti baza bo‘lishi mumkin. 2 8 -chizmada shunday buyumni tasviriga o‘lcham qo‘yish ko‘rsatilgan. O‘zaro perpendikulyar A va B chetlardan gaborit va buyumning elementlari holatini ko‘rsatadigan o‘lchamlar qo‘yilgan. Yelementlarni o‘lchami berilmagan. Buning uchun qo‘shimcha baza tanlash kerak. O‘lchamlarni iloji boricha buyumning tasvirini konturidan tashqariga joylashtirish kerak. Ko‘rinishi bir qismi bilan tegishlik qirqimni bir qismi birga tasvirlanganda ularni simmetriya o‘qidan ikki tomonga tegishli tashqi va ichki shakil uchun joylashtiriladi. (27-chizmaga qarang). Ayrim hollarda buyumning elementlari (teshik, tish, o‘yiq) bitta o‘qda yoki bitta aylanada joylashgan bo‘lsalar ularni o‘zaro joylashishini aniqlovchi o‘lchamlar quyidagi usulda qo‘yiladi: koordinata-bitta bazadan (29-chizma, a,b); kombinatlashtirilgan -bir qancha umumiy bazadan bir qancha guruh bilan (29-chizma, v); zanjir-yonma-yon element orasida (29-chizma, g). 45

29-chizma Qandaydir yelementga tegishli o‘lchamlar (teshik, o‘yiq, chiziq) bir ko‘rinishga guruhlanadi va ko‘p tushuncha beradigan ko‘rinishga Baza chizmalarda ko‘rsatilgan xatolardek bir xil joylashtirilmaydi. Misol: 27-chizmada tasvirlangan buyumda uning diametrini va xolatini aniqlovchi o‘lcham ustidan ko‘rinishda o‘yiqga tegishlik o‘lcham bosh ko‘rinishda ko‘rsatilgan. Chunki bu ko‘rinishlarda berilgan elementni geometrik shakli eng ko‘p to‘liq ko‘rsatilgan. Tayanch tushunchalar: Standartlar- Buyumlarning ma’lum sifatga ega bo‘lishini maqsadida davlat tomonidan belgilangan (GOST) xujjat. Farmatlar- GOST da belgilangan chizmalar chizish uchun ishlatiladigan o‘lchamli qog‘oz. Masshtablar- Buyum tasviridagi chiziqli o‘lchamlarning shu buyumning xaqiyqiy o‘lchamiga nisbati. Materiallarning shartli belgilanishi- Chizmalarida materiallarining kesimlar va qirqimlardan buyumlarning kesuvchi tekislikga tegib turgan yuzalarining штрgлaнишидaн иборaт булaр буюм қaндaй мaтериaллaр ясaлгaнлигини кўрсaтaди. O‘lcham qo‘yishning asosiy qoidalari Chizmadagi buyum yoki qismlarining katta kichikligi asosan chizmadagi o‘lchamga qarab olinishini hisobga olsak, detallarga o‘lcham qo‘yish juda muhim omil hisoblanadi. Buning uchun quyida berilgan qoidalarni chuqurroq o‘rganish talab 46

qilinadi.O‘lchamni ko‘rsatish uchun ikki tomoni strelkali yoki bir tomoni strelkali o‘lcham chiziqlaridan va ayrim hollarda og‘ma kesmali o‘lcham chiziqlaridan foydalanamiz. Bu chiziq chizma tomoniga parallel chizilib unga o‘lcham raqami yoziladi va o‘lcham birligi ko‘rsatilmaydi. Burchak o‘lchamlarida raqamdan keyin gradius belgisi qo‘yiladi. Chiqarish chiziqlari chizma tomoniga perpendikulyar bo‘ladi. O‘lcham raqamlarini chiqarish chiziqlariga, chizma tomonlariga, o‘q chiziqlarga qo‘yish taqiqlanadi. O‘lcham bir marta qo‘yiladi, boshqa ko‘rinishlarda takrorlanmaydi. O‘lcham chiziqlarining oralig‘i 7 mm, chizma tomonidan yesa 10 mm. O‘lcham chiziqlari bir- biri bilan yoki chiqarish chiziqlari bilan kesishmaydi. Shuning uchun oldin kichik o‘lchamlar keyin katta o‘lchamlar qoyiladi. Bir qatorga bir necha o‘lcham qoyiladigan bo‘lsa ularni shaxmat shaklida joylashtiring. O‘lcham chiziqlari chiqarish chiziqlaridan, ya’ni strelka uchidan 1-5 mm gacha chiqariladi. Strelkalar hamma o‘lcham chiziqlariga bir hilda qo‘yiladi. O‘lcham raqamlari chiziq o‘rtasiga qo‘yiladi. Raqamlar ajratilmagan holda, o‘lcham chizig‘idan 0.5-1 mm qoldirib yozilishi kerak. O‘lchamlar asosan chizma tashqarisiga qo‘yiladi, aylana diametri yoki radiusi chizma o‘qishga xalaqit bermagan holatda ularni chizma ichiga joylashtirishga ruxsat etiladi, faqat diametr yoki radius belgilari raqamlar bilan uzluksiz yozoladi: , R20. R20 O‘lcham qo‘yish qoidalari O‘z DSt 2303:2003 tomonidan chizma chiziqlarining quyidagi turlari belgilangan: 1. Asosiy tutash, yog‘on. 2. Ko‘rinmas kontur, shtrix. 3. Ingichka tutash. 4. Markaziy va o‘q shtrix-punktir. 5. Tutash to‘lqin. 6. Ikki nuqtali shtrix-punktir chiziqlar (3.1- chizma). Chizmalarda jismlarning ko‘zga ko‘rinib turgan shaklini tasvirlashda qoilaniladigan asosiy tutash yug‘on chiziq ko‘rinadigan kontur chiziqlar deyiladi. Chizmalarda jismlarning ko‘zga ko‘rinmaydigan qismini tasvirlovchi chiziq shtrix chiziq deb ataladi. Tasvirni ikkita simmetrik (bir xil) qismlarga ajratuvchi shtrix- punktir chiziq o‘q yoki simmetriya chizig‘i deyiladi. Aylanalarning markazidan bir- biriga perpendikular o‘tuvchi shtrix-punktir chiziqlar markaz chiziqlaridir. O‘q, 47

simmetrik va markaz chiziqlari jism tasviri konturidan 3-5 mm chiqib tursa bas. Undan ortiqchasi o‘chirib tashlanadi. Asosiy yug‘on tutash chiziqning qalinligi lotincha s harfi bilan belgilanadi. Boshqa chiziqlarning yug‘onligi asosiy yug‘on tutash chiziqning tanlab olingan qalinligiga bog‘liq boiadi. Ingichka tutash chiziqlar o‘lcham chiziqlari, chetga chiqarish o‘lcham chiziqlari, chizmalarni chizishda foydalaniladi. Detalga qo‘yiladigan qanday o‘lcham turlarini bilasiz? O‘lcham qo‘yish qoidalari haqida nimalarni bilishni xohlaysiz ? 2.3. “Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” moduli bo‘yicha shakllantirilgan m a’ruza matni . 48BILAMAN BILDIMBILISHNY XOHLAYMAN

1.1. amaliy mashg’ulotining o’qitish tеxnologiyasi . Vaqti – 80 min Talabalar soni 25-30 nafar O’quv mashg’ulotining shakli Amaliy mashg‘ulot Am a liy mashg’ulotining rеjasi 1. O‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumot berish. O‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilarni yozish standartlari haqida tushuncha berish. Amaliy mashg‘ulotining maqsadi: O‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumot berish, standartlar bilan tanishtirish, grafik savodxonliklarini oshirish P е dagogik vazifalar: O’quv faoliyatining natijalari: - Standart, o‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumot berish. -Standart, o‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumotga yega bo‘ladi. - O‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilarni yozish standartlari haqida tushuncha berish. -O‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilarni yozish standartlari haqida tushuncha hosil qiladi. O’qitish uslubi va t е xnikasi So‘zlab berish, tushuntirish, savol-javob, suxbat o‘tkazish va darslik bilan ishlash. “Krassvort” O’qitish vositalari O‘lcham qo‘yish qoidalariga oid plakatlar, sanoat ishlab chiqarishida tayyorlangan texnik detallar, mexanizmlar va talabalarga bajarishlari lozim bo‘lgan grafik ish namunalari. Chizmachilik qurollari va o‘lchash asboblari hamda prezentatsiyalar, animatsiyalar. Internet saytlaridan O’qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. O’qitish shart-sharoitlari Proyektor, kompyuter bilan jixozlangan auditoriya. Amaliy mashg‘ulotlarining texnologik xaritasi Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni O‘qituvchi O‘quvchi 1-bosqichKirish (20 min.) 1.1.Mavzu, uning maqsadi, o‘quv mashg‘ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi 1.1.Yeshitadi, yozib oladi 2-bosqich.Asosiy (40 min.) 2.1.O‘quvchilarning ye’tiborini jalb yetish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javoblar o‘tkazadi. Chizma chiziqlarining nomlari va ularning yug‘onliklari qanday tanlanadi? Aylana markazlaridagi chiziqlar qanday chiziladi? Nima uchun chizmalarga oicham qo‘yiladi? 2.1. Yeshitadi. Navbat bilan bir-birini takrorlamay atamalarga izoh beradi. O‘ylaydi, javob beradi va to‘g‘ri javobni yeshitadi. 49

Qanday holatlarda o‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilar qo‘yiladi va bu belgilar qanday yoziladi? Chizmalardagi o‘lchamlar qanday birlikda ifodalanadi? 2.2. O‘qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon yetishda davom yetadi. Chiziq turlari haqida ma’lumot berish. O‘lcham qo‘yish qoidalari haqida ma’lumot berish. O‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilarni yozish standartlari haqida tushuncha berish. 2.3.O‘quvchilarga mavzuning asosiy tushunchalariga ye’tibor qaratishni va yozib olishni ta’kidlaydi. 2.2. Chizmalar va jadvallar bilan tanishib, ularning mazmunini muhokama qiladi. 2.3. Yeslab qoladi. qoidalar va ta’riflarni yozib olib ularga misollar keltiradi. 3-bosqich Yakuniy (20min.) 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va o‘quvchilar ye’tiborini asosiy masalaga qaratadi. 3.2. Faol ishtirok yetgan o‘quvchilar rag‘batlantiradi. 3.1. Eshitadi, o‘z fikrlariga aniqlik kiritadi. 3.2. Topshiriqni yozib oladi. Grafik topshiriq Masalaning sharti: Berilgan chizma topshiriqlarini masshtablar, chiziq turlari, o‘lcham qo‘yish qoidalariga rioya qilgan holda A3 formatda bajarilsin. Chizmada tasvirlangan shakl yoki uning bir qismi katta-kichikligi haqida fikr yuritish uchun o‘lchamlar qo‘yiladi. Bu yesa chizmalar chizishda ularning asosiy shartidir. Har bir to‘g‘ri qo‘yilgan o‘lcham va yozilgan raqamlar chizmani o‘qishni va u haqida tasavvur hosil qilishni osonlashtiradi. Chizmaga qo‘yilgan o‘lchamlar mumkin qadar kam bo‘lishidan qat’iy nazar u buyumni tayyorlashga yetadigan bo‘lishi kerak. Chizma yelementlarining o‘lchamlari takrorlanmasligi va uni tasvirlarga yoki ko‘rinishlarga teng bo‘lib qo‘yish lozim. O‘lchamlar chiziqli va burchakli bo‘lishi mumkin. Chiziqli o‘lchamlar detalning uzunligini, yenini, qalinligini, diametrini yoki radiusini ko‘rsatadi. Burchakli o‘lcham yesa burchakning katta-kichikligini ko‘rsatadi. 50

Chizmalarda chiziqli o‘lchamlar mm da beriladi. O‘lchamning son miqdori yoziladi, birlik belgisi yesa yozilmaydi. Burchakli o‘lchamlar graduslarda, minut va sekundlarda beriladi, o‘lcham birligining belgisi (masalan, 82 0 ) ko‘rsatiladi. O‘lchamlar uch hil usulda qo‘yiladi:  Koordinat usul. Bu usulda biror chiziq koordinata boshi deb qabul qilinadi va hamma o‘lchamlar shu chiziqdan boshlab qo‘yiladi;  Zanjir usul. Bu usulda o‘lchamlar ketma-ket qo‘yilib ko‘rsatiladi;  Aralash usul. Bu usulda koordinat usul bilan zanjir usul birgalikda qatnashadi. Quyida chizmani chizish algoritmi keltirilgan: 1. Chizma qog‘oziga hoshiya, asosiy yozuv (burchak shtampi) bajariladi. 2. Chizma qog‘ozi 1 - rasmda ko‘rsatilgandek, vertikal bo‘yicha asosiy yozuv (burchak shtampi) dan yuqori tomoni teng ikki bo‘lakka, gorizontal bo‘yicha yesa teng uch bo‘lakka bo‘linadi. Hosil bo‘lgan katakchalarga vazifada berilgan ko‘rinishlar ko‘rsatilgan masshtabda, ko‘rsatilmagan bo‘lsa 1:1 masshtabda chizib chiqiladi. So‘ngra o‘lchamlar uchun chiqarish chiziqlari, o‘lcham chiziqlari chizilib, o‘lcham sonlari yoziladi. Chizma chizilayotgan vaqtda chiziq turlariga, shriftlarning yozilishiga va o‘lcham qo‘yish qoidalariga rioya qilinishi lozim. Kontur chiziqlar qalinlashtiriladi va yana bir hatolari tekshiriladi. Quyida topshiriqning bajarilish namunasi (3, 4 - rasmlar) va topshiriq bajarish na munasi variantlari keltirilgan. 51

PEDAGOGIK ANNOTATSIYASI O‘quv predmeti: “Chizma geometriya va muxandislik grafikasi” fani bo‘yicha fakultativ o‘quv kursi. Mavzu: O‘lcham qo‘yish qoidalari. Keysning asosiy maqsadi: Chizmalarda tasvirlangan buyum va uni tashkil etuvchi qismlarning o‘lcham va shakllari haqida to‘g‘ri hamda to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish uchun o‘lchamlarni yetarli miqdorda, oqilona tartibda ko‘ursatish va taqsimlash bo‘yicha chora – tadbirlarni ishlab chiqish. Bunda talabalar: o‘lcham qo‘yishning elementlarini: o‘lcham chiqarish va qo‘yish chizig‘i, chizma ko‘rsatgichlari, o‘lcham sonlari; o‘lcham qo‘yishda shartli belgi va ruxsat etilgan soddalashtirishlarni; standart tartibida o‘rnatilgan asosiy o‘lcham qo‘yish qoida va tartiblarni o‘zlashtirish hamda chizmani rasmiylashtirish malakasini shakllantirish. O‘quv faoliyatidan kutiladigan natijalar:  o‘lcham qo‘yish elementlarini standart talabida chizish malakasi;  o‘lcham qo‘yish qoidalariga kiritilgan shartli belgi va  soddalashtirishlarni bilish, ularni ahamiyati va urnini yoritib berish;  topshiriqlarni yechishda o‘lcham qo‘yish qoidalariga oid nazariy bilimlarini amalda to‘g‘ri qo‘llash;  mazkur mavzu yuzasidan bajarilgan namuna chizma ustida xato va kamchiliklarni aniqlab, uni hal qilish. Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun oldindan talabalar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lmoqlari zarur: Talaba, ya’ni siz bilishisiz kerak: Muxandislik grafikasi fanining maksad va vazifalarini, muxandis (injener) kadrning kasbi va mexnat faoliyatiga kuyilgan xozirgi zamon talablari, fanni tashkil etuvchi boshlangich umumiy tushunchalar: standart, format, asosiy yozuv, masshtab, chizik turlari va xakozolar shuningdek shakllangan fazoviy tasavvur layoqati. 53

Talaba, ya’ni siz amalga oshirishiz kerak: - mavzuni mustaqil o‘rganadi; muammoning mohiyatini aniqlashtiradi; g‘oya va mulohazalarni ilgari suradi; ma’lumotlarni tanqidiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqib, mustaqil qaror qabul qilishni o‘rganadi; o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lib, mantiqiy xulosa chiqaradi; o‘quv ma’lumotlar bilan mustaqil ishlaydi; ma’lumotlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi va umumlashtiradi; Talaba ega bo‘lmog‘i kerak: - kommunikativ ko‘nikmalarga; taqdimot ko‘nikmalariga; hamkorlikdagi ishlar ko‘nikmalariga; muammoli holatlar tahlil qilish ko‘nikmalariga. Manbalardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. A.To‘xtayev, Y.Abramyan. Injenerlik grafikasidan spravochnik –Toshkent: O‘qituvchi. 1994. 2. Y.Kirg‘izboyev Mashinasozlik chizmachilik kursi - Toshkent: Mashstroy. 1969. 3. Topshiriqlar to‘plami (1-qism). Uslubiy ko‘rsatma. TIMI. 2007 y. Texnologik xususiyatlardan kelib chiqqan holda keysning tavsifnomasi: Ushbu keysning asosiy manbai kabinetli, lavhali bo‘lib, amaliy vaziyatlar asosida yuzaga keltirilgan. Keysning asosiy obyekti mavzu yuzasidan bajarilgan topshiriqqa yo‘naltirilgandir. Bu tashkiliy institutsional keys bo‘lib, ma’lumotlar vaziyatlar, savollar va namuna ish chizmasi asosida tuzilgan. Hajmi o‘rtacha, tizimlashtirilgan bo‘lib, treningga mo‘ljallangan o‘quv mavzu bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikmalar hosil qilishga qaratilgan. Didaktik maqsadlarga ko‘ra keys muammolarni aniqlashga, taqdim qilishga, ularni hal etishga, tahlil qilish va baholashga qaratilgan. KEYS: O‘LCHAM QO‘YISH QOIDALARI Kirish “O‘lcham qo‘yish qoidalari” mavzusi “Chizma geometriya va muhandislik grafikasi” fani fakultativ o‘quv kursidan muammoli vaziyatlarni hal etish bo‘yicha 54

amaliy mashg‘ulotda “Keys stadi”ga asoslangan o‘qitish texnologiyasi asosida ishlab chiqilgan. Mazkur mavzu o‘zinig informatsiyalar xajmining kengligi bilan hamda ta’lim oluvchilarning texnik-muxandislik faoliyatlarini olib borishlarida ahamiyatligi bilan ajralib turadi. Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida ta’lim oluvchilar nazariy bilimlarni egallash bilang kifoyalanib, ko‘pchiligi texnik fikrlashni, chizma chizish uni rasmiylashtirish texnik malakasini to‘liq yoki puxta egallay olmaydilar. Aynan ana shu muammolarni oldini olish yo‘llarini ishlab chiqish “Keys stadi”ga asoslanagan o‘qitish texnologiyasining asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu texnologiya amaliy vaziyatlarni hal etish jarayonida o‘rganilgan o‘quv mavzusi bo‘yicha bilimlarni mustahkamlashga, muammolarni tahlil qilish va qirralarni yakka tartibda yoki guruhlarda qabul qilish ko‘nikmalarini egallashga, ijodiy va o‘rganish qobiliyatlari, mantiqiy fikrlash, nutq va muhitsharoitlariga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishga hamda qarorlarni mustaqil qabul qilishga va o‘z- o‘zini nazorat qilishga yordam beradi. Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun mavzu bo‘yicha o‘lcham qo‘yishda ruxsat berilgan shartlilik va soddalashtirishlar haqida bilim, chizma chizish ko‘nikmalarga ega bo‘lish zarur. Tavsiya etilgan keysni yechish quyidagi natijalarga erishishga imkon yaratadi:  o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;  muammoning hamda qabul qilingan yechimning individual va guruhiy tahlilida bilim va ko‘nikmalarni qayta topshirish;  mantiqiy fikrlashni rivojlantirish;  mustaqil ravishda qaror qabul qilish ko‘nikmalarini egallash;  o‘quv axborotlarini o‘zlashtirish darajasini tekshirib ko‘rish . O‘lcham qo‘yish qoidalariga qa’tiy rioya etilmganlik qanday oqibatlarga olib keladi? (Vaziyatni mazkur mavzuga oid bajarilgan topshriq ustida yaratish) 55

Hozir qo‘lingizdagi ikkita buyumning tasvirlari (6-7 ilovalar). Siz mazkur buyumlarni ishlab chiqarish uchun zaruriy bo‘lgan barcha o‘lchamlarini qo‘ying va taqsimlang. Texnik xujjat, ya’ni chizma O‘zDST talablariga muvofiq bajarilsin. AMALIY VAZIYATNI BOSQICHMA – BOSQICH TAHLIL QILISH VA HAL ETISH BO‘YICHA TALABALARGA USLUBIY KO‘RSATMALAR Ish bosqichlari Maslahatlar va tavsiyanomalar. 1. Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishish Avvalo keys bilan tanishing. “O‘lcham qo‘yish qoidalari” haqida tushuncha hosil qilish uchun bor bo‘lgan butun axborotni diqqat bilan o‘qib chiqish lozim. O‘qish paytida vaziyatni tahlil qilishga shoshilmang 2. Berilgan vaziyat bilan tanishish Ma’lumotlarni yana bir marotaba diqqat bilan o‘qib chiqing. Siz uchun muhim bo‘lgan satrlarni belgilang. Bir abzatsdan ikkinchi abzatsga o‘tishdan oldin, uni ikki uch marotaba o‘qib mazmuniga kirib boramiz. Keysdagi muhim fikrlarni qalam yordamida ostini chizib qo‘ying. Vaziyat tavsifida berilgan asosiy tushuncha va iboralarga diqqatingizni jalb qiling. Ushbu vaziyat “O‘lcham qo‘yish qoidalari oid bajarilgan grafik ish namuna” si tavsifida berilgan xato va kamchiliklarni sanab o‘ting va qaysi birini bartaraf etish lozimligini aniqlang 3. М uammoli vaziyatni tahhlil qilish Asosiy xato va kichik kamchiliklarga diqqatingizni jalb qiling. Asosiy xato: Standart talabini qo‘pol ravishda buzish Quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling. 1. Chizmada o‘lchamlar nima uchun kerak? 2. Muhandis chizmaga o‘lcham qo‘yish jarayonida nimalarga e’tibor berishi lozim? . Muammoning asosiy mazmunini ajratib oling. Muammoli vaziyatni tahlil qilish – obyektning holatini aniqlang, asosiy qirralariga e’tibor qarating, muammoli vaziyatning hamma tomonlarini tahlil qiling. Vaziyatni sodir bulish sabablarini, vaziyatdan chiqish yo‘llari xar bir mutaxassis shaxsning oldida turgan ulkan vazifalar bilan bog‘liq ekanligini 56

ko‘rsatib bering 4.Muammoli vaziyatni yechish usul va vositalarini tanlash hamda asoslash Ushbu vaziyatdan chiqib ketish harakatlarni izlab topish maqsadida quyida taqdim etilgan “Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldirishga kirishing. Muammoni yechish uchun barcha vaziyatlarni ko‘rib chiqing, muqobil vaziyatni yarating. Muammoning yechimini aniq variantlardan tanlab oling, muammoning aniq yechimini toping. Jadvalni to‘ldiring. Keys bilan ishlash natijalarini yozma shaklda ilova eting Talabalarga keys-stadini bajarish uchun yo‘riqnoma 1-Ilova 1 – topshiriq: Blits-so‘rov savol va javoblari № Savol Javob 1. Qanday qadimiy o‘lchov birliklarini bilasiz? 2. Turmushimizda foydalanib keladigan buyumlarning nechta o‘lchamlari mavjud? 3. Chizmada buyumlarning qaysi o‘lchamlarini ifodalash mumkin? 4. Gabarit o‘lcham deganda nimani tushunasiz? 2-Ilova 2 – topshiriq: “ T-sxema” jadvalini to‘ldiring O‘lcham qo‘yishda yo‘l qo‘yilgan asosiy xato va kamchiliklarni, to‘g‘ri bajarilmagan shartlilik va soddalashtirishlarni aniqlab ko‘rsating. O‘lcham qo‘yishda yo‘l qo‘yilgan asosiy xato va kamchiliklarni, to‘g‘ri bajarilmagan shartlilik va soddalashtirishlarni yo‘l qo‘yilishi sababini standart talabiga mos izoxlar bilan yoriting. O‘quv-uslubiy hujjatlar 3-Ilova GOST 2.307-68 O‘lcham qo‘yish standartlari 1. O‘lchamlar va chekli chetga chiqishlar GOST 2.307-98 talab va qoidalari asosida bajariladi. O‘lchamlar chizmalarda o‘lcham chiziqlari va o‘lcham 57

sonlari yordamida ko‘rsatiladi. O‘lcham sonlari tasvirlanuvchi buyum va uning elementlari kattaligini aniqlashga asos bo‘ladi. O‘lcham sonlarini chizmada 3,5 va 5 balandlikdagi shrift bilan yozish tavsiya etiladi. 2. Mashinasozlik chizmalarida chiziqli o‘lchamlar xamma vakt millimetr xisobida beriladi, biroq o‘lcham birligi chizmada qo‘yilmaydi. 3. Chizmaning qanchalik aniq bajarilishi va masshtabidan qat’i nazar, xamma vakt chizmada buyumning haqiqiy o‘lchami yozilishi kerak. 4. Chizmadagi har bir o‘lcham faqat bir marta ko‘rsatiladi. Chizmada o‘lchamlar mumkin qadar kam bo‘lishi va shu bilan birga tayyorlash hamda nazorat qilish uchun yetarli bo‘lishi zarur. 5. O‘lcham sonlari o‘lcham chizig‘i ustiga 75 0 qiyalatib yoziladi. O‘lcham chizig‘i strelkalar bilan tugallanadi. O‘lcham chizig‘ining strelkalari o‘zining o‘tkir uchi bilan kontur, chiqarish va o‘k chiziqlariga tegib turishi shart. Strelkaning uzunligi asosiy tutash chiziqlar yo‘g‘onligiga nisbatan l = (6-10)s, qalinligi h=2 s olinadi. 6. Kesmalarga o‘lcham qo‘yishda o‘lcham chiziqlari bu kesmalarga parallel ravishda, chiqarish chiziqlari esa o‘lcham chiziqlariga perpendikulyar holda o‘tkaziladi. 7. Burchaklar o‘lchami shu burchak uchidan chiqarilagn radial chiqarish chiziqlariga o‘tkazilgan yoyda ko‘rsatiladi. 8. Yoy o‘lchami, aylana yoyiga parallel o‘tkazilgan o‘lcham chizig‘ida ko‘rsatiladi, chiqarish chiziqlari esa burchak bissektrisasiga parllel chiziladi va o‘lcham soni ustiga yoy belgisi qo‘yiladi. 9. Chiqarish chiziqlari o‘lcham chiziqlarning strelkalari uchidan 1-5 mm chiqib turishlari kerak. O‘lcham chiziqlari tasvir konturining tashqarisiga chiqarib qo‘yilgan ma’qul. 10. Parallel o‘lcham chiziqlari oralig‘i 7 mm dan kam bo‘lmasligi, shuningdek, o‘lcham chizig‘idan kontur chiziqlarigacha bo‘lgan masofa esa 10 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. 11. O‘lcham chizig‘ida ketma-ket joylashgan strelkalarni qo‘yish uchun joy yetarli bo‘lmasa strelkalar nuqta yoki 45 0 ostida o‘tkaziladigan shtrix chiziqlari bilan almashtirilishi mumkin. 12. Diametri belgisi “ ” barcha xollarda xam diametri o‘lchami soni oldiga 58

qo‘yiladi. Belgi aylanasining diametri aynan shu chizma uchun qabul qilingan o‘lcham sonlari balandligining taxminan 5/7 h qismiga teng. Aylana o‘rtasida o‘tuvchi chiziq asosiy yozuvga yoki o‘lcham chizig‘iga nisbatan 75 0 qiyalatib o‘tkaziladi. 13. Radius o‘lchamini ko‘rsatish uchun o‘lcham soni oldiga lotincha bosh R xarfi yoziladi. O‘lcham chizigi yoy markazidan chiqariladi. 14. Chizmalarda o‘lchamlarning umumiy miqdori mumkin qadar kam, lekin buyumni tayyorlash va tekshirish uchun yetarli bo‘lishi lozim 15. Chiqarish chizig‘i o‘lcham qo‘yiladigan kesmaga perpendikulyar, o‘lcham chizig‘i esa parallel qilib qo‘yiladi. Ba’zi xollarda o‘lcham qo‘yiladigan kesma bilan parallelogrmm xosil qilishi mumkin. 16. Asosiy chiziqdan birinchi o‘lcham chizigigacha kamida 10mm bo‘ladi. 17. Parallel o‘lcham chiziklari orasidagi masofa kamida 6mm bo‘ladi. 18. Chiqarish chiziqlari o‘lcham chizigidan 1-5 mm chiqib turishi kerak. 19. Parallel o‘lcham chiziqlari qo‘yilayotganda avval kichigi tasvirga yakinroq qo‘yiladi. 20. O‘lcham chiziqlari mumkin qadar kesishmasligi kerak. 21. O‘lcham qo‘yilayotgan masofa 12 mm dan kichik bo‘lsa strelka tashqariga chiqariladi. 22. Yassi detalning bir proyeksiyadagi tasvirida ialinligini ko‘rsatuvchi o‘lcham soni oldiga lotincha S xarfi ko‘yiladi. 23. Uzun detalning bir proyeksiyadagi tasvirida, uzunligini ko‘rsatuvchi o‘lcham soni oldiga lotincha L xarfi ko‘yiladi. 24. Kvadrat elementi kattaligini ko‘rsatuvchi o‘lcham soni oldiga kvadrat belgi ko‘yiladi. 27. Buyumda bir nechta bir xil element bo‘lsa, chizmada ulardan bittasining o‘lchami va shunday elementlar soni ko‘rsatiladi. 28. Simmetrik buyumlarning ko‘rinishi yoki kirkimi simmetriya o‘kigacha, yo bo‘lmasa uzish bilan ko‘rsatilganda simmetrik element o‘lchamlari xam uzib tasvirlanadi. O‘lcham chizigi simmetriya o‘qidan bir oz o‘tkazilgan xolatda ko‘rsatiladi. 29. Strelka va asosiy chiziq kesishib qoladigan xolatlarda asosiy chiziq uzib tasvirlanadi. 59

30. Xech qanday chiziq chizmadagi yozuvlarni kesib o‘tmasligi kerak. 31. Yozuvni joylashtirish uchun asosiy chiziqni uzib tasvirlashga yo‘l qo‘yilmaydi. 32. O‘lcham, o‘q yoki markaz chiziqlari kesishgan joyga yozish mumkin emas. 33. Bitta konstruktiv elementga (o‘yiq, chiqiq, teshik) tegishli bo‘lgan o‘lchamlarni, shu elementning formasi yaqqolroq ko‘rinadigan joyga gruppalashtirib qo‘yish tavsiya etiladi. 34. Strelka qo‘yish uchun joy yetarli bo‘lmaganda, uni 45°li chiziqcha yoki aniq ko‘rinuvchi nuqta bilan almashtiriladi. Tushunchalarning izoxi Kadimda turmushda maxalliy va keng miqyosda qo‘llanilgan va hozirgi kunda ayrimlari muloqotdan chetga chiqqan o‘lchov birliklari: Ar – maydon o‘lchovi , 1 ar – tomonlari 10 metrga teng bo‘lgan kvadrat maydon. Arash – uzunlik o‘lchovi , 1arash-50-60 sm ga teng. Arshin – uzunlik o‘lchovi (g‘arbda), qo‘l barmog‘idan yelkagacha bo‘lgan masofa taxminan 65,2 smdan -112 smga teng. Gaz – uzunlik o‘lchovi (sharqda), qo‘l uchidan yelkagacha bo‘lgan masofa. 0,5- 0,75 metrga teng bo‘lgan. Gaz o‘lchami turli davrlarda, turli mamlakatlarda bir- biridan farq qilgan. Ilik – o‘rta barmoq kengligidagi masofa , Boburning aytishicha bir tutam 6 ilikka teng. Dyuym – uzunlik o‘lchovi , avvaliga dyuym katta barmoq eniga teng bo‘lgan. Xozirda u 2 sm 54 mm yoki futning 12 dan bir qismiga teng. Mil (shar) – uzunlik o‘lchami , Boburning aytishicha 4000 qadamga to‘g‘ri keladi. Taxminan 3 km. Karvon yo‘lidagi masofani o‘lchashda qo‘llanilgan. Musht (tutam) – uzunlik o‘lchovi, to‘rtta barmoq (ilik) kengligi bilan belgilangan. Tanob – yer o‘lchovi birligi, 0,25 - 0,3 ga ga teng Yard –ingliz uzunlik o‘lchovi, 1 yard – 91 sm 44 mm ga teng. Fut – ingliz uzunlik o‘lchovi. Xozirgi kundalik turmushimizda qo‘llaniladigan buyum va narsalarning tabiiy, fizik va kimyoviy xossa-xususiyatlariga ko‘ra ularning turlicha o‘lchamli parametlari mavjud. Bunday o‘lchamlar yagona o‘lchov birliklar tizimiga (SI) kiritilib umumiylashtirilgan, masalan buyumning og‘irligi tonnadan grammgacha bo‘lgan 60

birliklarda tortiladi, shuningdek soni-miqdori, tartibi, uzunligi, balandligi, qalinligi, xajmi, zichligi, harorati, bosimi, quvvati, qattiqligi, yuzasi, sathi, tezligi, muddati (vaqti), g‘adir-budirligi, radial (burchak) kabi boshqa o‘lchamlar. Konstruktorlik xujjatlari xisoblangan chizmalarda - buyumni tayyorlash va ishlab chikarish uchun zarur bulgan o‘lchamlardan: bo‘yi (balandiligi), eni (uzunligi), qalinligi (chukurligi), diametr va radius o‘lchamlari, burchak va yoy o‘lchami, konuslik va qiyalik o‘lchamlari, bir xil shakl va o‘lchamdagi buyum elementlarining soni, turli texnik elementlarning o‘zaro joylashuv o‘lchamlari standartda qabul qilingan turli xil usullar orqali ifodalanadi. Gabarit - fransuzcha so‘z bo‘lib, buyumlarning eng chetki, tashki qirralarini bildiradi. Gabarit o‘lchamlar chizmada muhim o‘lchamlar sirasiga kiradi. Chunki u buyumlarning egallaydigan umumiy joyi va xajmini aniqlab beradi. Chizmani o‘qish - chizmadagi buyumning tasviriga qarab uning umumiy xamda qismlarining fazoviy shaklini tasavvur etish, barcha o‘lchamlarini fikran tushunish va uni tayyorlash, ishlab chikarish hamda nazorati uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarini aniqlashtirishni bildiradi. Buyum chizmasiga o‘lcham qo‘yishning ba’zi amaliy ko‘rsatmalari Chizmada tasvirlangan shakl yoki uning bir qismi katta-kichikligi xakida fikr yuritish uchun o‘lchamlar ko‘yiladi. Bu esa chizmalar chizishda ularning asosiy shartidir. Xar bir to‘g‘ri qo‘yilgan o‘lcham va yozilgan rakamlar chizmani o‘qishni va u haqida tasavvur hosil qilishni osonlashtiradi. Chizmaga ko‘yilgan o‘lchamlar mumkin kadar kam bo‘lishidan kat’iy nazar u buyumni tayyorlashga yetadigan bo‘lishi kerak. Chizma elementlarining o‘lchamlari takrorlanmasligi va buyumning barcha o‘lchamlari xamma tasvirlarga yoki uchta ko‘rinishlarga teng taqcimlab qo‘yish lozim. O‘lchamlar chiziqli va burchakli bo‘lishi mumkin. Chiziqli o‘lchamlar- detalning uzunligi, eni, qalinligi, diametr yoki radiusini ko‘rsatadi. Burchakli 61

o‘lcham esa- detal yoki uning biron-bir elementiga tegishli burchakning katta- kichikligini ko‘rsatadi. Chizmalarda chiziqli o‘lchamlar uzunlik o‘lchovi mm birligidda beriladi. O‘lchamning son miqdori raqamlarda yoziladi, birlik belgisi esa yozilmaydi. Burchakli o‘lchamlar graduslarda, minut va sekundlarda beriladi, o‘lcham birligining belgisi (masalan, 82 o ) ko‘rsatiladi. O‘lchamlar uch xil usulda qo‘yiladi: · Koordinat usul. Bu usulda biror chizik koordinata boshi deb qabul qilinadi va xamma o‘lchamlar shu chiziqdan boshlab qo‘yiladi; · Zanjir usul. Bu usulda o‘lchamlar ketma-ket ko‘yilib ko‘rsatiladi ; · Aralash usul. Bu usulda koordinat usul bilan zanjir usul birgalikda qatnashadi. 1-shaklda O‘lcham strelkasining to‘g‘ri qo‘yilishi va shu o‘rinda yo‘l qo‘yiladigan tipik xatolar: strelka o‘rniga g‘adir-budirlik yoki satx belgisinin qo‘yish mumkin emas. 1-shakl 62

Yakuniy xulosa: ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari ( mustaqil auditoriyada va auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun) Auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari 6-Ilova Talabalar ro‘yxati Asosiy muammo ajratib olinib, tadqiqot obyekti aniqlangan mak. 6 b Muammoli va- ziyatning kelib chiqish sabablari aniq ko‘rsatilgan mak. 4 b Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari aniq ko‘rsatilgan mak. 10 b Jami mak.20 b 63

Auditoriyada bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari 7-Ilova Guruhlar ro‘yxati Guruh faol mak. 1 b Ma’lumotlar ko‘rgazmali taqdim etildi mak. 4 b Javoblar to‘liq va aniq berildi mak. 5 b Jami mak. 10 b 1 2 3 8-10 ball – a’lo, 6- 8 ball – yaxshi, 4- 6 ball – qoniqarli III. O‘QITUVCHI TOMONIDAN KEYSNI YECHISH VA TAHLIL QILISH VARIANTI Keysdagi asosiy muammo Chizmada asosiy o‘lcham qo‘yish qoida va tartiblari, ruxsat etilgan shartlilik va soddalashtirishlarining standartga mosligi. Muammoli vaziyatni yechish yo‘llari 1. Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishamiz. Avvalo keys bilan tanishib chiqamiz. Muayyan chizmada tasvirlangan buyum to‘g‘risida to‘liq va to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lish uchun unga “zarur va yetarli o‘lchamlarini aniqlash hamda ularni chizmada berilishi” haqida tushuncha hosil qilish uchun ilova ma’lumotlarni diqqat bilan o‘qib chiqamiz. Muammoni yechish darajasini aniqlaymiz. Avvalo 1- ilovadagi Blits savollariga javob beramiz. 2- ilovadagi sxema bo‘yicha shaxsan bajarilgan topshiriqlarini o‘zaro savol javobini o‘tqazamiz. 2. Berilgan vaziyat bilan tanishamiz. Ma’lumotlarni yana diqqat bilan tahlil qilib, biz uchun muhim bo‘lgan satrlarni tagiga chizib olamiz. Namuna chizmani sinchklab tekshiramiz va o‘quv-uslubiy hujjatlarda keltirilgan fikrlar bilan nomutanosiblikni aniqlab chiqamiz. Keysdagi 3- ilova o‘quv-uslubiy xujjatlarda muhim axborot, jumlalarni qalam yordamida ostini chizib qo‘yamiz va namuna chizmadagi tegishli joyiga ilova tarzida kiritamiz. 4- va 5- ilovalardagi chizma (vaziyat) tavsifida berilgan asosiy tushuncha va iboralarga diqqatimizni jalb qilamiz: 64

- uzunlik; - zanjir usuli; - balandlik; - koordinat usuli; - qalinlik; - kombinatsiyalangan (aralash) usuli; - kenglik ; - gabarit o‘lcham ; - chuqurlik; - faska o‘lchami; - en; - burchak o‘lchami; - diametr; - qiyalik o‘lchami; - radius; - konuslik o‘lchami ; 3. Muammoli vaziyatning tahlili. Standart talabiga javob bermaydigan kamchilik va xatolardan chetlagan xolda chizmalarga o‘lcham beramiz. Mazkur holatda qabul qilinishi mumkin bo‘lgan muammoning barcha yechimlarini Blits savollariga javoblar orqali topamiz. 3-ilovadagi xujjat va ma’lumotlarga tayanib muommo yechimning bir nechta variantilarini ko‘rsatamiz. Yakuniy xulosa chiqarganizdan dan so‘ng o‘qituvchi sizining o‘quv faoliyatingizni 6- 7- ilovalar bo‘yicha baholaydi. Blits-so‘rov savol va javoblari № Savol Javob 1. Buyumning qanday qadimiy o’lchov birliklarini bilasiz? Q adimda ma h alliy va keng miqyosda qo‘llanilgan va xozirgi kunda ayrimlari muloqotdan chetga chiqqan o‘lchov birliklari: Arshin – uzunlik ulchovi (garbda), kul barmog‘idan yelkagacha bo‘lgan masofa taxminan 65,2 smdan -112 smga teng. Ar – maydon o‘lchovi, 1 ar – tomonlari 10 metrga teng bo‘lgan kvadrat maydon. Arash – uzunlik o‘lchovi, 1 arash-50-60 sm ga teng. Gaz – uzunlik o‘lchovi (sharqda), qo‘l uchidan yelkagacha bo‘lgan masofa. 0,5-0,75 metrga teng bo‘lgan. Gaz o‘lchami turli davrlarda, turli mamlakatlarda bir-biridan farq qilgan. Ilik – o‘rta barmoq kengligidagi masofa, Boburning aytishicha bir tutam 6 ilikka teng. Dyuym – uzunlik o‘lchovi, avvaliga dyuym katta barmoq eniga teng bo‘lgan. Xozirda u 2 sm 54 mm yoki futning 12 dan bir kismiga teng. Mil (shar) – uzunlik o‘lchami, Boburning aytishicha 4000 qadamga to‘g‘ri keladi. Taxminan 65

3 km. Karvon yo‘lidagi masofani o‘lchashda qo‘llanilgan. Musht (tutam) – uzunlik o‘lchovi, to‘rtta barmok (ilik) kengligi bilan belgilangan. Tanob – yer o‘lchovi birligi, 0,25 - 0,3 ga ga teng Yard –ingliz uzunlik o‘lchovi, 1 yard – 91 sm 44 mm ga teng. Fut - ingliz uzunlik o‘lchovi. 2. Т urmushimizda foydalaniladigan buyumlarning qanday o’lchamlari mavjud? Xozirgi kundalik turmushimizda qo‘llaniladigan buyum va narsalarning geometrik, fizik va kimyoviy xossa-xususiyatlariga ko‘ra ularning turlicha o‘lchamlari mavjud. Ular yagona o‘lchov birliklar tizimiga kiritilib umumiylashtirilgan, masalan buyumning boshka o‘lchamlar. 3. Chizma buyumlarining asosan qanday o’lchamlari ifodalanadi? Buyumni tayyorlash va ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan o‘lchamlardan: bo‘yi (balandiligi), eni (uzunligi), qalinligi (chukurligi), diametr va radius o‘lchamlari, burchak va yoy o‘lchami, konuslik va qiyalik o‘lchamlari, bir xil shakl va o‘lchamdagi buyum elementlarining soni, turli texnik elementlarning o‘zaro joylashuv o‘lchamlari standartda qabul qilingan turli xil usullarda ifodalanadi. 4. Gabarit o’lchamlar - nima ? Gabarit fransuzcha so‘z bo‘lib, buyumlarning eng chetki, tashqi qirralarini bildiradi. Gabarit o‘lchamlar chizmada muhim o‘lchamlar sirasiga kiradi. Chunki u buyumlarning egallaydigan umumiy joyi va xajmini aniqlab beradi. Masalan, yo‘lovchilar tashuvchi shaxar transportlarida 50x30x80 gabaritdan ortiq buyumlarni tashish man etiladi. 5. “Chizmani o’qishni” iborasi nimani anglatadi? Chizmani o‘qish - chizmadagi buyumning tasviriga qarab uning umumiy fazoviy shaklini tasavvur etish, o‘lchamlarini fikran tushunish va uni tayyorlash, ishlab chiqarish hamda nazorati uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlashtirish zarurligini anglatadi. 66

2.4. “Detal chizmalariga o‘lcham qo‘yish” moduli bo‘yicha tajriba- sinov ishlarini tashkil etish. Bitiruv malakaviy ishimning tajriba-sinov ishlari Qarshi Politexnika kasb- hunar kolleji bazasida 2017-2018 o’quv yili davomida o’tkazildi. Tajriba “Texnik chizmachilik” ta’lim yo’nalishlaridagi 1-kursning 2 ta (48-17, 50-17) guruhida olib borildi va unda 57 nafar o’quvchi qatnashdi. Tajriba sinov jarayonida foydalanilgan asosiy materi al k asb-hunar kollejlar uchun “ Detal chizmalariga o’lcham qo’yish ” mavzusiga doir tarqatma material va grafik topshiriqlardan iboratdir. Biz tajriba sinov jarayonini tashkil etishda nazorat guruhlarida ham, tajriba guruhlarida ham o’quvchilarning soni, “Detal chizmalariga o’lcham qo’yish” mavzusini o’qitilish darajasi hamda turli xil ko’rinishdagi mavzuga doir topshiriqlarni to’g`ri bajarish malakalari bir xil bo’lishiga e`tiborimizni qaratdik. Ilmiy tadqiqot ishi ikki bosqichda olib beriladi: - Birinchi bosqichda muammoga taaluqli ilmiy-nazariy manbaalari, to’plangan tajribalar o’rganildi hamda tadqiqotning tahminiy ilmiy farazi aniqlandi, pedagog ilmiy tadqiqot usullari yordamida o’rganish uchun nazorat va tajriba guruhlari belgilandi. Muammoni yechishga oid asosiy yondashuvlar taklif etildi va eksperimentning aniqlovchi bosqichi o’tkazildi. – Ikkinchi bosqichda “Texnik chizmachilik” fani darslarida majburiy grafik topshiriqlar va boshqa grafik amallardagi yo’l qo’yilayotgan xatoliklar va kamchiliklarga oid ma’lumotlar to’plandi. Amaliy ahamiyatga oid na’munalar aniqlab chiqildi va tahlil qilindi. Chizmachilik fanining ishchi dasturlaridagi bitiruv malakaviy ishimga bog’liq ya’ni mos ayrim yirik mavzular tanlab olindi va shu mavzular yuzasidan o’quvchilarda uchraydigan savol, qiyinchilik va muammolarning oldini olish borasida tavsiyalar ishlab chiqildi va ta’lim jarayonida sinab ko’rildi. Eksperiment amalga oshirildi, umumlashtiruvchi nazorat sinovi o’tkazildi, o’tkazilgan tadqiqot natijalari tahlil qilindi va xulosalar chiqarildi. 67

Kasb-hunar kollejlarida o’qituvchilarning ish tajribasini kuzatganimizda guruhlarda mustaqil grafik ishlari sifatida asosan test topshiriqlar bilan cheklanilganligini aniqlashga muvaffaq bo’ldik. Chizmachilk fani uchun o’quvchining fazoviy tasavvurini kengaytirish muhim masal bo’lganligi uchun tajrib-sinov ishlarimda tarqatma materialdan foydalanishga qaror qildim. Umuman olganda bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi shundan iboratki o’quvchilarda chizmalarni osonlik bilan tushunish, chizmalarni o’qishlarini tezlashtirish, dars jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanib dars uchun ajratilgan vaqtdan unumli foydalanib vaqtdan yutishga muvaffaq bo’lish hisoblanadi. Tajriba-sinov ishlarining natijalari. Tajriba-sinov ishlarimni ikki guruhda olib bordim. Har bir guruhda o’quvchilar soni 27- 30 nafar o’quvchini tashkil etadi. Biz bilamizki chizmachilik fani maktabning 8-9- sinflarida o’tilib kelinadi. Shundan kelib chiqib ularning o’tilgan mavzu yuzasidan mavjud bilmlarini ham hisobga olib diagramma tuzdim. Unda o’quvchilarni maktabda ortirgan bilmlari, yangi mavzu yuzasidan o’tilgan bilmlari darajasi, o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun olib borilgan tajriba: oddiy o’tilgan darslar hamda o’zim kiritgan metodikadan foydalangan darslarimni solishtirdim (1-jadval). Bu yerda 1-xolatda ularning maktabda o’zlashtirgan bilimlari darajasi ko’rsatilgan. 2-xolat. Darsni nazariy qismi o’tilgandan keyingi ortirgan bilimlari darajasi ko’rsatilgan. 3-xolat. Darsni mustahkamlash uchun berilgan vazifadan keyin ortirgan bilimlari darjasi ko’rsatilgan. 1-jadval 68

1 2 3 1-guruh 2-guruh0%10%20%30%40%50%60%70%80%90% 1-guruh 2-guruh Ko’rib turganingizdek 1- va 2- xolatda o’quvchilarning bilimi deyarli bir xil darajada ko’rinib turibdi. Buning sababi bu guruhlarning ikkalasida ham nazariy dars jarayoni bir xil tarzda olibborilgan. 3- xolatda esa 1- guruh ya’ni tajriba-sinov guruhida darsni tayyorlanga grafik vazifali slaydlar orqali o’tilgandan keyingi natija ko’rsatilgan. 2-guruh ya’ni nazorat guruhining natijasi esa mustahkamlash uchun oddiygina grafik topshiriqlar berilgandan keyingi ortirgan bilimlari ko’rsatilgan. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, tajriba-sinov guruhlaridagi o’quvchilarning ko’rinishlar mavzusini o’qitish asosida fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish sezilarli darajada bo’lib, bizning qo’llagan metodikamizning ahamiyati va natijasi yuqori ekanligini ko’rsatdi. 69

XULOSA Chizmachilik fani o‘qituvchisi boshqa fanlar o‘qtuvchilari kabi birinchi galda yeng yuksak fazilatli, axloqiy pok, iymon va ye’tiqodli, halol va sofdil, talabalarga, o‘smir va yoshlarga nisbatan o‘ta talabchan , ziyrak va izlanuvchan bo‘lishi kerak. O‘qituvchining kasbiy xususitatlari borasida to‘xtalganda shuni ta’kidlash lozimki, u yeng avvalo o‘z kasbining jonkuyari, ishiga ijodiy va ilmiy yondoshadigan shaxs bo‘lmog‘i ta’lab yetiladi. Bu shaxsdagi bilimlar va ilg‘or tajribalariga chanqoqlik, muhimi unda tashkilotchilik, kuzatuvchanlik, qat’iylik va insoniylik xususitatlari yaqqol sezilib turishi kerak. Pedagogika adabiyotlarida talim metodlarini bir nechta turlarga ajratib o‘rganiladi: ko‘rgazmali, izoxli – illustrativ, reproduktiv muommoli, qisman izlanuvchanlik va tadqiqot metodlari. 70

“Pedagogik texnologiya” ning rivojlanish istiqbollari uning nazariy asoslarining tanqidiy taxlil qilinishi, Ta’limga reduktsion yondashishdan voz kechish bilan belgilanadi. Bir vaqtning o‘zida “Pedagogik texnologiya” nazariy asoslarini o‘zgartirish bilan birgalikda uning “muammo maydonini xam o‘zgartirish lozim. “Pedagogik texnologiya” Ta’lim maqsadlarini aniqlashtirish va qismlashtirish, Ta’lim natijalarini standartlashtirish, Ta’lim jarayonidagi samarali teskari aloqa, avtomatlashtirish imkoniyatlari kabi muxim Ta’lim muammolarini xal kilish imkonini beradi. Ushbu muammoni ishlab chiqishda “pedagogik texnolgiya” dagi Ta’lim tizimlarini ko‘rishdagi tajribasini xisobga olish va tanqidiy taxlil qilish maqsadga muvofikdir. Ularning xammasidan xam chizmachilik fanini xusuxiyatlarini e’tiborga olgan xolda Ta’lim jarayonida foydalanish mumkin. Chizmachilikda qisman izlanuvchanlik va tadqiqot metodiga modellashtirish loyixalash bo‘yicha masalalar yechish, grafik ishlarni bajarish kabilarni ko‘rsatishimiz mumkin. Chizmachilik o‘qitishda dars jarayonini faollashtirish va uning samaradorligini oshirish yullari sifatida quydagilarni ko‘rsatishimiz mumkin: Darsning oqilona tashkil qilinishi -Turli ko‘rgazmali vositalarning qo‘llqnilishi -Muammoli, dasturlashtirilgan, turli xil topshiriqlar, qiziqarli va tarixiy yelementlar, sinifdan tashqari ishlarni qo‘llash -Grafik faoliyat vositalari yordamida o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishlarini rivojlantirish va boshqalr. -Ayni yangilanish, rivojlanish davrida yosh avlodni bilimdon, yaratuvchan, yuksak madanitatli va mustaqil mamlakat taqdiri uchun ma’sul shaxslar qilib tarbiyalash; -Ulug‘vor bunyodkorlik ishida malakali, g‘ayratli o‘qituvchilar yoshlar peshqadamlik qilmoqlari uchun zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash ; 71

-O‘quvchi va yoshlarga chizmachilik sirlarini o‘rgatish borasida o‘z ustida doimo izlanish, talabalar faolitatini rivojlantirib, to‘g‘ri va asosli shakllantirish uchun pedagogik qoidalar asosida tajribalar olib borish :  Tasviriy san’at insonni shakllantirishdagi muhim va ishonchli vositalardandir, bunday imkonitatni xar bir mashg‘ulotda qo‘llash uchun tangicha uslub va mumkin bo‘lgan usullarini ishga solish hamda amalda qo‘llay olish mahoratini o‘rgatish :  Zamon talabi bilan dars va mashg‘ulotlarni noan’anaviy dars rejalari bilan o‘tkazish :  Jahon andozalariga xos tangi texnologitalarini o‘rganib, darsda qo‘llay olish mahoratini yegallashi kerak. Yuqorida zikr yetilgan talablarni o‘zida mujassam yetgan har qanday talabaga kelajak avlodimizni ishonib topshirsak bo‘ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, H.Saidov, R.Ahliddinov. Nashr uchun mas’ul: T.Risqiyev. – Toshkent: Sharq NMK Bosh tahririyati, 1999. 3. Karimov. I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” / Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa konserni. 1997. 72

6. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 7. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.: TDPU, 2006. 8. “ AutoCAD ” для студента. Популярный самоучитель. – С Пб.: Просвет, 2005. – 320 с. 9. Ibragimov X.M. Kompyuter grafikasi (“AutoCAD-2006”). / Ma’ruzlar matni. – Samarqand: SamDAQI, 2006. – 107 b. 10. Левицк B.C. Машиностроительное черчение и автоматизация выполнения чертежей / Учеб. для ВТУЗов. – 4-е изд., испр. – М.: Высшая школа, 2000. – 422 с. 11. Muhandislik grafikasi fanidan ma’ruzalar matni to‘plami / Tuzuv.: Sh.Eshqobilov, M.Xalilov. – Qarshi: Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti, 2014. – 77 b . 12. Начертательная геометрия и инженерная графика. Начертательная геометрия. Практические занятия / УМК. Ч 2. Т.Я.Артемьева, В.А.Лубченок, Т.С.Махова, С.В.Ярмолович. – Новополоцк: ПГУ, 2004. – 457 с. 13. Новичgина Л.И. Справочник по техническому черченt. – Мн.: Книжный Дом, 2004. – 178 с. 14. Погорелов В.И. “ AutoCAD ” для начинающg. – С Пб.: Просвет, 2004. – 400 с. 15. Чекмарев А.А. Инженерная графика. – М.: Высшая школа, 2000. 16. Чекмарев А.А. Начертательная геометрия и черчение. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 471 с . 17. Qulnazarov B. Ibragimov X.M. Chizmachilik va kompter grafikasi asoslari / O‘quv qo‘ll. – T.: O‘qituvchi, 2006. – 270 b. 18. Chizmachilik darslarida AutoCAD dasturi yordamida chizmalarni bjarish (o’quv-uslubiy qo’llanma). Toshkent-2009. 19. I. Rahmonov. Chizmalarni chizish va o’qish. “O’qituvchi”. Tsh-1992. 20. ZiyoNet.uz 73

21. Kutubxona.uz 22. edu.uz 23. tdpu.uz 74

Похожие

Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish

Chet tili o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Shirin taomlar tayyorlash ”mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Virtual 3D universitet muhitida oʻquv jarayonini tashkillashtirish