Главная страница
Дипломные работы
Химия
Tabiiy gazni tozalashda ishlatiladigan qattiq adsorbentlarning selektivligini o‘rganish
Tabiiy gazni tozalashda ishlatiladigan qattiq adsorbentlarning selektivligini o‘rganish
Загружено в:
29.09.2019
Скачано:
0
Размер:
344.5 KB
Скачать
Похожие
Nordon gazlarni tozalashda aminli absorbentlarni taqqoslash orqali ularning selektivligini aniqlash
Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish
Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari
Neft va gaz tarkibidagi zaharli (ayniqsa oltingugurtli) birikmalarni miqdorini va tarkibini zamonaviy usullar yordamida aniqlash
Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash
![KIRISH O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng hukumatimiz tomonidan neft va gaz sanoati rivojlanishiga yanada e’tibor berila boshlandi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida respublikamizda uning oldini olish va bartaraf etishning asosiy tadbirlaridan biri xalq xo‘jaligining alohida tarmoqlarini rivojlantirish, ularni yangi texnika va texnologiyalar bilan jihozlash, ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan qurilmalarni modernizatsiya qilish, sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir [1]. Hozirgi paytda gaz qazib olish hajmining ko‘payishi guruxiy gaz yig‘ish tizimlariga o‘tishni taqazo qilmoqda va bu tizim respublikamiz gaz konlarida keng qo‘llanilmoqda. Bu tizimda bir gurux quduqlar markazida gaz yig‘ish punktlari joylashtiriladi va ulardan umumiy kon kollektorlari orqali gaz gazni kompleks tayyorlash qurilmalariga yuboriladi. Viloyatimizdagi asosiy gaz konlari gazkondensatli bo‘lib, tabiiy gaz tarkibida suyuq uglevodorodlarning bo‘lishi gazni tayyorlash jarayonida qo‘shimcha texnologik usullar va jarayonlarni qo‘llashni, hamda tomchili suvlarning bo‘lishi gazni quritish jarayonini olib borishni taqazo qilganligi uchun yig‘ish tizimi individual va guruxiy tayyorlash tizimlari unchalik samara bermaydi. Hozirgacha gazkondensatli konlar mahsulotlari asosan yonilg‘i sifatida foydalanilib kelinganligi uchun uning sifatiga unchalik e’tibor berilmasdan faqat texnik shartlar bilan cheklanib qolinar edi. Lekin oxirgi yillarda gazni qayta ishlash sohasining rivojlanishi, gaz tarkibidan suyultirilgan uglevodorodlarni ajratib olib avtomobillar yoqilg‘isi sifatida foydalanilishi, propan va butan aralashmalarining qisilgan holda avtomobillar yoqilg‘isi sifatida qo‘llanilishi tayyorlanayotgan gaz tarkibiga emas, balki olinayotgan mahsulotlar tarkibiga ham aniq talablarni qo‘ymoqda. Oxirgi yillarda respublikamiz miqiyosida neft’ va gaz sanoati rivojlanishiga yanada e’tiborning ortishi uning barcha sanoat tarmoqlari ichida energiyaning asosiy manbai bo‘lib qolganligi bilan tavsiflanadi. Har bir rivojlangan](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-3.png)
![mamlakatning iqtisodiyotida energiya resurslarini tejash va ulardan unumli foydalanish ishlab chiqarish sharoitida qo‘llanilayotgan texnika va texnologiyalarning sifat va samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan belgilanadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida yoqilg‘i energetika resurslaridan foydalanishning salmog‘i to‘xtovsiz oshib bormoqda. Ayniqsa bu o‘rinda jahonda energiyaga bo‘lgan ehtiyojning 70-75% i neft va gaz mahsulotlariga to‘g‘ri keladi. Bitiruv malakaviy ishning mavzusining dolzarbligi. Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqqan holda gaz tarkibidagi aralashmalarni ajratish va ajratib olingan birikmalardan xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida oqilona foydalanish hozirgi kunning asosiy dolzarb masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Shu o‘rinda tabiiy gaz tarkibidan oltingugurt tutgan nordon gazlarni tozalashda bir qancha tabiiy va sintetik adsorbent va absorbentlardan foydalaniladi. Ma’lumki, tabiiy gaz tarkibidan oltingugurtli nordon gazlarni tozalashda mahalliy sorbentlardan foydalanish masalasi birinchi galdagi yechimini topadigan muammolardan biridir[2]. Tabiiy mineral tuproqlarning sifatini baholash juda qiyin masalalardan biri bo‘lib xisoblanadi. Tabiiy mineral tuproqning effektiv ish qobiliyati uning tuzilishiga va xossasiga, muxitning tabiatiga hamda tozalash jarayonini utkazishning sharoitiga (kontaktli yoki dinamik metod tozalash temperaturasi va xakozo) bog‘liq. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi . Tabiiy mineral tuproqlar sorbent sifatida neftni qayta ishlash va yog‘larni regeneratsiyalash sanoatlarida oqartiruvchi vositalar sifatida keng doirada qullanilgan va qullanilib kelmoqda. Shuning uchun tabiiy sorbentlarning sifati xaqida gapirganda asosan neft mahsulotlari yoki yog‘larning rangliligini kamaytitrish qobilyatiga yani “oqartiruvchanlik qobilyati”tushuniladi. Shu maqsadda xozirgi davrga kelib insoniyat extiyojining misli qurilmagan darajada neft mahsulotlariga va xalq istemoli mollariga bo‘lgan talablari kundan kunga ortib bormoqda. Bu esa ayni shu istemol mollarining sanoat miqyosida katta masshtablarda ishlab chiqarilishi va ayni shu xalq istemoli mollarining sifati yuqori darajada bo‘lishi zarurligini](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-4.png)
![o‘zaro tasirlashuvlari ham teng qiymatli emas. shuning uchun, qattiq jism yuzasi qo‘shni bo‘lgan gaz fazadan molekulalarni o‘ziga qarata tortadi. Natijada bu moddaning konsentratsiyasi qattiq jism sirtida gaz hajmidagiga nisbatan ortadi. Sirt energiyasining kamayishiga olib boruvchi jarayonlardan biri suyuqlik yoki qattiq jism sirtida boshqa moddalarning yig‘ilish hodisasidar. Suyuqlik yoki qattiq jism sirtida boshqa moddalarning molekulalari, atomlari yoki ionlarining yig‘ilishi adsorbsiya deyiladi[3]. O‘z sirtiga yoki g‘ovaklariga boshqa modda zarrachalarini yutgan modda adsorbent deb, adsorbent g‘ovaklaridan tashqari turgan yutiluvchi modda adsorbtiv deb ataladi. Adsorbtavning adsorbati deb yuritiladi. Yutilgan modda zarrachalari hamma vaqt modda sirtida qolavermaydi, ba’zan yutuvchi jismning ichki tomoniga ham diffuziyalanishi mumkin. Umuman, qattiq jismga tashqi sirtiga yutilsa, bu hodisa adsorbsiya ( yoki o‘zaro ximiyaviy tasir ruy bermasa, fizikaviy adsorbsiya) deb, uning ichki qismiga yutilganda esa adsorbsiya deb ataladi. Agar modda geterogen sistemada ( masalan, gaz bilan adsorbent orasida) bo‘ladigan ximiyaviy reaksiya tufayli yutilsa, bu hodisa xemosorbsiya ( yoki aktivlangan adsorbsiya) deyiladi. Xemosorbsiya reaksiya tezligiga va adsorbtivning reaksiya mahsulotlari qavati orqali diffuziyalanishiga bog‘liq bo‘lgani uchun xemosorbsiya tezligi katta chegarada bo‘lishi mumkin. Xemosorbsiya vaqtida, faza vujudga keladi va bu qattiq jismning barcha hajmiga tarqaladi. Adsorbsiya samarasi musbat va manfiy bo‘lishi mumkin. Agar adsorbent sirtida yutilayotgan modda konsentratsiyasi ortsa u musbat. Aksincha kamaysa manfiy adsorbsiya deb yuritiladi. Adsorbillangan gaz qattiq jism sirtida bir yoki bir nechta qatlam molekulalaridan iborat bo‘lishi mumkin. Shunga qarab adsorbillanish monomolekular yoki polimolekulyar adsorbillanish deb ataladi. Gaz yoki bug‘ fizikaviy adsorbilanganda quyidagi to‘rt belgi kuzatiladi: -adsorbsiya deyarli katta tezlik bilan boradi; -adsorbsiya qaytar tarzda boradi; -temperatura oshganda adsorbillanish kamayadi;](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-8.png)
![bo‘ladi. Kislorodli, smolaga o‘xshash va ayniqsa, azotli organik birikmalar o‘zlarining yuqori sorbsiyalanishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Shuning uchun ularning uglevodorodlar aralashmasidan ajratish birmuncha oson kechadi. To‘yinmagan uglevodorodlarning quyi vakillari (etilen, propilen) ularga to‘g‘ri keladigan to‘yinmagan uglevodorodlarga qaraganda ancha yaxshi adsorbillanadi. Yuqori molekulyar tuzilishiga ega bo‘lgan to‘yinmagan uglevodorodlarni adsorbsiya yo‘li bilan ajratishda ular adsorbent bilan katalitik ta’sirlashuv jarayonlariga kirishishi natijasida ximiyaviy o‘zgarishlarga uchrashi mumkin[4]. Adsorbsiya xodisasi XYIII asrning ikkinchi yarmida ochilgan edi. Shile 1773 yili Shvetsiyada, 1777 yil Fontan Fransiyada gazlarning ko‘mirga yutilishi kuzatilgan edi. So‘ngra 1785 yili T.YE.Lovits Rossiyada eritmaning ko‘mirga yutilishini kuzatdi. Akademik N.D.Zelinskiy aktivlangan ko‘mirning adsorbillash xossasiga asoslangan, birinchi jahon urushi davrida protivogaz ixtiro qiladi. Shu bilan birga adsorbentlarning va ularning tuzilishi, tarkibi, xossalari va adsorbsion effiktivligini aniqlashda respublikamiz olimlari ham juda katta ishlarni amalga oshirmoqdalar, jumladan, Z.A.Oripov, S.Z.Mo‘minov, N.F.Abdullayev, A.M.Mirsalimov, R.Z.Zokirov, N.D.Jabborov, A.A.Abdullayev, N.X.Alimuxammedov, D.A.Toshev, K.S.Ahmedov va boshqalar shular jumlasidandir. Adsorbsion ta’sirlashuvlar turi. Adsorbent va adsorbat zarrachalari orasidagi ta’sirlashuvlar har xil bo‘lishi mumkin. adsorbsiya vaqtida molekulyar kuchlar ham tasir qiladi. Bu asosan elektrokinetik kuchlar, ya’ni dispersion kuchlardir. Har bir molekulada elektronlar zichligining ma’lum bir yo‘nalishi bo‘ylab xarakat qilishi tufayli molekulada dipol momentlar va kvadrupollari paydo bo‘ladi. Bu dipollar molekulalarning bir -biriga yaqinlashuvida o‘zaro ta’sir etmasdan qolmaydi. Yanada shu ta’sirlashuvlar natijasida umumiy tortishuv kuchlari vujudga keladi. Bu kuchlar shuning uchun dispersion kuchlar deb aytiladiki, hosil bo‘lgan dipollar yorug‘likning dispersiyalashini keltirib chiqaradi. Ko‘p hollarda elektrostatik kuchlar yoki oriyentatsion kuchlar ahamiyati ham kattadir. Bu kuchlar adsorbsiya vaqtida qutblangan molekulalarning sirtidagi](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-10.png)
![doimiy elektrostatik zaryadlar hisobiga paydo bo‘ladi. Bundan tashqari induksion kuchlar ham mavjud. Induksion kuchlar adsorbent sirtidagi zaryad bilan yoki adsorbent sirtida paydo bo‘luvchi dipol momenti bilan adsorbillanuvchi molekulada paydo bo‘ladigan dipol momentlari orasida vujudga keladi. Bu kuchlarning barchasi tortilish kuchlari hisoblanadi va adsorbent molekulasining sirtiga adsorbent molekulasining yaqinlashishi natijasida itarilish kuchlari bilan yaqin masofalarda tenglashadi[ 5 ]. Adsorbsion ta’sirlashuvlarning asosiy harakterli xususiyati shundaki, adsorbillanuvchi molekula adsorbent yuzasidan bitta markaz bilan ta’sirlashmasdan (uning panjarasini hosil qiluvchi ionlar, atomlar yoki molekulalar bilan) balki ko‘pchilik qo‘shni markazlar bilan ham ta’sirlashadi. Adsorbent bilan adsorbat molekulasining dispersion kuchlar hisobiga hosil bo‘lgan o‘zaro ta’sirlashuvlar yig‘indisi adsorbentning bitta markazi bilan ta’sirlashuvidan kichik bo‘lishi ham mumkin. Adsorbsiya vaqtida adsorbent sirtidagi ionlar yoki guruppalar bilan adsorbat molekulasi orasida vodorod bog‘ hosil bo‘ladi. Bundan tashqari adsorbent molekulalari bilan adsorbat molekulalari orpasida donor akseptor ta’sirlashuvlar, xemosorbsion ta’sirlashuvlar va elektron bog‘iga ega bo‘lgan hamda o‘z sirtida gidroksil gruppa va kation saqlagan molekulalar bilan bo‘ladigan ta’sirlashuvlar ham mavjud. Bu tasirlashuvlar to‘g‘risida batafsil ravishda qo‘llanmaning keyingi mavzularida tanishishingiz mumkin. 3. Adsorbsiya hodisasi ham huddi suyuqlikning bug‘lanishi, moddaning suvda erishi kabi qaytar jarayondir. Bu yerda bir-biriga qarama-qarshi ikki jarayon boradi: biri moddaning yutilishi bo‘lsa, ikkinchisi yutilgan moddaning adsorbent sirtidan chiqib ketishidir. Har qanday qaytar jarayondagi kabi bu yerda ham yutilish jarayoni avval tez boradi, so‘ngra yutilish va ajralib chiqish jarayonlarining tezliklari baravarlashib, sistema adsorbsion muvozanat holatiga keladi. Odatda adsorbsion muvozanat juda tez (sekundlar bilan minutlar davomida) qaror topadi. Masalan, pista ko‘mir sirtida SO2 ning adsorbillanishi muvozanati 20 sekunddan keyin, S2 yutilganda esa 2,5 soatdan keyin qaror topadi. Agar](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-11.png)
![adsorbsion muvozanat uzoq vaqt davomida qaror topmasa, adsorbsiya boshqa xil jarayonlar bilan murakkablashgan deyish mumkin. Adsorbsion muvozanat ham dinamik muvozanatdir. Adsorbsion muvozanat holati temperatura o‘zgarganda o‘zgaradi. Adsorbsiya jarayoni issiqlik chiqarish bilan boradi. Adsorbsiya vaqtida ajralib chiqadigan issiqlik adsorbsiya issiqligi deyiladi. Adsorbsion muvozanatning siljishi ham Le-Shatelye prinsipiga bo‘ysunganligi uchun temperatura ko‘tarilganda muvozanat modda ham yutiladigan tomonga qarab siljiydi. Desorbsiya jarayoni aksincha, issiqlik yutilishi bilan boradi. Shu sababli, temperaturani oshirish orqali adsorbentga yutilgan moddani ko‘proq qaytadan chiqarishi mumkin. Agar adsorbent bilan adsorbtiv o‘rtasidagi ximiyaviy reaksiya sodir bo‘lsa, (xemosorbsiya) adsorbsion muvozanat qarolr topmaydi; bu holda adsorbsiya qaytmas jarayon harakteriga ega bo‘ladi[6]. Adsorbsiya issiqligi va entropiyasi. Fizikaviy adsorbsiyada ham, xemosorbyutsiyada ham issiqlik effekti kuzatiladi,ya’ni issiqlik chiqadi. Xemosorbsiyada ajralib chiqadigan issiqlik miqdori ximiyaviy reaksiyalarning issiqlik effektiga yaqin keladi. Fizikaviy adsorbsiyada ajralib chiqqan issiqlik kalorimetrlar yordamida o‘lchanadi, lekin bunda olingan natijalar taxminiy bo‘ladi, chunki adsorbsiya va demak issiqlik chiqishi ancha vaqtga cho‘ziladi. Adsorbsiyaning integral issiqligi va differensial issiqligi degan tushunchalar kiritilgan. 1 g adsorbentga gaz yoki bug‘ yutilganda chiqqan umumiy issiqlik miqdori adsorbsiyaning integral issiqligi deyiladi va ushbu formuladan topiladi. qинт = Q/m bunda: Q – ajralib chiqqan umumiy issiqlik miqdori (j), m-adsorbent massasi (r). Adsorbentga ma’lum miqdorda modda yutilgandan keyin yana bir mol yutilganda ajralib chiqqan issiqlik adsorbsiyaning differensial issiqligi deyiladi, ya’ni 1 mol yutilganda ajralib chiqqan issiqlik adsorbsiyaning differensial issiqligi deyiladi, ya’ni q диф = d Q / dm.](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-12.png)
![adsorbsiya issiqligi ayni gazning kondensatsiyasi issiqligidan ancha katta bo‘ladiyu adsorbsiya issiqligi bilan gaz bosimi orasida quyidagi bog‘lanish bo‘ladi:Lq= P2 P1 q = ( ) 2,303 R 1 1 T2 T1 q = L g 2,303 R T 2 T 1 T 2 T 1 P2 P1 Adsorbentlarning tuzilishini o‘rganib chiqqanimizda ularda turli tuman formaga ega bo‘lgan va turli xil o‘lchamlarga ega bo‘lgan g‘ovaklarni kuzatishimiz mumkin. Adsorbsion jarayonlarda g‘ovaklarning qisqarishi bilan ular devorlarining yaqinlashuvidan adsorbsion kuchlar ham yig‘ila boshlaydi shu boisdan dispersion kuchlarning potensiali doimo ortadi. Bu esa adsorbsiya energiyasining ortishiga olib keladi. Misol uchun, benzol va geksan bug‘larining adsorbsiya energiyasi silikagel yuzasidan uning g‘ovaklari 50-40A gacha qisqarganda sezilarli darajada o‘zgaradi. Quyidagi rasmda turli tuzilishga ega bo‘lgan silikagelda benzol bug‘larining adsorbsiya izotermasi va adsorbsiya issiqliklari keltirilgan: Bundan ko‘rinib turibdiki, g‘ovak bo‘lmagan silikageldan (aerosil) katta g‘ovakli silikagel ( 75-105A ) ga o‘tganda monoqatlam hosil bo‘lish sohasida adsorbsiyaning absolyut qiymatlari o‘zgarmaydi. Ingichka g‘ovaklar (25 A) silikagellarga o‘tish bilan adsorbsiyaning qiymati va adsorbsiya issiqligi ko‘rinarli darajada o‘zgaradi. Adsorbsiyaning izotermasi bu vaqtda yoysimon shaklga ega bo‘ladi[ 7 ]. Ingichka g‘ovakli adsorbentlar qo‘llanilgan vaqtda adsorbsion qatlamning to‘g‘ri to‘lib borishi haqida gapirish ancha qiyin bo‘ladi. Chunki nog‘ovak bo‘lgan adsorbentlarning sirti adsorbsion qatlamlar bilan to‘lishi ma’lum. Ingichka g‘ovakli adsorbentlarda ega g‘ovakning qisqargan joyidagi adsorbsion potensial, ayni shu g‘ovakning kengroq joyidagi devorlarning adsorbsion potensiali bilan taqqoslanganda ancha yuqori potensialga ega ekanligi ma’lum bo‘ladi. Xuddi shunday joylarda adsorbsiya vaqtida intensiv adsorbsiya jarayoni sodir bo‘ladi va](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-13.png)
![adsorbentning konsenratsiyasi g‘ovakning kengroq joyidagiga nisbatan ko‘proqdir. Ingichka g‘ovaklarda adsorbsion potensialning ortishi bug‘ning nisbatan past bosimlarda adsorbllanishiga olib keladi[ 8 ]. Eritmada kechadigan adsorbsiyaga sirtning ximiyaviy tabiati adsorbentning g‘ovak o‘lchamlari va eritma xossalarining ta’siri. Eritmada kechadigan adsorbsiya kattaligiga adsorbentning xossalari ya’ni sirtning ximiyaviy tabiati va g‘ovaklarning o‘lchamlari, eritmaning xossasi va uni tuzuvchi komponentlar ta’sir qiladi. Quyidagi rasmda adsorbsiya jarayoniga sirtning ximiyaviy tabiati ta’siri ko‘rsatilgan. Bu izotermada katta g‘ovakli va nog‘ovak adsorbentlarda benzolning n- geksandagi eritmasida adsorbillanish grafigi keltirilgan. Benzolning eng yuqori darajada adsorbillanishi katta g‘ovakli o‘z sirtida gidroksil guruppalar tutgan silikagelda kuzatiladi. (rasmdagi 1-qiyshiq chiziq) Bunday adsorbllanishning asosiy sababi benzol molekulasi va silikageldagi gidroksil guruppalar orasida qo‘shimcha spetsifik ta’sirlashuvlar paydo bo‘ladi. Silikagelning digidroksillangan sirtida esa bunday ta’sirlashuvlar bo‘lmasligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun benzol molekulalarining adsorbillanishi kuchli darajada pasayib ketadi. (rasmdagi 2-qiyshiq chiziq). Quyida to‘yingan uglevodorodlar eritmalarida naftalin, benzol, siklogeksan, gepten-1, siklogeksan va metilsiklogeksanlarning katta g‘ovakli gidroksillangan silikagel sirtidagi adsorbsiya izotermasi keltirilgan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, uglevodorodlar molekulasi qatorida ko‘p yadroli aromatik birikmalar bir yadroliga qaraganda ancha yaxshi adsorbillanadi. Shuningdek bu qatorda benzol-toluolga nisbatan, toluol esa to‘yinmagan uglevodorodlarga nisbatan yaxshiroq adsorbillanadi. O‘z o‘rnida to‘yinmagan uglevodorodlar siklanlarga nisbatan yaxshi adsorbillanishi rasmda ko‘rinib turibdi. Bundan tashqari eritmalarda gidroksillangan silikagel sirtida adsorbillanishi juda sust kechadi, ammo qutbsiz sirtda yoki kuchsiz qutbli adsorbentlarda ularning yuqoridagi eritmalardan adsorbillanishi juda kuchli kechadi, masalan, aktivlangan ko‘mirda[9].](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-14.png)
![Qutbsiz molekulaning ion panjara sirtidagi adsorbsiya energiyasi. Agar adsorbent atomlardan tuzilgan bo‘lmasada balki ionlardan tuzilgan bo‘lsa, u holda ko‘rilayotgan dispersion tortishish kuchlariga dipolning induksion tortishish kuchlari ham qo‘shiladi. Adsorbsiyaning potensial energiyasi kattaligida induksion kuchlarning qiymati adsorbat molekulalarining qutblanishiga va adsorbent sirti ustidagi elektrostatik maydon kuchlanishi kvadratiga FI proporsional bo‘ladi: Ô i = a2 Fi2 1 2 Adsorbentning elektrostatik maydon kuchlanishi Fi ionning zaryadiga va panjara tipiga bog‘liq, bo‘ladi. Ayrim hollarda adsorbent sirtida qarama-qarshi ishorali ionlar shunday navbatlashadiki, qaysiki bir xil ishorali ionlar shunday tomonidan vujudga kelgan elektrostatik maydon kuchlanishi qarama-qarshi ishorali ionlar tomonidan vujudga kelgan maydon kuchlanishi hisobidan pasaytiriladi. Sirtdagi ionlar kationdan anionga o‘tish vaqtida maydonning kuchlanishi nul orqali o‘z ishorasini o‘zgartiradi. Ionlar kristall tekisligidagi adsorbsiyaga bir xil ishorali ionlarning hajmi boshqa xil ishorali ionlarning hajmidan katta bo‘lgan vaqtda induksion kuchlarning qiymati bir muncha ortishini ko‘rsatadi[10]. Qutbli molekulaning qutbsiz adsorbentdagi adsorbsiya energiyasi. Qutbli molekulaning qutbsiz adsorbentga adsorbent atomlarini qutblantiradi. Natijada induksion tortishuv vujudga keladi va dispersion kuchlarga qo‘shiladi. Adsorbat molekulasidagi dipolning kattaligi va holatiga hamda adsorbentning qutblanuvchanligiga bog‘liq holda induksion ta’sirlashuvlar energiyasi bir qancha k/kal/mol ga yetishi mumkin. Masalan, uglerod atomlarining qutblanuvchanligi a1 bo‘lgan grafikda M2 dipol momentiga ega bo‘lgan molekulaning adsorbillanishida adsorbsiyaning potensial energiyasida induksion kuchlarning qiymati quyidagiga teng bo‘ladi:](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-15.png)
![Ô ì = -a1 M 2 2 r -6 = - a1 M 22 pã -q Bu yerda: r-uglerod atomi markazidan dipol markazigacha bo‘lgan masofa; r=z; p va q konstantalar esa Z ning bir qancha qiymatlari uchun hisoblab chiqiladigan yig‘indi[11]. Qutbli molekulalarning elektr zaryadlari bo‘lgan sirtdagi adsorbsiyasi. Sirtida ionlar va dipollari bo‘lgan adsorbentga qutbli molekulaning adsorbillanishida, adsorbat dipoli adsorbentdagi elektr maydoni bilan ta’sirlashadi. Agar adsorbat molekulasi katta bo‘lmasa, (masalan, suv, ammiak) ular adsorbentning elektr maydonida oriyentrlanadi. Natijada oriyentatsiyalovchi kulon ta’sirlashuvlari paydo bo‘ladi. Normal holdagi sirtda dipolning oriyentatsiyalanishi dipol markazi va ion markazi orasidagi masofa Z da elektr kuchlarining ta’sirini kulon qonuni bo‘yicha chiqarish mumkin: f = V E 2 V E 2 ( z - ) 2 l 2 ( z + ) 2 l Z Z Bu yerda: v- ionning valentligi; YE-elektronning zaryadi; l- zaryadlar orasidagi masofa: tenglamani quyidagi ko‘rinishga keltirish mumkin: f= = 2vE 2l Z 3 2V E M 2 Z 3 Bu ta’sirlashuvlar hisobida quyidagi tenglamaga ega bo‘lamiz: Ô ñ =N a 70S dz = 2V E M 2 Z 3 N A V E M 2 Z 02 Bu yerda: N A -Avogadro soni Z 0 -adsorbat molekulasi va adsorbent ionining Van-der-vals radiuslari yig‘indisi yoki muvozanat masofasi; Katta qutbsiz qismga ega bo‘lgan katta molekulalarning adsorbillnishida masalan katta uglevodorod zanjiriga ega bo‘lgan spirtlarning molekulasi, fenol](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-16.png)
![molekulasi va shunga o‘xshashlar dispersion kuchlarning energiyasi yoki ionlar maydoni bilan adsorbentning elektrostatik ta’sirlashuvlar dipoli energiyasidan katta bo‘ladi. Natijada adsorbat molekulasi masalan fenol, adsorbat sirtida benzol xalqasi tekisligiga parallel ravishda oriyentatsiyalanadi[1 2 ]. Adsorbsiya vaqtida vodorod bog‘larining hosil bo‘lishi. Suvli eritmalarda va umuman ko‘pgina suyuqliklarda molekulalarning assotsiyalanish sababi molekula qutbli qismining ta’sirlari orasida vodorod bog‘larining hosil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Xuddi shunday assotsiatsiya adsorbsiya vaqtida ham kuzatiladi. Bu esa adsorbentlar sirtida gidroksil gruppalar mavjud bo‘lsa, masalan silikagellar, alyumogellar, alyumosilikatli katalizatorlar va shunga o‘xshashlarga suvning, spirtlar, ammiak, aminlar o‘zaro ta’siridan kelib chiqadi. Silikagelning sirti kremniy kisloroddagi kremniy atomlari bilan bog‘langan ON gruppalar bilan qoplangan. Shuning uchun Si atomining d-elektron buluti pog‘onachasi to‘liq emas. silikagel sirtidagi ON gruppalar elektron zichligining taqsimlanishini shunday tushuntirish mumkin: manfiy zaryad kislorod atomi tomonga kuchli siljigan, shuning uchun vodorod atomida musbat zaryadlangan markaziy dipol hosil bo‘ladi. Uning o‘lchami unchalik katta emas. Masalan silikagelning gidroksillangan sirtida suvning, spirtning yoki efirning adsorbillanishida quyidagicha vodorod bog‘lanishlar vujudga keladi:](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-17.png)
![qo‘shiladi va adsorbsiyaning umumiy energiyasi ortishiga olib keladi. Adsorbsiyaning izosterik issiqligi uchun qo‘yidagini yozamiz: Q a ( o ) = - R T 2 + dlnK1 dT 2a b O ¸êè F = U 0 - T S 0 = RTlnK formulaga asosan: Qa (o) = Qa (O =O) + 2a b O formulani tuzamiz bu yerda Qa (O=o) adsorbsiya issiqligi a va v – monosloy uchun Van-der-vals tenglamasidagi itarishish va tortishish konstantalari; Bir xil bo‘lmagan sirtdagi adsorbsiyaga adsorbat tasirlashuvlar bu sirtning bir xil bo‘lmaganligi tufayli niqoblanadi va sirtning to‘lib borishi bilan adsorbsiya issiqligi esa, o‘smaydi. Sirtning bir xil bo‘lmasligi turli markazlarning miqdori bilan xarakterlanadi. Avvalo katta adsorbsiya energiyasiga ega bo‘lgan markazlar to‘ladi va ularning to‘lib borishi bilan adsorbsiya issiqligi pasayadi. Bu pasayish shunchalik kattaki nisbatan kuchsiz bo‘lgan adsorbat-adsorbent tasirlashuvlar energiyasimning o‘sishi ham kompensatsiya qila olmaydi[13]. Sirtni ximiyaviy modifikatsiyalashning adsorbsiya energiyasiga tasiri. Adsorbent sirtidagi gidroksil gruppalarning dipol va kvadrupol momentlariga. P- elektron bog‘lariga ega bo‘lgan molekulalarga nisbatan qanday axamiyatga o‘rin egallashi to‘g‘risida yuqorida aytilgan edi. Shuning uchun gidroksil gruppalar yoki aktiv funksional gruppalarning konsentratsiyasini oshirish shunday molekulalarning adsorbsiya energiyasini oshiradi. Adsorbent sirtidan xuddi shunday aktiv funksional gruppalarini yo‘qotish molekulaning adsorblanishini kamaytiradi. Sirtning aktiv funksional gruppalarini noaktiv gruppalarga ( masalan, ОН gruppani ОСН 3 yoki OSi (CH) 3 gruppalarga) almashtirish katta qiziqish o‘yg‘otmoqda. Silikagel sirtidagi aktiv funksional ОН gruppani trimetilxlorsilon bilan reaksiyasi orqali noaktiv bo‘lgan trimetilsilil gruppalarga OSi (CH) 3 almashtirish mumkun:](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-20.png)
![Si + ClSi (CH3)3 O-H Si + HCl O Si -CH3 CH3 H3C- Katta inert gruppalariga payvandlash yo‘li orqali qattiq jism sirtini shunday ximiyaviy modifikatsiyalash nafaqat gidroksil gruppalar bilan spetsifik tasirlashuvchi molekulalarning adsorbsiya energiyasini pasaytirmasdan balki barcha molekulalarning adsorbsiya energiyasini keskin pasaytiradi. Bu esa shunday modifikatsiyalangan qatlamining hosil bo‘lishi natijasida adsorbat molekulasi birinchidan qattiq jismning asosiy skeleti bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasir eta olmasa, ikkinchidan ular kam sonli atomlar bilan tuqnash keladi. Adsorbsiya potensial energiyasining hisobi bunday modifikatsiyalangan sirtda kondensatsiyalanish issiqligini kam qiymatini beradi[1 4 ]. Adsorbentlarning sirtini va yuqori dispers jismlarni gruppalar bilan ximiyaviy modifikatsiyalash turli xil qoplovchi jismlarni va plastmassalarning xossalarini yaxshilashda amaliy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 1.2. Adsorbentlarni aktivligini tiklash va regeneratsiyalash Adsorbsiya vaqtida yutilgan komponentlarni maqsadga yunaltirilgan holda so‘ngi qayta ishlash uchun ularni adsorbent tarkibidan chiqarish lozim bo‘ladi. Adsolrbent tarkibidan adsorbsiya vaqtida yutilgan komponentlarning maqsadli yoki maqsadsiz holda chiqish jarayoni desorbsiya deyiladi. Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarining tez suratlar bilan rivojlanishi ayniqsa neft va gaz sanoati, yog‘larni regeneratsiyalash va boshqa soxalar uchun juda ko‘p ming tonnalab adsorbentlar zarur bo‘ladi. Ishlab chiqarish adsorbsion qurilmalarda adsorbentlarning adsorbsiyalash xossasini saqlash maqsadida ularni aktivligini qayta tiklash yoki regenratsiyalash zarur bo‘lada. Shuning uchun adsorbsion jarayon tugagandan keyin adsorbentdan yutilgan komponentlarni desorbsiyalash amalga oshiriladi. Adsorbentlarni regeneratsiyalash yoki desorbsiyalash jarayoni quyidagi asosiy usullar orqali amalga oshiriladi:](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-21.png)
![metodi va desorbsiyalovchi kamponentlarning adsorbsiyalanish qobilyatlariga bog‘liq holda qisman tiklanish ham mumkin. Bir qator hodisalarda adsorbentningsh to‘liq tiklanmasligi aniq bo‘lib chiqdi. Shuning uchun adsorbentlarni ekspluatatsiyalash ishining bir muncha qisqartirilishi lozim ekanligi ko‘rib chiqildi. Adsorbent aktivligini regeneratsiyalash soniga bog‘liqlik grkfigini qo‘yidagicha ko‘rsatishmumkin. Ushbu izotermada shu narsa ko‘rinibturibdiki, adsorbentdan foydalanilganda uni birinchi bor aktivlashda eng ko‘p aktivligini yuqotar ekan. Atsorbentni keyingi aktivlantirish jarayonlaridan so‘nggi adsorbsiyalash qiymati juda kam o‘zgaradi. NA 0 1O1 , 0 a / a 0 YAni keyingi regeneratsiyalashda uning aktivligi asta-sekin pasayib boradi. Bunday tarzda adsorbentning aktivligi pasayib boradi. Bunday tarzda adsorbentning aktivligi pasayib borish xususiyatini shu bilan tushuntirish mumkunki, ko‘pchilik hollarda adsorbentdagi aktiv markazlarning bir qismi adsorbsiyalangan koponent bilan bog‘liq holda qoladi va u keyingi adsorbsiya jarayonida ishtirok etmaydi[15]. Yuqorida aytganimizdek qutbli erituvchilarni desorbsiyalovchi agent sifatida qo‘llanganda adsorbentning aktivligi to‘liq darajada tiklanadi. Ayniqsa, yana shuni ko‘rsatib o‘tish kerakki, oksilovchilik regeneratsiyalashda adsorbentning aktivligi amaliy holda to‘liq tiklanadi. Oksidlovchi regeneratsiyaning temperatura rejimi silikagel uchun 300-3500S ni, alyumosilikatlar uchun 600-6500 S tashkil qiladi. Adsorbentning o‘zini qizdirish yaramaydi. Bu hol ayni adsorbentning g‘ovaklari](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-25.png)
![erishi va uning struktura panjaralarining bo‘zilishiga olib keladi va oxir oqibat adsorbentning tamoman ishdan chiqarishga sababchi bo‘ladi. 1.3. Tabiiy sorbentlar haqida umumiy tushuncha Tabiiy mineral sorbentlar – bu tabiiy mineral bo‘lib, bo‘g‘larga, suyuqliklarga va eruvchan moddalarga nisbatan qo‘shimcha holda ximiyaviy ishlov berilmasdan turib, gaz va suyuqliklarni o‘zidan yutish xossasini namoyon qiladi.[3]. Tabiiy sorbentlarning kelib chiqishi va ularning paydo bo‘lishi davrlari turli tumandir. Kupchilik xollarda tabiiy sorbentlar tog‘ jinslari bo‘lgan bazaltlar, vulqon vulqon shlaklari, vulqon kullari va boshqalar o‘zoq vaqtlar davomida suvning hamda undan erigan moddalarning tasirida bu jsimlar tarkibidan ishqorlar va yer metallari va temir birikmalari, turli xil tuzlar chiqib ketadi. Buning natijasida adsorbitsiyalash xossasini namoyon etuvchi bir qator oraliq jitnslar paydo bo‘ladi. Bu hosil bo‘lgan oraliq jinslar o‘zlarining g‘ovakliklari amorf yoki qattiqliklari, kimyoviy tarkibi to‘zilishi hamda solishtirma sirtlarning katta kichikligi bilan bir biridan tubdan farq qiladi, bundan tashqari ko‘pchilik tabiiy sorbentlar tuzilishi bir xil bo‘lsada, ularning kelib chiqishi (yerigan) qarab, geologik yoshiga qarab va qatlamlarning birikish mustaxkamligiga qarab adsorbsiya jarayonlarda turlicha aktivlikka ega bo‘ladilar. Tabiiy sorbentlarning xossalari asosan uning tarkibiga kirgan tuproqsimon va tuproqsimon bo‘lmagan minerallarga tarkibidagi organik moddalarga almashinuvchi ionlarning tarkibi va miqdoriga, suvda eruvchan tuzlarning bo‘lishiga va shu sorbentning to‘zilishiga bog‘liq bo‘ladi. Xar qanday adsorbentning gazlarni yutish qobilyati uning govaklikligiga sirtning kimyoviy tabiatiga va fizik xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Gazlar kristall adsorbentlardan kura amorf adsorbentlarga yaxshiroq adsorbialanadi. Chunki amorf adsorbent sirti tekis bo‘lmagan g‘adir bo‘dir kristall adsorbentlarda asosan qirra va chuqqilar adsorbentsiyada ishtirok etadi. Tabiiy mineral sorbentlar, O‘zbekistonda keng tarqalgan, ko‘pchilik qismi tuproqsimon assotsiatlar shaklida va boshqa minerallar kurinishida mavjud. Bular](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-26.png)
![jumlasiga montmorillenit (bentonit), paligorskit, atapulgit, sepiolit, seolitlar, boksit va boshqa jinslarni kiritish mumkin. Bular ichida ejng yaxshi tabiiy sorbent montmorillenitni ko‘rsatish mumkin. Ko‘pchilik olimlarning ko‘rsatishicha, galluazit, illit, sepioldit, “nordon tuproq”, bentonitlar va boshqalar ham adsorbsion xossaga egadir [ 16 , 17 , 18 ]. Tuproqsimon minerallar suvli alyumoslikatlar xisoblanadi. Ular chukuvchi gruppalar va vulqon jinslarini xosil qiladi. Hamda suv bilan plastik massani hosil qiluvchi qobilyatga ega bo‘ladilar. Bu massa qo‘ritilgandan so‘ng o‘ziga berilgan formani saqlaydi. Ko‘ydirilgandan keyin esa toshdek qattiqlikni oladi. Ko‘p miqdor suvda ular yuqori disperslikka ega bo‘lgan suspenziyani hosil qiladi. [ 19 ]. Tuproqsimon minerallarni klassifikatsiyalashning bir qancha tiplar taklif qilingan. Mutaxasislar o‘rtasida tuproq va tuproqsimon minerallarning fizika- ximiyaviy, kolloid xossalarini va boshqa xususiyatlarini o‘rganishda R.Grim taklif etgan klassifikatsiyadan yaxshi foydalanib kelishmoqda. Grim minerallarni ikkita katta gruppaga amorfsimon va kristallsimon tiplarga ajratadi [ 20 ]. Tabiatda turli xil tuproqsimon minerallar miqdorda uchraydi. Ular o‘zlarining tarkibi va xossalari hamda kristall panjarasining tuzilishlari bilan bir biridan farq qiladi. Tuproqsimon minerallarda almashinuvchi ionlar zarrachaning tashqi qismida joylashgan bo‘ladi. Barcha tuproqsimon minerallar ichida yutish xajmining kattaligi bo‘yicha vermikulit va montmorillonit (80-150 mg-eka/t),gidratlangan galluazit (40-50 mg-ekv/t), kamroq holda kaolinit (3-15 mg-ekv/t) turadi. Almashinuvchi ionlar sifatida ko‘p hollarda kalsiy, magniy, natriy, kaliy, alyuminiy, ammoniy va vodorod ionlari uchraydi[21]. Tabiiy sorbentlarning sifatli baholash qiyin masalardan biri bo‘lib xisoblanadi. Sorbentlarning effektiv ishi avvalo uning tuzilishiga, xossalariga muxitning tabiatiga, sorbent tarkibidagi almashinuvchi ionlarga eruvchan aralashmalarga, shuningdek, sorbentning tozalash jarayonini o‘tkazish sharoitiga (kontaktli yoki dinamik metod tozalashning temperaturasi va shunga uxshashlarga) bog‘liq. Tabiiy sorbentlar oqartiruvchi vosita sifatida neftni qayta ishlash sanoatida yog‘larni tozalashda keng miqyosida qullanilgan va qullanilib kelinmoqda.](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-27.png)
![Shuning uchun tabiiy sorbentlarning sifatliligi neft maxsulotlarini yog‘larning rangini qanchalik darajada kamaytirilishi yoki rangsizlantirilishi bilan belgilanadi. Amalda tabiiy sorbentlar sifatini baholashga emperik yondashib kelingan. Hozirga vaqtga qadar oqartiruvchi tuproqlarning sifatini baholash uchun birdan bir usul bu shu mahsulot uchun aynan belgilangan tuproqlar bo‘lib hizmat qilgan [22]. Bunda laboratoriyada olib borilgan barcha tekshirish ishlari zavod usullariga ancha yaqinlashtiriladi. Yuqorida biz aytib o‘tkanimizdek sorbentning asosiy sorbsiyalash xossasiga uning tuzilishi tasir etadi. Shuning uchun tabiiy sorbentlarning tuzilishini tekshirish. Shu sorbentlarning sifatini baholash obyektiv metod bo‘lib hizmat qilishi mumkin. Bu esa tegishli ishlab chiqarish sanoatlarida undan maqsadga yo‘naltirilgan holda effektiv foydalanish imkoniyatini beradi. Hozirga vaqtga qarab tabiiy sorbentlarning baholashning standart metodlari joriy qilingan. Tuliqroq metodlardan biri S.S.Filatov tomonidan Gruziya geologiya boshqarmasida ishlab chiqilgan. Quyida tabiiy sorbentlarning sifatini baholash metodlaridan biri qanchasi kurib chiqilgan [ 22 ]. Tabiiy sorbentlarni qutbsiz muhitda sinash neftni qayta ishlashsanoati va g‘glarni regeneratsiyalash korxonalarida qullanilishiga to‘g‘ri keladi. Tabiiy sorbentlarning qutbsiz muxitda sinash turli sharoitlarda o‘tkazilsada, ular zavod usullarida o‘tkaziladigan sharoitlarga yaqinlashtiriladi. Oqartiruvchi tuproqlarning sifatini tekshirishning bu metodlarini yengil neft mahsulotlaridan boshlab og‘ir maxsulotlarga o‘tish tartibida kurib chiqaylik. a) Press- destillangan tozalash bo‘yicha sinash. Zavod sharoitida press-destillangan aralashmalardan bug‘ fazolaridan tozalashda kalonkaga tabiiy sorbentni donalari tuldirilib undan press-destillatning bug‘lari o‘tkaziladi. Shuning uchun laboratoriya sharoitida donalar shaklga keltirilib, so‘ngra ular tekshiruv jarayoniga tushiriladi. S.S.Filatov tabiiy sorbentlarni tekshirish uchun 1936 yilda quyidagicha qurilmani yasadi.(1-rasm).](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-28.png)
![ga maxkamlangan. Bu usulda tajribaning o‘tkazish zavod sharoitiga yaqin bo‘lib, jarayonning fizikaviy holatlari haqida aniq malumotlarini beradi [23]. b) Kerosinli destillat bo‘yicha sinash. Ishlab chiqarish sharoitida tabiiy sorbentlar bilan kerosinli destillatni tozalash sorbentning donador qatlamlari orqali filtrlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Laboratoriya sharoitida tabiiy sorbentlarni sifatini baholash uchun va vaqtini qmsqartirish maqsadida dastlabki natijalarini kontakt usuli yordamida amalga oshiradilar. Buning uchun maydalangan tabiiy sorbent 150 gradus S temperaturada doimiy og‘irlikka kelgunicha quritiladi. Xajmi 500 ml bo‘lgan shisha idishida xona temperaturasida 30 minut davomida 300 gr kerosinli destillatni 15 gr quruq sorbent bilan mexanik aralashtirgich yordamida aralashtiriladi. Kerosin filtrlanadi va kalorimetrda quritiladi. Shundan so‘ng sorbentning sifatliligi kerosinning tozaligiga qarab, oldindan aniqlangan sorbentning sifat darajasi bilan solishtirib quritiladi. Kerosinli destillatni tozalashda sorbentning sifatliligini dinamik sharoitda ham aniqlash mumkin. Buning uchun tabiiy sorbentning malum qismi 150-200 gradusli temperaturada quritilib, o‘zinligi 1 metrga yaqin bo‘lgan va diametri 20 mm bo‘lgan trubaga joylanadi. Truba bir xil hajmda tuldiriladi, uning pastki qismi paxtadan yasalgan tampon bilan mahkamlanadi. Trubaning ustki qismi muljallangan nayli probka bilan berkitiladi. Trubani tabiiy sorbent bilan tuldirish vaqtining tezligi 3 soatni tashkil etishi kerak. Shu usulda filtrlangan kerosin destillatning tezligi 240 ml/s ni tashkil etadi. Tajriba 6 litr destillatni filtrlangandan so‘nggina tuhtatilishi mumkin[ 24 ]. V) og‘ir yog‘lar bo‘yicha sinash. Tabiiy sorbentlarni bu usulda sinash barcha yog‘ destillatlari uchun bir xil sharoitda olib borilsada, tozalaniladigan yog‘larga bog‘liq holda ularning temperatura sharoitlari o‘zgartiriladi. Yog‘ destillatilarini sinash uchun avvalo uni tuyinmagan birikmalaridan va smolalaridan sulfat kislota ishtirokida tozalanadi. Tozalash uchun destillatga 3% li sulfat kislota eritmasi quyilib, xavo oqimi](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-30.png)
![yordamida aralashtirilib turiladi. Ishning temperatura sharti 65 gradus S bo‘lib, u 15-20 minut davom etishi lozim. Yog‘ destillatni 2 soat davomida qoldirilib, so‘ngra uni sekin quyib olinadi. Ushbu yog‘dan 200 gr olib uni metall kolbaga solinadi va 20 gr sinaluvchi maydalangan holdagi sorbent qushilib, aralashtirgich yordamida aralashtiriladi. Yog‘ning temperaturasini asta sekinlik bilan undan SO2 gazini yoki 120 gradus S temperaturadan yuqori temperaturada qizdirilgan suv bug‘ini o‘tkazish orqali 30 minut davomida 300 gradus S temperaturaga yetkaziladi. Bu temperaturada 10 minut ushlab to‘riladi. So‘ngra issiqlik chetlashtiriladi va 200-210 gradus S temperaturaga tushgandan keyin Buyuxner voronkasida filtr qog‘ozida filtrlanadi. Bu metodning o‘ziga xos bo‘lgan kamchiliklari shundan iboratki, yog‘ning oqarish temperaturasigacha bo‘lgan rejimning doimiy emasligi va jarayonning 10 minut davom etishida adsorbsion muvozanatning paydo bo‘lishi ishonchli emas [25]. g) Qoldiq yog‘ bo‘yicha sinash. Bu usulda tabiiy sorbentlarning sifatini sinash huddi og‘ir yog‘lar bo‘yicha sinash metodining aynan o‘zi bo‘lib, faqat sulfat kislota bilan oldandan tozalash qattiq sharoitda olib boriladi. Hamda tozalash temperaturasini 65 gradus S ga qadar pasaytiriladi [ 26 ]. Kam qutubli muhitda sinash. Tabiiy sorbentlarni kam qutbli muhitda sinash o‘simlik va hayvon yog‘larini tozalash va rafinatlash uchun qullanilashida tekshiriladi. Shuningdek, neftni qayta ishlash sanoatida o‘simlik yog‘larini tozalashda tabiiy sorbentlarning yog‘larini oqartiruvchanligi faktori asosiy belgi bo‘lib hizmat qiladi. Tuproqlarning “ rangsizlashtirish faktor”lari turli xilda bo‘lishi mumkin. Bu esa ushbu tuproqning sinashi darajasi turli yog‘larda olib borilishi yoki tuproqning turli joylardan keltirilganligi hamda uning turli davrlarda tayyorlanganligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu shundan dalolat beradiki, yani tabiiy sorbent tarkibidagi erigan moddalarning tasiri uning adsorbilash xarakteriga kuchli tasir qiladi.](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-31.png)
![Tabiiy sorbentlarni kam qutbli muxitda sinash ham kontakt usulida amalga oshiriladi. O‘simlik yog‘ini rafinatlash uchun undan 100 gr olinib suv hammomiga o‘rnatilgan stakanga joylanadi. Stakan ichidagi yog‘ning temperaturasini asta sekinlik bilan 60 gradus S ga yetkaziladi. So‘ngra esa malum miqdor sinaluvchi sorbentdan tortib olinib qushiladi va u aralashtirgich yordamida aralashtirilib turiladi. Temperatura 90-95 gradus S ga yetganda keyin 15 minut davomida Yana aralashtiriladi. So‘ngra issiqligicha filtrlab olinadi. Yuqorida aytilgan metod bo‘yicha tozalash unchalik qulay emas. chunki tajribani o‘tkazish sharoitidan kamgina og‘ish natijasida mahsulot chiqimining foiz miqdori kamayishiga olib keladi. Bu jarayonda sorbentning tuzilishi asosiy o‘rinni egallaydi. YAni tabiiy sorbentlarni tekshirish uchun turli miqdorda sorbentlarni bir necha marta tajriba yo‘lini takror o‘tkazish lozim. Viberg va Eidkortlarning tajribalariga asoslangan holda tuproqning yog‘ni oqartirish davri 15 minut 90 gradus S temperaturadimr. Bu sharoitda tuproq va yog‘ orasida bo‘ladigan adsorbsion muvozanat tuliq qaror topadi[ 26 ]. Tuproqlarning yog‘larni o‘ziga yutish hajmi u qadar yuqori bo‘lmasligi kerak. Chunki o‘simlik va hayvon yog‘lari mineral yog‘larga nisbatan ancha qimmat turadi. Shuning uchun yog‘ ishlab chiqarish korxonalarida tuproqlarning yog‘ni yutish hajmi katta axamiyatga ega. Juda qimmatli yog‘larni tozalashda yuqori yutish qobilyatiga ega bo‘lgan tuproqlardan foydalanish iqtisodiy jihatdan qimmatga tushadiyu ammo ko‘pchilik hollarda yog‘ni yutish jixati yuqori bo‘lsa tabiiy sorbentning oqartiruvchanlik xossasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Tabiiy sorbentlarning filtrlash qobilyatiga ham katta ahamiyatga ega. Bu esa shu sorbentning qullanilishida yaxshi filtrlanuvchi yoki yomon filtrlash qobilyatiga belgilab beradi. [ 27 ]. Ammo yuqorida yozilgan metodlarning laboratoriya sharoitida tekshirish tuproqning yog‘larni oqartirish xossalari haqida oreintirlovchi malumotlarnigina beradi. Faqatgina zavod sharoiti, muhitida tabiiy sorbentlarni qullagan vaqtdagina ular haqida to‘liq muxokamaga ega bo‘lishimiz va ularning sifati haqida fikr bildirishimiz mumkin.](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-32.png)
![Qutubli muhitda sinash. Qutbli muhitda tabiiy sorbentlarni sinash (ko‘proq suvli muhitda) suvlarni, vinoni qayta ishlash, turib qolgan suvlarni gletsirin eritmasini va boshqalarni tozalashda qullanilishi mumkin. Tabiiy sorbentlarga ishlab chiqarish sharoiti va talablaridan kelib chiqqan holda yana bir qancha qo‘shimcha talablar ham qo‘yiladi. Misol uchun, qandlar eritmalarini tozalashda ularning inversiyaga uchramasligi uchun neytral reaksiyaga berish kerak bo‘lsa, tabiiy sorbentlar yordamida suvlarni tozalao‘da esa ularning maksimal darajada ionlarin almashinish qobilyatini namoyon qilish asoslanadi. Suvli yoki qutbli muhitda tabiiy sorbent zarrachalarini tuproqsimon mineral zarrachalarini kolloidning mikroanionlar sirtiga yutilgan kationlar sifatida qarash mumkin. Bu diffuzion qavatdagi kationlar o‘rab to‘rgan suv muxitidagi boshqa ionlar bilan oson almashtirilishi mumkin. Masalan, miqdoriy metallar, ishqoriy-yer metallariga almashinishi mumkin. Bu esa suvda yuz beradigan qattiqlikning kamayishiga olib keladi. Tabiiy sorbentlarning qutbli muhiti tasirlashuv sharoitlari ionalmashinuv adsorbsiyasi qonunlariga buy sunadi. Ko‘pincha ular kislotali xarakterga ega bo‘lganliklari uchun suvli muxitda eritmaga vldorod ionlarini berishi mumkin va asos harakterga ega bo‘lgan buyevchilar bilan tasirlashadilar. Natijada xemosorbsion birikmalarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Ko‘p miqdorda tarkibida almashinuvchi ishqori metallari bo‘lgan tabiiy sorbentlar asos xarakterga ega bo‘lgan kraskalovchilar bilan tasirlashuvi mumkin. Tabiiy sorbent sirtidagi govaklikning xarakterini aniqlash, g‘ovak kattaligi va razmerlar bo‘yicha ularning tarqalishi adsorbsion fazaning xajmi kattaligi va solishtirma sirtining kattaligini aniqlash tabiiy sorbentlarni struktura pasportini beradi va ishlab chiqarish sanoatining u yoki bu sohalarida qullash mumkinligi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon beradi [28]. 1.4. Tabiiy gazni oltingugutli birikmalardan tozalash Hozirga vaqtda gazlarni nordon komponentlardan tozalashning quyidagi usullari mavjud.](/data/documents/b63bcfca-13ad-4d02-835c-0584780a421e/page-33.png)
